Автоматты жүйелерді жобалау пәнінен электронды оқулық жасау
Нақты әдістемелік құрал - «Автоматтандырылған жүйелерді жобалау» пәнінен дербес компьютерлер үшін Delphi бағдарламалау ортасында қазіргі Windows - қосымшаларын (бағдарламаларды) құруға арналған. Көмекші құрал қосымшаны құрудың негізгі әдістерін сипаттауға бағытталған, сонымен бірге орта интерфейсі, қосымшаны құрудың көрнекілік құралдары және қолданушының бағдарламалық кодын құрудан тұрады.
Әдістемелік құрал үш бөлімнен тұрады. Әдістемелік құралдағы материалдар: теориялық деректер; иллюстрациялар; көмекші құралда көрсетілген материалдар көптеген мысалдармен қатар бекітілген, ал олар өз кезегінде бағдарламалаудың жаңа тәжірибелік әдістерін меңгеруге және ұғуға мүмкіндік береді; әрбір пункттің соңында жаттығулар берілген, олардың бірінші бөлімі жаттығуларды орындауға әдістемелік нұсқаудан, ал екінші бөлімі өз бетімен орындауға арналған жеке тапсырмалардан тұрады, олар оқылған материалдарды толық меңгеру үшін қолданылады; өзін өзі тексеруге арналған бақылау сұрақтары.
Бірінші бөлім «Delphi ортасымен танысу» Delphi ортасында құрылған бағдарламаны толық меңгеру үшін қажет білімді береді: негізгі ұғымдар – класс, объект, құрауыш; бағдарламаның ішкі құрылымы; жобаның құрылымдық элементтерінің өзара байланысы; бағдарламаның құрылуы барысында шешілетін тапсырмалар.
Қазіргі уақытта объектілі – бағытталған бағдарламалар өте танымал болып барады. Артық айтпасақ Delphi ортасында құрылған бағдарламаның 99% пайызы осыларға байланысты ұғымдарға сүйенеді. Сондықтан объектілі – бағытталған бағдарламалаудың негізін, сырттай қарағанда қарапайым нәрселердің ішкі жұмысын түсінбей ары жылжу мүмкін емес. Әдістемелік құралдың екінші бөлімінде «Object Pascal тіліндегі объектілі бағытталған бағдарламалау» объектілі – бағытталған бағдарламалаудың негізгі қағидалары, негізінде класс және объект ұғымы жатқан Object Pascal объектілі моделінің теориялық негізі қарастырылады.
Әдістемелік құралдың үшінші бөлімінде терезелік қосымшаларды құрудың технологиясы қарастырылады – Windows жанұясының операциялық жүйесінде қолданылатын қосымшаның негізгі түрі.
Әдістемелік құрал үш бөлімнен тұрады. Әдістемелік құралдағы материалдар: теориялық деректер; иллюстрациялар; көмекші құралда көрсетілген материалдар көптеген мысалдармен қатар бекітілген, ал олар өз кезегінде бағдарламалаудың жаңа тәжірибелік әдістерін меңгеруге және ұғуға мүмкіндік береді; әрбір пункттің соңында жаттығулар берілген, олардың бірінші бөлімі жаттығуларды орындауға әдістемелік нұсқаудан, ал екінші бөлімі өз бетімен орындауға арналған жеке тапсырмалардан тұрады, олар оқылған материалдарды толық меңгеру үшін қолданылады; өзін өзі тексеруге арналған бақылау сұрақтары.
Бірінші бөлім «Delphi ортасымен танысу» Delphi ортасында құрылған бағдарламаны толық меңгеру үшін қажет білімді береді: негізгі ұғымдар – класс, объект, құрауыш; бағдарламаның ішкі құрылымы; жобаның құрылымдық элементтерінің өзара байланысы; бағдарламаның құрылуы барысында шешілетін тапсырмалар.
Қазіргі уақытта объектілі – бағытталған бағдарламалар өте танымал болып барады. Артық айтпасақ Delphi ортасында құрылған бағдарламаның 99% пайызы осыларға байланысты ұғымдарға сүйенеді. Сондықтан объектілі – бағытталған бағдарламалаудың негізін, сырттай қарағанда қарапайым нәрселердің ішкі жұмысын түсінбей ары жылжу мүмкін емес. Әдістемелік құралдың екінші бөлімінде «Object Pascal тіліндегі объектілі бағытталған бағдарламалау» объектілі – бағытталған бағдарламалаудың негізгі қағидалары, негізінде класс және объект ұғымы жатқан Object Pascal объектілі моделінің теориялық негізі қарастырылады.
Әдістемелік құралдың үшінші бөлімінде терезелік қосымшаларды құрудың технологиясы қарастырылады – Windows жанұясының операциялық жүйесінде қолданылатын қосымшаның негізгі түрі.
Пән: Автоматтандыру, Техника
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 81 бет
Таңдаулыға:
Реферат
Дипломдық жобаның тақырыбы: Автоматты жүйелерді жобалау пәнінен
электронды оқулық жасау.
Дипломдық жоба 89 беттен, 25 суреттен, 16 кестеден, 2 қосымшадан
тұрады.
ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚУЛЫҚ, АВТОМАТТЫ ЖҮЙЕЛЕР, АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР,
АҚПАРАТ, АЖО, ТИПТІК ПРОЦЕСТЕР, СЕРВЕР, КЛИЕНТ, ШЫҒЫСТЫҚ ЖӘНЕ КІРІСТІК
ҚҰЖАТТАР, АВТОМАТТАНДЫРУ, МӘЛІМЕТ, АҚПРАТТЫ БЕРУ
Әзірленген программалық қамсыздандыру Автоматты жүйелерді жобалау
пәнінен электронды оқулық жасаумен негізделеді.
Әлемдік білім кеңестігіне толығымен кіру білім жүйесінің халықаралық
денгейде дамуын талап етуде. Сондықтан білім беру жүйесі, білім берудің
мақсаты, мазмұны, мен технологиялары ғылыми тұрғыдан зерттеліп, егемен
елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңестігіне
бағыт алуда.
КІРІСПЕ
Нақты әдістемелік құрал - Автоматтандырылған жүйелерді жобалау
пәнінен дербес компьютерлер үшін Delphi бағдарламалау ортасында қазіргі
Windows - қосымшаларын (бағдарламаларды) құруға арналған. Көмекші құрал
қосымшаны құрудың негізгі әдістерін сипаттауға бағытталған, сонымен бірге
орта интерфейсі, қосымшаны құрудың көрнекілік құралдары және қолданушының
бағдарламалық кодын құрудан тұрады.
Әдістемелік құрал үш бөлімнен тұрады. Әдістемелік құралдағы
материалдар: теориялық деректер; иллюстрациялар; көмекші құралда
көрсетілген материалдар көптеген мысалдармен қатар бекітілген, ал олар өз
кезегінде бағдарламалаудың жаңа тәжірибелік әдістерін меңгеруге және ұғуға
мүмкіндік береді; әрбір пункттің соңында жаттығулар берілген, олардың
бірінші бөлімі жаттығуларды орындауға әдістемелік нұсқаудан, ал екінші
бөлімі өз бетімен орындауға арналған жеке тапсырмалардан тұрады, олар
оқылған материалдарды толық меңгеру үшін қолданылады; өзін өзі тексеруге
арналған бақылау сұрақтары.
Бірінші бөлім Delphi ортасымен танысу Delphi ортасында құрылған
бағдарламаны толық меңгеру үшін қажет білімді береді: негізгі ұғымдар –
класс, объект, құрауыш; бағдарламаның ішкі құрылымы; жобаның құрылымдық
элементтерінің өзара байланысы; бағдарламаның құрылуы барысында шешілетін
тапсырмалар.
Қазіргі уақытта объектілі – бағытталған бағдарламалар өте танымал
болып барады. Артық айтпасақ Delphi ортасында құрылған бағдарламаның 99%
пайызы осыларға байланысты ұғымдарға сүйенеді. Сондықтан объектілі –
бағытталған бағдарламалаудың негізін, сырттай қарағанда қарапайым
нәрселердің ішкі жұмысын түсінбей ары жылжу мүмкін емес. Әдістемелік
құралдың екінші бөлімінде Object Pascal тіліндегі объектілі бағытталған
бағдарламалау объектілі – бағытталған бағдарламалаудың негізгі қағидалары,
негізінде класс және объект ұғымы жатқан Object Pascal объектілі моделінің
теориялық негізі қарастырылады.
Әдістемелік құралдың үшінші бөлімінде терезелік қосымшаларды құрудың
технологиясы қарастырылады – Windows жанұясының операциялық жүйесінде
қолданылатын қосымшаның негізгі түрі.
Көмекші құрал келесі мамандықтың студенттеріне арналған: 050702
Автоматтандыру және басқару, 050704 Есептеу техникасы және программалыө
өамсыздандыру.
Оқу құралы бағдарламалаудың қазіргі технологиясымен танысамын,
объектілі бағытталған технологияның негізінде өздерінің меншік
бағдарламасын құрамын деген студенттер, оқытушылар, мектеп мұғалімдері және
қолданушылардың кең ортасында қолданылуы мүмкін. TurboBorland Pascal
тілінде бағдарламалаудың жақсы білімі керек деп болжаймыз.
1 Сұрақтың қойылуы
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Автоматтандыру және басқару кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі____________А.Д.Золотов
______________________2009 ж.
(күні) (айы)
Қазақстан қоғамының қазіргі заманғы даму кезеңінде ғылымның және білім
берудің дамуы әлеуметтік-экономикалық жүйенің бәсекелі маманды даярлау
жағдайында алдыңғы қатарлы мемлекеттің қатарына енді.
Мемлекеттікті нығайту және ұлттық қызығушылықтардың дамуы
мәселелерінде студенттерді мемлекеттік тілге үйретуге айтарлықтай көңіл
бөлінген. Сонымен қоса ақпараттық технологияларды енгізуді қолдану және
кеңейтуде үлкен қажеттілік туындап отыр.
Сондықтан кәсіби даярлау жүйесінде іс қағаздарын жүргізуге оқыту,
жоғары мектептің педагогикалық процесіне ақпараттық технологияларды енгізу
жолдарын іздестіру мен жетілдіру мәселерінің көкейкестілігі ерекше орынға
ие.
Білім беру саласында құжаттану мамандықтарында ақпараттық технологияны
қолдану проблемасымен Қазақстанда С.А.Муликова, Т.А.Медеуова,
Г.О.Тәжіғұлова еңбектерінің маңызы бар.
Зерттеудің негізіне келесі ғылыми болжам қойылды: егер жоғары оқу
орнының оқу-тәрбие процесінде ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді
іс қағаздарын жүргізуге оқытудың педагогикалық шарттар жүйесі енгізілсе,
онда іс қағаздарын жүргізуге оқыту қызметінің білім берудегі тиімділігі
арта түседі, өйткені мұнда бәсекелі маманды оқытуда жүйелілік пен
біртұтастық принциптері жүзеге асады.
Зерттеудің міндеттері:
- іс қағаздарын жүргізуге оқытуда ақпараттық технологиялардың мәнін ашу;
- ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге
оқытудың педагогикалық шарттар жүйесін құрастыру;
- іс қағаздарын жүргізуге оқытудың нәтижелерінің өлшемдері мен
көрсеткіштерін анықтау;
- ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытудың
педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы – жоғары оқу орнының педагогикалық процесіне
ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытуды енгізген
жағдайда студенттерде іс қағаздарын жүргізу білімі, білігі және дағдысы
қалыптасады, ақпараттық қоғамда бәсекеге қабілетті мамандарды оқытуға кең
мүмкіндіктер жасалынады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - тұлға дамуының жалпы
диалектикалық теориясы; таным теориясы; біртұтас педагогикалық процесс
теориясы; аксиологиялық және жүйелілілк қатынас теориясы; зерттеу
проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер,
педагогикалық технология, педагогикалық эксперимент жүргізу және
математикалық статистика тұжырымдамалары.
Зерттеудің көздері - зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
педагогтардың, психологтардың, құжаттанушылардың және іс қағаздарын
жүргізушілердің еңбектері, ресми құжаттар: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының Тілдер туралы Заңы және Қазақстан-2030 стратегиясы,
мамандықтардың білім беру стандарттары және жұмыс оқу жоспарлары; бірқатар
жоғары оқу орындарының жұмыс оқу бағдарламалары; оқулықтар; сөздіктер;
мәселе бойынша ғылыми зерттеу жұмыстар (диссертациялар, монографиялар,
авторефераттар).
Зерттеу әдістері - педагогтардың, психологтардың, философтардың,
құжаттанушылардың, іс қағаздарын жүргізушілердің, тіл және информатика
саласының мамандарының әдебиеттерін теория жүзінде талдау; оқытуда,
педагогикалық іс қағаздарын жүргізуде және құжаттамада, оқулықтарда
ақпараттық технологиялар бойынша жинақталған педагогикалық тәжірибе бойынша
талдау және жалпылау; байқау, әңгімелесу, анкета жүргізу, тестілеу,
педагогикалық тәжірибе, тәжірибелі-педагогикалық эксперимент, математикалық
статистика әдістері.
Зерттеу кезеңдері:
– бірінші кезеңде (2000-2002 ж.ж.) зерттеу проблемасы бойынша
философиялық, психологиялық-педагогикалық, іс қағаздарын жүргізу,
құжаттану бойынша әдебиеттер қарастырылды, жалпыланды, ғылыми-
әдістемелік, диссертациялық жұмыстар талданды. Зерттеудің ғылыми
аппараты (болжам, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні) қалыптасты,
базалы ұғымдар нақтыланды.
– екінші кезеңде (2002-2005 ж.ж.) айқындаушы эксперимент іске
қосылды, іс қағаздарын жүргізуге оқытуды ұйымдастырудың
педагогикалық шарттары жасалды, студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқыту білімін, білігін және машығын қалыптастыру
деңгейлері анықталды және негізделді; арнайы курс жасалды;
жасалған технология практика жүзінде тексерілді.
– үшінші кезеңде (2005-2007 ж.ж.) студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқытуды ұйымдастырудың педагогикалық шарттар жүйесін
қолдану және енгізу тиімділігі бойынша қалыптастырушы эксперимент
өткізілді, алынған эксперимент берінділері талданды және өңделді.
Алынған нәтижелер салыстырылды және жалпылама қорытындылар,
ұсыныстар жасалды, диссертациялық зерттеу материалдары рәсімделді.
Зерттеудің негізгі базасы: Эксперименттік жұмыс Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университетінің кәсіби көркем-өнер, шет тілдері,
педагогика факультеттері.
Орындаушы ____________ Куспекова А.
(қолы)
(аты-жөні)
Дипломдық жоба жетекшісі ____________ Мадиев Т.Б.
(қолы) (аты-жөні)
2 Техникалық – экономикалық негіздеме
Әзірленген программалық қамсыздандырудың мақсаты біздің
университетіміздегі Автоматтандыру және басқару кафедрасының Автоматты
жүйелерді жобалау пәнінен электрондық оқулық құру болып табылады.
Адамзат дамуының XXI ғасырында ақпарат негізгі қызметтік өнім болып
табылады. Сондықтан кітапханалық қызметтердің автоматтандыруының кешенді
программаларын жасау негізгі мәселе деп ойлаймын.
Әдетте кітапхана оқырмандары кітапханадан кез-келген ақпаратты алуға
үйренген. Қазір, кітапханада негізгі қызметтерді орындау, яғни қорды
толықтыру, ақпараттық – библиографиялық және абонементік қамтамасыз ету
күрделене түсуде. Кітапхана қорындағы ақпаратты толық түрде жинау, сақтау
және қамтамасыз ету үшін, ол бір ақпараттық база ретінде құрылуы тиіс. Яғни
ақпаратты іздеу жылдамдығы жоғарылауы қажет және студенттің кітапты кез-
келген қолайлы уақытта қолдануына мүмкіншілік тууы тиіс.
Жоғарыда көрсетілген талаптарды әзірлеу үшін қандай да бір универсалды
ДББЖ-нің құралдарын пайдалынбай, Windows-та жұмыс істейтін, интерфейсі
ыңғайлы жұмыс істеу үшін максималды икемденген, қосымша білімді талап
етпейтін, орындалтын файл түрде жүктелетін, жеке тәуелсіз бағдарламаны
әзірлеу. Осы талаптарға сәйкес мына дипломдық жобаның қажеттілігі туады.
Жобалауға кететін шығындар: Бұл шығындарға: жобалау, шараны енгізу,
жабдықтар сатып алу, оларды орнына қою, оларды реттеу шығындары жатады.
Әдебиеттік зерттеуді өткізуге кеткен шығындар: Мұнда мынадай мәселелер
шешіледі: қажетті жалақы, жобаға қанша адам қатысады, олардың мамандығы,
айлық жалақысы, кеткен уақыт бекітіледі.
Мұнда бағдарламаның қанша экземпляры қандай бағамен сатылатыны
есептелінген. Бағдарламаны заңды тұлғаларға сататын болсақ қымбаттау
болады, ал жеке тұлға алатын болса арзан болады. Бағдарламаның құны – 15000
теңге. Сату бағаға қосылған құн салығы (Ққс) кіреді. Қосылған құн салығы –
14%.
15000 тг + 15000* 14%= 15000 тг + 2100 тг = 17100 тг
Бағдарламаның жалпы құны – 17.1 мың теңге.
Экземпляр саны –350 дана.
17.1 мың.тг * 350= 5985 мың.тг
Заңды тұлғаларға сатылатын бағдарламалар мен құралдар кейде
қызметтеуді талап етеді. Сол қызметтеудің құны – 5 мың теңге. Бұл құнда
кіріске косылады және бұғанда Ққс қосылады.
5 мың.тг +5000*14%= 5 мың.тг + 0,7=5.7 мың.тг
5.7 мың.тг * 350= 1995 мың.тг
5985 мың.тг + 1995 мың.тг= 7980 мың.тг
Жылғы жалпы пайда – бұл жылғы барлық кірістерден шығындар шегеруіне
тең сома. Жылғы жалпы пайдадан 30% заңды тұлғалар табыстық салық ретінде
бюджетке төленуі тиіс. Қалғаны таза пайда болады.
Кіріс –7980 мың теңге.
Шығын – 5063.9 мың теңге
Пайда =кіріс – шығын= 7980 мың.тг – 5063.9 мың.тг = 2916.1 мың.тг
Пт=0.7*2916.1 мың.тг= 2041.3 мың.тг
Білім беру үрдісін ақпараттандыру – жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын
жүзеге асыра отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі
мен сапасын жоғарлатуды көздейді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды өз іс-тәжірибемізге қолдану бағытында
оларды негізге ала отырып жұмыс істеп жатырмыз. Әсіресе ақпаратты
Студентға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән беріп
отырамын. Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез
келген жақсы оқитын студент информатика заңдылықтарын тұжырымдайды,
мысалдар келтіреді. Студенттердің көпшілігі алған білімдерін практикада
қолдана алады. Бұл студенттердің оқу материалын формальды жағынан да жақсы
білетінін көрсетеді. Кез келген сабақта электронды оқулықты пайдалану
студенттердің танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау
жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды.
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту үрдісін үздіксіз
және толық деңгейде бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін
дамыту.
3 Электронды оқулық (ЭО) туралы жалпы мәліметтер
3.1 ЭО-ң қоғамда алатын ролі, орны
Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі - АКТ) қарқынды
дамуына байланысты. Ғаламдық ақпарат қоғамның Хартиясында (Окинава) атап
көрсетілгендей, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жиырма бірінші
ғасыр қоғамының қалыптасуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Олардың революциялық әсері адамдардың жүріс-тұрысына, олардың
біліміне және жұмысына, сондай-ақ үкімет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-
қатынасына қатысты болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
әлемдік экономиканың қарқынды түрде дамуына маңызды стимул болып отыр.
Көптеген дамыған және дамушы елдер АКТ-ң дамуы мен таратылуы алып келетін
зор артықшылықты түсініп отыр. Ақпараттық қоғамға қозғалыс - бұл адамзат
өркениетінің болашағына жол болатындығы ешкімді де күмән туғызбайды.
Қазақстан өз егемендігін алған сәтінен бастап, әлемдік қауымдастыққа
ықпалдасу позициясынан нақты орын алды, өзін өндірістік және ауылшаруашылық
өнімдерін өндіретін тең деңгейдегі халықаралық кооперацияның мүшесі ретінде
ғана емес, сонымен қатар ақпараттық қоғамды құрудың белсенді қатысушы
екенін көрсетті.
Қазақстанның индустриалды қоғамнан ақпараттық қоғамға өтуі
ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен
демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге
байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық
жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді
ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде
Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және
Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа
енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада
жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның
рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды
талап етеді.
Бұған елді тұрақты компьютерлендіруден ақпараттандыруға және
Интернеттің ғаламдық желісінде Интернет-Қазнеттің (бұдан әрі - Қазнет)
қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігін құруға өту
әрекеті негіз болып отыр.
Қазнеттің бірыңғай ақпараттық кеңістігін дамыту осы үдеріске көптеген
қатысушылардың қызметін үйлестіруді талап ететін салааралық,
ведомоствоаралық және мемлекеттік міндеттер болып табылады. Мұндай
үйлестірулер тек қажетті әрекеті мен олардың тізбегін анықтайтын және
негіздейтін бірыңғай тұжырымдамасының негізінде болуы мүмкін.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының бірыңғай ақпараттық кеңістікке
орнықты, жоспарлы, қауіпсіз және тиімді қозғалысын қамтамасыз етуге
арналған шаралар кешенін әзірлеуге, Қазнетті дамыту үшін негізгі саяси,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени және техникалық-технологиялық алғы Шарттары
мен жағдайын, оның динамизмі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекеттік
саясаттың ережелері мен басымдығын айқындауға бағытталған.
Қай заманда да өркениеттің дамуы интеллектуалдық шығармашылық
қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де солай болып келеді.
Шығармашылық адам санасының жасампаздығын және іс-әрекетінің биік
белсенділігін көрсетеді. Адам қабілетінің дәрежесі, оның кәсіби іскерлік
шеберлігі, бизнес пен кәсіпкерліктің нәтижелілігі, жаңалық ашуы тұлғаның
шығармашылық ойлауына қатысты анықталады.
Мұғалім жеке көзқарасы бар, соны қорғай білетін жігерлі тұлға,
зерттеушілік, ойшылдық қасиеті бар маман, білімді де білікті, көп оқитын,
көп тоқитын, білімін күнделікті ісіне шебер қолдана білетін, өзінің
Студентін өз бетінше білім алуға үйрете алатын болу керек. Бұл өмір талабы.
Мұғалімде ұйымдастырушылық, құрылымдық, бейімділік, сараптамалық қабілеті
болуы шарт. Ол сонымен қоса ұлттық құндылықтарды яғни, этнопедагогика,
этнопсихология негіздерін меңгеру қажет. Ғаламдасуға байланысты интернет
жүйесін жетік меңгерген, әлемдік білімге сай, мәдениеті жоғары, жеке тұлға
тәрбиелей алатын ұстаз болуы қажет. Осыған қарап ХХІ ғасырда мұғалімге
қойылатын талаптар зор екенін көреміз.
Білім беру үрдісін ақпараттандыру – жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын
жүзеге асыра отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі
мен сапасын жоғарлатуды көздейді.
Жаңа ақпараттық технологияларға (ЖАТ) ғалымдар әр түрлі анықтама беріп
отыр. Мысалы, Н.Макарова ЖАТ – қысқаша компьютер негізіндегі технология
деп тұжырымдайды. М.И.Жильдак бұл терминнің неғұрлым кеңірек анықтамасын
береді. Ол ЖАТ – адамдардың білімін кеңейтіп, олардың техникалық және
әлеуметтік үрдістерді басқару мүмкіндігін дамытатын, ақпаратты жинау,
ұйымдастыру, сақтау, өңдеу, тасымалдау және жеткізудің техникалық құралдары
мен әдістерінің жиынтығы дейді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды өз іс-тәжірибемізге қолдану бағытында
оларды негізге ала отырып жұмыс істеп жатырмыз. Әсіресе ақпаратты
Студентға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән беріп
отырамын. Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез
келген жақсы оқитын студент информатика заңдылықтарын тұжырымдайды,
мысалдар келтіреді. Студенттердің көпшілігі алған білімдерін практикада
қолдана алады. Бұл студенттердің оқу материалын формальды жағынан да жақсы
білетінін көрсетеді. Кез келген сабақта электронды оқулықты пайдалану
студенттердің танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау
жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды.
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту үрдісін үздіксіз
және толық деңгейде бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін
дамыту.
3.2 Электронды оқулықтың құрылу амалдары
Қанадай-да бір электронды оқулықты құру бүгінгі таңда ойланып жасалған
құру жоспарын талап етеді. Жобалаудың барлық әдістемелері сияқты
компьютерлік қосымшаны құру бірнеше кезеңдерден тұрады. Осы кезеңдер мен
олардың мақсаттарына тоқталайық:
I кезең: оқу қажеттіліктері мен мақсаттары негізінде жасалған
техникалық ұсыныс – бұл кезеңде білім саласындағы компьютерлік үйрету
жүйелерін қолдану жағдайы талданады. Қазіргі уақытта компьютерлік үйретуші
жүйелер нарығында оқу процесінде қолданылатын өте жоғары сапалы көптеген
программалық өнімдер бар. Оларды өз еліміздің және шет мемлекеттердің
өндірушілері де шығарады. Шет елдік үйретуші жүйелерді қазақшаға ауыстыру
өте көлемді жұмыс.
Қазір программалық қамсыздандыру нарығында отандық үйретуші жүйелерді
таңдау мүмкіндігі туды. Оларға электронды оқулықтар және үйретуіші жүйелер
кіреді.
Былтырғы жылдан бері Қазақстан республикасында халықты компьютерлік
сауаттылыққа үйрету программасы іске аса бастады. Осыған байланысты
қалалық, аудандық, облыстық жерлердің барлығында халыққа компьютерлік білім
беру жүйесі іске асырыла бастады. Оқытушылар ретінде жоғарғы оқу орнының
студенттері мен оқытушылары, мектеп мұғалімдері алынды. Бұл программада
компьютермен алғашқы жұмыс істеу кезеңдері, негізгі программалармен жұмыс
істеу туралы электронды оқулық қолданылды. Ол екі тілде: мемлекеттік және
орыс тілдерінде.
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінде білім берудің
компьютерлік жүйелерін анализдеу, программалық қамсыздандырудың жеткіліксіз
екендігін көрсетті. Республикада қазақ тілінде жазылған электронды
оқулықтарды айтпай, жай оқулықтардың өзі тапшылық. Өзіміздің Автоматтандыру
және басқару кафедрасын алсақ мұнда мемлекеттік тілдегі білім алатын
топтардың материалдық- техникалық қамсыздандыруы өте төмен. Оқулықтар
жетіспейді. Соныдықтан, мен дипломдық жобалауға қазақ тілінде жазылған
оқулықты алғанды дұрыс деп таптым.
Электронды оқулықтар автоматика, программалау, физика, математика т.б.
пәндерден мүлдем жоқ деп айтуға болады.
Осы жоғарыда айтылғандардан менің дипломдық жұмысымның тақырыбы
актуальды деп айта аламын.
II кезең: программны құруды жоспарлау, оны орнату жөніндегі сұрақтарды
шешу, қаржаландыру мәселелері – мұнда программаны құрудың жекелеген
кезеңдерінің мерзімі тағайындалады.
Жобаны қаржыландыру мәселесі – кез-келген программалық өнімді құрудың
маңызды процесі болып табылады. Қазіргі уақытта өте үлкен масшабты жобалар
құрылып жатыр, оны жасауда бірнеше жүздеген адамдар қатысады. Осы
жобалардың бюджеті бірнеше миллион американ долларынан тұрады. Сондықтан,
қаржыландыру және координациялау сұрақтары бірінші орынға шығады.
Осы электронды оқулықты құру тобы үш адамнан тұрады: жетекші Шайханова
А.К., идеяны ұсынушы – Автоматтандыру және басқару кафедрасының меңгерушісі
Золотов А.Д., электронды оқулықтың мазмұнының авторы Автоматтандыру және
басқару пәнінің аға оқытушысы Бекбаева Р.С. және электронды оқулықты
құрастырушы программист Шагирова Э. Б.
III кезең: курстың мазмұнын құрастыру – осы кезеңде оқу жоспарын
анализдеу, курстың бағыт- бағдарын анықтау жүргізіледі, сценарий және
программаның қолданушымен интерактивті қарым-қатынасы жасалады.
4 Электронды оқулықтың мазмұнынан қысқаша мысалдар
4.1 Негізгі ұғымдар. Бағдарлама құру кезінде шешілетін тапсырмалар
Delphi – Windows операциялық жүйесінде жұмыс істеуге бағытталған
бағдарлама құру ортасы. Delphi - дегі бағдарлама қазіргі көркемдік жобалау
технологиясының негізінде құрылады, ал олар өз кезегінде объектілі –
бағытталған бағдарламалау идеясына сүйенеді (2 – ші бөлімді қараңыздар).
Delphi – дегі бағдарлама Object Pascal тілінде жазылады, ол Turbo Pascal
тілінің қабылдауышы мен дамушысы болып табылады. Turbo Pascal бағдарламалау
тілі мен ол қолданылатын біратты интегралдық құру ортасы кезінде
бағдарламалық өнімді құру құралы, соның ішінде бағдарламалауды оқып –
үйренетін құрал негізінде кеңінен танымал болған. Бұл танымалдық тілдің
қарапайымдылығы, жоғары сапалы компилятор және қолайлы құру ортасына
байланысты. Бірақ бағдарламалық технологиялар бір орында тұрмай ары қарай
дамиды, сондықтан Borland фирмасы (1998 жылдың сәуір айынан бастап Inprise
Corporation) тағы бір жаңалық ашады: Turbo Pascal тілінің орнына Object
Pascal тілі келеді, ол объектілі – бағытталған бағдарламалау концепциясына
сүйенеді.
Delphi және Object Pascal көп жылғы эволюцияның нәтижесі болып
саналады, сондықтан бүгінгі таңда олар қазіргі компьютерлік технологияның
өнімі болып табылады. Жеке тұрғыдан алғанда оны былай айтуға болады, Delphi
– дің көмегімен бағдарламаның әртүрлі типін – консольді қосымшалардан
бастап, деректер базасы мен Internet – те жұмыс істейтін бағдарлама құруға
болады.
4.2 Object Pascal тіліндегі объектілі – бағытталған бағдарламалау
Процедуралық бағдарламалау бағдарламаның негізі алгоритм,
берілгендерді өңдеу процедурасы деп тұжырымдайды.
Объектілі - бағытталған бағдарламалау (ОББ) – ол негізінде нақты
өмірдің объектісі мен тәртібіне сай келетін, қандай да бір құрылым ретінде
қарастырылатын объект түсінігі бар бағдарламаны құрудың әдістемесі.
ОББ әдістемесінің қолданылуымен шешілетін тапсырмалар объект және
оларға қолданылатын операциялар деген терминдермен сипатталады. Мұндай
түрдегі бағдарлама объектілер жиыны мен олардың арасындағы байланысты
көрсетеді.
Кластар мен олардың элементтеріне ат тағайындауда ұсынылатын
ережелер:
➢ Кластың аты Т префиксінен басталады.
Мысалы: TObject, TForm, TButton және т.б.
➢ Кластың өрісі, қасиетке сай келеді (property), әдетте қасиеттің атымен
аталады, бірақ F деген префикстен басталады.
Мысалы: FCount: Integer;
property Count: Integer read FCount write SetCount;
➢ Әдістің параметрі, оның мәні қандай да бір өрістің класына
меншіктеледі, өрістің атымен аталады, бірақ А деген префикстен
басталады.
Мысалы: procedure SetCount(ACount: Integer);
➢ Әдістің аты, оның көмегімен қасиеттің мәні оқылады, әдетте Get сөзінен
басталады.
Мысалы: function GetParam: Integer;
➢ Әдістің аты, оның көмегімен қасиеттің мәні жазылады, әдетте Set
сөзінен басталады.
Мысалы: SetCount әдісі (жоғарыдан қараңыздар).
➢ Конструктор әдісіне әдетте Create аты беріледі.
Мысалы: constructor Create(Owner: TComponent);
constructor Create(AName: String);
➢ Деструктор әдісіне әдетте Destroy аты беріледі:
Мысалы: destructor Destroy; override;
➢ Хабарламаны өңдейтін әдістердің аттары WM префиксінен басталады,
хабарламаның типтерінің аттары - TWM , ал хабарламаның индексі - WM_ -
префиксінен басталады.
Мысалы: procedure WMSetFocus (var Message: TWMSetFocus);
message WM_SetFocus;
message WM_Quit; {әр кез бағдарламаның
орындалуын тез
арада
тоқтату керек болғанда өрбиді}
➢ Оқиғаның өңдеуішіне қатынауды жүзеге асыратын қасиеттің аттарына On
префиксі бар ат тағайындалады.
Мысалы: property OnChange: TNotifyEvent read FOnChange write FOnChange;
4.3 Класс және объект туралы түсінік
ООБ – дың негізінде класс (class) және объект деген ұғымдар жатыр.
Object Pascal – да класс деп - өріс, әдіс және қасиет деген ұғымдардан
тұратын арнайы типті айтамыз. Кластың арғы - тегі болып объект деп
аталатын, ескірген Turbo Pascal тілінің типі жатады. Объект Turbo Pascal
тіліне Delphi - ді құрғанға дейін кіргізілген ұғым. Object Pascal тілінің
жаңа нұсқасында пайда болған Delphi ортасында объектілер ескі бағдарламалық
өніммен үйлесімділік үшін сақталған. Қазір объектіні қолдану маңызды
емес.
Класс өз кезегінде нұсқағышты береді. Бірақ ол дәстүрлік нұсқағышқа
қарағанда ерекше типтің нұсқағышы: онда класқа қатынағанда "^" символын
қолдануға болмайды.
Класс –берілгендер мен оларға қолданылатын әрекеттерден тұрады.
Объект – кластың физикалық іске асырылуы (кластың экземпляры).
Класс өзінше бір сипатталатын тип болып табылады және типтерді
жариялау бөлімінде жарияланады.
Мысалы:
type
TForm1 = class(TForm) { TForm1- TForm класының ұрпақ - класы}
{Аталық кластың өрісін, әдісін
және қасиеттерін иемденеді}
Button1: TButton; {өріс}
Button2: TButton; {өріс}
L1: TLabel; {өріс}
L2: TLabel; {өріс}
procedure Button1Click(Sender: TObject); {әдіс}
procedure FormActivate(Sender: TObject); {әдіс}
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
Класс бір жағынан жазба (record) – типіне де ұқсайды, ол
берілгендердің өрісінен ғана емес,
Мысалы:
private
FCaption: String; {жолдық типтің өрісі}
FModified: Boolean; {логикалық типтің өрісі}
оларды өңдейтін бағыныңқы бағдарламалардан (әдіс),
Мысалы:
private
procedure SetCaption(Const ACaption: String);
procedure Close;
сонымен қатар өрістер мен әдістердің сипаттамалары бар қасиеттерден тұрады.
Мысалы:
public
property Caption: String read FCaption write SetCaption;
property Modified: Boolean read FModified write SetModified;
Сол себепті класта оның сипаттамалары мен тәртібі сипатталған.
Объект – белгілі бір класқа сай келетін айнымалыны береді және
айнымалыны жариялау бөлімінде сипатталады. Мысалы:
var
Form1: TForm1;
Барлық кластарға сай келетін объектіні құра беруге болмайды. Олардың
бірқатары әсіресе барлық кластардың иерархиялық ағашының басында
орналасқаны бұны орындауға мүмкіндік бермейді, немесе олардың негізінде
құрылған объектілер жұмыс істеуге қабілетсіз болып келеді, мысалы TObject
ағымды класы. Ол мынамен байланысты, мұндай кластар сол немесе басқа
аяқталған объектінің жан – жақты сипаттамасын бермейді (мысалы үшін,
жиһаздың тек үлгісін ғана құруға болмайды, ал нақты стөл, нақты орындық
және т.б. құруға болады). Мұндай кластар абстрактілі кластар деп аталады,
сондықтан оларға абстрактілі әдістер сай келеді. Бұл ерекшелігіне
қарамастан, мұндай кластарды құру тиімді, өйткені бұл кластарда барлық
ұрпақтарында көп рет қайталамайтындай барлық кластарға тиісті жалпылықты
жинақтауға болады.
ОББ үш негізгі қасиеттермен сипатталады:
✓ инкапсуляция (encapsulation),
✓ туындау (inheritance),
✓ полиморфизм (polymorphism).
4.4 Инкапсуляция, туындау және полиморфизм
Класс - өріс, әдіс және қасиетті өзіне бүтіндей қоса отырып, жеке
тапсырмаларды шешуге тағайындалған, аяқталған құрылымдық бірлік болып
табылады. Әдетте мұндай тапсырма шешімі қандай да бір мәселелер жетегінің
айналымында табылатын тапсырма болады. TRichEdit класы rtf-файлдардың
(Rich Text Format форматындағы файл) қуатты мәтіндік редакторын береді, ол
файлды көруді және редактрлеуді ұйымдастыруға, қаріптің өлшемі мен типін
сақтау мен өзгертуге, символдар жолын іздеуге және т.б. тағайындалған.
Өріс, әдіс және қасиеттің мұндай бүтіндігін инкапсуляция деп атаймыз.
Бұл тілде көптеген кластар бар (300 – ге жуық ), олар Delphi ортасын
қолданатын бағдарламашыға арналып Object Pascal тілінің құрауыштарымен -
Inprise International фирмасының қызметкерлерінің көмегімен құрылған.
Программист, бағдарламаны құра отырып өзінің пайдаланушы класын
құрады. Мұндай кластар не айқын емес құрылады, онда программист Delphi
ортасының көрнекілік құралдарын қолданады, ал кластың мәтінін Delphi өзі
құрастырады, немесе айқын, онда программист кластың кодын Object Pascal
тілінің құралдарымен өзі жазады.
Жаңа класс басқа қарапайым кластың негізінде құрылады. Ол үшін
кластың тақырыбында оның аталық класын көрсету керек. Жаңа кластың
тақырыбының синтаксисі мынандай түрде болады:
type className = class (ancestorClass)
мұнда className – жаңа кластың аты; ancestorClass – аталық кластың аты.
Жаңа класс автоматты түрде өзінің аталық класының өрісін, әдісін және
қасиеттерін иемденеді және өзінің өрісі, әдісі және қасиеттерімен
толықтырылады. Кластың бұл қасиеті туындау деп аталады. Туындаудың
көмегімен қарапайымнан қиынға өту әдісі арқылы, қандай болса да қиын
дәрежедегі класты құруға болады. Қарапайым класс болып TObject табылады,
ол өріс пен қасиеттен тұрмайды, бірақ кластың данасын құратын, жоятын, осы
класқа қызмет көрсету және бағдарламаны қалыпты функциялауға арналған
қандай да әдістердің жиынынан тұрады. Осының негізінде барлық аталық
класқа ортақ кластың туындау ағашы құрастырылады. Мысалы:
type TPersistent = class (TObject),
type TComponent = class (TPersistent),
type TControl = class (TComponent).
Кейде аталық класта сипатталған әдістер қандай да бір себепке
байланысты ұрпақ класты қанағаттандырмайды. Мұндай жағдайда ұрпақ класта
аталық класта жазылғандай атпен әдіс құруға болады, бірақ жұмыс істеу
принципі басқадай болады. Осыдан екі класта да бір атпен әртүрлі әдістер
әрекет жасайтын болады. Полиморфизм бұл біратты әдістерді жариялауға
мүмкіндігі бар туыс кластардың қасиеті.
4.5 Кластың синтаксисі
Барлық кластың синтаксисі мынандай түрде болады:
type
ClassName = class (AncestorClass)
MemberList
end;
мұнда ClassName – кластың аты; class – кілттік сөз; AncestorClass – аталық
кластың типі; MemberList – өрістер, әдістер және қасиеттердің тізімі.
Төменде TForm1 класынан тұратын main модулінің мәтіні көрсетілген.
unit Main;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics,
Controls, Forms, Dialogs;
type
TForm1 = class(TForm) { TForm1 класын жариялау}
Button1: TButton; {өріс}
Button2: TButton; {өріс}
L1: TLabel; {өріс}
L2: TLabel; {өріс}
procedure Button1Click(Sender: TObject); {әдіс}
procedure FormActivate(Sender: TObject); {әдіс}
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
i: Integer;
implementation
{$R *.dfm}
procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject); {әдістің сипатталынуы}
begin
L1.Caption:= DateTimeToStr(Date);
L2.Caption:= TimeToStr(Time);
end;
procedure TForm1.FormActivate(Sender: TObject); {әдістің сипатталынуы}
begin
i:=125;
end;
end.
4.6 Кластың өрістері
Өріс деп кластағы инкапсуляцияланған берілгендерді айтамыз. Кластың
өрістері жазбаның өрістері сияқты, бірақ айырмашылығы олар кез – келген
типті болуы мүмкін, сонымен қатар кез – келген класс та бола алады, мысалы:
type
TChildClass = class(TObject) { TChildClass класын жариялау}
FOne: integer; {бүтін типтің өрісі}
FTwo: String; {жолдық типтің өрісі}
FThree: TObject; { TObject класс өрісінің типі}
end;
Ерер арғы тегі TObject класы болса, онда тақырыпта оны түсіруге
болады.
Инкапсуляция принципі бойынша өрістерге қатынау кластың әдістері мен
қасиеттерінің көмегімен жүзеге асырылады. Сонымен бірге Object Pascal - да
өрістерге тікелей қатынауға да мүмкіндік берілген. Өріске қатынау үшін
құрамды ат жазу қажеттігі туады, ол нүкте арқылы ажыратылған кластың аты
мен өрістің атынан тұрады, мысалы:
var
MyObject : TChildClass;
begin
MyObject := 16;
MyObject := ’Некоторое строковое значение’;
end;
Ұрпақ – класының өзінің арғы – тегінің барлық өрістеріне қатынауға
мүмкіндігі бар, бірақ оларға қол жеткізу мүмкін емес болғандықтан, оларды
анықтауға болмайды. Мысалы:
type
TPredok = class {арғы тек класын жариялау}
Value: Integer;
end;
TPotomok = class(TPredok) {ұрпақ класын жариялау}
Value: String; {туындау өрісінің қабысуы}
end;
var
My1: TPredok; {класс айнымалысын жариялау (My1 –айнымалы-объект)}
My2: TPotomok; {класс айнымалысын жариялау (My2 – айнымалы-объект)}
begin
My1 := TPotomok.Create; { TPredok класының объектісін құрады }
My2 := TPotomok.Create; { TPotomok класының объектісін құрады}
My1.Value := 'Hello!'; {қате, TPredok өрісінің типі емес}
My2.Value := 'Hello!'; {дұрыс, Value: String өрісі жұмыс істейді}
My2.Value := 8; {қате: Value: Integer өрісі қалқаланған}
end;
Бұл мысалда екі класс сипатталған: TPredok – арғы тек және TPotomok –
ұрпақ кластары. Әр класс біратты әртүрлі типті Value өрісінен тұрады.
Ары қарай var-секциясында әртүрлі class типті екі айнымалы - My1
және My2 жарияланған. Бір қарағанда My1:= TPotomok.Create объектісінің
оператор – конструкторы TPotomок типті My1 объектісін құруы мүмкін (оны
құруға жады бөледі). Бірақ My1 басқа типті болғандықтан , ол олай емес. Осы
себептен конструктор аталық типті объект құрады, яғни TPredok типті
объект. Енді келтірілген мысалдардағы бірнеше операторлардағы қателердің
көзі түсінікті болды.
4.7 Кластың әдістері
Кластың әдісі болып инкапсуляцияланған процедура мен функция
табылады. Бұл бағыныңқы бағдарламалар кәдімгі бағыныңқы бағдарламалар
сияқты жарияланады. Әдіс кластың сипаттамасында жеке тақырып ретінде
жариялануы керек, ал әдістің коды - implementation секциясында "."
символын, әдістің өзінің класына қатысын білдіреді, нұсқау арқылы
сипатталған, мысалы:
type
TMyClass = class(TObject) {класты жариялау}
...
procedure DoSomething; {DoSomething әдісін жариялау}
...
end;
DoSomething әдісіне сипаттама кейінірек модульдің implementation
секциясында келтірілуі керек, мысалы:
procedure TMyClass.DoSomething; {тақырыптың түрі: класс. әдіс}
begin
...
end;
Әдіске қатынағанда құрамды атты немесе With операторын қолдануға
болады, мысалы:
type
TChildClass = class(TObject) {класты жариялау}
...
function FirstFunc(x:real):real;
procedure SecondProc;
...
end;
...
var
MyObject : TChildClass;
y : real;
begin
...
MyObject.SecondProc; әдіске қатынаудың екі мысалы
y := MyObject.FirstFunc(3.14); құрамды аттың көмегімен: класс . әдіс
...
With MyObject do сол қатынау
begin With опреаторының көмегімен
SecondProc;
y := FirstFunc(3.14);
end;
...
end;
Класта анықталған әдістер статикалық, виртуальды, динамикалық және
абстрактілі болуы мүмкін. Методтың типі оның ұрпақтарымен қалқалану
механизмі арқылы анықталады.
Біратты әдістер ұрпақтарда мысалда көрсетілгендей өрістердің
қалқалануы сияқты қалқаланады . Мұндай қалқалау статикалық деп аталады.
Статикалық әдістер үшін қалқалау компилятор арқылы жүзеге асырылады.
Үнсіздікпен класта сипатталған барлық әдістер статикалық болып табылады.
Мүмкіндікті кеңейту үшін жиі динамикалық қалқалау қолданылады. Ол
үшін аталық әдіс dinamic (динамикалық әдіс) немесе virtual (виртуальды
әдіс) директивасынан тұруы керек, ал ұрпақ класта қалқалау әдісі -
override директивасынан тұруы керек. Мысалы:
type
TFigure = class
procedure Draw; virtual; {виртуальды әдіс}
end;
TRectangle = class(TFigure)
procedure Draw; override; {қалқалау әдісі}
end;
TEllipse = class(TFigure)
procedure Draw; override; {қалқалау әдісі}
end;
Бұл мысалда TFigure аталық класының Draw виртуальды әдісі
жарияланған және екі біратты әдіс TRectangle және TEllipse ұрпақ класына
қатысты жарияланған. Соңғылары қалқаланумен жарияланған (override).
Мұндай жариялау керекті мақсатқа жету мақсатында әдістерді қалқалауға
мүмкіндік береді:
var
Figure: TFigure;
begin
Figure := TRectangle.Create; кластың данасын құру
Figure.Draw; TRectangle.Draw әдісін шақыру
Figure.Destroy; класс данасын жою
Figure := TEllipse.Create; класс данасын құру
Figure.Draw; TEllipse.Draw әдісін шақыру
Figure.Destroy; класс данасын жою
end;
Семантикалық виртуальды және динамикалық әдістер біркелкі жұмыс
істейді. Айырмашылығы тек виртуальды әдіс уақытты үнемдеу көз қарасында
өте тиімді (есептеу жылдамдығын тиімдейді), ал динамикалық әдіс оперативтік
жадыны рациональды қолдануға мүмкіндік береді (сәйкес келетін бағдарламалық
кодтың өлшемін тиімдейді). Динамикалық және виртуальды әдістер статикалық
әдістен ерекшелігі мынада , аталық әдістер мен ұрпақтар әдістерінің орын
ауыстыруы бағдарламаның орындалу барсыныда жүзеге асырылады.
Класта әдіс abstract директивасының көмегімен абстрактілі болып
жариялануы мүмкін. Мұндай әдіс виртуальды немесе ддинамикалық әдіс болуы
мүмкін, бірақ басқа әдістерден айырмашылығы implementation секциясында
өзінің коды болмауы мүмкін. Ол класта анықталады, бірақ ешқандай әрекеттен
тұрмайды, ешқашан шақырылмайды және ұрпақтар класында қайтадан анықталуы
керек. Абстрактілі әдістен тұратын класс абстрактілі класс деп аиалады.
Мұндай кластар мен әдістер ұрпақтар әдістеріне қатынау тәсілін инкапсуляция
жасайды, бірақ өздері ештеңе істемейді, мысалы:
procedure DoSomething; virtual; abstract;
Қалқаланбаған абстрактілі әдіске қатынау орындалу уақыты туралы
қатені шақырады (run time error), мысалы:
type
TClass1 = class(TClass0)
...
procedure Paint; virtual; abstract;
end;
TClass2 = class(TClass1)
...
procedure Paint; override;
end;
var
jClass1: TClass1;
jClass2: TClass2;
begin
jClass1.Paint; абстрактілі әдіске қатынау дұрыс емес
jClass2.Paint; дұрыс
...
end;
Әрбір класс екі ерекше әдістен тұрады – конструктор және деструктор.
Конструктор объектіні құру және оны инициализациялау үшін тағайындалған.
Мәселен, Object Pascal тілінде объект динамикалық құрылым болып табылады
және айнымалы-объект берілгендерден емес оларға сілтемеден тұрады.
Конструктор объектіні динамикалық жадыда үлестіреді және объектінің өрісіне
алғашқы мәнін меншіктейді. Соған байланысты тізбектелген типтің өрісі
алғашқы мән ретінде 0 – ді алады, жолдық тип ретінде – бос жол, нұсқағыш
өрістер - nil мәнін, таңдау - өрісі - Unassigned мәнін алады. Одан басқа,
конструктор динамикалық жады бөлінгеннен кейін құрылған объектіге сілтемені
Self айнымалысына орналастырады. Барлық класс үнсіздікпен Self
айнымалысынан тұрады, ол автоматты түрде класта жарияланады.
Деструктор, конструкторға қарама – қарсы ұғым, ол кластың данасын
жоюға арналған, яғни жадының объектіні бұзу және жойылатын объектімен бос
емес бөлігін босату. TObject базалық класының және оның ұрпақтарында
конструктор мен деструктор Create (құру) және Destroy (жою) сәйкес
аталады. Бұл класта сонымен қатар Free әдісі жарияланған, ол алдымен
адрестің корректілігін тексереді (объект шын мәнінде жүзеге асырылған ба ?)
және содан кейін барып қана Destroy әдісін шақырады. Егер объект
конструктормен құрылмаған болса, онда деструкторға қатынау ерекше жағдайдың
генерациясына әкеп соғады. Мұндай байланыста Destroy әдісінің орнына Free
әдісін қолданған жөн болады.
Конструктор мен деструктор процедура болғанымен де, олар арнайы
резервтелген сөздермен жарияланады. Конструктор constructor сөзімен, ал
деструктор – destructor сөзімен жарияланады.
type
TSample = class
Text: String;
constructor Create; кластың данасын құру
destructor Destroy; кластың данасын
end;
Өріске, қасиеттерге және әдістерге қатынамас бұрын, ең алдымен оларды
құру керек. Объектіні құру үшін ең алдымен объектінің класына конструктор-
әдісін қолдану қажет:
var
MyObject: TSample;
begin
...
MyObject := TSample.Create;
...
end;
Егер ұрпақтар класы құрылып жатса және оны құру кезінде аталық класта
жоқ кейбір қосымша әрекеттерді іске асыру көзделсе, онда алдымен өзінің
аталығының конструкторын шақыру керек, ал содан кейін барып қосымша
әрекеттерді іске асыру қажет. Арғы тектің өрістеріне қатынауды қамтамасыз
ету үшін, конструкторда алдын – ала арғы тек класының объектісін құру
қажет. Аталық кластың кез – келген қалқаланған әдісін шақыруды резервтелген
inherited (иемденген) сөзінің көмегімен іске асырады. Мысалы:
type
TShape = class(TGraphicControl)
private {ішкі жариялау}
FPen: TPen;
FBrush: TBrush;
procedure PenChanged(Sender: TObject);
procedure BrushChanged(Sender: TObject);
public {сыртқы жариялау}
constructor Create(Owner: TComponent); override;
destructor Destroy; override;
...
end;
...
constructor TShape.Create(Owner: TComponent);
begin
inherited Create(Owner); TGraphicControl арғы тек класының объектісін
құру
Width := 65; TGraphicControl иемденген қасиетін өзгерту
Height := 65;
FPen := TPen.Create; class TPen типі бар жеке өрісті құру
FPen.OnChange := PenChanged;
FBrush := TBrush.Create; class TBrush типі бар жеке өрісті құру
FBrush.OnChange := BrushChanged;
end;
Кейбір қарапайым кластар конструкторды немесе деструкторды жарияламай
– ақ, құрылуы немесе жойылуы мүмкін. Мысалы, класс TObject, класының
ұрпағы болып келсе, онда мұнда Constructor мен Destructor - ды жариялаудың
қажеті жоқ:
type
TClassy = class;
...
var
Classy: TClassy;
...
Classy:= TClassy.Create; {объектіні құру}
...
Classy:= TClassy.Free; {объектіні жою}
Тілде бір класс аралығында бір атпен бірнеше әдісті жариялау
мүмкіндігі бар. Осыдан кез – келген осындай әдіс қайта іске қосылатын
болуы керек (overload директивасы). Компилятор мұндай әдістерді өзінің
тиімді формальды параметрлерінің жиынымен идентификациялайды. Сол атпен
пайда болған әдіске Delphi компиляторының реакциясын орындатпау үшін, әрбір
осындай әдісті reintroduce директивасымен белгілеп қою керек.Ары қарай
implementation секциясында осындай барлық әдістердің қодтарын енгізу керек.
Мысалы:
type
TClassy = class;
Procedure HH(i, j: byte; var s: String); reintroduce; overload;
Procedure HH(q: String); reintroduce; overload;
Procedure HH(a: array of Integer); reintroduce; overload;
end;
...
implementation
...
procedure TClassy.HH(i, j: byte; var s: String);
begin
S:=IntToStr(i + j);
end;
procedure TClassy.HH(q: String);
begin
Label2.Caption:= q;
end;
procedure TClassy.HH(a: array of Integer);
begin
Label1.Caption:= IntToStr(a[6] + a[4]);
end;
...
Енді TClassy.HH аты бар әдіске қатынағаннан кейін, бағдарлама
қатынағанда формальды параметірі нақты параметіріне сай келетін әдісті ғана
шақырады.
4.8 Терезелік қосымшаларды құру
4.8.1 Label, Edit, Memo мәтіндік құрауыштары. Button батырмасы
Label тамғасы
Иерархиясы:
TObject – TPersistent – TComponent – TControl – TGraphicControl –
TCustomLabel.
Құрауыштар Палитрасының Парағы: Standard.
Тамғалар экранға әртүрлі түсініктеме, атаулар, тақырыптар және т.б.
тұратын мәтіндік ақпараттарды орналастыруға тағайындалған. Delphi – дегі
тамғалар TLabel класының данасы болып табылады. TLabel класы
тамғалардың негізгі сипаттамалары анықталған TCustomLabel класының ұрпақ
класы болып табылады. Бұл класс TGraphicControl класының тікелей ұрпақ
класы болып табылады, сондықтан ол тек тышқан арқылы берілген оқиғаға ғана
әсер етеді.
TCustomLabel класының қасиеттерінен келесілерді белгілейміз:
Тамғаға негізгі қасиет болып TСontrol класынан туындалған Caption
қасиеті табылады. Дәл осында экранға шығатын мәтін орналастырылады.
property Caption: TCaption;
type
TCaption = type WideString;
property Alignment: TAlignment;
type
TAlignment = (taLeftJustify, taRightJustify, taCenter);
Қасиет құрауыштағы мәтіннің теңестірілуін анықтайды. Ол келесі
мәндерді қабылдауы мүмкін: taLeftJustify – сол жақ шеті бойынша
теңестірілу; taRightJustify – оң жақ шеті бойынша теңестірілу, taCenter –
ортасы бойынша теңестірілу. Үнсіздік белгісімен теңестірілу сол жақ шеті
бойынша ұйымдастырылады.
property AutoSize: Boolean;
Егер қасиеттің мәні True – ге тең болса, онда тамғаның биіктігі мен
ені онда орналасқан мәтінге сәйкес автоматты түрде өзгереді.
property Layout: TTextLayout;
type
TTextLayout = (tlTop, tlCenter, tlBottom);
Қасиет тамғаның вертикаль жағдайын анықтайды:
tlTop – жоғарғы бөлігінде орналасқан;
tlCenter – ортасында орналасқан;
tlBottom – төменде орналасқан.
property Transparent: Boolean;
Егер қасиет True мәнінен тұрса, тамғаның фоны басқа құрауыштармен
қатынасына қарағанда айқын болады. Үнсіздік белгісімен False мәніне тең.
property WordWrap: Boolean;
Егер қасиет True мәніне тең болса, онда ағымды жол толтырылғаннан
кейін мәтіннің жаңа жолға тасымалдануы орындалады. Үнсіздік белгісімен
False мәніне тең.
Тамға тышқанды қолданған және құрауыштарды тасымалдаған кез – келген
оқиғаны өңдейді. Үнсіздікпен тамға үшін оқиға OnClick оқиғасы болып
табылады.
TCustomEdit класы
Delphi – де пернетақта арқылы бағдарламаға әртүрлі символдық
ақпараттарды енгізетін және редакциялайтын бірнеше құрауыштар анықталған.
Олардың барлығы мынандай мүмкіншіліктерді жүзеге асыра алады, ерекшелеу,
көшіру, жою, үзінділерді қою, мәтіннің скроллингі, егер ол терезеге
сыймайтын болса және т.б. Барлық редактірлердің жиынынан біз TEdit класының
жолды енгізу және мәтін редактірі TMemo – ны қарастрамыз.
Көптеген стандартты редактірлер TCustomEdit класының ұрпақтары болып
табылады. TWinControl класының ұрпақ класы болып табылатын TCustomEdit
класы барлық мәтіндік редакторларға жалпы болып табылатын сипаттамалар
тізімінен тұрады. Ең негізгісі болып келесі қасиеттер табылады:
property AutoSelect: Boolean;
Егер қасиеттің мәні True – ге (мәні үнсіздік бойынша) тең болса, онда
мәтін редактір белсенді болғанда ерекшеленеді.
property AutoSize: Boolean;
Егер қасиеттің мәні True – ге тең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дипломдық жобаның тақырыбы: Автоматты жүйелерді жобалау пәнінен
электронды оқулық жасау.
Дипломдық жоба 89 беттен, 25 суреттен, 16 кестеден, 2 қосымшадан
тұрады.
ЭЛЕКТРОНДЫ ОҚУЛЫҚ, АВТОМАТТЫ ЖҮЙЕЛЕР, АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАР,
АҚПАРАТ, АЖО, ТИПТІК ПРОЦЕСТЕР, СЕРВЕР, КЛИЕНТ, ШЫҒЫСТЫҚ ЖӘНЕ КІРІСТІК
ҚҰЖАТТАР, АВТОМАТТАНДЫРУ, МӘЛІМЕТ, АҚПРАТТЫ БЕРУ
Әзірленген программалық қамсыздандыру Автоматты жүйелерді жобалау
пәнінен электронды оқулық жасаумен негізделеді.
Әлемдік білім кеңестігіне толығымен кіру білім жүйесінің халықаралық
денгейде дамуын талап етуде. Сондықтан білім беру жүйесі, білім берудің
мақсаты, мазмұны, мен технологиялары ғылыми тұрғыдан зерттеліп, егемен
елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, әлемдік білім беру кеңестігіне
бағыт алуда.
КІРІСПЕ
Нақты әдістемелік құрал - Автоматтандырылған жүйелерді жобалау
пәнінен дербес компьютерлер үшін Delphi бағдарламалау ортасында қазіргі
Windows - қосымшаларын (бағдарламаларды) құруға арналған. Көмекші құрал
қосымшаны құрудың негізгі әдістерін сипаттауға бағытталған, сонымен бірге
орта интерфейсі, қосымшаны құрудың көрнекілік құралдары және қолданушының
бағдарламалық кодын құрудан тұрады.
Әдістемелік құрал үш бөлімнен тұрады. Әдістемелік құралдағы
материалдар: теориялық деректер; иллюстрациялар; көмекші құралда
көрсетілген материалдар көптеген мысалдармен қатар бекітілген, ал олар өз
кезегінде бағдарламалаудың жаңа тәжірибелік әдістерін меңгеруге және ұғуға
мүмкіндік береді; әрбір пункттің соңында жаттығулар берілген, олардың
бірінші бөлімі жаттығуларды орындауға әдістемелік нұсқаудан, ал екінші
бөлімі өз бетімен орындауға арналған жеке тапсырмалардан тұрады, олар
оқылған материалдарды толық меңгеру үшін қолданылады; өзін өзі тексеруге
арналған бақылау сұрақтары.
Бірінші бөлім Delphi ортасымен танысу Delphi ортасында құрылған
бағдарламаны толық меңгеру үшін қажет білімді береді: негізгі ұғымдар –
класс, объект, құрауыш; бағдарламаның ішкі құрылымы; жобаның құрылымдық
элементтерінің өзара байланысы; бағдарламаның құрылуы барысында шешілетін
тапсырмалар.
Қазіргі уақытта объектілі – бағытталған бағдарламалар өте танымал
болып барады. Артық айтпасақ Delphi ортасында құрылған бағдарламаның 99%
пайызы осыларға байланысты ұғымдарға сүйенеді. Сондықтан объектілі –
бағытталған бағдарламалаудың негізін, сырттай қарағанда қарапайым
нәрселердің ішкі жұмысын түсінбей ары жылжу мүмкін емес. Әдістемелік
құралдың екінші бөлімінде Object Pascal тіліндегі объектілі бағытталған
бағдарламалау объектілі – бағытталған бағдарламалаудың негізгі қағидалары,
негізінде класс және объект ұғымы жатқан Object Pascal объектілі моделінің
теориялық негізі қарастырылады.
Әдістемелік құралдың үшінші бөлімінде терезелік қосымшаларды құрудың
технологиясы қарастырылады – Windows жанұясының операциялық жүйесінде
қолданылатын қосымшаның негізгі түрі.
Көмекші құрал келесі мамандықтың студенттеріне арналған: 050702
Автоматтандыру және басқару, 050704 Есептеу техникасы және программалыө
өамсыздандыру.
Оқу құралы бағдарламалаудың қазіргі технологиясымен танысамын,
объектілі бағытталған технологияның негізінде өздерінің меншік
бағдарламасын құрамын деген студенттер, оқытушылар, мектеп мұғалімдері және
қолданушылардың кең ортасында қолданылуы мүмкін. TurboBorland Pascal
тілінде бағдарламалаудың жақсы білімі керек деп болжаймыз.
1 Сұрақтың қойылуы
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университеті
Автоматтандыру және басқару кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Каф. меңгерушісі____________А.Д.Золотов
______________________2009 ж.
(күні) (айы)
Қазақстан қоғамының қазіргі заманғы даму кезеңінде ғылымның және білім
берудің дамуы әлеуметтік-экономикалық жүйенің бәсекелі маманды даярлау
жағдайында алдыңғы қатарлы мемлекеттің қатарына енді.
Мемлекеттікті нығайту және ұлттық қызығушылықтардың дамуы
мәселелерінде студенттерді мемлекеттік тілге үйретуге айтарлықтай көңіл
бөлінген. Сонымен қоса ақпараттық технологияларды енгізуді қолдану және
кеңейтуде үлкен қажеттілік туындап отыр.
Сондықтан кәсіби даярлау жүйесінде іс қағаздарын жүргізуге оқыту,
жоғары мектептің педагогикалық процесіне ақпараттық технологияларды енгізу
жолдарын іздестіру мен жетілдіру мәселерінің көкейкестілігі ерекше орынға
ие.
Білім беру саласында құжаттану мамандықтарында ақпараттық технологияны
қолдану проблемасымен Қазақстанда С.А.Муликова, Т.А.Медеуова,
Г.О.Тәжіғұлова еңбектерінің маңызы бар.
Зерттеудің негізіне келесі ғылыми болжам қойылды: егер жоғары оқу
орнының оқу-тәрбие процесінде ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді
іс қағаздарын жүргізуге оқытудың педагогикалық шарттар жүйесі енгізілсе,
онда іс қағаздарын жүргізуге оқыту қызметінің білім берудегі тиімділігі
арта түседі, өйткені мұнда бәсекелі маманды оқытуда жүйелілік пен
біртұтастық принциптері жүзеге асады.
Зерттеудің міндеттері:
- іс қағаздарын жүргізуге оқытуда ақпараттық технологиялардың мәнін ашу;
- ақпараттық технологиялар арқылы студенттерді іс қағаздарын жүргізуге
оқытудың педагогикалық шарттар жүйесін құрастыру;
- іс қағаздарын жүргізуге оқытудың нәтижелерінің өлшемдері мен
көрсеткіштерін анықтау;
- ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытудың
педагогикалық шарттар жүйесінің тиімділігін эксперимент жүзінде тексеру.
Зерттеудің жетекші идеясы – жоғары оқу орнының педагогикалық процесіне
ақпараттық технологиялар арқылы іс қағаздарын жүргізуге оқытуды енгізген
жағдайда студенттерде іс қағаздарын жүргізу білімі, білігі және дағдысы
қалыптасады, ақпараттық қоғамда бәсекеге қабілетті мамандарды оқытуға кең
мүмкіндіктер жасалынады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері - тұлға дамуының жалпы
диалектикалық теориясы; таным теориясы; біртұтас педагогикалық процесс
теориясы; аксиологиялық және жүйелілілк қатынас теориясы; зерттеу
проблемасы бойынша философиялық, психологиялық-педагогикалық ілімдер,
педагогикалық технология, педагогикалық эксперимент жүргізу және
математикалық статистика тұжырымдамалары.
Зерттеудің көздері - зерттеу проблемасы бойынша философтардың,
педагогтардың, психологтардың, құжаттанушылардың және іс қағаздарын
жүргізушілердің еңбектері, ресми құжаттар: Қазақстан Республикасының
Конституциясы, Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңы, Қазақстан
Республикасының Тілдер туралы Заңы және Қазақстан-2030 стратегиясы,
мамандықтардың білім беру стандарттары және жұмыс оқу жоспарлары; бірқатар
жоғары оқу орындарының жұмыс оқу бағдарламалары; оқулықтар; сөздіктер;
мәселе бойынша ғылыми зерттеу жұмыстар (диссертациялар, монографиялар,
авторефераттар).
Зерттеу әдістері - педагогтардың, психологтардың, философтардың,
құжаттанушылардың, іс қағаздарын жүргізушілердің, тіл және информатика
саласының мамандарының әдебиеттерін теория жүзінде талдау; оқытуда,
педагогикалық іс қағаздарын жүргізуде және құжаттамада, оқулықтарда
ақпараттық технологиялар бойынша жинақталған педагогикалық тәжірибе бойынша
талдау және жалпылау; байқау, әңгімелесу, анкета жүргізу, тестілеу,
педагогикалық тәжірибе, тәжірибелі-педагогикалық эксперимент, математикалық
статистика әдістері.
Зерттеу кезеңдері:
– бірінші кезеңде (2000-2002 ж.ж.) зерттеу проблемасы бойынша
философиялық, психологиялық-педагогикалық, іс қағаздарын жүргізу,
құжаттану бойынша әдебиеттер қарастырылды, жалпыланды, ғылыми-
әдістемелік, диссертациялық жұмыстар талданды. Зерттеудің ғылыми
аппараты (болжам, мақсаты, міндеттері, нысаны, пәні) қалыптасты,
базалы ұғымдар нақтыланды.
– екінші кезеңде (2002-2005 ж.ж.) айқындаушы эксперимент іске
қосылды, іс қағаздарын жүргізуге оқытуды ұйымдастырудың
педагогикалық шарттары жасалды, студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқыту білімін, білігін және машығын қалыптастыру
деңгейлері анықталды және негізделді; арнайы курс жасалды;
жасалған технология практика жүзінде тексерілді.
– үшінші кезеңде (2005-2007 ж.ж.) студенттерді іс қағаздарын
жүргізуге оқытуды ұйымдастырудың педагогикалық шарттар жүйесін
қолдану және енгізу тиімділігі бойынша қалыптастырушы эксперимент
өткізілді, алынған эксперимент берінділері талданды және өңделді.
Алынған нәтижелер салыстырылды және жалпылама қорытындылар,
ұсыныстар жасалды, диссертациялық зерттеу материалдары рәсімделді.
Зерттеудің негізгі базасы: Эксперименттік жұмыс Е.А.Бөкетов атындағы
Қарағанды мемлекеттік университетінің кәсіби көркем-өнер, шет тілдері,
педагогика факультеттері.
Орындаушы ____________ Куспекова А.
(қолы)
(аты-жөні)
Дипломдық жоба жетекшісі ____________ Мадиев Т.Б.
(қолы) (аты-жөні)
2 Техникалық – экономикалық негіздеме
Әзірленген программалық қамсыздандырудың мақсаты біздің
университетіміздегі Автоматтандыру және басқару кафедрасының Автоматты
жүйелерді жобалау пәнінен электрондық оқулық құру болып табылады.
Адамзат дамуының XXI ғасырында ақпарат негізгі қызметтік өнім болып
табылады. Сондықтан кітапханалық қызметтердің автоматтандыруының кешенді
программаларын жасау негізгі мәселе деп ойлаймын.
Әдетте кітапхана оқырмандары кітапханадан кез-келген ақпаратты алуға
үйренген. Қазір, кітапханада негізгі қызметтерді орындау, яғни қорды
толықтыру, ақпараттық – библиографиялық және абонементік қамтамасыз ету
күрделене түсуде. Кітапхана қорындағы ақпаратты толық түрде жинау, сақтау
және қамтамасыз ету үшін, ол бір ақпараттық база ретінде құрылуы тиіс. Яғни
ақпаратты іздеу жылдамдығы жоғарылауы қажет және студенттің кітапты кез-
келген қолайлы уақытта қолдануына мүмкіншілік тууы тиіс.
Жоғарыда көрсетілген талаптарды әзірлеу үшін қандай да бір универсалды
ДББЖ-нің құралдарын пайдалынбай, Windows-та жұмыс істейтін, интерфейсі
ыңғайлы жұмыс істеу үшін максималды икемденген, қосымша білімді талап
етпейтін, орындалтын файл түрде жүктелетін, жеке тәуелсіз бағдарламаны
әзірлеу. Осы талаптарға сәйкес мына дипломдық жобаның қажеттілігі туады.
Жобалауға кететін шығындар: Бұл шығындарға: жобалау, шараны енгізу,
жабдықтар сатып алу, оларды орнына қою, оларды реттеу шығындары жатады.
Әдебиеттік зерттеуді өткізуге кеткен шығындар: Мұнда мынадай мәселелер
шешіледі: қажетті жалақы, жобаға қанша адам қатысады, олардың мамандығы,
айлық жалақысы, кеткен уақыт бекітіледі.
Мұнда бағдарламаның қанша экземпляры қандай бағамен сатылатыны
есептелінген. Бағдарламаны заңды тұлғаларға сататын болсақ қымбаттау
болады, ал жеке тұлға алатын болса арзан болады. Бағдарламаның құны – 15000
теңге. Сату бағаға қосылған құн салығы (Ққс) кіреді. Қосылған құн салығы –
14%.
15000 тг + 15000* 14%= 15000 тг + 2100 тг = 17100 тг
Бағдарламаның жалпы құны – 17.1 мың теңге.
Экземпляр саны –350 дана.
17.1 мың.тг * 350= 5985 мың.тг
Заңды тұлғаларға сатылатын бағдарламалар мен құралдар кейде
қызметтеуді талап етеді. Сол қызметтеудің құны – 5 мың теңге. Бұл құнда
кіріске косылады және бұғанда Ққс қосылады.
5 мың.тг +5000*14%= 5 мың.тг + 0,7=5.7 мың.тг
5.7 мың.тг * 350= 1995 мың.тг
5985 мың.тг + 1995 мың.тг= 7980 мың.тг
Жылғы жалпы пайда – бұл жылғы барлық кірістерден шығындар шегеруіне
тең сома. Жылғы жалпы пайдадан 30% заңды тұлғалар табыстық салық ретінде
бюджетке төленуі тиіс. Қалғаны таза пайда болады.
Кіріс –7980 мың теңге.
Шығын – 5063.9 мың теңге
Пайда =кіріс – шығын= 7980 мың.тг – 5063.9 мың.тг = 2916.1 мың.тг
Пт=0.7*2916.1 мың.тг= 2041.3 мың.тг
Білім беру үрдісін ақпараттандыру – жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын
жүзеге асыра отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі
мен сапасын жоғарлатуды көздейді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды өз іс-тәжірибемізге қолдану бағытында
оларды негізге ала отырып жұмыс істеп жатырмыз. Әсіресе ақпаратты
Студентға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән беріп
отырамын. Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез
келген жақсы оқитын студент информатика заңдылықтарын тұжырымдайды,
мысалдар келтіреді. Студенттердің көпшілігі алған білімдерін практикада
қолдана алады. Бұл студенттердің оқу материалын формальды жағынан да жақсы
білетінін көрсетеді. Кез келген сабақта электронды оқулықты пайдалану
студенттердің танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау
жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды.
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту үрдісін үздіксіз
және толық деңгейде бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін
дамыту.
3 Электронды оқулық (ЭО) туралы жалпы мәліметтер
3.1 ЭО-ң қоғамда алатын ролі, орны
Қазіргі таңда бүкіл әлемде болып жатқан кең ауқымды қайта құрулар
ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың (бұдан әрі - АКТ) қарқынды
дамуына байланысты. Ғаламдық ақпарат қоғамның Хартиясында (Окинава) атап
көрсетілгендей, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар жиырма бірінші
ғасыр қоғамының қалыптасуына әсер ететін ең маңызды факторлардың бірі болып
табылады. Олардың революциялық әсері адамдардың жүріс-тұрысына, олардың
біліміне және жұмысына, сондай-ақ үкімет пен азаматтық қоғамның өзара қарым-
қатынасына қатысты болып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық технологиялар
әлемдік экономиканың қарқынды түрде дамуына маңызды стимул болып отыр.
Көптеген дамыған және дамушы елдер АКТ-ң дамуы мен таратылуы алып келетін
зор артықшылықты түсініп отыр. Ақпараттық қоғамға қозғалыс - бұл адамзат
өркениетінің болашағына жол болатындығы ешкімді де күмән туғызбайды.
Қазақстан өз егемендігін алған сәтінен бастап, әлемдік қауымдастыққа
ықпалдасу позициясынан нақты орын алды, өзін өндірістік және ауылшаруашылық
өнімдерін өндіретін тең деңгейдегі халықаралық кооперацияның мүшесі ретінде
ғана емес, сонымен қатар ақпараттық қоғамды құрудың белсенді қатысушы
екенін көрсетті.
Қазақстанның индустриалды қоғамнан ақпараттық қоғамға өтуі
ақпараттық теңсіздікті жеңуі, Қазақстандағы азаматтық қоғам мен
демократиялық дәстүрдің дамуына, ақпараттық теңсіздікті еңсеруге
байланысты. Бұл міндеттерді шешу тұрақты экономикалық өсуді, қоғамдық
жағдайдың көтерілуін, демократияны нығайту саласында әлеуметтік келісімді
ынталандыру, ашық және жауапты басқаруды, адам құқығы және бүкіл әлемде
Қазақстанның саяси және экономикалық тұрақтылығын нығайтуда және
Қазақстанның азаматтарының тең дәрежеде ғаламдық ақпараттық қоғамдастыққа
енуін қамтамасыз ететін мақсаттарға жету негіз болып табылады. Республикада
жоғарғы қарқынмен дамып келе жатқан ақпараттық-коммуникациялық
технологиялар ғаламдық желідегі Интернеттің ақпараттық сегментін, оның
рөлін және қазақстандық қоғамда алатын орны туралы түсінікті қайта қарауды
талап етеді.
Бұған елді тұрақты компьютерлендіруден ақпараттандыруға және
Интернеттің ғаламдық желісінде Интернет-Қазнеттің (бұдан әрі - Қазнет)
қазақстандық сегментінің бірыңғай дамыған ақпараттық кеңістігін құруға өту
әрекеті негіз болып отыр.
Қазнеттің бірыңғай ақпараттық кеңістігін дамыту осы үдеріске көптеген
қатысушылардың қызметін үйлестіруді талап ететін салааралық,
ведомоствоаралық және мемлекеттік міндеттер болып табылады. Мұндай
үйлестірулер тек қажетті әрекеті мен олардың тізбегін анықтайтын және
негіздейтін бірыңғай тұжырымдамасының негізінде болуы мүмкін.
Тұжырымдама Қазақстан Республикасының бірыңғай ақпараттық кеңістікке
орнықты, жоспарлы, қауіпсіз және тиімді қозғалысын қамтамасыз етуге
арналған шаралар кешенін әзірлеуге, Қазнетті дамыту үшін негізгі саяси,
әлеуметтік-экономикалық, мәдени және техникалық-технологиялық алғы Шарттары
мен жағдайын, оның динамизмі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін мемлекеттік
саясаттың ережелері мен басымдығын айқындауға бағытталған.
Қай заманда да өркениеттің дамуы интеллектуалдық шығармашылық
қабілеттіліктің негізінде жасалынған, әлі де солай болып келеді.
Шығармашылық адам санасының жасампаздығын және іс-әрекетінің биік
белсенділігін көрсетеді. Адам қабілетінің дәрежесі, оның кәсіби іскерлік
шеберлігі, бизнес пен кәсіпкерліктің нәтижелілігі, жаңалық ашуы тұлғаның
шығармашылық ойлауына қатысты анықталады.
Мұғалім жеке көзқарасы бар, соны қорғай білетін жігерлі тұлға,
зерттеушілік, ойшылдық қасиеті бар маман, білімді де білікті, көп оқитын,
көп тоқитын, білімін күнделікті ісіне шебер қолдана білетін, өзінің
Студентін өз бетінше білім алуға үйрете алатын болу керек. Бұл өмір талабы.
Мұғалімде ұйымдастырушылық, құрылымдық, бейімділік, сараптамалық қабілеті
болуы шарт. Ол сонымен қоса ұлттық құндылықтарды яғни, этнопедагогика,
этнопсихология негіздерін меңгеру қажет. Ғаламдасуға байланысты интернет
жүйесін жетік меңгерген, әлемдік білімге сай, мәдениеті жоғары, жеке тұлға
тәрбиелей алатын ұстаз болуы қажет. Осыған қарап ХХІ ғасырда мұғалімге
қойылатын талаптар зор екенін көреміз.
Білім беру үрдісін ақпараттандыру – жаңа ақпараттық технологияларды
пайдалану арқылы дамыта оқыту, дара тұлғаны бағыттап оқыту мақсаттарын
жүзеге асыра отырып, оқу-тәрбие үрдісінің барлық деңгейлерінің тиімділігі
мен сапасын жоғарлатуды көздейді.
Жаңа ақпараттық технологияларға (ЖАТ) ғалымдар әр түрлі анықтама беріп
отыр. Мысалы, Н.Макарова ЖАТ – қысқаша компьютер негізіндегі технология
деп тұжырымдайды. М.И.Жильдак бұл терминнің неғұрлым кеңірек анықтамасын
береді. Ол ЖАТ – адамдардың білімін кеңейтіп, олардың техникалық және
әлеуметтік үрдістерді басқару мүмкіндігін дамытатын, ақпаратты жинау,
ұйымдастыру, сақтау, өңдеу, тасымалдау және жеткізудің техникалық құралдары
мен әдістерінің жиынтығы дейді.
Біз жоғарыдағы анықтамаларды өз іс-тәжірибемізге қолдану бағытында
оларды негізге ала отырып жұмыс істеп жатырмыз. Әсіресе ақпаратты
Студентға компьютер арқылы әзірлеу мен тарату үрдісіне ерекше мән беріп
отырамын. Себебі әр түрлі зерттеулерге қарағанда дәстүрлі оқыту кезінде кез
келген жақсы оқитын студент информатика заңдылықтарын тұжырымдайды,
мысалдар келтіреді. Студенттердің көпшілігі алған білімдерін практикада
қолдана алады. Бұл студенттердің оқу материалын формальды жағынан да жақсы
білетінін көрсетеді. Кез келген сабақта электронды оқулықты пайдалану
студенттердің танымдық белсенділігін арттырып қана қоймай, логикалық ойлау
жүйесін қалыптастыруға, шығармашылықпен еңбек етуге жағдай жасайды.
Электрондық оқулықпен оқытудың негізгі мақсаты: Оқыту үрдісін үздіксіз
және толық деңгейде бақылау, сонымен қатар ақпараттық ізденіс қабілетін
дамыту.
3.2 Электронды оқулықтың құрылу амалдары
Қанадай-да бір электронды оқулықты құру бүгінгі таңда ойланып жасалған
құру жоспарын талап етеді. Жобалаудың барлық әдістемелері сияқты
компьютерлік қосымшаны құру бірнеше кезеңдерден тұрады. Осы кезеңдер мен
олардың мақсаттарына тоқталайық:
I кезең: оқу қажеттіліктері мен мақсаттары негізінде жасалған
техникалық ұсыныс – бұл кезеңде білім саласындағы компьютерлік үйрету
жүйелерін қолдану жағдайы талданады. Қазіргі уақытта компьютерлік үйретуші
жүйелер нарығында оқу процесінде қолданылатын өте жоғары сапалы көптеген
программалық өнімдер бар. Оларды өз еліміздің және шет мемлекеттердің
өндірушілері де шығарады. Шет елдік үйретуші жүйелерді қазақшаға ауыстыру
өте көлемді жұмыс.
Қазір программалық қамсыздандыру нарығында отандық үйретуші жүйелерді
таңдау мүмкіндігі туды. Оларға электронды оқулықтар және үйретуіші жүйелер
кіреді.
Былтырғы жылдан бері Қазақстан республикасында халықты компьютерлік
сауаттылыққа үйрету программасы іске аса бастады. Осыған байланысты
қалалық, аудандық, облыстық жерлердің барлығында халыққа компьютерлік білім
беру жүйесі іске асырыла бастады. Оқытушылар ретінде жоғарғы оқу орнының
студенттері мен оқытушылары, мектеп мұғалімдері алынды. Бұл программада
компьютермен алғашқы жұмыс істеу кезеңдері, негізгі программалармен жұмыс
істеу туралы электронды оқулық қолданылды. Ол екі тілде: мемлекеттік және
орыс тілдерінде.
Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінде білім берудің
компьютерлік жүйелерін анализдеу, программалық қамсыздандырудың жеткіліксіз
екендігін көрсетті. Республикада қазақ тілінде жазылған электронды
оқулықтарды айтпай, жай оқулықтардың өзі тапшылық. Өзіміздің Автоматтандыру
және басқару кафедрасын алсақ мұнда мемлекеттік тілдегі білім алатын
топтардың материалдық- техникалық қамсыздандыруы өте төмен. Оқулықтар
жетіспейді. Соныдықтан, мен дипломдық жобалауға қазақ тілінде жазылған
оқулықты алғанды дұрыс деп таптым.
Электронды оқулықтар автоматика, программалау, физика, математика т.б.
пәндерден мүлдем жоқ деп айтуға болады.
Осы жоғарыда айтылғандардан менің дипломдық жұмысымның тақырыбы
актуальды деп айта аламын.
II кезең: программны құруды жоспарлау, оны орнату жөніндегі сұрақтарды
шешу, қаржаландыру мәселелері – мұнда программаны құрудың жекелеген
кезеңдерінің мерзімі тағайындалады.
Жобаны қаржыландыру мәселесі – кез-келген программалық өнімді құрудың
маңызды процесі болып табылады. Қазіргі уақытта өте үлкен масшабты жобалар
құрылып жатыр, оны жасауда бірнеше жүздеген адамдар қатысады. Осы
жобалардың бюджеті бірнеше миллион американ долларынан тұрады. Сондықтан,
қаржыландыру және координациялау сұрақтары бірінші орынға шығады.
Осы электронды оқулықты құру тобы үш адамнан тұрады: жетекші Шайханова
А.К., идеяны ұсынушы – Автоматтандыру және басқару кафедрасының меңгерушісі
Золотов А.Д., электронды оқулықтың мазмұнының авторы Автоматтандыру және
басқару пәнінің аға оқытушысы Бекбаева Р.С. және электронды оқулықты
құрастырушы программист Шагирова Э. Б.
III кезең: курстың мазмұнын құрастыру – осы кезеңде оқу жоспарын
анализдеу, курстың бағыт- бағдарын анықтау жүргізіледі, сценарий және
программаның қолданушымен интерактивті қарым-қатынасы жасалады.
4 Электронды оқулықтың мазмұнынан қысқаша мысалдар
4.1 Негізгі ұғымдар. Бағдарлама құру кезінде шешілетін тапсырмалар
Delphi – Windows операциялық жүйесінде жұмыс істеуге бағытталған
бағдарлама құру ортасы. Delphi - дегі бағдарлама қазіргі көркемдік жобалау
технологиясының негізінде құрылады, ал олар өз кезегінде объектілі –
бағытталған бағдарламалау идеясына сүйенеді (2 – ші бөлімді қараңыздар).
Delphi – дегі бағдарлама Object Pascal тілінде жазылады, ол Turbo Pascal
тілінің қабылдауышы мен дамушысы болып табылады. Turbo Pascal бағдарламалау
тілі мен ол қолданылатын біратты интегралдық құру ортасы кезінде
бағдарламалық өнімді құру құралы, соның ішінде бағдарламалауды оқып –
үйренетін құрал негізінде кеңінен танымал болған. Бұл танымалдық тілдің
қарапайымдылығы, жоғары сапалы компилятор және қолайлы құру ортасына
байланысты. Бірақ бағдарламалық технологиялар бір орында тұрмай ары қарай
дамиды, сондықтан Borland фирмасы (1998 жылдың сәуір айынан бастап Inprise
Corporation) тағы бір жаңалық ашады: Turbo Pascal тілінің орнына Object
Pascal тілі келеді, ол объектілі – бағытталған бағдарламалау концепциясына
сүйенеді.
Delphi және Object Pascal көп жылғы эволюцияның нәтижесі болып
саналады, сондықтан бүгінгі таңда олар қазіргі компьютерлік технологияның
өнімі болып табылады. Жеке тұрғыдан алғанда оны былай айтуға болады, Delphi
– дің көмегімен бағдарламаның әртүрлі типін – консольді қосымшалардан
бастап, деректер базасы мен Internet – те жұмыс істейтін бағдарлама құруға
болады.
4.2 Object Pascal тіліндегі объектілі – бағытталған бағдарламалау
Процедуралық бағдарламалау бағдарламаның негізі алгоритм,
берілгендерді өңдеу процедурасы деп тұжырымдайды.
Объектілі - бағытталған бағдарламалау (ОББ) – ол негізінде нақты
өмірдің объектісі мен тәртібіне сай келетін, қандай да бір құрылым ретінде
қарастырылатын объект түсінігі бар бағдарламаны құрудың әдістемесі.
ОББ әдістемесінің қолданылуымен шешілетін тапсырмалар объект және
оларға қолданылатын операциялар деген терминдермен сипатталады. Мұндай
түрдегі бағдарлама объектілер жиыны мен олардың арасындағы байланысты
көрсетеді.
Кластар мен олардың элементтеріне ат тағайындауда ұсынылатын
ережелер:
➢ Кластың аты Т префиксінен басталады.
Мысалы: TObject, TForm, TButton және т.б.
➢ Кластың өрісі, қасиетке сай келеді (property), әдетте қасиеттің атымен
аталады, бірақ F деген префикстен басталады.
Мысалы: FCount: Integer;
property Count: Integer read FCount write SetCount;
➢ Әдістің параметрі, оның мәні қандай да бір өрістің класына
меншіктеледі, өрістің атымен аталады, бірақ А деген префикстен
басталады.
Мысалы: procedure SetCount(ACount: Integer);
➢ Әдістің аты, оның көмегімен қасиеттің мәні оқылады, әдетте Get сөзінен
басталады.
Мысалы: function GetParam: Integer;
➢ Әдістің аты, оның көмегімен қасиеттің мәні жазылады, әдетте Set
сөзінен басталады.
Мысалы: SetCount әдісі (жоғарыдан қараңыздар).
➢ Конструктор әдісіне әдетте Create аты беріледі.
Мысалы: constructor Create(Owner: TComponent);
constructor Create(AName: String);
➢ Деструктор әдісіне әдетте Destroy аты беріледі:
Мысалы: destructor Destroy; override;
➢ Хабарламаны өңдейтін әдістердің аттары WM префиксінен басталады,
хабарламаның типтерінің аттары - TWM , ал хабарламаның индексі - WM_ -
префиксінен басталады.
Мысалы: procedure WMSetFocus (var Message: TWMSetFocus);
message WM_SetFocus;
message WM_Quit; {әр кез бағдарламаның
орындалуын тез
арада
тоқтату керек болғанда өрбиді}
➢ Оқиғаның өңдеуішіне қатынауды жүзеге асыратын қасиеттің аттарына On
префиксі бар ат тағайындалады.
Мысалы: property OnChange: TNotifyEvent read FOnChange write FOnChange;
4.3 Класс және объект туралы түсінік
ООБ – дың негізінде класс (class) және объект деген ұғымдар жатыр.
Object Pascal – да класс деп - өріс, әдіс және қасиет деген ұғымдардан
тұратын арнайы типті айтамыз. Кластың арғы - тегі болып объект деп
аталатын, ескірген Turbo Pascal тілінің типі жатады. Объект Turbo Pascal
тіліне Delphi - ді құрғанға дейін кіргізілген ұғым. Object Pascal тілінің
жаңа нұсқасында пайда болған Delphi ортасында объектілер ескі бағдарламалық
өніммен үйлесімділік үшін сақталған. Қазір объектіні қолдану маңызды
емес.
Класс өз кезегінде нұсқағышты береді. Бірақ ол дәстүрлік нұсқағышқа
қарағанда ерекше типтің нұсқағышы: онда класқа қатынағанда "^" символын
қолдануға болмайды.
Класс –берілгендер мен оларға қолданылатын әрекеттерден тұрады.
Объект – кластың физикалық іске асырылуы (кластың экземпляры).
Класс өзінше бір сипатталатын тип болып табылады және типтерді
жариялау бөлімінде жарияланады.
Мысалы:
type
TForm1 = class(TForm) { TForm1- TForm класының ұрпақ - класы}
{Аталық кластың өрісін, әдісін
және қасиеттерін иемденеді}
Button1: TButton; {өріс}
Button2: TButton; {өріс}
L1: TLabel; {өріс}
L2: TLabel; {өріс}
procedure Button1Click(Sender: TObject); {әдіс}
procedure FormActivate(Sender: TObject); {әдіс}
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
Класс бір жағынан жазба (record) – типіне де ұқсайды, ол
берілгендердің өрісінен ғана емес,
Мысалы:
private
FCaption: String; {жолдық типтің өрісі}
FModified: Boolean; {логикалық типтің өрісі}
оларды өңдейтін бағыныңқы бағдарламалардан (әдіс),
Мысалы:
private
procedure SetCaption(Const ACaption: String);
procedure Close;
сонымен қатар өрістер мен әдістердің сипаттамалары бар қасиеттерден тұрады.
Мысалы:
public
property Caption: String read FCaption write SetCaption;
property Modified: Boolean read FModified write SetModified;
Сол себепті класта оның сипаттамалары мен тәртібі сипатталған.
Объект – белгілі бір класқа сай келетін айнымалыны береді және
айнымалыны жариялау бөлімінде сипатталады. Мысалы:
var
Form1: TForm1;
Барлық кластарға сай келетін объектіні құра беруге болмайды. Олардың
бірқатары әсіресе барлық кластардың иерархиялық ағашының басында
орналасқаны бұны орындауға мүмкіндік бермейді, немесе олардың негізінде
құрылған объектілер жұмыс істеуге қабілетсіз болып келеді, мысалы TObject
ағымды класы. Ол мынамен байланысты, мұндай кластар сол немесе басқа
аяқталған объектінің жан – жақты сипаттамасын бермейді (мысалы үшін,
жиһаздың тек үлгісін ғана құруға болмайды, ал нақты стөл, нақты орындық
және т.б. құруға болады). Мұндай кластар абстрактілі кластар деп аталады,
сондықтан оларға абстрактілі әдістер сай келеді. Бұл ерекшелігіне
қарамастан, мұндай кластарды құру тиімді, өйткені бұл кластарда барлық
ұрпақтарында көп рет қайталамайтындай барлық кластарға тиісті жалпылықты
жинақтауға болады.
ОББ үш негізгі қасиеттермен сипатталады:
✓ инкапсуляция (encapsulation),
✓ туындау (inheritance),
✓ полиморфизм (polymorphism).
4.4 Инкапсуляция, туындау және полиморфизм
Класс - өріс, әдіс және қасиетті өзіне бүтіндей қоса отырып, жеке
тапсырмаларды шешуге тағайындалған, аяқталған құрылымдық бірлік болып
табылады. Әдетте мұндай тапсырма шешімі қандай да бір мәселелер жетегінің
айналымында табылатын тапсырма болады. TRichEdit класы rtf-файлдардың
(Rich Text Format форматындағы файл) қуатты мәтіндік редакторын береді, ол
файлды көруді және редактрлеуді ұйымдастыруға, қаріптің өлшемі мен типін
сақтау мен өзгертуге, символдар жолын іздеуге және т.б. тағайындалған.
Өріс, әдіс және қасиеттің мұндай бүтіндігін инкапсуляция деп атаймыз.
Бұл тілде көптеген кластар бар (300 – ге жуық ), олар Delphi ортасын
қолданатын бағдарламашыға арналып Object Pascal тілінің құрауыштарымен -
Inprise International фирмасының қызметкерлерінің көмегімен құрылған.
Программист, бағдарламаны құра отырып өзінің пайдаланушы класын
құрады. Мұндай кластар не айқын емес құрылады, онда программист Delphi
ортасының көрнекілік құралдарын қолданады, ал кластың мәтінін Delphi өзі
құрастырады, немесе айқын, онда программист кластың кодын Object Pascal
тілінің құралдарымен өзі жазады.
Жаңа класс басқа қарапайым кластың негізінде құрылады. Ол үшін
кластың тақырыбында оның аталық класын көрсету керек. Жаңа кластың
тақырыбының синтаксисі мынандай түрде болады:
type className = class (ancestorClass)
мұнда className – жаңа кластың аты; ancestorClass – аталық кластың аты.
Жаңа класс автоматты түрде өзінің аталық класының өрісін, әдісін және
қасиеттерін иемденеді және өзінің өрісі, әдісі және қасиеттерімен
толықтырылады. Кластың бұл қасиеті туындау деп аталады. Туындаудың
көмегімен қарапайымнан қиынға өту әдісі арқылы, қандай болса да қиын
дәрежедегі класты құруға болады. Қарапайым класс болып TObject табылады,
ол өріс пен қасиеттен тұрмайды, бірақ кластың данасын құратын, жоятын, осы
класқа қызмет көрсету және бағдарламаны қалыпты функциялауға арналған
қандай да әдістердің жиынынан тұрады. Осының негізінде барлық аталық
класқа ортақ кластың туындау ағашы құрастырылады. Мысалы:
type TPersistent = class (TObject),
type TComponent = class (TPersistent),
type TControl = class (TComponent).
Кейде аталық класта сипатталған әдістер қандай да бір себепке
байланысты ұрпақ класты қанағаттандырмайды. Мұндай жағдайда ұрпақ класта
аталық класта жазылғандай атпен әдіс құруға болады, бірақ жұмыс істеу
принципі басқадай болады. Осыдан екі класта да бір атпен әртүрлі әдістер
әрекет жасайтын болады. Полиморфизм бұл біратты әдістерді жариялауға
мүмкіндігі бар туыс кластардың қасиеті.
4.5 Кластың синтаксисі
Барлық кластың синтаксисі мынандай түрде болады:
type
ClassName = class (AncestorClass)
MemberList
end;
мұнда ClassName – кластың аты; class – кілттік сөз; AncestorClass – аталық
кластың типі; MemberList – өрістер, әдістер және қасиеттердің тізімі.
Төменде TForm1 класынан тұратын main модулінің мәтіні көрсетілген.
unit Main;
interface
uses
Windows, Messages, SysUtils, Variants, Classes, Graphics,
Controls, Forms, Dialogs;
type
TForm1 = class(TForm) { TForm1 класын жариялау}
Button1: TButton; {өріс}
Button2: TButton; {өріс}
L1: TLabel; {өріс}
L2: TLabel; {өріс}
procedure Button1Click(Sender: TObject); {әдіс}
procedure FormActivate(Sender: TObject); {әдіс}
private
{ Private declarations }
public
{ Public declarations }
end;
var
Form1: TForm1;
i: Integer;
implementation
{$R *.dfm}
procedure TForm1.Button1Click(Sender: TObject); {әдістің сипатталынуы}
begin
L1.Caption:= DateTimeToStr(Date);
L2.Caption:= TimeToStr(Time);
end;
procedure TForm1.FormActivate(Sender: TObject); {әдістің сипатталынуы}
begin
i:=125;
end;
end.
4.6 Кластың өрістері
Өріс деп кластағы инкапсуляцияланған берілгендерді айтамыз. Кластың
өрістері жазбаның өрістері сияқты, бірақ айырмашылығы олар кез – келген
типті болуы мүмкін, сонымен қатар кез – келген класс та бола алады, мысалы:
type
TChildClass = class(TObject) { TChildClass класын жариялау}
FOne: integer; {бүтін типтің өрісі}
FTwo: String; {жолдық типтің өрісі}
FThree: TObject; { TObject класс өрісінің типі}
end;
Ерер арғы тегі TObject класы болса, онда тақырыпта оны түсіруге
болады.
Инкапсуляция принципі бойынша өрістерге қатынау кластың әдістері мен
қасиеттерінің көмегімен жүзеге асырылады. Сонымен бірге Object Pascal - да
өрістерге тікелей қатынауға да мүмкіндік берілген. Өріске қатынау үшін
құрамды ат жазу қажеттігі туады, ол нүкте арқылы ажыратылған кластың аты
мен өрістің атынан тұрады, мысалы:
var
MyObject : TChildClass;
begin
MyObject := 16;
MyObject := ’Некоторое строковое значение’;
end;
Ұрпақ – класының өзінің арғы – тегінің барлық өрістеріне қатынауға
мүмкіндігі бар, бірақ оларға қол жеткізу мүмкін емес болғандықтан, оларды
анықтауға болмайды. Мысалы:
type
TPredok = class {арғы тек класын жариялау}
Value: Integer;
end;
TPotomok = class(TPredok) {ұрпақ класын жариялау}
Value: String; {туындау өрісінің қабысуы}
end;
var
My1: TPredok; {класс айнымалысын жариялау (My1 –айнымалы-объект)}
My2: TPotomok; {класс айнымалысын жариялау (My2 – айнымалы-объект)}
begin
My1 := TPotomok.Create; { TPredok класының объектісін құрады }
My2 := TPotomok.Create; { TPotomok класының объектісін құрады}
My1.Value := 'Hello!'; {қате, TPredok өрісінің типі емес}
My2.Value := 'Hello!'; {дұрыс, Value: String өрісі жұмыс істейді}
My2.Value := 8; {қате: Value: Integer өрісі қалқаланған}
end;
Бұл мысалда екі класс сипатталған: TPredok – арғы тек және TPotomok –
ұрпақ кластары. Әр класс біратты әртүрлі типті Value өрісінен тұрады.
Ары қарай var-секциясында әртүрлі class типті екі айнымалы - My1
және My2 жарияланған. Бір қарағанда My1:= TPotomok.Create объектісінің
оператор – конструкторы TPotomок типті My1 объектісін құруы мүмкін (оны
құруға жады бөледі). Бірақ My1 басқа типті болғандықтан , ол олай емес. Осы
себептен конструктор аталық типті объект құрады, яғни TPredok типті
объект. Енді келтірілген мысалдардағы бірнеше операторлардағы қателердің
көзі түсінікті болды.
4.7 Кластың әдістері
Кластың әдісі болып инкапсуляцияланған процедура мен функция
табылады. Бұл бағыныңқы бағдарламалар кәдімгі бағыныңқы бағдарламалар
сияқты жарияланады. Әдіс кластың сипаттамасында жеке тақырып ретінде
жариялануы керек, ал әдістің коды - implementation секциясында "."
символын, әдістің өзінің класына қатысын білдіреді, нұсқау арқылы
сипатталған, мысалы:
type
TMyClass = class(TObject) {класты жариялау}
...
procedure DoSomething; {DoSomething әдісін жариялау}
...
end;
DoSomething әдісіне сипаттама кейінірек модульдің implementation
секциясында келтірілуі керек, мысалы:
procedure TMyClass.DoSomething; {тақырыптың түрі: класс. әдіс}
begin
...
end;
Әдіске қатынағанда құрамды атты немесе With операторын қолдануға
болады, мысалы:
type
TChildClass = class(TObject) {класты жариялау}
...
function FirstFunc(x:real):real;
procedure SecondProc;
...
end;
...
var
MyObject : TChildClass;
y : real;
begin
...
MyObject.SecondProc; әдіске қатынаудың екі мысалы
y := MyObject.FirstFunc(3.14); құрамды аттың көмегімен: класс . әдіс
...
With MyObject do сол қатынау
begin With опреаторының көмегімен
SecondProc;
y := FirstFunc(3.14);
end;
...
end;
Класта анықталған әдістер статикалық, виртуальды, динамикалық және
абстрактілі болуы мүмкін. Методтың типі оның ұрпақтарымен қалқалану
механизмі арқылы анықталады.
Біратты әдістер ұрпақтарда мысалда көрсетілгендей өрістердің
қалқалануы сияқты қалқаланады . Мұндай қалқалау статикалық деп аталады.
Статикалық әдістер үшін қалқалау компилятор арқылы жүзеге асырылады.
Үнсіздікпен класта сипатталған барлық әдістер статикалық болып табылады.
Мүмкіндікті кеңейту үшін жиі динамикалық қалқалау қолданылады. Ол
үшін аталық әдіс dinamic (динамикалық әдіс) немесе virtual (виртуальды
әдіс) директивасынан тұруы керек, ал ұрпақ класта қалқалау әдісі -
override директивасынан тұруы керек. Мысалы:
type
TFigure = class
procedure Draw; virtual; {виртуальды әдіс}
end;
TRectangle = class(TFigure)
procedure Draw; override; {қалқалау әдісі}
end;
TEllipse = class(TFigure)
procedure Draw; override; {қалқалау әдісі}
end;
Бұл мысалда TFigure аталық класының Draw виртуальды әдісі
жарияланған және екі біратты әдіс TRectangle және TEllipse ұрпақ класына
қатысты жарияланған. Соңғылары қалқаланумен жарияланған (override).
Мұндай жариялау керекті мақсатқа жету мақсатында әдістерді қалқалауға
мүмкіндік береді:
var
Figure: TFigure;
begin
Figure := TRectangle.Create; кластың данасын құру
Figure.Draw; TRectangle.Draw әдісін шақыру
Figure.Destroy; класс данасын жою
Figure := TEllipse.Create; класс данасын құру
Figure.Draw; TEllipse.Draw әдісін шақыру
Figure.Destroy; класс данасын жою
end;
Семантикалық виртуальды және динамикалық әдістер біркелкі жұмыс
істейді. Айырмашылығы тек виртуальды әдіс уақытты үнемдеу көз қарасында
өте тиімді (есептеу жылдамдығын тиімдейді), ал динамикалық әдіс оперативтік
жадыны рациональды қолдануға мүмкіндік береді (сәйкес келетін бағдарламалық
кодтың өлшемін тиімдейді). Динамикалық және виртуальды әдістер статикалық
әдістен ерекшелігі мынада , аталық әдістер мен ұрпақтар әдістерінің орын
ауыстыруы бағдарламаның орындалу барсыныда жүзеге асырылады.
Класта әдіс abstract директивасының көмегімен абстрактілі болып
жариялануы мүмкін. Мұндай әдіс виртуальды немесе ддинамикалық әдіс болуы
мүмкін, бірақ басқа әдістерден айырмашылығы implementation секциясында
өзінің коды болмауы мүмкін. Ол класта анықталады, бірақ ешқандай әрекеттен
тұрмайды, ешқашан шақырылмайды және ұрпақтар класында қайтадан анықталуы
керек. Абстрактілі әдістен тұратын класс абстрактілі класс деп аиалады.
Мұндай кластар мен әдістер ұрпақтар әдістеріне қатынау тәсілін инкапсуляция
жасайды, бірақ өздері ештеңе істемейді, мысалы:
procedure DoSomething; virtual; abstract;
Қалқаланбаған абстрактілі әдіске қатынау орындалу уақыты туралы
қатені шақырады (run time error), мысалы:
type
TClass1 = class(TClass0)
...
procedure Paint; virtual; abstract;
end;
TClass2 = class(TClass1)
...
procedure Paint; override;
end;
var
jClass1: TClass1;
jClass2: TClass2;
begin
jClass1.Paint; абстрактілі әдіске қатынау дұрыс емес
jClass2.Paint; дұрыс
...
end;
Әрбір класс екі ерекше әдістен тұрады – конструктор және деструктор.
Конструктор объектіні құру және оны инициализациялау үшін тағайындалған.
Мәселен, Object Pascal тілінде объект динамикалық құрылым болып табылады
және айнымалы-объект берілгендерден емес оларға сілтемеден тұрады.
Конструктор объектіні динамикалық жадыда үлестіреді және объектінің өрісіне
алғашқы мәнін меншіктейді. Соған байланысты тізбектелген типтің өрісі
алғашқы мән ретінде 0 – ді алады, жолдық тип ретінде – бос жол, нұсқағыш
өрістер - nil мәнін, таңдау - өрісі - Unassigned мәнін алады. Одан басқа,
конструктор динамикалық жады бөлінгеннен кейін құрылған объектіге сілтемені
Self айнымалысына орналастырады. Барлық класс үнсіздікпен Self
айнымалысынан тұрады, ол автоматты түрде класта жарияланады.
Деструктор, конструкторға қарама – қарсы ұғым, ол кластың данасын
жоюға арналған, яғни жадының объектіні бұзу және жойылатын объектімен бос
емес бөлігін босату. TObject базалық класының және оның ұрпақтарында
конструктор мен деструктор Create (құру) және Destroy (жою) сәйкес
аталады. Бұл класта сонымен қатар Free әдісі жарияланған, ол алдымен
адрестің корректілігін тексереді (объект шын мәнінде жүзеге асырылған ба ?)
және содан кейін барып қана Destroy әдісін шақырады. Егер объект
конструктормен құрылмаған болса, онда деструкторға қатынау ерекше жағдайдың
генерациясына әкеп соғады. Мұндай байланыста Destroy әдісінің орнына Free
әдісін қолданған жөн болады.
Конструктор мен деструктор процедура болғанымен де, олар арнайы
резервтелген сөздермен жарияланады. Конструктор constructor сөзімен, ал
деструктор – destructor сөзімен жарияланады.
type
TSample = class
Text: String;
constructor Create; кластың данасын құру
destructor Destroy; кластың данасын
end;
Өріске, қасиеттерге және әдістерге қатынамас бұрын, ең алдымен оларды
құру керек. Объектіні құру үшін ең алдымен объектінің класына конструктор-
әдісін қолдану қажет:
var
MyObject: TSample;
begin
...
MyObject := TSample.Create;
...
end;
Егер ұрпақтар класы құрылып жатса және оны құру кезінде аталық класта
жоқ кейбір қосымша әрекеттерді іске асыру көзделсе, онда алдымен өзінің
аталығының конструкторын шақыру керек, ал содан кейін барып қосымша
әрекеттерді іске асыру қажет. Арғы тектің өрістеріне қатынауды қамтамасыз
ету үшін, конструкторда алдын – ала арғы тек класының объектісін құру
қажет. Аталық кластың кез – келген қалқаланған әдісін шақыруды резервтелген
inherited (иемденген) сөзінің көмегімен іске асырады. Мысалы:
type
TShape = class(TGraphicControl)
private {ішкі жариялау}
FPen: TPen;
FBrush: TBrush;
procedure PenChanged(Sender: TObject);
procedure BrushChanged(Sender: TObject);
public {сыртқы жариялау}
constructor Create(Owner: TComponent); override;
destructor Destroy; override;
...
end;
...
constructor TShape.Create(Owner: TComponent);
begin
inherited Create(Owner); TGraphicControl арғы тек класының объектісін
құру
Width := 65; TGraphicControl иемденген қасиетін өзгерту
Height := 65;
FPen := TPen.Create; class TPen типі бар жеке өрісті құру
FPen.OnChange := PenChanged;
FBrush := TBrush.Create; class TBrush типі бар жеке өрісті құру
FBrush.OnChange := BrushChanged;
end;
Кейбір қарапайым кластар конструкторды немесе деструкторды жарияламай
– ақ, құрылуы немесе жойылуы мүмкін. Мысалы, класс TObject, класының
ұрпағы болып келсе, онда мұнда Constructor мен Destructor - ды жариялаудың
қажеті жоқ:
type
TClassy = class;
...
var
Classy: TClassy;
...
Classy:= TClassy.Create; {объектіні құру}
...
Classy:= TClassy.Free; {объектіні жою}
Тілде бір класс аралығында бір атпен бірнеше әдісті жариялау
мүмкіндігі бар. Осыдан кез – келген осындай әдіс қайта іске қосылатын
болуы керек (overload директивасы). Компилятор мұндай әдістерді өзінің
тиімді формальды параметрлерінің жиынымен идентификациялайды. Сол атпен
пайда болған әдіске Delphi компиляторының реакциясын орындатпау үшін, әрбір
осындай әдісті reintroduce директивасымен белгілеп қою керек.Ары қарай
implementation секциясында осындай барлық әдістердің қодтарын енгізу керек.
Мысалы:
type
TClassy = class;
Procedure HH(i, j: byte; var s: String); reintroduce; overload;
Procedure HH(q: String); reintroduce; overload;
Procedure HH(a: array of Integer); reintroduce; overload;
end;
...
implementation
...
procedure TClassy.HH(i, j: byte; var s: String);
begin
S:=IntToStr(i + j);
end;
procedure TClassy.HH(q: String);
begin
Label2.Caption:= q;
end;
procedure TClassy.HH(a: array of Integer);
begin
Label1.Caption:= IntToStr(a[6] + a[4]);
end;
...
Енді TClassy.HH аты бар әдіске қатынағаннан кейін, бағдарлама
қатынағанда формальды параметірі нақты параметіріне сай келетін әдісті ғана
шақырады.
4.8 Терезелік қосымшаларды құру
4.8.1 Label, Edit, Memo мәтіндік құрауыштары. Button батырмасы
Label тамғасы
Иерархиясы:
TObject – TPersistent – TComponent – TControl – TGraphicControl –
TCustomLabel.
Құрауыштар Палитрасының Парағы: Standard.
Тамғалар экранға әртүрлі түсініктеме, атаулар, тақырыптар және т.б.
тұратын мәтіндік ақпараттарды орналастыруға тағайындалған. Delphi – дегі
тамғалар TLabel класының данасы болып табылады. TLabel класы
тамғалардың негізгі сипаттамалары анықталған TCustomLabel класының ұрпақ
класы болып табылады. Бұл класс TGraphicControl класының тікелей ұрпақ
класы болып табылады, сондықтан ол тек тышқан арқылы берілген оқиғаға ғана
әсер етеді.
TCustomLabel класының қасиеттерінен келесілерді белгілейміз:
Тамғаға негізгі қасиет болып TСontrol класынан туындалған Caption
қасиеті табылады. Дәл осында экранға шығатын мәтін орналастырылады.
property Caption: TCaption;
type
TCaption = type WideString;
property Alignment: TAlignment;
type
TAlignment = (taLeftJustify, taRightJustify, taCenter);
Қасиет құрауыштағы мәтіннің теңестірілуін анықтайды. Ол келесі
мәндерді қабылдауы мүмкін: taLeftJustify – сол жақ шеті бойынша
теңестірілу; taRightJustify – оң жақ шеті бойынша теңестірілу, taCenter –
ортасы бойынша теңестірілу. Үнсіздік белгісімен теңестірілу сол жақ шеті
бойынша ұйымдастырылады.
property AutoSize: Boolean;
Егер қасиеттің мәні True – ге тең болса, онда тамғаның биіктігі мен
ені онда орналасқан мәтінге сәйкес автоматты түрде өзгереді.
property Layout: TTextLayout;
type
TTextLayout = (tlTop, tlCenter, tlBottom);
Қасиет тамғаның вертикаль жағдайын анықтайды:
tlTop – жоғарғы бөлігінде орналасқан;
tlCenter – ортасында орналасқан;
tlBottom – төменде орналасқан.
property Transparent: Boolean;
Егер қасиет True мәнінен тұрса, тамғаның фоны басқа құрауыштармен
қатынасына қарағанда айқын болады. Үнсіздік белгісімен False мәніне тең.
property WordWrap: Boolean;
Егер қасиет True мәніне тең болса, онда ағымды жол толтырылғаннан
кейін мәтіннің жаңа жолға тасымалдануы орындалады. Үнсіздік белгісімен
False мәніне тең.
Тамға тышқанды қолданған және құрауыштарды тасымалдаған кез – келген
оқиғаны өңдейді. Үнсіздікпен тамға үшін оқиға OnClick оқиғасы болып
табылады.
TCustomEdit класы
Delphi – де пернетақта арқылы бағдарламаға әртүрлі символдық
ақпараттарды енгізетін және редакциялайтын бірнеше құрауыштар анықталған.
Олардың барлығы мынандай мүмкіншіліктерді жүзеге асыра алады, ерекшелеу,
көшіру, жою, үзінділерді қою, мәтіннің скроллингі, егер ол терезеге
сыймайтын болса және т.б. Барлық редактірлердің жиынынан біз TEdit класының
жолды енгізу және мәтін редактірі TMemo – ны қарастрамыз.
Көптеген стандартты редактірлер TCustomEdit класының ұрпақтары болып
табылады. TWinControl класының ұрпақ класы болып табылатын TCustomEdit
класы барлық мәтіндік редакторларға жалпы болып табылатын сипаттамалар
тізімінен тұрады. Ең негізгісі болып келесі қасиеттер табылады:
property AutoSelect: Boolean;
Егер қасиеттің мәні True – ге (мәні үнсіздік бойынша) тең болса, онда
мәтін редактір белсенді болғанда ерекшеленеді.
property AutoSize: Boolean;
Егер қасиеттің мәні True – ге тең ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz