Салық жүйесінің экономикалық қалыптасу негізі

Кіріспе

Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір белігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты тұрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікгі жағдайларға бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және тағы басқа алынған. Тауар-ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет жеңілген мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық салып отырған. Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі анықтама мен түсінікгеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп атап керсетілген. Салық - заңды актілерге сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем. Салық — белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе екендігін байқауға болады.

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУ

НЕГІЗІ

1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚАЛЫПТАСУ

НЕГІЗІ

1. Салық жүйесінің ұғымы және қаржы жүйесінде алатын арны

Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекеттің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен,
азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік
қатынастардың бір белігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
ұстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдық формада тұрақты тұрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзаттың даму тарихында салықтың
нысандары мен әдістері мемлекеттің сұранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге ұшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікгі жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі немесе 10 пұт тұз және тағы басқа алынған. Тауар-
ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды.
Дегенмен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн,
жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемлекет
жеңілген мемлекеттің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір
мөлшерде салық салып отырған. Салықтарға экономикалық әдебиеттерде әр түрлі
анықтама мен түсінікгеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар -
мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде
жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта болатын бюджетке төленетін
міндетті ақшалай жарналар деп атап керсетілген. Салық - заңды актілерге
сәйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті
төлем. Салық — белгілі бір объектілерден төленетін төлем.
Салық дегеніміз — белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді құраушы жүйе
екендігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мұра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) және белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде салық ставкасы алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың
меншікті салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады салық натуралдық тұрғыда материалдық құндылық болып
саналады.
Салықтың материалдық белгісі — салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол
ақша қаржыларының салық төлеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы
дегенді білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қарағанда салық — салық
төлеушілерден мемлекетке қарай белгілі бір мөлшерде, белгілі бір мерзімде
және белгіленген тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқықтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін көздейтін
міндеттеме.
Салық құқығы - мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
қоғамдық қатынастарды реттейтін құқықгық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын немесе салық
төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың санын білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
1. Материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
2. Экономикалық категория ретінде - бұл мемлекеттің табысы;
3. Заңдық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме болып
табылады.
4. Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетілгендерді атауға
болады:
5. Салық - мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
6. Салық - ақшалай нысанда төленеді;.
7. Салық - қайтарылмайтын төлем болып табылады;
8. Салық — баламасыз сипатга болады;
9. Салық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
10. Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесті қоғамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді. Сондықтан
мемлекет жеке және заңды тұлғаларға салық салу арқылы қажетті соманы
өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипаттамасы мемлекет салықты
белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық өнімнің бір
бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде салық
қатынасы бөлуші сипатта болады.
2. Салық — ақшалай нысанда төленеді. Натуралдық нысанда төленуі де
мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы саласында жиыалған өнімнің бір бөлігі
салық ретінде төленеді. Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс
деп атап көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген
кезде ақша тек бір бағытта ғана қозғалады,
яғни салық төлеушіден мемлекетке бағытталады. Мұның қайтарымды
төлемдерден айырмашылығы:
Біріншіден, ақша салық төлеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады. Ал, қайтарымсыздық дегеніміз — ақшаны мерзімсіз алуды
білдіреді, яғни ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4.Салық - баламасыз сипатта болады. Салық құның ақшалай нысанда бір
бағытта қозғалысын айқындайды, төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да
қозғалыс жоқ. Толығырақ айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе
мемлекеттік қызметке төлем болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын
көрсетеді. Сондықтан салық —баламасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты
төлеген кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық
құндылықтарда жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді. Анығын айтқанда,
салық салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік
иелері арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншіктен
мемлекетгік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық — тұрақты экономнкалық қатынас туғызады. Салықты белгілеуде
тұрақты салық қатынастары пайда болады. Тұрақтылықты мынадан байқауға
болады, яғни салық жеке түрде емес, нормативті құқықтық актілермен
белгіленеді. Мәселен, бір тұлғаның нақты салық салу объектісі бар болса, ол
салық міндеттемелерін орындаушы болып табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі
төлемдерге алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық
төлеу жеке төлемдік сипатта болады мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар
жылына бір рет төлейді немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда
болады мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады.
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қатынастары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезендерінде де салық төлеуге міндетті
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап
айтқанда:
1) салықты — мемлекет немесе уәкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
2) салық — құқықтық нысанда жүзеге асады;
3) салық - мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады;
4) салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды;
5) салық — мәжбүрлеме сипатта болады;
6) салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты бекітуге және енгізуге құқы жоқ.
Салық — бұл мемлекеттің белгіленімі болып саналады. Салық — осы белгісі
арқылы басқа да міндетті төлемдерден ерекшеленеді. Сондықтан көптеген
мемлекеттің салық заңдылықтарында салықты былайша қарастырады: біріншіден,
салықта уәкілдік берілген мемлекетгік орган ғана бекіте алады;
екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң түрде жүзеге асырылады;
үшіншіден, осы қабалданған құқықтық акт белгілі бір тәртіпке
сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады. Мемлекет салықты бекіту және
енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі әдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде мемлекет шығарған нормативті акт
қабылданады. Салық элементтері және салық салудың шарттары осы құқықтық
актіге сәйкес белгіленеді, өзгертіледі және жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады. Салық ұлт
(халық, қоғам, азамат) және мемлекет арасындағы еркін түрде келісілген
келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде барлық салық
төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір топтарымен
немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде салықтық
сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтық суверенитет (егемендік) - мемлекеттің өзінің аймағындағы
кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге және салық салу
обьектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндеттемесі туындайды. Қабылданған
құқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және заңды тұлғаларға салық
төлеуші ретінде салық міндеттемелерін жүктейді. Салық төлеуші тұлғалар
салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті
болып саналады. Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне былайша
түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес мемлекет
алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп танылады, оған сәйкес
салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне тұруға, салық салу объектілері
мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық есептілігін
жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және бюджетке
төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады. Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3
кезеңде байқалады:
- бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
- екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің
меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
- үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп
алады. [12,12-26б.]
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғаңда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс өндіріп
алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен қамтамасыз етеді,
ал бұл құқықтық негізде мемлекеттің меншігі болып саналады. Айта кету керек
"Салық - салық төлеушілердің құқық бұзушылықтары немесе құқыққа қарсы
тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде қарастырылмайды".
Салықтық жиналатын орындары:
- нарықтарда;
- сатушы мен сатып алушылардан;
- үй шаруашылығынан;
- табыс кезінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
1. салық түрлері;
2. салық ставкалары;
3. салық жеңілдіктері;
4. салық салу әдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
1. елеулі салық ауыршалығы;
2. салық заңының айқынсыздығы;
3. субъектілердің саналы түрде алдын-ала салық мөлшерін төлемеуге
ұмтылуы;
4. салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен
ұлттық өнімге қатынас ретіңде анықталатын көрсеткіш.

1.2 Салықтар – салық жүйесінің негізгі элементтері ретінде

Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайын анықтайтын құрамдас бөліктерінің жиынтығы. Салықтың бірнеше
элементтері бар, атап айтқанда :
1. салық субъектісі;
2. салық объектісі;
3. салық көзі;
4. салық мөлшері;
5. салық жеңілдіктері;
6. салық ставкасы;
7. салық кезеңі;
8. салықты есептеу тәртібі;
9. салық есептілігі;
10. салықты төлеу тәртібі.
1. Салық субъектісі. Салық субъектісі - заңды немесе жеке тұлға,
яғни салықты төлеушілерді атаймыз. Салықты төлеушілер: қызметкерлер өз
еңбегімен материалдық және материалдық емес игілік жасайтын, сонымен бірте
белгілі бір түсім алатындар, яғни заңды тұлғалар; Шаруашылық субъектілері —
капитал иелері, яғни заңды тұлғалар.
Салық төлеуші - салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын тұлға.
Тұлға — жеке тұлға және заңды тұлға болып бөлінеді. Жеке тұлға —
Қазақстан Республикасыньщ азаматы, шет мемлекеттің азаматы, азаматтығы жоқ
адам. Салық тасымалдаушылар — іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азаматтары. Заңды тұлға —
Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің заңдарына сәйкес
азаматтық, оның ішнде шаруашылық құқықтар мен міндеттер субъектісі ретінде
әрекет ететін ұйым (шетелдік заңды тұлға) немесе кәсіпорын. Шет мемлекеттің
заңдарына сәйкес құрылған компания, ұйым немесе басқа да корпорациялық
құралым. Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп
айырысу шот есебі болады. Салық кодексінің мақсаттары үшін олар
құрылған шет, мемлекеттің заңды тұлғасы мәртебесіне ие ме, жоқ па — оған
қарамастан дербес заңды тұлғалар ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі. Салық объектісі — салық есептелетін база, яғни
салық не үшін төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра,
жер және тағы басқалары. Осы аталғандардан салық төленеді. Мүлік жылжитын
және жылжымайтын мүлік болып бөлінеді. Тауар — қажеттілік пен тұтынуды
қанағаттандыратын зат. Айналымнан алынбаған, сатуға немесе айырбасқа
арналған кез келген еңбек өнімі болып табылады.
Мұра - қайтыс болған азамат мүлкінің оның мұрагерлеріне көшуі.
Көптеген мемлекеттерде мұраға салық салынады.
Жер - белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі. Салық көзі- салық төлеу үшін белгіленген және
қолданылатын ақша қаражаттары, бұған - жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни
салық неден төленетіндігін анықтау. Салық көзі - салық төлеуге арналған
немесе қолданылатын ақша қаржылары. Салықтың займдық қаржылар көзі тек
мәселенің қысқа мерзімде шешілуін көрсетеді. Макроэкономикалық деңгейде
салық төлеудің негізгі көзі ретінде - ұлттық табыс қатысады. Салық
төлеушілердің салық төлеу үшін негізінен 5 көзі бар:
1. табыс;
2. қор және жинақ;
3. өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса
алғанда;
4. қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік
капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
5. қарыз қаражаттары.
Табыс — ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немесе жеке тұлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Салық төлеушілердің, яғни жеке және заңды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар. Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің
табысы болып саналатынына байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
Қор — мемлекеттің, кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың әлде бір
мақсатқа арналған ақша қаражаты немесе материалдық құндылықтар.
Жинақ — кәсіпорынның немесе жеке тұлғалардың банкілерге және жинақ
мекемелеріне салған, әдетте, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай
қаражаттар. Айналым қаражаттары — өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және
үздіксіз процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс
қорларын құру үшін бірлестіктерге, кәсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған
ақшалай қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары - бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
қаражаттар.
Рента - алушыдан кәсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден ұдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік
елдерде - меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын
табысы.
Жалақы - біріншіден, әрбір қызметкер жұмсаған еңбектің саны мен
сапасына қарай бөлініп, олардың жеке тұтынуына берілетін ұлттық табыстың
ақша түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Салық мөлшері. Салық мөлшері - салық төлеушінің табысына қарай
алынатын салық сомасын білдіреді және ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік
болып бөлінеді. Салықтың шекті мөлшері — табыстың әр қосымша бірлігінен
түсетін үстеме салықты білдіреді, мәселен жеке табыс салығы, әлеуметтік
салық, жеке тұлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге әлеуметтік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды .
Мысал ретінде патентті алуға болады. Бюджетке түсетін салық
түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері қолданьшады. Ал, нөлдік
салық мөлшері, бұл салық төлеуден босатылады.
5. Салық кезеңдері бойынша жеңілдіктер. Мәселен, қосылған құн салығы
бойынша салық кезеңі — күнтізбелік ай болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін
өндіруші заңды тұлғалар үшін салық кезеңі бір жыл болып табылады.
6. Салықты есептеу тәртібі бойынша жеңілдіктер. Шағын бизнес
субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған
декларация негізінде салық төлейді.
7. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңідіктер. Мәселен, шағын бизнестің
кейбір субъектілері салықты бір жолғы талон немесе патент негізінде
төлейді. Қазіргі кезде кең тараған салық жеңілдіктерінің түрлерін
С.Г.Пепеляев ұсынған еді, яғни олар 3 топқа бөлінеді:
1. алып тастау;
2. жеңілдіктер;
3. босату.
Алып тастау — салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан
алынып тасталады. Жеңідіктер - салық базасын қысқарту. Босату — салық
ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңілдіктер.
Салық жеңілдіктерінің мазмұнын былайша баяндауға болады: Салықтың
түрі бойынша салық төлеушілердің жекелеген тұлғалары салық төлеуден
босатылады. Мәселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар тұлғалар төлеуі
тиіс. Ал, Ұлы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер салығын төлеуден
босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге асырылады, яғни
мемлекет әлеуметтік топтардың жекелеген түрлеріне салық төлеуде жеңілдіктер
қарастырған.
Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын мүліктерде
(табыс) жүзеге асырылады. Жеке табыс салығын есептеген кезде, жеке
тұлғалардың зейнетақысына салық салынбайды. Егер жеке тұлға үшін зейнетақы
төлемдері негізгі табыс көзі болса, онда ол салық төлеуден толық
босатылады. Салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің
(табыс) жекелеген түрлеріне қатысты төмендетілген салық ставкаларын
белгілеу. Мәселен, корпорациялық табыс салығын төлеушілер үшін 30 пайызын
салық ставкалары бекітілген, ал негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы берілген, яғни мұңда
мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдіктерін
қарастырған; Салық салу кезіңде мүліктердің белгілі бір түрін есепке алмау,
немесе кейбір мүліктер (табыс) салық салынуға жатпайды. Жеке табыс салығын
төлеу кезінде салық салынатын табыс есепке алынады, ал осы табыстың
құрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған алимент
кірмейді.[12,64-69б.]

1.3 Шет мемлекеттеріндегі салық жүйесінің қалыптасуы мен даму
ерекшелігі

Бұл бөлімде корпоративтік табыс салығының шетел тәжірибесіне сүйене
отытып салыстыру көрсеттім. Яғни Қазақстан Республикасының салық жүйесі
шетіл тәжірибесіне сүйене отырып құрылды. Біз осы арқылы салық жүйесінің
тиімді жұмыс істеп отырғаның көреміз. Көптеген мемлекеттерде заңды
түлғалардың табысына салынатын салық (корпорациялық салық) компанияның таза
пайдасынан үйлесімді салық ставкасымен алынады. Салық салынатын таза пайда
жалпы түсім мен өндіріс процесі барысында жұмсалған шығындар арасындағы
айырма негізінде анықталады. Ал компанияның пайдасы бөлінетін және
бөлінбейтін деген екі бөліктен тұрады. Салық салу барысында бұл бөліктер өз
алдына мынадай түрлерге топталады:
1. Классикалық жүйе, компанияның бөлінетін пайдасына корпорациялық
және жеке табыс салығы салынады. Бұл жүйе негізінен Бельгия, Люксембург
елдерінде кеңінен таралған.
2. Компания деңгейінде салық салынатъш пайданы кеміту жүйесі екі
нұсқада қолданылады, әр түрлі ставкалар незінде, әсіресе бөлінетін пайдаға
салық төмендетілген ставкамен салынады. Бұл жүйе Португалия, Австрия
елдерінде қолданылады; Бөлінетін пайданы салық салудан ішінара босату
негізінде. Бұл жүйе Ирландия, Финляндия елдерінде қолданылады;
3. Акционерлер деңгейінде салық салынатын пайданы кеміту жүйесі
дивидендтер түрінде қолданылады: Корпорациялық табыстан ұсталған-
ұсталмағанына қарамастан, дивидендтерді салықтан ішінара босату; салық
несиесі немесе импутациялық жүйеде дивиденд жеке табысқа қосылып
есептеледі.
4. Бөлінетін пайданы салықтан толығымен босату мына деңгейде
жүргізіледі:
- компания (Греция, Норвегия);
- акционерлер (Финляндия, Дания).
Салық салу барысында компаниялар резидент және резидент емес болып
бөлінеді.
Корпорациялардың пайдасына салық салудың импутациялық жүйесі -
корпорациялардың пайдасына қос салық салынуын жою мақсатымен енгізілген.
Бельгияда, Ұлыбританияда, Данияда, Ирландияда, Италияда және Францияда
қолданылады. Қазақстан Республикасында корпорациялық табыс салығы
салықтардың ішіндегі ең күрделісі және салық сомасы жағынан ең ауқымдысы.
Корпорациялық табыс салығы бюджет түсімдерінің 27,2 пайызын құрайды.
Көптеген елдерде жеке тұлғалардың табыстарына салынатын салықтың
принциптері ортақ болып келеді. Негізгі принциптері мыналар:
- барлық салық төлеушілер резидент және резидент емес деп бөлінеді.
Резиденттікті анықтаудың басты белгілері болып жеке тұлғаның нақты бір ел
аумағында алты айдан астам мерзім аралығында болуы. Резидент салық
төлеушілер ел ішінде және елден тысқары жерде алған барлық табыстарынан
салық төлесе, резвдент еместер тек ел ішінде алған табыстарынан салықты
төлем көзінен төлейді, яғни олардың салық жауапкершілігі шектеулі; салық
салу барысында әр түрлі көздерден алған барлық табыстары негізінде жиынтық
табысы анықталады; салық төлеушінің салық салу барысында өзіне,
асырауындағы әрбір адамға салық салынбайтын минимум мөлшері
беріледі; салық салу кезінде медициналық шығындар, әлеуметтік сақтандыруға
төлеген жарналар, кәсіби шығындар жиынтық табыстан шегеріледі;
Табыс салығы 12 айға тең болатын күнтізбелік немесе қаржы жылы
ішінде алынған барлық табыстарынан алынады. Нақты бір кезеңдегі салықты
есептеу барысында табыстан салық заңдылықтары бойынша бекітілген кейбір
шегерімдер шегеріліп, жеңілдікгер қолданылады. Барлық елдерде салық
салынбайтын минимум пайдаланылады. Ал салық салынбайтын минимум барлық
салық төлеушілерге, олардың отбасы мүшелеріне, асырауындағы адамдарға
беріледі. Сонымен бірге есепті кезең аралығында жасалған барлық нақты
шығындар да салық салынатъын табыстан шегеріліп тасталады. Нәтижесінде
анықталған салық - салық салынатын табысқа (АҚШ-та ол түзетілген салық
салынатын табыс деп аталады) үдемелі шәкіл негізінде салық есептеліп
салынады.
Кейбір мемлекеттерде жеңілдік балаларға берілетін салық
төмендетулерінің орнына балаларға берілетін жәрдемақы сомасына қосылып
беріледі. Стандартты емес салық жеңілдіктерінің стандартты салық
жеңілдіктерінен айырмашылығы - оның салық төлеушінің нақты жұмсағаы
шығындарымен байланысты болуында. Бельгия, Финляндия, Греция, Норвегия,
Люксембург сияқты елдерде салық жеңілдігі сол елдердің заңы бойынша
белгіленген төменгі табыс деңгейін салықтан босату арқылы беріледі. Бұл
нольдік ставкамен салық салу деп те аталады.
Жеке табыс салығы — жеке тұлғалардың ең бірінші кезекте төлейтін
салығы больш саналады. Себебі, тапқан табыстарынан немесе табыс көздерінің
бір бөлігш салық ретінде аударып отырады. Қазақстан Республикасының
Президенті Н. Назарбаев халыққа арнаған Жолдауында жеке табыс салығының
ставкаларын төмендетіп, салық төлеу тәртібін оңтайлы етіп, белгілі бір
жүйеге келтіруді атап өтті.
Бұл бөлімде біз тұтынуға салынатын салықтарға жататын қосылған құн
салығы және акциз салықтары жөнінде баяндаймыз. Қазіргі кезде халықаралық
стандартқа сәйкес және экономикалық термин ретінде "тұтыну салығы" деп
аталып жүр. Кейбір дамыған мемлекеттерде тұтыну салығы десе, ал бірқатар
елдерде жанама салықтар ретінде аталуда, қалай атасақта бұл салықтардың
мағынасы мен мазмұныы өзгермейді. Сондықтан кейде қатар аталып, күнделікті
тұрмыста қолданылуда.
Қосылған құнға салынатын салықты 1954 жылы М. Лоре (Франция)
енгізіп, айналымға салынатын салықты алмастыруға қабілетті салық ретінде
бейнеледі. Бұл салық Франция жерінде 1968 жылы толығымен енгізіліп болды.
Кейін келе Еуропалық Одаққа мүше болғысы келетін мемлекетке қойылатын алғы-
шарттардың бірі болып саналды.
Дамыган мемлекеттердегі қосылған құн салығы. Ұлыбританияның қосылған
құнға салынатын салық мемлекеттік бюджеттің орта есеппен 17-20 пайызын
құрайды және үлесі жағынан табыс салығынан кейінгі екінші орынды алады.
Қосылған құнға салынатын салық бойынша объекті болып тауарлар өндірісіндегі
әрбір кезеңіндегі қосылған құн табылады. Салық ставкасы — 17,5 пайыз. Азық-
түлік өнімдеріне, дәрі-дәрмектерге, импорт-экспорт тауарларына, тұрғын ұй
құрылысына, балалар киіміне, көлік тасымалына, пошта, жерлеу және каржы
қызметтеріне, сақтандыруға қосылған құнға салынатын салық салынбайды.
Қосылған құнға салынатын салық Германиядағы негізгі салықтардың бірі
болып саналады. Бюджет кірісіндегі үлесі 28-30 пайызға жуық. Салық салу
объектісі болып айналым саналады. Салық бюджетке түскен соң үш бюджет
арасында бөлінеді. Салық екі түрлі ставкамен алынады: 7 пайыз - азық-түлік,
газет-журнал, кітаптарға, ауылшаруа-шылығының өнімдеріне, жолаушы тасымалы
қызметіне қолданылса;
Жоғарыда аталғандардан басқалардың барлығына 15 пайыздық ставка
қолданылады; Аталмыш салықтан ауыл және орман шаруашылығының өнімдері,
экспортқа шығарылған тауарлар босатылған.
Канадада қосылған құнға салынатын салық 1991 жылдан бастап
енгізілді. Негізгі салық ставкасы - 7 пайыз. Азық түлік, медициналық
препараттар мен жабдықтар, денсаулық сақтау мен білім беру қызметтері салық
төлеуден босатылған.
Франция елінде қосылған құнға салынатын салықтың ставкалары: негізгі
салық ставкасы— 18,5 пайыз; автокөлік, кинотауарлары, темекі бұйымдары,
парфюмерия, бағалы былғары өнімдеріне 22 пайыздық жоғарылатылған ставка;
азық-түлік және ауылшаруашылық өнімдеріне, кітап, дәрі-дәрмектерге, сондай-
ақ туристік және қонақ үй, жүк және көлік тасымалы қызметтеріне 5,5
пайыздық төмендетілген ставка қолданылады.
Осы салық түрі бойынша жекелеген салық жеңілдіктері қарастырылған.
Экспорт операциялары қосылған құнға салынатын салықтан босатылған. Экспорт
операциясын жасаған және Қосылған құн салығын өтеу құқығы бар. Әкімшілік,
әлеуметтік, тәрбие, мәдени және спорт саласында жұмыс жасайтын мемлекеттік
мекемелер, ауыл шаруашылық өндірістері, жеке білім беру, емдеу, рухани
салада қызмет көрсететін тұлғалар салық төлеуден босатылған.[13, 112-160б.]

2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ЭКОНОМИКАДА АЛАТЫН
ОРНЫ МЕН МАҢЫЗЫ

2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесінің қалыптасуы мен даму
бағыттары

Қазақстан Республикасы өз алдына егемендік алып, тәуелсіз мемлекет
болғасын, экономиканы дербес түрде басқарды. Мемлекеттік басқару жүйелеріне
көптеген өзгерістер жасалып, бірнеше заң жобалары қабылданды. Оларға
қаншама өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Дамыған мемлекетгер мен
көрші мемлекеттердің жүргізіп отырған саясаттарын сараптай отырып,
еліміздің ұлттық менталитетке сай, қажетті жақтарын алып отырды. Нарықтық
экономика мен мемлекеттің салық саясатының негізгі мақсаты - бюджетің кіріс
бөлігін қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету болып табылады.
Салық саясатының басты мақсаты - салық жүйесін құру және оның тиімді
қызмет етуіне мүмкіндік беретін салық механизмін іске асыру. Мемлекеттің
салық қызметі келесі бағыттардан тұрады: мемлекеттің салық жүйесінің
қалыптасуы; салық салу саласында мемлекет органдарының міндетін
анықтау; арнайы салық органдарының жүйесін қалыптастыру; салық заңын
ұйымдастыру және оның сақталуына бақылауды жүзеге асыру;
Салық жүйесі де өз алдына сала болып қалыптасуы үшін, біршама қиындықтарды
бастан кешіре отырып, көптеген өзгерістер мен толықтырулар жасалынып,
қазіргі кезде тұрақты жүйеге түсті.
1. Жаппы мемлекеттік салықтардың түрлері:
1. Қосылған құнға салынатын салық.
2. Пайдаға салынатын салық.
3. Акциздер.
4. Бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын
салық.
5. Экспорт пен импортқа салынатын салық.
6. Кеден тарифі және баж салығы.
7. Пайдалы қазбаларды геологиялық барлау және теологиялық іздестіру
жұмыстарына байланысты шығындарды өтеуге жұмсалатын алым.
8. Тіркелген (ренталық) төлемдер.
9. Транспорт құралдарына салынатын салық.
10. Автотранспорт құралдарын сатып алуға салынатын салық.
11. Автотранспорт қүралдарының Қазақстан Республикасына келіп кіргені үшін
төленетін ақы.
12. 3аңды ұйымдардың мүлкіне салынатын салық.
13. Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел азаматтарынан және
азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы.
14. Мемлекеттік баж салығы.
15. Табиғат ресурстарына салынатын салық.
16. Колхозшылардың еңбегіне ақы төлеу қорына салынатын салық.
2. Жалпыға бірдей міндетті жергілікті салықтар мен алымдар:
1. Жер салығы.
2. Жеке адамдардың мүлкіне салынатын салық.
3. Орман табысы.
4. Су үшін төленетін ақы.
5. Табысқа салынатын салық.
6. Кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін алынатын алым.
7. Кәсіпкерлік қызметтің субъектілері ретінде тіркелмеген азаматтардан
алынатын алым.
8. Заңды ұйымдарды мемлекеттік тіркеуден өткізгені үшін алынатын алым.
9. Елтаңбалық алым.
10. Мұрагерлік және сыйға тартутәртібімен ауысқан мүлікке салынатын салық.
2001 жылы 12 маусымда Қазақстан Республикасының жаңа Салық кодексі
қабылданып, 2002 жылдың 1 қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді. Салық
кодексі салықты және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді
белгілеу, енгізу және есептеу мен төлеу тәртібі жөніндегі билік
қатынастарын, сондай-ақ мемлекет пен салық төлеуші арасындағы салық
міндеттемелерін орындауға байланысты қатынастарды реттейді.
Қазақстан Республикасының салық заңдары Салық кодексінен, сондай-ақ
қабылдануы Салық кодексінде көзделген нормативтік құқықтық актілерден
тұрады. Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеу
жөніндегі Салық кодексінде көзделмеген міндет ешкімге жүктелуге тиіс емес.
Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер — Салық кодексінде
белгіленген тәртіпте және жағдайларда белгіленеді, енгізіледі, өзгертіледі
немесе күшін жояды. Салық кодексі мен Қазақстан Республикасының басқа да
заң актілерінің арасында қайшылықтар болған кезде, салық салу мақсатында
Салық кодексінің нормалары қолданылады. Салық кодексінде көзделген
жағдайларды қоспағанда, салық қатынастарын реттейтін нормаларды салықтық
емес заңдарға енгізуге тыйым салынады. Салық заңдары Қазақстан
Республикасының бүкіл аумағында қолданыста болады, сонымен бірге жеке
тұлғалар және заңды тұлғалар мен олардың құрылымдық бөлімшелері қолданады.
Салық кодексіне жаңа салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдер белгілеу, қолданыстағы салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер ставкалары мен салық базасын өзгерту бойынша өзгерістер
мен толықтырулар енгізетін Қазақстан Республикасының заң актілері ағымдағы
жылдың 1 желтоқсанынан кешіктірілмей қабылдануы және олар қабылданған
жылдан кейінгі жылдың 1 қаңтарынан бастап қана қолданысқа енгізілуі мүмкін.
Қазақстан Республикасының Салық кодексіне сәйкес салықтың 9 түрі бар. 2005
жылы акциз салығына қосымша ретінде экспортталатын шикі мұнайға, газ
конденсатына рента салығы қосылды.
Салықтың түрлері:
1. Корпорациялық табыс салығы,
2. Жеке табыс салығы.
3. Қосылған қүл салығы.
4. Акциздер.
5. Экспортталатын шикі мұнайға, газ конденсатына рента салығы.
6. Жер қойнауын пайдаланушылардың салықтары мен арнайы төлемдері.
7. Әлеуметтік салық.
8. Жер салығы.
9. Көлік салығы.
10. Мүлік салығы.
Алым дегеніміз - белгілі бір қызмет түрін бастар алдында немесе осы
қызмет түріне құқық берер кезде төленетін міндетті төлем.
Сонымен қатар алым — анықталған құнықтық мәртебені бергені үшін
төлем болып саналады. 2002 жылы алымның 13 түрі болды. 2003 жылдан бастап
"елтаңбалық алым "алынып тасталды. 2005 жылы алымдарға өзгерістер
енгізілді, яғни: "жылжымалы мүлік кепілін мемлекеттік тіркегені үшін алым"
және "кеменің немесе жасалып жатқан кеменің ипотекасын мемлекеттік тіркеу
үшін" және туындылар мен сабақтас құқықтар объектілеріне құқықтарды,
туындылар мен сабақтас құқықтар объектілерін пайдалануға лицензиялық
шарттарды мемлекеттік тіркеу үшін алымдары қосылды.
Төлемақы - белгілі бір қызмет түрін пайдаланған кезде төленетін
міндетті төлем. Төлемақының 9 түрі бар. 2005 жылы төлемақыға өзгеріс
енгізілді. Радиожиілік спектрін пайдаланғаны үшін төлемақыға қосымша
ретінде "қалааралық және халықаралық телефон байланысын бергені үшін
төлемақы" төлейді.[14, 36-37б.]
Мемлекеттік баж дегеніміз – уәкілдік берілген мемлекеітік
органдардың немесе лауазымды адамдардың заңдық мәні бар іс-қимылдар
жасағаны үшін және ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.