Әлеуметтік сақтандырудың экономикалық мәні
Әлеуметтік сақтандыру қоғамның дамуының объектілерінің бір факторы, ол қоғамдық еңбектен белгілі бір себептер салдарынан қатыса алмайтын өзінің өмір тіршілігін қолдай алмайтын тұлғаларды материалдық жағынан қамтамасыз ету қажеттілігі болып келеді. Еңбек қаблеттілігін жоғалтқан немесе еңбек қаблеттілігі бар бірақта әр түрлі себептер салдарынан соңы іске асыруға мүмкін болмайтын тұлғаларды қамтамасыз ету нарықтық экономика жағдайында әлеуметтік бағдарламалардың бір бөлігін қалыптастыру көмегімен сол бағыттар қаржыландырылады. Ең алдымен бюджет тарапынан немесе бюджеттен тыс құрылған қорлар көмегімен қалыптасады. Әрбір азамат өзін әлеуметтік жағынан қорғау үшін белгілі бір қорларды қалыптастырады. Соның ішінде сақтандыру қоры. Әлеуметтік сақтандырудың негізгі мәні ол көрсетілге адамдарды материалды қамтамасыз етуге әр түрлі қорлардың ақша – қаражатын құрастыруға және тұтынуғ көмектесетін қатынастар жүйесін ұйымдастыру. Әлеуметтік сақтандыру дегеніміз – қатерлі ауру кезінде, еңбек қаблеттілігін толық немесе ішінара айырылу кезіңде, асыраушыдан айырылған кезде, жұмыссыздық кезде, азаматтарды материалдық қамтамысыз ету үшін сақтандыру қорларын құруына бағытын экономикалық қатынастар жүйесі. Әлеуметтік сақтандырудың маңызды бір қызметіол еңбек ресурстарының ұдайы толтыруына керектіжағдайлар жасау. әлеуметтік сақтандыруда келесідей бір шығындар жұмсалады:
1. Қайта сақтандыруға, мамандығын өзгертуге.
2. Еңбек қалпына келтіруіне жәрдемдесу.
3. Тиімді еңбек қаблеттілігін қайтару.
Алатын қаржаттар мөлшері еңбек стажының шамасына, еңбек қаблеттілігін жоғалту дәрежесіне, денсаулығының айрылу дәрежесінен ақырғы еңбекақының мөлшеріне байланысты болып келеді.
1. Қайта сақтандыруға, мамандығын өзгертуге.
2. Еңбек қалпына келтіруіне жәрдемдесу.
3. Тиімді еңбек қаблеттілігін қайтару.
Алатын қаржаттар мөлшері еңбек стажының шамасына, еңбек қаблеттілігін жоғалту дәрежесіне, денсаулығының айрылу дәрежесінен ақырғы еңбекақының мөлшеріне байланысты болып келеді.
Бұл қатынастар табиғат пен адамның арасында объективті қарама
-қайшылықтың бар болуымен байланысты және қоғамдық өндіріс барысында
тәуекел болатын құбылыстар көптеген жағдайларда көзделмеген сипатқа ие
болады. Үздіксіз қоғамдық өндірістің объективті талаптары, бір жағынан
мұндай құбылыстардың жағымсыз нәтижелерінен қорғану қажеттілігінен, екінші
жағынан бұл құбылыстар әсерінен шығындардың (жоғалтулардың орнын толтыруын
қажет етеді) болуын туындатады.
Сондықтан қоғамда, жеке өндірушілерде, олардың топтарында (салалық
немесе аумақтық) қажетті қаражаттармен жабдықтау, табиғи - заттай запастар
немесе резервтер, сонымен бірге өндіріс процесін жалғастыру мақсатында
оларды сатып алу үшін ақша ресурстарының бар болуы керек, сондай - ақ
азаматтардың жекелеген категориясының өмір сүру деңгейін тұрақты ұстау
керек.
1 ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ (тема)
1 Әлеуметтік сақтандырудың экономикалық мәні, мазмұны, даму тарихи
аспектісі
Әлеуметтік сақтандыру қоғамның дамуының объектілерінің бір факторы,
ол қоғамдық еңбектен белгілі бір себептер салдарынан қатыса алмайтын өзінің
өмір тіршілігін қолдай алмайтын тұлғаларды материалдық жағынан қамтамасыз
ету қажеттілігі болып келеді. Еңбек қаблеттілігін жоғалтқан немесе еңбек
қаблеттілігі бар бірақта әр түрлі себептер салдарынан соңы іске асыруға
мүмкін болмайтын тұлғаларды қамтамасыз ету нарықтық экономика жағдайында
әлеуметтік бағдарламалардың бір бөлігін қалыптастыру көмегімен сол бағыттар
қаржыландырылады. Ең алдымен бюджет тарапынан немесе бюджеттен тыс құрылған
қорлар көмегімен қалыптасады. Әрбір азамат өзін әлеуметтік жағынан қорғау
үшін белгілі бір қорларды қалыптастырады. Соның ішінде сақтандыру қоры.
Әлеуметтік сақтандырудың негізгі мәні ол көрсетілге адамдарды материалды
қамтамасыз етуге әр түрлі қорлардың ақша – қаражатын құрастыруға және
тұтынуғ көмектесетін қатынастар жүйесін ұйымдастыру. Әлеуметтік сақтандыру
дегеніміз – қатерлі ауру кезінде, еңбек қаблеттілігін толық немесе ішінара
айырылу кезіңде, асыраушыдан айырылған кезде, жұмыссыздық кезде,
азаматтарды материалдық қамтамысыз ету үшін сақтандыру қорларын құруына
бағытын экономикалық қатынастар жүйесі. Әлеуметтік сақтандырудың маңызды
бір қызметіол еңбек ресурстарының ұдайы толтыруына керектіжағдайлар жасау.
әлеуметтік сақтандыруда келесідей бір шығындар жұмсалады:
1. Қайта сақтандыруға, мамандығын өзгертуге.
2. Еңбек қалпына келтіруіне жәрдемдесу.
3. Тиімді еңбек қаблеттілігін қайтару.
Алатын қаржаттар мөлшері еңбек стажының шамасына, еңбек
қаблеттілігін жоғалту дәрежесіне, денсаулығының айрылу дәрежесінен ақырғы
еңбекақының мөлшеріне байланысты болып келеді.
Әлеумметтік сақтандыруда өзіне тән ерекшелігі:
1. Қаржы қатынастарға мемлекеттік ареласу.
2. Ұлттық байлықтын белгілі бір бөлігін қайта бөледі.
Әлеуметтік сақтандыру қорлары сақтандыру әдістерімен құрылады, бірақта
бөлінетін қаражат мөлшері енгізілген қаржысы есепке алынады. Әлеуметтік
сақтандыру қаражаты нақты бағыттары бойынша жүргізіледі. Әлеуметтік
сақтандыру қаражаттарын келесі бір нысандармен қалдынылады.
1. Төлемдерді төлеу.
2. Жәрдемақылар.
3. Қаржылық қызметтер.
Әлеуметтік сақтандыру жүесі бойыеша сақтандыру мекемелерін еңбек ету
қаблеттілігін қалпына келтіру, профилактикалық шараларды қаржыландыру
жүйесімен анықтау.
4. Женілдіктерді беру.
Әлеуметтік сақтандыруда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
Қордың активтері - әлеуметтік аударымдар, әлеуметтік аударымдарды төлеу
мерзімі өтіп кеткендігі үшін алынған өсімпұл, инвестициялық табыс және
Қордың қызметін қамтамасыз етуге арналған комиссиялық сыйақыны,
әлеуметтік төлемдерге бағытталған қаражатты және қате есептелген немесе
артық төленген қаражатты қайтаруды шегеріп тастағанда, Қорға түсетін
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де түсімдер;
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры (бұдан әрі - Қор)-әлеуметтік
аударымдар алымын жинауды және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушы болған асыраушысынан айрылған жағдайда, оның асырауындағы отбасы
мүшелерін қоса алғанда, оған қатысты әлеуметтік қатер жағдайы басталған
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға төлемдер төлеуді
жүргізетін заңды тұлға;
асыраушы - өзінің асырауындағы отбасының еңбек етуге қабілетсіз мүшелерін
өз табысы есебінен асыраушы адам;
табысты ауыстыру коэффициенті - әлеуметтік төлемнің әлеуметтік аударымдарды
есептеу кезінде негізге алынған табыс мөлшеріне қатынасын айқындайтын
коэффициент;
5) асырауындағылар санының коэффициенті - қайтыс болған (сот
хабар-ошарсыз кетті деп таныған немесе қайтыс болды деп жариялаған)
асыраушының асырауында болған отбасы мүшелерінің санын ескеретін
коэффициент;
6) қатысу стажының коэффициенті - міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысу стажына (күнтізбемен есептегендегі уақыттың жалпы мөлшеріне) қарай
айқындалатын коэффициент;
7) еңбек ету қабілетінен айрылу коэффициенті — өзі үшін әлеуметтік
аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметгік сақтандыру жүйесіне қатысушының
еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесіне қарай айқындалатын коэффициент;
8) әлеуметтік аударымдарды ссептеу объектісі – жұмыс берушінің
қызметкерге орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін табыс
түрінде төлейтін шығыстары. Өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамның әлеумегтік
аударымдарын есептеуге арналған объект оның алатын табыстары болып
табылады;
9) міндетті әлеуметтік сақтандыру - еңбек ету қабілетінен айрылуына және
(немесе) жұмысынан айрылуына, сондай-ақ асыраушысынан айрылуына байланысты
кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын, бақылайтын және
кепілдік беретін шаралар жиынтығы;
10) әлеуметтік аударымдарды төлеуші (бұдан әрі - төлеуші) -
осы Заңда белгіленген тәртіппен әлеуметтік аударымдарды есептеуді және
Қорға төлеуді жүзеге асырушы жұмыс беруші немесе өзін-өзі жұмыспен қамтыған
адам;
11) әлеуметтік төлемді алушы (бұдан әрі - алушы) - өзі үшін Қорға
әлеуметтік аударымдар жүргізілген не оларды өзі төлеген және әлеуметтік
төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті орган оған қатысты әлеуметтік төлем
тағайындау туралы шешім шығарған жеке адам, ал міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушысы
болып табылатын адам қайтыс болған жағдайда - қайтыс болған (сот хабар-
ошарсыз кетті деп таныған немесе қайтыс болды деп жариялаған)
асыраушының асырауында болған отбасы мүшелері;
12) өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам (осы Заңға қолдануға болатын) - өзіне
табыс әкелетін жұмыспен өзін қамтамасыз ететін жеке кәсіпкер, жеке
нотариус, адвокат;
13) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі - мемлекет белгілейтін
және кепілдік беретін, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушылардың арасындағы қатынастарды реттейтін нормалар мен ережелердің
жиынтығы;
әлеуметтік төлемдер - алушының пайдасына Қор жүзеге асыратын ай сайынғы
төлемдер;
әлеуметтік аударымдар - өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыға, ал асыраушысынан
айрылған жағдайда оның асырауында болған отбасы мүшелеріне осы Заңға сәйкес
әлеуметтік төлемдер алу құқығын беретін, Қорға төленетін осы Заңда
белгіленген міндетті төлемдер;
әлеуметтік қатер - еңбек ету қабілетінен айрылуына және (немесе) жұмысынан
айрылуына, асыраушысынан айрылуына әкеп соқтырған оқиғаның басталуы, соның
салдарынан өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне катысушы, не ол қайтыс болған жағдайда оның асырауында
болған отбасының мүшелері осы Заңға сәйкес әлеуметтік төлемдерді алу
құқығына ие болады;
әлеуметтік аударымдар ставкасы - әлеуметтік аударымдарды есептеу
объектісінің шамасына проценттік қатынаспен көрсетілген, Қорға төленетін
міндетті төлемдердің тіркелген мөлшері;
18) әлеуметтік аударымдарды және әлеуметтік төлемдерді есепке алу
жөніндегі уәкілетті ұйым (бұдан әрі - Орталық) - аймақтарда міндетті
әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік төлемдер аударуды жүзеге асыратын,
әлеуметтік аударымдар мен төлемдердің дербестендірілген, орталықтандырылған
есебін жүргізетін құрылымдық бөлімшелері (бұдан әрі – құрыльшдық
бөлімшелер) бар мемлекеттік кәсіпорын;
19) уәкілетті орган - Қор қызметіне реттеу, бақылау және қадағалау
функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік орган;
20) әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті орган халықты
әлеуметтік қорғау саласындағы орталық атқарушы орган және оның аумактық
бөлімшелері;
21) еңбек ету қабілетінен айрылу - қызметкердің жұмысты орындау,
қызмет көрсету қабілетінен айрылуы, оның дәрежесі айрылған еңбек ету
қабілетіне проценттік қатынастан көрінеді;
22) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің өзі үшін әлеуметтік
аударымдар жүргізілген қатысушысы - өзі үшін әлеуметтік аударымдар
төленетін және осы Заңда көзделген әлеуметтік қатер жағдайлары басталған
кезде әлеуметтік төлем алуға құқығы бар жеке адам;
23) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар - төлеуші;
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің өзі үшін әлеуметтік аударымдар
жүргізілген қатысушысы; алушы; Орталық; Қор; Қазақстан Республикасының
Үкіметі; Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі; өзге де уәкілетті
органдар.[2; 24-29б.]
1. Әлеуметтік сақтандыру түрлері, нысандары және ұйымдастыру
ерекшелігі
Міндетті әлеуметтік сақтандыру түрлері бойынша әлеуметтік қатер
жағдайының басталуына қарай міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушыларды әлеуметтік камсыздандырудың қосымша нысандарын құрумен
байланысты көзделген катынастарды реттейді. Міндетті әлеумеітік
сақтандырудың түрлері.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру мынадай түрлерге бөлінеді:
1) еңбек ету қабілетінен айрылған жағдай;
2) асыраушысынан айрылған жағдай;
3) жұмысынан айрылған жағдай.
Әлеуметтік сақтандыру қаражаты нақты бағыттары бойынша жүргізіледі.
Ол сақтандыру жүйесінің жіктелуіне сәйке келеді.
1. Әлеуметтік қауіптің түрі бойынша ауру нәтижесінде болуы мүмкін,
өндірістегі жазатайым жағдайдан, мүгедектікке байланысты, кәрілікке
байланысты.
2. Әлеуметтік қорғау сипатына байланысты:
• нарықтық
• міндетті
3. Ішкі ұйымдастыру жүйесі бойынша:
• мемлекеттік
• муниципальды
• кәсіптік
4. Халықаралық әлеуметтік сақтандыру жүйесі.
Әлеуметтік сақтандыру өзінің мазмұны бойынша тек қана ақша
төлемдерінің конпенсацияларын енгізбейді, сонымен қатар мидициналық емдеу,
реабелитация бойынша белгілі қызметтерді де енгізеді.
Міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі иринциптері. Міндетті
әлеуметтік сақтандырудың негізгі принциптері мыналар болып табылады:
Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңдарын
сақтау мен орындаудың жалпыға бірдейлігі;
әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараларға
мемлекеттің кепілдік беруі;
3) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;
4) Заңға сәйкес әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік төлемдерге пайдалану;
5) әлеуметтік төлемдердің осы Заңда көзделген шарттар бойынша
міндеттілігі;
3) әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
6) міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың қызметіндегі жариялылық. [3; 32-36б.]
Мемлекет азаматтарға әлеуметтік қатер жағдайлары басталған кезде осы
Заңда белгіленген шарттармен міндетті әлеуметтік сақтандыру түрлері бойынша
әлеуметтік төлемдерді алу құқығына кепілдік береді. Мемлекет Қордағы
әлеуметтік аударымдардың сақталуына және нысаналы пайдаланылуына кепілдік
береді. Әлеуметтік аударымдардың сақталуы бойынша, Қордың қызметін, оның
қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ететін, Қазақстан Республикасының Үкіметі
айқындайтын тиісті нормалар мен лимиттерді белгілеу арқылы реттеу;
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі арқылы инвестициялық
қызметті жүзеге асыру; Қор активтерін инвестициялық басқару жөніндегі
барлық операцияларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде есепке алу;
Қордың өз қаражаты мен активтерінің бөлек есебін жүргізу; Қордың қызметін
қамтамасыз етуге арналған шығыстарға шектеулер енгізу; Жыл сайын аудит
жүргізудің міндетгілігі; Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қордың ұдайы қаржылық және статистикалық есептілігі;
Қор активтерін инвестициялау үшін қаржы құралдарының тізбесі Қазақстан
Республикасы Үкіметінің айқындауы арқылы қамтамасыз етіледі. Міндетті
әлеуметтік сақтандырылуға тиісті адамдар жұмыс істейтін зейнеткерлерді
қоспағанда, кызметкерлер, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты
тұратын және Қазақстан Республикасының аумағында табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-
өзі жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның
құзыреті. Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның:
әлеуметтік төлемдерді тағайындау не тағайындаудан бас тарту туралы шешім
қабылдауға; еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін белгілеуге; құжаттардың
дұрыстығын тексеруге; әлеуметтік төлемдерді тағайындауға қажетті құжаттарды
қабылдау және жіберу жөніндегі талаптарды белгілеуге құқығы бар. Әлеуметтік
төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті орган: әлеуметтік төлемдерді
тағайындау немесе тағайындаудан бас тарту туралы қабылданған шешім жөнінде
өтініш берушіге Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы жазбаша түрде
хабарлауға; әлеуметтік төлемдердің уақтылы және толық тағайындалуы мен
олардың алынуын бақылауды қамтамасыз етуге;
әлеуметтік төлемдерді тағайындау және алу мәселелері жөнінде қажетті
түсініктемелер беруге міндетті.[4;64-68б.]
2. Шет мемлекеттердегі әлеуметтік сақтандырудың дамуы
Қоғамның дамуының объективті бір факторы ол қоғамдық еңбектен белгілі
бір себертер салдарынан қатыса алмайтын өзінің өмір тіршілігін қолдай
алмайтын тұлғаларды материалдық жағынан қамтамасыз ету қажеттілігі
туындайды. Еңбек қабілеттігін жоғалтқан немесе еңбек қабілеттігі бар, бірақ
та әртүлі себептер салдарынан соны іске асыруға мүмкіндігі болмайтын
тұлғаларды қамтамасыз ету нарықтық экономика жағдайы әлеуметтік
бағдарламалардың бір бөлшегі болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру дегеніміз – қатерлі ауру, кезінде еңбек
қабілеттігі толық немесе ішінара айырылу кезінде, асыраушысынан айырылған
кезде жұмыссыздық кезде, азаматтарды материалдық қамтамасыз ету үшін
сақтандыру қораларын құруына бағытталған экономикалық қатынастар жүйесі.
Әлеуметтік сақтандырудың маңызды қызметі ол еңбек ресурстарын ұдайы
толықтыруына керекті жағдайлар жасау.
ҚР 2005 жж бастап міндетті әлеуметтік сақтандыру енгізілген.
ХХ ғасырда әлеуметтік қорғау өркентиетті мемлекеттің әлеуметтік
саясатының негізгі белгісі болып табылды
1601 жылы Ағылшын патшайымы Елизавета "кедейлер туралы" заңға қол
қойды.
Осы "кедейлер туралы " заң "Тһе Асt fог Rеlіеf оf Сіtіzеns"
мемлекеттік әлеуметтік қорғаудың бастамасы болды және кедейлерге көмек
көрсетуде мешіктердің қайырымдылық көрсету қызметінен мемлекеттің
әлеуметтік бағдарламаларының басым болуына жағдай жасады.
ХVII-XIX ғасырларда әлеуметтік саясат ахуалдарын тұрақтандыру
мақсатында өкімет тамақпен, қажетті көмекпен қамтамасыз етілетін мекемелер,
емханаларды құра бастады.
ХІХ-XX ғасырда "әлеуметтік сақтандыру " ұғымы бірінші рет пайда
болды. Бұл ұғым еңбек табысын жоғалтқан кездегі пайда болған әлеуметтік
сақтандыру, жұмысшыларды сақтандыруды реттейтін құжаттарда кеңінен
қолданыла бастады
"Әлеуметтік сақтандыру " ұғымы өзара сақтандыруды ұйымдастырудағы
барлық процестерді қамтиды. Біріншіден, міндетті сақтандыру тек қана
жалдамалы жұмысшыларға ғана емес басқа да мамандарды, олардың жанұясын,
тіптен жұмыс істемейтіндердің (қарттар мен мүгедектерді) де сақтандыруын
қамтиды. Екіншіден, мемлекет тек қана сақтандырудың тәртібі мен шарттарын
реттеп отырды. Керісінше, міндетті сақтандыру арнайы өзін-өзі басқаратын
қоғамдар арқылы жүргізілді. Бірінші рет әлеуметтік сақтандыру туралы
жиынтық заң – Германияда қабылданды. Бұл заңда сыркаттанып, жұмысқа
қабілетін жоғалтқан кездегі сақтандыру, жазатайым жағдайлардан сақтандыру
мүгедектерді сақтандыру, қарттарды сақтандыру, асыраушысы қайтыс болған
жағдайда сақтандыруды жүргізу тәртібі бекітілді. Басқа елдерде мұндай заң
қабылданғанмен, "әлеуметтік сақтандыру" ұғымы кең қолданыла қоймады.
Мысалы, Ұлыбританияда ұлттық сақтандыру заңы, Францияда Әлеуметтік кодекс,
Норвегияда – Ұлттық сақтандыру жүйесі қабылданды. Бұл заңдар шеңберінде
мынадай міндеттемелер жүктелді: 1) ұйымдар мен мекемелерде арнайы
сақтандыру кассаларын ұйымдастыру; 2)бұл кассаларға жарналарды жұмысшылар
да, жұмыс берушілер де төлеу қажет деп табылды; 3)жәрдемақылар мен
зейнетақылар бекітілген тәртіп бойынша төленуі қажет. Жарнаның 23 бөлігін
- жұмысшы, 13 бөлігін жұмыс беруші төлеуі қажет. Сақтандыру қорынан
төленетін төлемдердің тәртібі заң жүзінде бекітілді.
1920-1930 жылдар әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму жылдары деп
айтуға болады. Бұл бағыттың экстенсивтік дамуы 3 арнамен жүргізілді.
Біріншіден, әлеуметтік сақтандырудың нормалары халықтың өзін - өзі жұмыспен
қамтамасыз еткен топтарына, ауылшаруашылық жұмысшыларына, мемлекет
қызметкерлеріне қолданыла бастады. Екіншіден, міндетті әлеуметік
сақтандырудың жаңа түрлері енгізіле бастады, мысалы жұмыссыздықтан
сақтандыру осы кездегі көптеген елдерде енгізілді. 1912 жылы міндетті
әлеуметік сақтандырудың түрлері 13 мемлекетте енгізілген болса, 1938 жылы
30 елде қалыптаса бастады. У.Черчилль әлеуметтік мәселелердің шешу
жолдарына мынадай мазмұндама берген еді : "Егер де мен мемлекеттің
әлеуметтік - демократиялық саясатының келешегін бір сөзбен айтсам,
"сақтандыру" деп айтқан болар едім". (Қосымша А)
№ Бағдарлама 1912 1940 1949 1967 1990
1 Сақтандыру түрлері 13 57 58 120 145
2 Өндірістегі жазатайым 11 57 57 117 136
жағдайлар
3 Сырқаттан сақтандыру 7 24 36 65 84
4 Зейнетақы 5 33 44 92 135
5 Жұмыссыздықтан сатандыру 2 21 22 34 40
Кесте 1 Әлеуметтік сақтандыру бағдарламаларын енгізген елдер
1919 жылы Версаль келісім шарты шеңберінде құрылған Халықаралық еңбек
ұйымдастыру органы әлеуметтік сақтандыру жүйесін дамытуға өз үлесін қосты.
Осы ұйымның №1, №2 конвенциялары жұмыссыздықтан сақтандыру және аналарды
қорғау мәселелерін шешуге арналған 1927 – 1933 жылдар арасында жұмысқа
уақытша қабілеті жоқ адамдарды, зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелеріне
арналған конвенцияларда экономикасы елдердің тәжірибесі талданып,
әлеуметтік сақтандырудың нормалары мен тәртібін жақсарту туралы ұсыныстар
беріледі. [15;26-31б.]
Әлеуметтік сақтандырудың ұлттық жүйелері экономикалық дағдарыс
шеңберінде күйзеліске ұшырады. Әлеуметтік сақтандыруды дамытуда
экономикалық дағдарыс үлкен зардабын тигізді. Өйткені, біріншіден,
әлеуметтік сақтандырудың жалпы ұлттық дамуын мемлекет тек қана реттеп
қоймай, өзінің қатысуымен тікелей қаржылық көмек көрсетіп отырды немесе
мақсатты бюджеттік қаржылар бөлу арқылы бұл сақтандырудың дамуына
жағдай дағдарыс жұмыссыздықты ерікті сақтандырумен
айналысатын мекемелердің банкротқа ұшырауына байланысты мемлекеттің
жұмыспен қамту сферасын реттеуін талап етті. Үшіншіден, экономикалық
дағдарыстың залалын төмендету үшін көптеген мемлекеттер әлеуметтік
сақтандырудың міндетті түрлерін енгізе бастады АҚШ 1935 жылы әлеуметтік
сақтандырудың ұлттық бағдарламасы қабылданды, бұл Ф.Д. Рузвельттің
саясатының базалық элементі болып табылды. Бұл 1930 жылдардағы тоқыраудан
шығу үшін дайындалған әлеуметтік - экономикалық бағдарламаның негізгі буыны
деп қарастырылды. Біздің көзқарасымызша осы кезеңде, әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің жаңа модельдері енгізіле бастады. Бұған кіретіндер:
• жұмысшылар мен жұмыс берушілердің жарналарынан, мемлекеттік
қаржылардан құрылатын сақтандыру қорларын қалыптастыру арқылы
әлеуметтік көмекті қаржыландыру;
• сақтандыру өтілі мен айлық көлеміне қарай заң түрінде бекітілген
тәртіп бойынша әлеуметтік жәрдемақыларды төлеу;
• әлеуметтік тәуекелдіктің түрлеріне қарай әлеуметтік сақтандырудың
салаларын дамыту. Қарттарды, мүгедектердің асыраушысы қайтыс болған
отбасыларын және жұмысшыларды өндірістегі жазатайым жағдайлардан
сақтандыру;
• әлеуметтік сақтандыруды мемлекеттік реттеу және бақылау. Заңнамалық
және нормативтік реттеуден тікелей мемлекеттік басқаруға дейін шаралар
қабылдау;
• мемлекет қаржылары тарапынан мұқтаж азаматтарға күнкөріс минимумын
қамтамасыз ету.
Әлемдік тәжірибеде күнкөріс минимумы мемлекеттің әлеуметтік
саясатының маңызды кұралы бола отырып, "кедейшілік шегі" деп аталынды және
оны абсолюттік кедейшілік критериі ретінде қолданды.
Әлеуметтік сақтандыру дамуының жаңа сатысы 1950-1970 жылдарда кең
етек алды. Экономикалық өсудің даму қарқыны жоғарылаған сайын,
халық топтарының әлеуметтік - саясаттық интеграциялануы, азаматтарды
қорғауда мемлекет кепілдігінің өсуі демократиялық мемлекеттердің әлеуметтік
саясатының негізгі тұжырымдамасы болуына жағдай жасады. 1940 – 1960 жылдары
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізген елдер саны 58 ден 120 ға
барды. Жалпы ішкі өнімдегі (ЖІӨ) әлеуметтік шығындардың үлес салмағы өсіп,
жәрдемақылардың көлемінің өсуіне және төлеу мерзіміне ықпал етті. (Қосымша
Б)
Мемлекеттің әлеуметтік сферадағы қаржылық саясатының күшеюі
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандырудың әлеуметтік қорғау
жүйесінің интеграциялануына алып келді. "Әлеуметтік қорғау " ұғымы бірінші
рет АҚШ - та қабылданған "Әлеуметтік қорғау туралы акт" деп аталатын
әлеуметтік бағдарламаға сәйкес қолданыла бастады. 1952 жылы халықаралық
еңбек ұйымы әлеуметтік қорғау доктринасын қабылдады. Бұл доктринада
мемлекет тарапынан қамтамасыз етілетін ең төменгі күнкөріс минимумымен
халықтың барлық топтарын қамтамасыз етуге жағдай жасалған.
1960-1970 жылдардағы қолайлы әлеуметтік – экономикалық жағдай,
сақтандыру төлемдерінің барлық азаматтарға таралуына, одан кейін сақтандыру
жарналарын, табысқа салынатын салықты жинаудың бірегейленуі және
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік бюджет арқылы ұйымдастырылуы
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандырудын арасындағы
айырмашылықты жоюға алып келді.
Осы факторлардың бәрін әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік
қамсыздандырудын, конвергенция теориясының, әлеуметтік сақтандырудың
әмбебап жүйесінің пайда болуына жағдай жасады. 1975 жылдары ЖІӨ -дегі
әлеметтік сақтандырудағы арналған шығындар еуропа елдерінде 20 – 25 пайызды
құрады. Әлеуметтік сақтандыруға арналған шығындардың абсолюттік көлемі 1950
жж салыстырғанда 1975 жж 5 - 9 рет өссе, 1980 жылдары 10 есе өсіп отырды.
1961 жылы Еуропалық әлеуметік хартияға қол қойылды. Бұл хартияда
азаматтардың 19 әлеуметтік құқтары мағлұмдалды.
Мынадай құжаттар қабылдана бастады: Әлеуметтік қамсыздандырудың
Еуропалық кодоксі (1968 ж), Әлеуметтік қамсыздандыру туралы Еуропалық
конвенция, Жұмысшылардың негізгі әлеуметтік құқтары туралы Хартия (1989 ж),
Мастрихт келісім шарты шеңберіндегі әлеуметтік саясат туралы хаттама (1991
ж), Амстердам әлеуметтік саясат туралы келісім шарты (1997 ж).
Экономиканы реттеуде монетаристік және нарықтық, тұжырымдамаларды
-концепңияларды қолдану әлеуметтік сфераның дамуына ықлал етті.
Қазіргі жағдайда әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы әмбебап
бағдарламаларының – қысқаруына алып келді. Біріншіден әлеуметтік қорғауға
арналған шығыдардың көлемі азайды, Дания, Италия, Норвегия, Австралия
елдерінде әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың абсолютті көлемі
қысқартылды. Екіншіден ЖІӨ - дегі әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың
үлес салмағы төмендеді.
Жұмысшылар мен жұмыс берушілердің сақтандыру жарналарының ара-
қатынастары өзгеріп отырды. Нидерланды, Франция елдерінде жұмыс
берушілердің әлеуметтік шьғындарды қаржыландырудағы үлесі төмендесе.
Ұлыбритания мен Швецияда жұмыс берушілердің жарналары керісінше жоғарылады.
Азаматтардың ең төменгі жарналар көлемі әлеуметтік қорғауға арналаған
шығындардың басым көпшілігін бюджет арқылы қаржыландыратын Дания,
Ұлыбритания, Швеция елдерінде кең тарады. 1990 жылдары АҚШ,Жапония
елдерінде әлеуметтік қорғауға арналған шығындарды қаржыландыру құрамында
сақтандыру жүйесінің резервтерін орналастырудан алынатын табыстардың үлесі
арта бастады.
Әлеуметтік қорғаудың, қаржылық механизмдерінің өзгеруін айта кетсек,
әлеуметтік қорғау саясатында мемлекеттік бюджеттен қаржыландырудан гөрі
эквиваленттік жарналар мен төлемдер негізінде ұйымдастырылатын әлеуметтік
сақтандыруды колдану басым болды. Соңғы онжылдықтағы әлеуметтік қорғауға
арналған шығындардың ЖІӨ -дегі үлес салмағының төмендеуі қоғамның
әлеуметтік мәселелерді шешудегі экономикалық мүмкіндіктерінің деңгейі
белгілі табалдырық шегіне жеткенін көрсетеді. ХХ ғасырда бұл көрсеткіш ЖІӨ-
нің 25-30 пайызы болды. Бір жағынан бұл көрсеткіш экономикасы дамыған
елдердің әлеуметтік қорғауға орасан қаржы бөлгенін көрсетсе, басқа жағынан
әлеуметтік - факторларғ байланысты әлеуметтік тәуекелдіктің өскенін
көрсетеді. Тәуекелдіктің өсу деңгейі әлеуметтік қорғауға арналған
шығындардың өсу деңгейінен анағурлым үлкен.[16;38-40б.]
Әлеуметтік - экономикалық стагнацияның кесірінен көптеген елдер
әлеуметтік қорғауға арналған шығындарды қысқартуға мәжбүр болды.
Мемлекеттің әлеуметтік рөлі қайта бағаланды: халықты әлеуметтік қорғау
жүйесіне мемлекеттен гөрі сақтандыру тұтқаларын қолданатын корпорациялардың
ықпалы күшейе тусті. Мемлекет кейбір әлеуметтік құқтарын жеке сақтандыру
жүйесіне беруге мәжбүр болды. Алынған көрсеткіштерге сүйенсек, сақтандыру
сыйақылары әлеуметтік; тәуекелдіктен корғаудың қайнар көзі болып табылады.
Ирлаидияда жеке сақтандырудың жарналары әлеуметтік сақтандыруға
қарағанда 10 пайызға артып отыр. Франция мен Нидерланды елдерінде халық
ерікті әлеуметтік сақтандыруда міндетті сақтандыруға қарағанда анағұрлым
белсенді қатысады. Жаңа экономикалық жүйеде әлеуметтік тәуекелдікті
сақтандыруда ерікті сақтандыру жалпы халықты қорғау жүйесінің негізгі буыны
болып табылады.
Жалпы экономиканың жақсаруымен жеке сақтандыруға арналған шығьндардың
өсу ара қатынасы бір – бірімен байланысты емес. Әлеуметтік және жеке
сақтандыру жүйелерінің талдауы көрсеткендей бұл жүйелердің дамуы көптеген
факторларға байланысты. Жеке сақтандыру жүйесінің дамуына сақтандыру
сыйақыларына салық жеңілдіктерінің қолдануы, оңтайлы инвестициялық климат,
жеке адамдардың табысының өсуі ықпал етеді. Мысалы, 1990 жылы Францияның
өмірді сақтандыру сыйақыларын жинауда үлкен табысқа жетуіне осы сақтандыру
турі бойынша табысқа салынатын салық, инвестициялық табысқа салынатын
салық, мұрагерлерге салынатын салық бойынша жеңілдіктердің қолданылуы әсер
етті.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік сфераны мемлекеттік реттеуде көптеген
өзгерістер енгізілді. Мемлекет әлеуметтік кепілдікті камтамасыз етуде өэ
міндеттерінен қашпайды, дегенмен, осы кепілдіктерді өрікті жеке немесе
ұжымдық өзін-өзі қаржыландыру жүйесіне ауыстыруға ықпал жасаған жөн.
Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму тарихын
айта кетсек, оның дамуындағы сабақтастық пен циклдық дамуға мазмұндама
берген жөн: өзін-өзі көмектен өзін-өзі сақтандыруға ынтымақты қағидатты
негіздегі мемлекеттік сақтандыруға, казіргі жағдайда мемлекет иелігінен алу
мен әлеуметтік тәуекелдікті ерікті сақтандыру жүйесін жанғыртуға жағдай
жасалды.Біздің көзқарасымыз бой-ынша, хәлықтыәлеуметтік сақтанды-
ружүйегініңдаму негізіөзара сақтан-дыру бс іыптабылады. Өзара сақтандыру әр
түрлі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сай ұйымдастық және қаржылық
нысандарға ие болып, адамзаттың өркениетті дамуына жаңадан өзгерістер алып
келеді.
Әлемнің кептеген елдері сияқты Қазақстан да БҰҰ мыңжылдық Дек-
ларациясына қол қойды және сол арқылы мыңжылдық табалдырындағы даму
саласындағы БҰҰ мақсаттарын орындауға міндеттеме алды. Қазіргі кезде
Қазақстан мыңжылдық дамуының жеті мақсаттарының екеуіне қол жеткізді, олар:
жалпыға бірдей бастауыш білім беру және ұл балалар мен қыздар үшін білім
алудың бірдей мүмкіндігін қамтамасыз ету.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫНА
ТАЛДАУ
2.1 Әлеуметтік сақтандыру ұйымдарының құқықтық негіздері
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның
құзыреті. Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның:
1) әлеуметтік төлемдерді тағайындау не тағайындаудан бас тарту туралы шешім
қабылдауға;
2) еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін белгілеуге;
3) құжаттардың дұрыстығын тексеруге;
4) әлеуметтік төлемдерді тағайындауға қажетті құжаттарды қабылдау және
жіберу жөніндегі талаптарды белгілеуге құқығы бар.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті орган:
1) әлеуметтік төлемдерді тағайындау немесе тағайындаудан бас тарту туралы
қабылданған шешім жөнінде өтініш берушіге Орталықтың құрылымдық бөлімшелері
арқылы жазбаша түрде хабарлауға;
2) әлеуметтік төлемдердің уақтылы және толық тағайындалуы мен олардың
алынуын бақылауды қамтамасыз етуге;
3) әлеуметтік төлемдерді тағайындау және алу мәселелері жөнінде қажетті
түсініктемелер беруге міндетті.
Орталықтың және оның құрмлымдық бөлімшелерінің құқықтары мен
міндеттері: Орталықтың және оның құрылымдық бөлімшелерінің: әлеуметтік
төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органға беру үшін құжаттарды
қабылдау мен олардың жиынтықтылығын тексеруді жүзеге асыруға; әлеуметтік
төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның шешімі негізінде Қорға
Орталықтың шотына ақша аудару туралы сұрау салуға; осы Заңда көзделген
қызметтерді көрсеткені үшін Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен республикалық бюджеттен қаражат алуға құқығы бар;
Орталық және оның құрылымдық бөлімшелері: әлеуметтік жеке код
негізінде әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік төлемдердің есебін жүзеге
асыруға және аптасына бір рет салық органдарымен бірге әлеуметтік
аударымдардың түсуіне тексеру жүргізуге; әлеуметтік төлемдерден жүргізілген
ұстап қалу туралы алушыларды хабардар етуге; артық төленген сомаларды
Орталық арқылы қайтару қажет болған жағдайда бұл туралы алушыға хабарлауға;
Қорға жасалған аударымдардың мөлшері мен мерзіміне қарамастап, міндетті
әлеуметтік сақтандырылуға тиісті адамдарға қызмет көрсетудің тең
жағдайларын қамтамасыз етуге; банктік үш күн ішінде әлеуметтік аударымдарды
Қорға аударуға; әлеуметтік төлемдер тағайындауға арналған құжаттарды
жасауға және оларды әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті
органға осы Заңда көзделген мерзімде беруге; алушыларға әлеуметтік
төлемдердін аударылуын уақтылы қамтамасыз етуге; артық төленген әлеуметтік
аударым сомаларын осы қаражат Қордан Орталықтың шотына аударылған кезден
бастап банктік үш күн ішінде төлеушілерге аударуды жүзеге асыруға;
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік төлемдердің жай-күйі мен қозғалысы
туралы ақпараттың құпиялылығын қамтамасыз етуге; осы Заңға сәйкес
әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі
уәкілетті органға және Қорға қажетті есептілікті табыс етуге; әлеуметтік
төлемдерді алу мәселелері бойынша қажетті түсіндірме беруге міндетті.[14;3-
4б.]
Уәкілетті органның құзыреті:
Уәкілетті орган:
1) Қордың қаржы тұрақтылығын талдауды, бағалауды және бақылауды жүзеге
асырады;
2) өздерінің бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз
ету үшін Қордың қаржылық және өзге де есептілігінің тізбесін, нысанын,
мерзімін айқындайды;
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қордың басшы қызметкерлері
үшін біліктілік талаптарын айқындайды, оларды тағайындауға келісім береді;
4) Қор қызметі туралы мәліметтерді, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен
ұйымдардан өздерінің бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге асыру үшін
қажетті мәліметтер алуға құқылы;
5) Қор қызметін Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
инспекциялауға құқылы;
6) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушының және алушының құқықтары мен міндеттері:
1. Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушының және алушының:
1) осы Заңда көзделген әлеуметтік қатер жағдайлары басталған кезде
Орталық пен оның құрылымдық бөлімшелері арқылы әлеуметтік төлемдер
тағайындау жөніндегі уәкілетті органға әлеуметтік төлемдер тағайындау үшін
өтініш беруге;
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуына қарамастан, осы Заңда көзделген
тәртіппен Қордан әлеуметгік төлемдерді алуға;
төлеушіден Орталықтан және Қордан әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік
төлемдердің және аудару мен есептелуінің толықтығы және уақтылы болуы
туралы, сондай-ақ әлеуметтік төлемдерді
тағайындау мен алу тәртібі туралы ақпаратты сұратуға және тегін алуға;
әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті орган мен өзге де
мемлекеттік органдардың, Орталықтың және оның құрылымдық бөлімшелерінің,
Қордың осы Заңда белгіленген әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша
нысандарын алуға құкықтарын шектеуге байланысты іс-әрекеттеріне шағымдануға
құқығы бар.
2. Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушы және алушы:
1) әлеуметтік төлемдер тағайындауға қажетті құжаттарды Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен табыс етуге;
2) еңбек ету қабілетінен айрылған және (немесе) жұмысынан айрылған жағдайда
әлеуметтік төлемдер алған кезеңде Орталықтың құрылымдық бөлімшелеріне
өзімен міндетті зейнетақы жарналарын төлеуге шарт жасасқан жинақтаушы
зейнетақы қорының өзгергені туралы хабарлауға;
3) қате төленген сомаларды қайтарып алуға;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда қайта
куәландырудан өтуге және қайта куәландырудан өту мерзімдерін сақтауға
міндетті.
Төлеушініц құқықтары мен міндеттері
1. Қате төленген әлеуметтік аударым сомаларын қайтарып алуға;
2. Аударылған сомалар туралы қажетті ақпаратты Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген тәртіппен Орталықтан сұратуға және тегін алуға;
3. Осы Заңға сәйкес басқа да құқықтарын іске асыруға құқығы бар.
4. Әлеуметтік аударымдарды және әлеуметтік аударымдарды
уақтылы және толық төлемегені үшін өсімпұлды уақтылы және толық
көлемінде төлеуге;
5. Қорға төленетін әлеуметтік аударымдар мөлшерін есептеу мен қайта
есептеуді, сондай-ақ әлеуметтік аударымдарды уақтылы және толық
төлемеген жағдайда есімпұл есептеуді дербес жүзеге асыруға;
6. Есептелген және аударылған әлеуметтік аударымдар бойынша
салық органдарына есептер беруге міндетті.[12; 18-20б.]
2.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік сақтандыру төлемдерін
тағайындау
Сақтандыру объектілері мен сақтандыру субъектілерін ашып қарайтын
болсақ, сақтандыру объектілеріне біз сақтандыру компанияларын, қайта
сақтандыру ұйымдарын және тағы басқаларын жатқызамыз. Сақтандыру
субъектілеріне келетін болсақ, оларға сақтанушы адамды және оларға
әлеуметтік төлемдерді тағындау мөлшерін қарастырайық.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындауға өтініш беру және әлеуметтік
төлемдер тағайындауға арналған құжаттарды қарау мерзімдерін қарастыру.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындауға өтінші беру өтініш берушінің тұрғылықты
жері бойынша Орталықтың құрылымдық бөлімшелеріне әлеуметтік төлемдерді
тағайындау жөніндегі уәкілетгі орган белгілеген нысан бойынша өтініш беру
арқылы жүзеге асырылады. Өтінішке тізбесі Заңмен белгіленетін құжаттар қоса
тіркеледі. Орталықтың құрылымдық бөлімшелері әлеуметтік төлемдер
тағайындауға қажетті құжатгарды қабылдап алған күннен бастап бес жұмыс күні
ішінде оларды әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті органға
береді.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті орган құжаттар
келіп түскен күннен бастап оң жұмыс күні ішінде оларды қарайды және
әлеуметтік төлемдер тағайындау немесе тағайындаудан бас тарту туралы шешім
қабылдайды. Әлеуметтік төлемдерді тағайындаудан бас тартылған жағдайда ол
бас тарту себептері туралы өтініш берушіге жазбаша хабарлап, табыс етілген
құжаттарды Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы өтініш берушіге
қайтаруға міндетті.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның табыс
етілген құжаттардың дұрыстығына тексеру жүргізуге құқығы бар осы
мақсаттарда ол табыс етілген құжаттарды сараптамаға жіберіп, оларды беруге
негіз болған құжаттардың бар-жоғын тексере алады. Бұл ретте, әлеуметтік
төлемдер тағайындау туралы шешім қабылдаудың кешіктірілуі және шешім
қабылдаудың ұзартылу мерзімдері, бірақ бір айдан аспайтын мерзімге
ұзартылуы туралы өтініш берушіге жазбаша түрде хабардар етілуге тиіс.
Кейінгі өтініштер берілген кезде әлеуметтік төлемдерді тағайындау
жөніндегі уәкілетті орган өтініш қайталап берілген кезден бастап бес жұмыс
күні ішінде төлем тағайындау немесе одан бас тарту туралы шешім қабылдайды
және төлем тағайындаудан бас тарту себептері мен шағымдану тәртібін көрсете
отырып, ол туралы Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы өтініш берушіге
жазбаша түрде хабарлайды. Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі
уәкілетті органның шешіміне сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін.
Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушы - алушы деп танылған жағдайда, әлеуметтік
төлемдер осындай адам әлеуметтік төлемдерді тағайындауға өтшіш берген
күннен бастап тағайындалады.
Орталықтың құрылымдық бөлімшелеріне өтініш берілген күн Қордан
әлеуметтік төлемдер тағайындауға өтініш берілген күн деп есептеледі.
Әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті органның,
Орталықтың және Қордың кінәсінен уақтылы не толық алынбаған әлеуметтік
төлемдер сомасы өткен уақыт үшін мерзімі шектелмей төленеді және Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен мерзімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
-қайшылықтың бар болуымен байланысты және қоғамдық өндіріс барысында
тәуекел болатын құбылыстар көптеген жағдайларда көзделмеген сипатқа ие
болады. Үздіксіз қоғамдық өндірістің объективті талаптары, бір жағынан
мұндай құбылыстардың жағымсыз нәтижелерінен қорғану қажеттілігінен, екінші
жағынан бұл құбылыстар әсерінен шығындардың (жоғалтулардың орнын толтыруын
қажет етеді) болуын туындатады.
Сондықтан қоғамда, жеке өндірушілерде, олардың топтарында (салалық
немесе аумақтық) қажетті қаражаттармен жабдықтау, табиғи - заттай запастар
немесе резервтер, сонымен бірге өндіріс процесін жалғастыру мақсатында
оларды сатып алу үшін ақша ресурстарының бар болуы керек, сондай - ақ
азаматтардың жекелеген категориясының өмір сүру деңгейін тұрақты ұстау
керек.
1 ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ (тема)
1 Әлеуметтік сақтандырудың экономикалық мәні, мазмұны, даму тарихи
аспектісі
Әлеуметтік сақтандыру қоғамның дамуының объектілерінің бір факторы,
ол қоғамдық еңбектен белгілі бір себептер салдарынан қатыса алмайтын өзінің
өмір тіршілігін қолдай алмайтын тұлғаларды материалдық жағынан қамтамасыз
ету қажеттілігі болып келеді. Еңбек қаблеттілігін жоғалтқан немесе еңбек
қаблеттілігі бар бірақта әр түрлі себептер салдарынан соңы іске асыруға
мүмкін болмайтын тұлғаларды қамтамасыз ету нарықтық экономика жағдайында
әлеуметтік бағдарламалардың бір бөлігін қалыптастыру көмегімен сол бағыттар
қаржыландырылады. Ең алдымен бюджет тарапынан немесе бюджеттен тыс құрылған
қорлар көмегімен қалыптасады. Әрбір азамат өзін әлеуметтік жағынан қорғау
үшін белгілі бір қорларды қалыптастырады. Соның ішінде сақтандыру қоры.
Әлеуметтік сақтандырудың негізгі мәні ол көрсетілге адамдарды материалды
қамтамасыз етуге әр түрлі қорлардың ақша – қаражатын құрастыруға және
тұтынуғ көмектесетін қатынастар жүйесін ұйымдастыру. Әлеуметтік сақтандыру
дегеніміз – қатерлі ауру кезінде, еңбек қаблеттілігін толық немесе ішінара
айырылу кезіңде, асыраушыдан айырылған кезде, жұмыссыздық кезде,
азаматтарды материалдық қамтамысыз ету үшін сақтандыру қорларын құруына
бағытын экономикалық қатынастар жүйесі. Әлеуметтік сақтандырудың маңызды
бір қызметіол еңбек ресурстарының ұдайы толтыруына керектіжағдайлар жасау.
әлеуметтік сақтандыруда келесідей бір шығындар жұмсалады:
1. Қайта сақтандыруға, мамандығын өзгертуге.
2. Еңбек қалпына келтіруіне жәрдемдесу.
3. Тиімді еңбек қаблеттілігін қайтару.
Алатын қаржаттар мөлшері еңбек стажының шамасына, еңбек
қаблеттілігін жоғалту дәрежесіне, денсаулығының айрылу дәрежесінен ақырғы
еңбекақының мөлшеріне байланысты болып келеді.
Әлеумметтік сақтандыруда өзіне тән ерекшелігі:
1. Қаржы қатынастарға мемлекеттік ареласу.
2. Ұлттық байлықтын белгілі бір бөлігін қайта бөледі.
Әлеуметтік сақтандыру қорлары сақтандыру әдістерімен құрылады, бірақта
бөлінетін қаражат мөлшері енгізілген қаржысы есепке алынады. Әлеуметтік
сақтандыру қаражаты нақты бағыттары бойынша жүргізіледі. Әлеуметтік
сақтандыру қаражаттарын келесі бір нысандармен қалдынылады.
1. Төлемдерді төлеу.
2. Жәрдемақылар.
3. Қаржылық қызметтер.
Әлеуметтік сақтандыру жүесі бойыеша сақтандыру мекемелерін еңбек ету
қаблеттілігін қалпына келтіру, профилактикалық шараларды қаржыландыру
жүйесімен анықтау.
4. Женілдіктерді беру.
Әлеуметтік сақтандыруда мынадай негізгі ұғымдар пайдаланылады:
Қордың активтері - әлеуметтік аударымдар, әлеуметтік аударымдарды төлеу
мерзімі өтіп кеткендігі үшін алынған өсімпұл, инвестициялық табыс және
Қордың қызметін қамтамасыз етуге арналған комиссиялық сыйақыны,
әлеуметтік төлемдерге бағытталған қаражатты және қате есептелген немесе
артық төленген қаражатты қайтаруды шегеріп тастағанда, Қорға түсетін
Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген өзге де түсімдер;
Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қоры (бұдан әрі - Қор)-әлеуметтік
аударымдар алымын жинауды және міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушы болған асыраушысынан айрылған жағдайда, оның асырауындағы отбасы
мүшелерін қоса алғанда, оған қатысты әлеуметтік қатер жағдайы басталған
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыларға төлемдер төлеуді
жүргізетін заңды тұлға;
асыраушы - өзінің асырауындағы отбасының еңбек етуге қабілетсіз мүшелерін
өз табысы есебінен асыраушы адам;
табысты ауыстыру коэффициенті - әлеуметтік төлемнің әлеуметтік аударымдарды
есептеу кезінде негізге алынған табыс мөлшеріне қатынасын айқындайтын
коэффициент;
5) асырауындағылар санының коэффициенті - қайтыс болған (сот
хабар-ошарсыз кетті деп таныған немесе қайтыс болды деп жариялаған)
асыраушының асырауында болған отбасы мүшелерінің санын ескеретін
коэффициент;
6) қатысу стажының коэффициенті - міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысу стажына (күнтізбемен есептегендегі уақыттың жалпы мөлшеріне) қарай
айқындалатын коэффициент;
7) еңбек ету қабілетінен айрылу коэффициенті — өзі үшін әлеуметтік
аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметгік сақтандыру жүйесіне қатысушының
еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесіне қарай айқындалатын коэффициент;
8) әлеуметтік аударымдарды ссептеу объектісі – жұмыс берушінің
қызметкерге орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін табыс
түрінде төлейтін шығыстары. Өзін-өзі жұмыспен қамтыған адамның әлеумегтік
аударымдарын есептеуге арналған объект оның алатын табыстары болып
табылады;
9) міндетті әлеуметтік сақтандыру - еңбек ету қабілетінен айрылуына және
(немесе) жұмысынан айрылуына, сондай-ақ асыраушысынан айрылуына байланысты
кірістің бір бөлігін өтеу үшін мемлекет ұйымдастыратын, бақылайтын және
кепілдік беретін шаралар жиынтығы;
10) әлеуметтік аударымдарды төлеуші (бұдан әрі - төлеуші) -
осы Заңда белгіленген тәртіппен әлеуметтік аударымдарды есептеуді және
Қорға төлеуді жүзеге асырушы жұмыс беруші немесе өзін-өзі жұмыспен қамтыған
адам;
11) әлеуметтік төлемді алушы (бұдан әрі - алушы) - өзі үшін Қорға
әлеуметтік аударымдар жүргізілген не оларды өзі төлеген және әлеуметтік
төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті орган оған қатысты әлеуметтік төлем
тағайындау туралы шешім шығарған жеке адам, ал міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесінің өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген қатысушысы
болып табылатын адам қайтыс болған жағдайда - қайтыс болған (сот хабар-
ошарсыз кетті деп таныған немесе қайтыс болды деп жариялаған)
асыраушының асырауында болған отбасы мүшелері;
12) өзін-өзі жұмыспен қамтыған адам (осы Заңға қолдануға болатын) - өзіне
табыс әкелетін жұмыспен өзін қамтамасыз ететін жеке кәсіпкер, жеке
нотариус, адвокат;
13) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесі - мемлекет белгілейтін
және кепілдік беретін, міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушылардың арасындағы қатынастарды реттейтін нормалар мен ережелердің
жиынтығы;
әлеуметтік төлемдер - алушының пайдасына Қор жүзеге асыратын ай сайынғы
төлемдер;
әлеуметтік аударымдар - өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушыға, ал асыраушысынан
айрылған жағдайда оның асырауында болған отбасы мүшелеріне осы Заңға сәйкес
әлеуметтік төлемдер алу құқығын беретін, Қорға төленетін осы Заңда
белгіленген міндетті төлемдер;
әлеуметтік қатер - еңбек ету қабілетінен айрылуына және (немесе) жұмысынан
айрылуына, асыраушысынан айрылуына әкеп соқтырған оқиғаның басталуы, соның
салдарынан өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне катысушы, не ол қайтыс болған жағдайда оның асырауында
болған отбасының мүшелері осы Заңға сәйкес әлеуметтік төлемдерді алу
құқығына ие болады;
әлеуметтік аударымдар ставкасы - әлеуметтік аударымдарды есептеу
объектісінің шамасына проценттік қатынаспен көрсетілген, Қорға төленетін
міндетті төлемдердің тіркелген мөлшері;
18) әлеуметтік аударымдарды және әлеуметтік төлемдерді есепке алу
жөніндегі уәкілетті ұйым (бұдан әрі - Орталық) - аймақтарда міндетті
әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік төлемдер аударуды жүзеге асыратын,
әлеуметтік аударымдар мен төлемдердің дербестендірілген, орталықтандырылған
есебін жүргізетін құрылымдық бөлімшелері (бұдан әрі – құрыльшдық
бөлімшелер) бар мемлекеттік кәсіпорын;
19) уәкілетті орган - Қор қызметіне реттеу, бақылау және қадағалау
функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік орган;
20) әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті орган халықты
әлеуметтік қорғау саласындағы орталық атқарушы орган және оның аумактық
бөлімшелері;
21) еңбек ету қабілетінен айрылу - қызметкердің жұмысты орындау,
қызмет көрсету қабілетінен айрылуы, оның дәрежесі айрылған еңбек ету
қабілетіне проценттік қатынастан көрінеді;
22) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің өзі үшін әлеуметтік
аударымдар жүргізілген қатысушысы - өзі үшін әлеуметтік аударымдар
төленетін және осы Заңда көзделген әлеуметтік қатер жағдайлары басталған
кезде әлеуметтік төлем алуға құқығы бар жеке адам;
23) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысушылар - төлеуші;
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінің өзі үшін әлеуметтік аударымдар
жүргізілген қатысушысы; алушы; Орталық; Қор; Қазақстан Республикасының
Үкіметі; Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі; өзге де уәкілетті
органдар.[2; 24-29б.]
1. Әлеуметтік сақтандыру түрлері, нысандары және ұйымдастыру
ерекшелігі
Міндетті әлеуметтік сақтандыру түрлері бойынша әлеуметтік қатер
жағдайының басталуына қарай міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне
қатысушыларды әлеуметтік камсыздандырудың қосымша нысандарын құрумен
байланысты көзделген катынастарды реттейді. Міндетті әлеумеітік
сақтандырудың түрлері.
Міндетті әлеуметтік сақтандыру мынадай түрлерге бөлінеді:
1) еңбек ету қабілетінен айрылған жағдай;
2) асыраушысынан айрылған жағдай;
3) жұмысынан айрылған жағдай.
Әлеуметтік сақтандыру қаражаты нақты бағыттары бойынша жүргізіледі.
Ол сақтандыру жүйесінің жіктелуіне сәйке келеді.
1. Әлеуметтік қауіптің түрі бойынша ауру нәтижесінде болуы мүмкін,
өндірістегі жазатайым жағдайдан, мүгедектікке байланысты, кәрілікке
байланысты.
2. Әлеуметтік қорғау сипатына байланысты:
• нарықтық
• міндетті
3. Ішкі ұйымдастыру жүйесі бойынша:
• мемлекеттік
• муниципальды
• кәсіптік
4. Халықаралық әлеуметтік сақтандыру жүйесі.
Әлеуметтік сақтандыру өзінің мазмұны бойынша тек қана ақша
төлемдерінің конпенсацияларын енгізбейді, сонымен қатар мидициналық емдеу,
реабелитация бойынша белгілі қызметтерді де енгізеді.
Міндетті әлеуметтік сақтандырудың негізгі иринциптері. Міндетті
әлеуметтік сақтандырудың негізгі принциптері мыналар болып табылады:
Қазақстан Республикасының міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы заңдарын
сақтау мен орындаудың жалпыға бірдейлігі;
әлеуметтік төлемдерді қамтамасыз ету үшін қолданылатын шараларға
мемлекеттің кепілдік беруі;
3) міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесіне қатысудың міндеттілігі;
4) Заңға сәйкес әлеуметтік аударымдарды әлеуметтік төлемдерге пайдалану;
5) әлеуметтік төлемдердің осы Заңда көзделген шарттар бойынша
міндеттілігі;
3) әлеуметтік төлемдердің мөлшерін саралау;
6) міндетті әлеуметтік сақтандыруды қамтамасыз ететін мемлекеттік
органдардың қызметіндегі жариялылық. [3; 32-36б.]
Мемлекет азаматтарға әлеуметтік қатер жағдайлары басталған кезде осы
Заңда белгіленген шарттармен міндетті әлеуметтік сақтандыру түрлері бойынша
әлеуметтік төлемдерді алу құқығына кепілдік береді. Мемлекет Қордағы
әлеуметтік аударымдардың сақталуына және нысаналы пайдаланылуына кепілдік
береді. Әлеуметтік аударымдардың сақталуы бойынша, Қордың қызметін, оның
қаржы тұрақтылығын қамтамасыз ететін, Қазақстан Республикасының Үкіметі
айқындайтын тиісті нормалар мен лимиттерді белгілеу арқылы реттеу;
Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі арқылы инвестициялық
қызметті жүзеге асыру; Қор активтерін инвестициялық басқару жөніндегі
барлық операцияларды Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкінде есепке алу;
Қордың өз қаражаты мен активтерінің бөлек есебін жүргізу; Қордың қызметін
қамтамасыз етуге арналған шығыстарға шектеулер енгізу; Жыл сайын аудит
жүргізудің міндетгілігі; Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен Қордың ұдайы қаржылық және статистикалық есептілігі;
Қор активтерін инвестициялау үшін қаржы құралдарының тізбесі Қазақстан
Республикасы Үкіметінің айқындауы арқылы қамтамасыз етіледі. Міндетті
әлеуметтік сақтандырылуға тиісті адамдар жұмыс істейтін зейнеткерлерді
қоспағанда, кызметкерлер, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақты
тұратын және Қазақстан Республикасының аумағында табыс келтіретін қызметті
жүзеге асыратын шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдарды қоса алғанда, өзін-
өзі жұмыспен қамтыған адамдар міндетті әлеуметтік сақтандырылуға тиіс.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның
құзыреті. Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның:
әлеуметтік төлемдерді тағайындау не тағайындаудан бас тарту туралы шешім
қабылдауға; еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін белгілеуге; құжаттардың
дұрыстығын тексеруге; әлеуметтік төлемдерді тағайындауға қажетті құжаттарды
қабылдау және жіберу жөніндегі талаптарды белгілеуге құқығы бар. Әлеуметтік
төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті орган: әлеуметтік төлемдерді
тағайындау немесе тағайындаудан бас тарту туралы қабылданған шешім жөнінде
өтініш берушіге Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы жазбаша түрде
хабарлауға; әлеуметтік төлемдердің уақтылы және толық тағайындалуы мен
олардың алынуын бақылауды қамтамасыз етуге;
әлеуметтік төлемдерді тағайындау және алу мәселелері жөнінде қажетті
түсініктемелер беруге міндетті.[4;64-68б.]
2. Шет мемлекеттердегі әлеуметтік сақтандырудың дамуы
Қоғамның дамуының объективті бір факторы ол қоғамдық еңбектен белгілі
бір себертер салдарынан қатыса алмайтын өзінің өмір тіршілігін қолдай
алмайтын тұлғаларды материалдық жағынан қамтамасыз ету қажеттілігі
туындайды. Еңбек қабілеттігін жоғалтқан немесе еңбек қабілеттігі бар, бірақ
та әртүлі себептер салдарынан соны іске асыруға мүмкіндігі болмайтын
тұлғаларды қамтамасыз ету нарықтық экономика жағдайы әлеуметтік
бағдарламалардың бір бөлшегі болып табылады.
Әлеуметтік сақтандыру дегеніміз – қатерлі ауру, кезінде еңбек
қабілеттігі толық немесе ішінара айырылу кезінде, асыраушысынан айырылған
кезде жұмыссыздық кезде, азаматтарды материалдық қамтамасыз ету үшін
сақтандыру қораларын құруына бағытталған экономикалық қатынастар жүйесі.
Әлеуметтік сақтандырудың маңызды қызметі ол еңбек ресурстарын ұдайы
толықтыруына керекті жағдайлар жасау.
ҚР 2005 жж бастап міндетті әлеуметтік сақтандыру енгізілген.
ХХ ғасырда әлеуметтік қорғау өркентиетті мемлекеттің әлеуметтік
саясатының негізгі белгісі болып табылды
1601 жылы Ағылшын патшайымы Елизавета "кедейлер туралы" заңға қол
қойды.
Осы "кедейлер туралы " заң "Тһе Асt fог Rеlіеf оf Сіtіzеns"
мемлекеттік әлеуметтік қорғаудың бастамасы болды және кедейлерге көмек
көрсетуде мешіктердің қайырымдылық көрсету қызметінен мемлекеттің
әлеуметтік бағдарламаларының басым болуына жағдай жасады.
ХVII-XIX ғасырларда әлеуметтік саясат ахуалдарын тұрақтандыру
мақсатында өкімет тамақпен, қажетті көмекпен қамтамасыз етілетін мекемелер,
емханаларды құра бастады.
ХІХ-XX ғасырда "әлеуметтік сақтандыру " ұғымы бірінші рет пайда
болды. Бұл ұғым еңбек табысын жоғалтқан кездегі пайда болған әлеуметтік
сақтандыру, жұмысшыларды сақтандыруды реттейтін құжаттарда кеңінен
қолданыла бастады
"Әлеуметтік сақтандыру " ұғымы өзара сақтандыруды ұйымдастырудағы
барлық процестерді қамтиды. Біріншіден, міндетті сақтандыру тек қана
жалдамалы жұмысшыларға ғана емес басқа да мамандарды, олардың жанұясын,
тіптен жұмыс істемейтіндердің (қарттар мен мүгедектерді) де сақтандыруын
қамтиды. Екіншіден, мемлекет тек қана сақтандырудың тәртібі мен шарттарын
реттеп отырды. Керісінше, міндетті сақтандыру арнайы өзін-өзі басқаратын
қоғамдар арқылы жүргізілді. Бірінші рет әлеуметтік сақтандыру туралы
жиынтық заң – Германияда қабылданды. Бұл заңда сыркаттанып, жұмысқа
қабілетін жоғалтқан кездегі сақтандыру, жазатайым жағдайлардан сақтандыру
мүгедектерді сақтандыру, қарттарды сақтандыру, асыраушысы қайтыс болған
жағдайда сақтандыруды жүргізу тәртібі бекітілді. Басқа елдерде мұндай заң
қабылданғанмен, "әлеуметтік сақтандыру" ұғымы кең қолданыла қоймады.
Мысалы, Ұлыбританияда ұлттық сақтандыру заңы, Францияда Әлеуметтік кодекс,
Норвегияда – Ұлттық сақтандыру жүйесі қабылданды. Бұл заңдар шеңберінде
мынадай міндеттемелер жүктелді: 1) ұйымдар мен мекемелерде арнайы
сақтандыру кассаларын ұйымдастыру; 2)бұл кассаларға жарналарды жұмысшылар
да, жұмыс берушілер де төлеу қажет деп табылды; 3)жәрдемақылар мен
зейнетақылар бекітілген тәртіп бойынша төленуі қажет. Жарнаның 23 бөлігін
- жұмысшы, 13 бөлігін жұмыс беруші төлеуі қажет. Сақтандыру қорынан
төленетін төлемдердің тәртібі заң жүзінде бекітілді.
1920-1930 жылдар әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму жылдары деп
айтуға болады. Бұл бағыттың экстенсивтік дамуы 3 арнамен жүргізілді.
Біріншіден, әлеуметтік сақтандырудың нормалары халықтың өзін - өзі жұмыспен
қамтамасыз еткен топтарына, ауылшаруашылық жұмысшыларына, мемлекет
қызметкерлеріне қолданыла бастады. Екіншіден, міндетті әлеуметік
сақтандырудың жаңа түрлері енгізіле бастады, мысалы жұмыссыздықтан
сақтандыру осы кездегі көптеген елдерде енгізілді. 1912 жылы міндетті
әлеуметік сақтандырудың түрлері 13 мемлекетте енгізілген болса, 1938 жылы
30 елде қалыптаса бастады. У.Черчилль әлеуметтік мәселелердің шешу
жолдарына мынадай мазмұндама берген еді : "Егер де мен мемлекеттің
әлеуметтік - демократиялық саясатының келешегін бір сөзбен айтсам,
"сақтандыру" деп айтқан болар едім". (Қосымша А)
№ Бағдарлама 1912 1940 1949 1967 1990
1 Сақтандыру түрлері 13 57 58 120 145
2 Өндірістегі жазатайым 11 57 57 117 136
жағдайлар
3 Сырқаттан сақтандыру 7 24 36 65 84
4 Зейнетақы 5 33 44 92 135
5 Жұмыссыздықтан сатандыру 2 21 22 34 40
Кесте 1 Әлеуметтік сақтандыру бағдарламаларын енгізген елдер
1919 жылы Версаль келісім шарты шеңберінде құрылған Халықаралық еңбек
ұйымдастыру органы әлеуметтік сақтандыру жүйесін дамытуға өз үлесін қосты.
Осы ұйымның №1, №2 конвенциялары жұмыссыздықтан сақтандыру және аналарды
қорғау мәселелерін шешуге арналған 1927 – 1933 жылдар арасында жұмысқа
уақытша қабілеті жоқ адамдарды, зейнетақымен қамтамасыз ету мәселелеріне
арналған конвенцияларда экономикасы елдердің тәжірибесі талданып,
әлеуметтік сақтандырудың нормалары мен тәртібін жақсарту туралы ұсыныстар
беріледі. [15;26-31б.]
Әлеуметтік сақтандырудың ұлттық жүйелері экономикалық дағдарыс
шеңберінде күйзеліске ұшырады. Әлеуметтік сақтандыруды дамытуда
экономикалық дағдарыс үлкен зардабын тигізді. Өйткені, біріншіден,
әлеуметтік сақтандырудың жалпы ұлттық дамуын мемлекет тек қана реттеп
қоймай, өзінің қатысуымен тікелей қаржылық көмек көрсетіп отырды немесе
мақсатты бюджеттік қаржылар бөлу арқылы бұл сақтандырудың дамуына
жағдай дағдарыс жұмыссыздықты ерікті сақтандырумен
айналысатын мекемелердің банкротқа ұшырауына байланысты мемлекеттің
жұмыспен қамту сферасын реттеуін талап етті. Үшіншіден, экономикалық
дағдарыстың залалын төмендету үшін көптеген мемлекеттер әлеуметтік
сақтандырудың міндетті түрлерін енгізе бастады АҚШ 1935 жылы әлеуметтік
сақтандырудың ұлттық бағдарламасы қабылданды, бұл Ф.Д. Рузвельттің
саясатының базалық элементі болып табылды. Бұл 1930 жылдардағы тоқыраудан
шығу үшін дайындалған әлеуметтік - экономикалық бағдарламаның негізгі буыны
деп қарастырылды. Біздің көзқарасымызша осы кезеңде, әлеуметтік сақтандыру
жүйесінің жаңа модельдері енгізіле бастады. Бұған кіретіндер:
• жұмысшылар мен жұмыс берушілердің жарналарынан, мемлекеттік
қаржылардан құрылатын сақтандыру қорларын қалыптастыру арқылы
әлеуметтік көмекті қаржыландыру;
• сақтандыру өтілі мен айлық көлеміне қарай заң түрінде бекітілген
тәртіп бойынша әлеуметтік жәрдемақыларды төлеу;
• әлеуметтік тәуекелдіктің түрлеріне қарай әлеуметтік сақтандырудың
салаларын дамыту. Қарттарды, мүгедектердің асыраушысы қайтыс болған
отбасыларын және жұмысшыларды өндірістегі жазатайым жағдайлардан
сақтандыру;
• әлеуметтік сақтандыруды мемлекеттік реттеу және бақылау. Заңнамалық
және нормативтік реттеуден тікелей мемлекеттік басқаруға дейін шаралар
қабылдау;
• мемлекет қаржылары тарапынан мұқтаж азаматтарға күнкөріс минимумын
қамтамасыз ету.
Әлемдік тәжірибеде күнкөріс минимумы мемлекеттің әлеуметтік
саясатының маңызды кұралы бола отырып, "кедейшілік шегі" деп аталынды және
оны абсолюттік кедейшілік критериі ретінде қолданды.
Әлеуметтік сақтандыру дамуының жаңа сатысы 1950-1970 жылдарда кең
етек алды. Экономикалық өсудің даму қарқыны жоғарылаған сайын,
халық топтарының әлеуметтік - саясаттық интеграциялануы, азаматтарды
қорғауда мемлекет кепілдігінің өсуі демократиялық мемлекеттердің әлеуметтік
саясатының негізгі тұжырымдамасы болуына жағдай жасады. 1940 – 1960 жылдары
міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізген елдер саны 58 ден 120 ға
барды. Жалпы ішкі өнімдегі (ЖІӨ) әлеуметтік шығындардың үлес салмағы өсіп,
жәрдемақылардың көлемінің өсуіне және төлеу мерзіміне ықпал етті. (Қосымша
Б)
Мемлекеттің әлеуметтік сферадағы қаржылық саясатының күшеюі
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандырудың әлеуметтік қорғау
жүйесінің интеграциялануына алып келді. "Әлеуметтік қорғау " ұғымы бірінші
рет АҚШ - та қабылданған "Әлеуметтік қорғау туралы акт" деп аталатын
әлеуметтік бағдарламаға сәйкес қолданыла бастады. 1952 жылы халықаралық
еңбек ұйымы әлеуметтік қорғау доктринасын қабылдады. Бұл доктринада
мемлекет тарапынан қамтамасыз етілетін ең төменгі күнкөріс минимумымен
халықтың барлық топтарын қамтамасыз етуге жағдай жасалған.
1960-1970 жылдардағы қолайлы әлеуметтік – экономикалық жағдай,
сақтандыру төлемдерінің барлық азаматтарға таралуына, одан кейін сақтандыру
жарналарын, табысқа салынатын салықты жинаудың бірегейленуі және
әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік бюджет арқылы ұйымдастырылуы
әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік қамсыздандырудын арасындағы
айырмашылықты жоюға алып келді.
Осы факторлардың бәрін әлеуметтік сақтандыру мен әлеуметтік
қамсыздандырудын, конвергенция теориясының, әлеуметтік сақтандырудың
әмбебап жүйесінің пайда болуына жағдай жасады. 1975 жылдары ЖІӨ -дегі
әлеметтік сақтандырудағы арналған шығындар еуропа елдерінде 20 – 25 пайызды
құрады. Әлеуметтік сақтандыруға арналған шығындардың абсолюттік көлемі 1950
жж салыстырғанда 1975 жж 5 - 9 рет өссе, 1980 жылдары 10 есе өсіп отырды.
1961 жылы Еуропалық әлеуметік хартияға қол қойылды. Бұл хартияда
азаматтардың 19 әлеуметтік құқтары мағлұмдалды.
Мынадай құжаттар қабылдана бастады: Әлеуметтік қамсыздандырудың
Еуропалық кодоксі (1968 ж), Әлеуметтік қамсыздандыру туралы Еуропалық
конвенция, Жұмысшылардың негізгі әлеуметтік құқтары туралы Хартия (1989 ж),
Мастрихт келісім шарты шеңберіндегі әлеуметтік саясат туралы хаттама (1991
ж), Амстердам әлеуметтік саясат туралы келісім шарты (1997 ж).
Экономиканы реттеуде монетаристік және нарықтық, тұжырымдамаларды
-концепңияларды қолдану әлеуметтік сфераның дамуына ықлал етті.
Қазіргі жағдайда әлеуметтік қорғау жүйесінің дамуы әмбебап
бағдарламаларының – қысқаруына алып келді. Біріншіден әлеуметтік қорғауға
арналған шығыдардың көлемі азайды, Дания, Италия, Норвегия, Австралия
елдерінде әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың абсолютті көлемі
қысқартылды. Екіншіден ЖІӨ - дегі әлеуметтік қорғауға арналған шығындардың
үлес салмағы төмендеді.
Жұмысшылар мен жұмыс берушілердің сақтандыру жарналарының ара-
қатынастары өзгеріп отырды. Нидерланды, Франция елдерінде жұмыс
берушілердің әлеуметтік шьғындарды қаржыландырудағы үлесі төмендесе.
Ұлыбритания мен Швецияда жұмыс берушілердің жарналары керісінше жоғарылады.
Азаматтардың ең төменгі жарналар көлемі әлеуметтік қорғауға арналаған
шығындардың басым көпшілігін бюджет арқылы қаржыландыратын Дания,
Ұлыбритания, Швеция елдерінде кең тарады. 1990 жылдары АҚШ,Жапония
елдерінде әлеуметтік қорғауға арналған шығындарды қаржыландыру құрамында
сақтандыру жүйесінің резервтерін орналастырудан алынатын табыстардың үлесі
арта бастады.
Әлеуметтік қорғаудың, қаржылық механизмдерінің өзгеруін айта кетсек,
әлеуметтік қорғау саясатында мемлекеттік бюджеттен қаржыландырудан гөрі
эквиваленттік жарналар мен төлемдер негізінде ұйымдастырылатын әлеуметтік
сақтандыруды колдану басым болды. Соңғы онжылдықтағы әлеуметтік қорғауға
арналған шығындардың ЖІӨ -дегі үлес салмағының төмендеуі қоғамның
әлеуметтік мәселелерді шешудегі экономикалық мүмкіндіктерінің деңгейі
белгілі табалдырық шегіне жеткенін көрсетеді. ХХ ғасырда бұл көрсеткіш ЖІӨ-
нің 25-30 пайызы болды. Бір жағынан бұл көрсеткіш экономикасы дамыған
елдердің әлеуметтік қорғауға орасан қаржы бөлгенін көрсетсе, басқа жағынан
әлеуметтік - факторларғ байланысты әлеуметтік тәуекелдіктің өскенін
көрсетеді. Тәуекелдіктің өсу деңгейі әлеуметтік қорғауға арналған
шығындардың өсу деңгейінен анағурлым үлкен.[16;38-40б.]
Әлеуметтік - экономикалық стагнацияның кесірінен көптеген елдер
әлеуметтік қорғауға арналған шығындарды қысқартуға мәжбүр болды.
Мемлекеттің әлеуметтік рөлі қайта бағаланды: халықты әлеуметтік қорғау
жүйесіне мемлекеттен гөрі сақтандыру тұтқаларын қолданатын корпорациялардың
ықпалы күшейе тусті. Мемлекет кейбір әлеуметтік құқтарын жеке сақтандыру
жүйесіне беруге мәжбүр болды. Алынған көрсеткіштерге сүйенсек, сақтандыру
сыйақылары әлеуметтік; тәуекелдіктен корғаудың қайнар көзі болып табылады.
Ирлаидияда жеке сақтандырудың жарналары әлеуметтік сақтандыруға
қарағанда 10 пайызға артып отыр. Франция мен Нидерланды елдерінде халық
ерікті әлеуметтік сақтандыруда міндетті сақтандыруға қарағанда анағұрлым
белсенді қатысады. Жаңа экономикалық жүйеде әлеуметтік тәуекелдікті
сақтандыруда ерікті сақтандыру жалпы халықты қорғау жүйесінің негізгі буыны
болып табылады.
Жалпы экономиканың жақсаруымен жеке сақтандыруға арналған шығьндардың
өсу ара қатынасы бір – бірімен байланысты емес. Әлеуметтік және жеке
сақтандыру жүйелерінің талдауы көрсеткендей бұл жүйелердің дамуы көптеген
факторларға байланысты. Жеке сақтандыру жүйесінің дамуына сақтандыру
сыйақыларына салық жеңілдіктерінің қолдануы, оңтайлы инвестициялық климат,
жеке адамдардың табысының өсуі ықпал етеді. Мысалы, 1990 жылы Францияның
өмірді сақтандыру сыйақыларын жинауда үлкен табысқа жетуіне осы сақтандыру
турі бойынша табысқа салынатын салық, инвестициялық табысқа салынатын
салық, мұрагерлерге салынатын салық бойынша жеңілдіктердің қолданылуы әсер
етті.
Қазіргі кезеңде әлеуметтік сфераны мемлекеттік реттеуде көптеген
өзгерістер енгізілді. Мемлекет әлеуметтік кепілдікті камтамасыз етуде өэ
міндеттерінен қашпайды, дегенмен, осы кепілдіктерді өрікті жеке немесе
ұжымдық өзін-өзі қаржыландыру жүйесіне ауыстыруға ықпал жасаған жөн.
Әлеуметтік қорғау мен әлеуметтік сақтандыру жүйесінің даму тарихын
айта кетсек, оның дамуындағы сабақтастық пен циклдық дамуға мазмұндама
берген жөн: өзін-өзі көмектен өзін-өзі сақтандыруға ынтымақты қағидатты
негіздегі мемлекеттік сақтандыруға, казіргі жағдайда мемлекет иелігінен алу
мен әлеуметтік тәуекелдікті ерікті сақтандыру жүйесін жанғыртуға жағдай
жасалды.Біздің көзқарасымыз бой-ынша, хәлықтыәлеуметтік сақтанды-
ружүйегініңдаму негізіөзара сақтан-дыру бс іыптабылады. Өзара сақтандыру әр
түрлі әлеуметтік-экономикалық жағдайларға сай ұйымдастық және қаржылық
нысандарға ие болып, адамзаттың өркениетті дамуына жаңадан өзгерістер алып
келеді.
Әлемнің кептеген елдері сияқты Қазақстан да БҰҰ мыңжылдық Дек-
ларациясына қол қойды және сол арқылы мыңжылдық табалдырындағы даму
саласындағы БҰҰ мақсаттарын орындауға міндеттеме алды. Қазіргі кезде
Қазақстан мыңжылдық дамуының жеті мақсаттарының екеуіне қол жеткізді, олар:
жалпыға бірдей бастауыш білім беру және ұл балалар мен қыздар үшін білім
алудың бірдей мүмкіндігін қамтамасыз ету.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК САҚТАНДЫРУДЫҢ ЖАҒДАЙЫНА
ТАЛДАУ
2.1 Әлеуметтік сақтандыру ұйымдарының құқықтық негіздері
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның
құзыреті. Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның:
1) әлеуметтік төлемдерді тағайындау не тағайындаудан бас тарту туралы шешім
қабылдауға;
2) еңбек ету қабілетінен айрылу дәрежесін белгілеуге;
3) құжаттардың дұрыстығын тексеруге;
4) әлеуметтік төлемдерді тағайындауға қажетті құжаттарды қабылдау және
жіберу жөніндегі талаптарды белгілеуге құқығы бар.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті орган:
1) әлеуметтік төлемдерді тағайындау немесе тағайындаудан бас тарту туралы
қабылданған шешім жөнінде өтініш берушіге Орталықтың құрылымдық бөлімшелері
арқылы жазбаша түрде хабарлауға;
2) әлеуметтік төлемдердің уақтылы және толық тағайындалуы мен олардың
алынуын бақылауды қамтамасыз етуге;
3) әлеуметтік төлемдерді тағайындау және алу мәселелері жөнінде қажетті
түсініктемелер беруге міндетті.
Орталықтың және оның құрмлымдық бөлімшелерінің құқықтары мен
міндеттері: Орталықтың және оның құрылымдық бөлімшелерінің: әлеуметтік
төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органға беру үшін құжаттарды
қабылдау мен олардың жиынтықтылығын тексеруді жүзеге асыруға; әлеуметтік
төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның шешімі негізінде Қорға
Орталықтың шотына ақша аудару туралы сұрау салуға; осы Заңда көзделген
қызметтерді көрсеткені үшін Қазақстан Республикасының заңдарында
белгіленген тәртіппен республикалық бюджеттен қаражат алуға құқығы бар;
Орталық және оның құрылымдық бөлімшелері: әлеуметтік жеке код
негізінде әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік төлемдердің есебін жүзеге
асыруға және аптасына бір рет салық органдарымен бірге әлеуметтік
аударымдардың түсуіне тексеру жүргізуге; әлеуметтік төлемдерден жүргізілген
ұстап қалу туралы алушыларды хабардар етуге; артық төленген сомаларды
Орталық арқылы қайтару қажет болған жағдайда бұл туралы алушыға хабарлауға;
Қорға жасалған аударымдардың мөлшері мен мерзіміне қарамастап, міндетті
әлеуметтік сақтандырылуға тиісті адамдарға қызмет көрсетудің тең
жағдайларын қамтамасыз етуге; банктік үш күн ішінде әлеуметтік аударымдарды
Қорға аударуға; әлеуметтік төлемдер тағайындауға арналған құжаттарды
жасауға және оларды әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті
органға осы Заңда көзделген мерзімде беруге; алушыларға әлеуметтік
төлемдердін аударылуын уақтылы қамтамасыз етуге; артық төленген әлеуметтік
аударым сомаларын осы қаражат Қордан Орталықтың шотына аударылған кезден
бастап банктік үш күн ішінде төлеушілерге аударуды жүзеге асыруға;
Қазақстан Республикасының заң актілерінде көзделген жағдайларды қоспағанда,
әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік төлемдердің жай-күйі мен қозғалысы
туралы ақпараттың құпиялылығын қамтамасыз етуге; осы Заңға сәйкес
әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі
уәкілетті органға және Қорға қажетті есептілікті табыс етуге; әлеуметтік
төлемдерді алу мәселелері бойынша қажетті түсіндірме беруге міндетті.[14;3-
4б.]
Уәкілетті органның құзыреті:
Уәкілетті орган:
1) Қордың қаржы тұрақтылығын талдауды, бағалауды және бақылауды жүзеге
асырады;
2) өздерінің бақылау және қадағалау функцияларын қамтамасыз
ету үшін Қордың қаржылық және өзге де есептілігінің тізбесін, нысанын,
мерзімін айқындайды;
3) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қордың басшы қызметкерлері
үшін біліктілік талаптарын айқындайды, оларды тағайындауға келісім береді;
4) Қор қызметі туралы мәліметтерді, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен
ұйымдардан өздерінің бақылау және қадағалау функцияларын жүзеге асыру үшін
қажетті мәліметтер алуға құқылы;
5) Қор қызметін Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
инспекциялауға құқылы;
6) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге
асырады.
Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушының және алушының құқықтары мен міндеттері:
1. Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушының және алушының:
1) осы Заңда көзделген әлеуметтік қатер жағдайлары басталған кезде
Орталық пен оның құрылымдық бөлімшелері арқылы әлеуметтік төлемдер
тағайындау жөніндегі уәкілетті органға әлеуметтік төлемдер тағайындау үшін
өтініш беруге;
мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар алуына қарамастан, осы Заңда көзделген
тәртіппен Қордан әлеуметгік төлемдерді алуға;
төлеушіден Орталықтан және Қордан әлеуметтік аударымдар мен әлеуметтік
төлемдердің және аудару мен есептелуінің толықтығы және уақтылы болуы
туралы, сондай-ақ әлеуметтік төлемдерді
тағайындау мен алу тәртібі туралы ақпаратты сұратуға және тегін алуға;
әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті орган мен өзге де
мемлекеттік органдардың, Орталықтың және оның құрылымдық бөлімшелерінің,
Қордың осы Заңда белгіленген әлеуметтік қамсыздандырудың қосымша
нысандарын алуға құкықтарын шектеуге байланысты іс-әрекеттеріне шағымдануға
құқығы бар.
2. Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушы және алушы:
1) әлеуметтік төлемдер тағайындауға қажетті құжаттарды Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен табыс етуге;
2) еңбек ету қабілетінен айрылған және (немесе) жұмысынан айрылған жағдайда
әлеуметтік төлемдер алған кезеңде Орталықтың құрылымдық бөлімшелеріне
өзімен міндетті зейнетақы жарналарын төлеуге шарт жасасқан жинақтаушы
зейнетақы қорының өзгергені туралы хабарлауға;
3) қате төленген сомаларды қайтарып алуға;
3) Қазақстан Республикасының заңдарында көзделген жағдайларда қайта
куәландырудан өтуге және қайта куәландырудан өту мерзімдерін сақтауға
міндетті.
Төлеушініц құқықтары мен міндеттері
1. Қате төленген әлеуметтік аударым сомаларын қайтарып алуға;
2. Аударылған сомалар туралы қажетті ақпаратты Қазақстан Республикасының
заңдарында белгіленген тәртіппен Орталықтан сұратуға және тегін алуға;
3. Осы Заңға сәйкес басқа да құқықтарын іске асыруға құқығы бар.
4. Әлеуметтік аударымдарды және әлеуметтік аударымдарды
уақтылы және толық төлемегені үшін өсімпұлды уақтылы және толық
көлемінде төлеуге;
5. Қорға төленетін әлеуметтік аударымдар мөлшерін есептеу мен қайта
есептеуді, сондай-ақ әлеуметтік аударымдарды уақтылы және толық
төлемеген жағдайда есімпұл есептеуді дербес жүзеге асыруға;
6. Есептелген және аударылған әлеуметтік аударымдар бойынша
салық органдарына есептер беруге міндетті.[12; 18-20б.]
2.2 Қазақстан Республикасының әлеуметтік сақтандыру төлемдерін
тағайындау
Сақтандыру объектілері мен сақтандыру субъектілерін ашып қарайтын
болсақ, сақтандыру объектілеріне біз сақтандыру компанияларын, қайта
сақтандыру ұйымдарын және тағы басқаларын жатқызамыз. Сақтандыру
субъектілеріне келетін болсақ, оларға сақтанушы адамды және оларға
әлеуметтік төлемдерді тағындау мөлшерін қарастырайық.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындауға өтініш беру және әлеуметтік
төлемдер тағайындауға арналған құжаттарды қарау мерзімдерін қарастыру.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындауға өтінші беру өтініш берушінің тұрғылықты
жері бойынша Орталықтың құрылымдық бөлімшелеріне әлеуметтік төлемдерді
тағайындау жөніндегі уәкілетгі орган белгілеген нысан бойынша өтініш беру
арқылы жүзеге асырылады. Өтінішке тізбесі Заңмен белгіленетін құжаттар қоса
тіркеледі. Орталықтың құрылымдық бөлімшелері әлеуметтік төлемдер
тағайындауға қажетті құжатгарды қабылдап алған күннен бастап бес жұмыс күні
ішінде оларды әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті органға
береді.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті орган құжаттар
келіп түскен күннен бастап оң жұмыс күні ішінде оларды қарайды және
әлеуметтік төлемдер тағайындау немесе тағайындаудан бас тарту туралы шешім
қабылдайды. Әлеуметтік төлемдерді тағайындаудан бас тартылған жағдайда ол
бас тарту себептері туралы өтініш берушіге жазбаша хабарлап, табыс етілген
құжаттарды Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы өтініш берушіге
қайтаруға міндетті.
Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі уәкілетті органның табыс
етілген құжаттардың дұрыстығына тексеру жүргізуге құқығы бар осы
мақсаттарда ол табыс етілген құжаттарды сараптамаға жіберіп, оларды беруге
негіз болған құжаттардың бар-жоғын тексере алады. Бұл ретте, әлеуметтік
төлемдер тағайындау туралы шешім қабылдаудың кешіктірілуі және шешім
қабылдаудың ұзартылу мерзімдері, бірақ бір айдан аспайтын мерзімге
ұзартылуы туралы өтініш берушіге жазбаша түрде хабардар етілуге тиіс.
Кейінгі өтініштер берілген кезде әлеуметтік төлемдерді тағайындау
жөніндегі уәкілетті орган өтініш қайталап берілген кезден бастап бес жұмыс
күні ішінде төлем тағайындау немесе одан бас тарту туралы шешім қабылдайды
және төлем тағайындаудан бас тарту себептері мен шағымдану тәртібін көрсете
отырып, ол туралы Орталықтың құрылымдық бөлімшелері арқылы өтініш берушіге
жазбаша түрде хабарлайды. Әлеуметтік төлемдерді тағайындау жөніндегі
уәкілетті органның шешіміне сот тәртібімен шағым жасалуы мүмкін.
Өзі үшін әлеуметтік аударымдар жүргізілген міндетті әлеуметтік
сақтандыру жүйесіне қатысушы - алушы деп танылған жағдайда, әлеуметтік
төлемдер осындай адам әлеуметтік төлемдерді тағайындауға өтшіш берген
күннен бастап тағайындалады.
Орталықтың құрылымдық бөлімшелеріне өтініш берілген күн Қордан
әлеуметтік төлемдер тағайындауға өтініш берілген күн деп есептеледі.
Әлеуметтік төлемдер тағайындау жөніндегі уәкілетті органның,
Орталықтың және Қордың кінәсінен уақтылы не толық алынбаған әлеуметтік
төлемдер сомасы өткен уақыт үшін мерзімі шектелмей төленеді және Қазақстан
Республикасының Үкіметі белгілеген тәртіппен мерзімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz