Заманауи оқу үдерісіндегі педагогикалық бақылау
Тақырыптың өзектілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында әлемдік стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізудің бір бағыты оқытудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін бағалаудың біртұтас жүйесін жасау деп атап көрсетілген. Оқу үдерісінің өзекті мәселелерінің бірі – оқушылардың білім, білік, дағдыларын тексеру екендігі белгілі. Тәжірибе көрсеткендей, әртүрлі оқу пәндерінен ұстаздарға арналған көптеген дидактикалық материалдардың және әдістемелік ұсыныстардың болғанына қарамастан, ұстаздардың көпшілігі оқушылардың білімін бақылау үдерісін ұйымдастыруда көптеген қиыншылықтарға тап келеді. Бақылаудың формальді әдіс-тәсілдерін қолдану, кей жағдайда оқушылардың білімін бағалауда бақылаудың білімділік ролінің кемуі байқалады. Оқушылар бағалау үдерісіне көбінесе қатыспайтындықтан, олардың өзін-өзі бағалау дағдысы бұзылады. Бақылаудың формаларының, әдіс-тәсілдерінің шектеулі түрлерін пайдалану оқытудың қорытындысын шығару мүмкіндіктерін және бақылаудың негізгі қызметтерін жүзеге асыруды төмендетеді.
Қазіргі таңда бақылауға, тексеруге қатаң көңіл бөлінген: оқушылардың білімін тек ғана мұғалім емес, сондай-ақ оқушылар да өз білімдерін өздері тексереді. Сонымен қатар мұғалім өзінің өткізіп жатқан тақырыбына байланысты өзінің сабақ жүргізу тәсілінің қаншалықты тиімді екенін тексере алады. Сондай-ақ, ол кезде бақылау мен бағалаудың әртүрлі формалары мен әдіс-тәсілдері пайдаланылады.
Бақылау үдерісін жақсарту үшін, бұл үдерістің жағымсыз жақтарын азайту үшін не істеуге болады деген сұраққа дидактика әлі күнге жауап іздеуде. Әйтседе, дидактиканың қазіргі таңда жеткен жетістіктерінің аз болғандығы соншама, оны қажеттіліктермен салыстыру мүмкін емес.
Қазіргі қоғамдағы ақпараттандыру жағдайында оқушының жеке тұлғасын қалыптастырып, оның ақпараттық қоғамда өмір сүруіне, сонымен қатар, ақпарат ағымында дұрыс бағдар жасап, тиімді шешім табуына қажет жаңа ақпараттық технологияларды таңдап алу және оларды қолдану қабілеттілігін қалыптастыруда информатика пәнінің маңызы зор. Информатика пәні әлі де құрылу және алмасу сатысында. Қазіргі таңда әртүрлі оқыту жүйелері мен программалары бар көптеген оқу орындарында информатика пәнін жүргізу тәжірибесі жиналуда.
Қазіргі таңда бақылауға, тексеруге қатаң көңіл бөлінген: оқушылардың білімін тек ғана мұғалім емес, сондай-ақ оқушылар да өз білімдерін өздері тексереді. Сонымен қатар мұғалім өзінің өткізіп жатқан тақырыбына байланысты өзінің сабақ жүргізу тәсілінің қаншалықты тиімді екенін тексере алады. Сондай-ақ, ол кезде бақылау мен бағалаудың әртүрлі формалары мен әдіс-тәсілдері пайдаланылады.
Бақылау үдерісін жақсарту үшін, бұл үдерістің жағымсыз жақтарын азайту үшін не істеуге болады деген сұраққа дидактика әлі күнге жауап іздеуде. Әйтседе, дидактиканың қазіргі таңда жеткен жетістіктерінің аз болғандығы соншама, оны қажеттіліктермен салыстыру мүмкін емес.
Қазіргі қоғамдағы ақпараттандыру жағдайында оқушының жеке тұлғасын қалыптастырып, оның ақпараттық қоғамда өмір сүруіне, сонымен қатар, ақпарат ағымында дұрыс бағдар жасап, тиімді шешім табуына қажет жаңа ақпараттық технологияларды таңдап алу және оларды қолдану қабілеттілігін қалыптастыруда информатика пәнінің маңызы зор. Информатика пәні әлі де құрылу және алмасу сатысында. Қазіргі таңда әртүрлі оқыту жүйелері мен программалары бар көптеген оқу орындарында информатика пәнін жүргізу тәжірибесі жиналуда.
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізудің
бір бағыты оқытудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін
бағалаудың біртұтас жүйесін жасау деп атап көрсетілген. Оқу үдерісінің
өзекті мәселелерінің бірі – оқушылардың білім, білік, дағдыларын тексеру
екендігі белгілі. Тәжірибе көрсеткендей, әртүрлі оқу пәндерінен ұстаздарға
арналған көптеген дидактикалық материалдардың және әдістемелік ұсыныстардың
болғанына қарамастан, ұстаздардың көпшілігі оқушылардың білімін бақылау
үдерісін ұйымдастыруда көптеген қиыншылықтарға тап келеді. Бақылаудың
формальді әдіс-тәсілдерін қолдану, кей жағдайда оқушылардың білімін
бағалауда бақылаудың білімділік ролінің кемуі байқалады. Оқушылар бағалау
үдерісіне көбінесе қатыспайтындықтан, олардың өзін-өзі бағалау дағдысы
бұзылады. Бақылаудың формаларының, әдіс-тәсілдерінің шектеулі түрлерін
пайдалану оқытудың қорытындысын шығару мүмкіндіктерін және бақылаудың
негізгі қызметтерін жүзеге асыруды төмендетеді.
Қазіргі таңда бақылауға, тексеруге қатаң көңіл бөлінген: оқушылардың
білімін тек ғана мұғалім емес, сондай-ақ оқушылар да өз білімдерін өздері
тексереді. Сонымен қатар мұғалім өзінің өткізіп жатқан тақырыбына
байланысты өзінің сабақ жүргізу тәсілінің қаншалықты тиімді екенін тексере
алады. Сондай-ақ, ол кезде бақылау мен бағалаудың әртүрлі формалары мен
әдіс-тәсілдері пайдаланылады.
Бақылау үдерісін жақсарту үшін, бұл үдерістің жағымсыз жақтарын азайту үшін
не істеуге болады деген сұраққа дидактика әлі күнге жауап іздеуде. Әйтседе,
дидактиканың қазіргі таңда жеткен жетістіктерінің аз болғандығы соншама,
оны қажеттіліктермен салыстыру мүмкін емес.
Қазіргі қоғамдағы ақпараттандыру жағдайында оқушының жеке тұлғасын
қалыптастырып, оның ақпараттық қоғамда өмір сүруіне, сонымен қатар, ақпарат
ағымында дұрыс бағдар жасап, тиімді шешім табуына қажет жаңа ақпараттық
технологияларды таңдап алу және оларды қолдану қабілеттілігін
қалыптастыруда информатика пәнінің маңызы зор. Информатика пәні әлі де
құрылу және алмасу сатысында. Қазіргі таңда әртүрлі оқыту жүйелері мен
программалары бар көптеген оқу орындарында информатика пәнін жүргізу
тәжірибесі жиналуда.
Тест белгілі бір білім беру аймағында оқушылардың білімін тексеру
нәтижесінде объективті, нақты, қорытынды бағаның сапалы болуын қарастыратын
ерекше бақылау тапсырмаларының жиынтығы. Білім беру үдерісінің сапасын
бақылау мен бағалау өз кезегінде оқыту үдерісін, білім беру стандарттарына
өзгеріс енгізуден бастап, сабақ беру әдістерінің жетілдіруі мен оқушылардың
өзіндік жұмысының нәтижелілігін арттыруға дейін, басқаруға кең мүмкіндік
береді. Тест тапсырмаларын пайдаланудың тағы бір тиімділігі, ол
оқушылардың ішінен дарынды оқушыларды ерте жастан бастап анықтап алуға және
олармен жеке оқыту жұмыстарын жүргізу мүмкіндігі.
Әрине, тестілеу үдерісі білімді бақылаудың дәстүрлі формаларын, оқытушы мен
оқушының қарым-қатынасына негізделгенін жоққа шығармайды. Мұндай бақылау
білімді бақылаудың оқытушылық функциясын атқарады, ол мұғалімдерге
оқушылардың білімі туралы, сондай-ақ, оқушылардың сабаққа дайындық
барысында жіберген қателіктері туралы және сыныптың немесе оқушының
эмоционалды-психологиялық жағдайы туралы мәлімет береді. Бірақ, білімді
бақылаудың дәстүрлі формалары оқу орындарының, ауданның, облыстың немесе
мемлекеттің білім беру үдерісін басқару мақсатында жасалатын бақылау
нәтижелерінің нақты, субъективті бағаларын бере алмайды. Ал мұндай мәселе
мемлекет пен қоғам алдында баяғыда қойылған болатын.
Ғылымда жетістіктерге негізделген басқа да көптеген технологиялар секілді,
тестілеу үдерісі педагогикалық тестерді жасаушылар мен пайдаланушылардан
өте жоғарғы деңгейлі дайындықты талап етеді. Ең бастысы педагогикалық
бақылауда қолданылатын қатаң ережелер мен математикалық құралдармен тығыз
байланыста болу. Тестілеу ешқандай да жеңіл жолдарды мойындамайды: қате
жасалынған, апробациядан өтпеген тестер қате жауап ғана бере алады,
сондықтан ондай тестерді қолдану алдыға қарай емес артқа қарай жүру болып
табылады.
Зерттеу мақсаты – мектеп информатика курсы бойынша білім сапасын арттыру
мақсатында бақылау үдерісін нығайту.
Зерттеу нысаны – мектеп информатика курсында оқушылардың білімін бақылау
үдерісі.
Зерттеу пәні – мектеп информатика курсы бойынша білімді бақылау үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер, мектеп информатика курсы бойынша
педагогикалық бақылаудың оқытушылық және дамытушылық қызметтерін
қанағаттандыратындай тест тапсырмаларын жасау әдістері жан-жақты
қарастырылса, онда оқушылардың білім бақылау үдерісінің тиімділігі артып,
білім сапасы жоғарылай түсер еді.
Зерттеудің міндеттері:
білімді бақылаудың ғылыми әдістемелік негіздеріне шолу жасау;
мектеп информатика курсы бойынша бақылау үдерісін тест тапсырмалары арқылы
жүзеге асырудың тиімділігін негіздеу;
бақылаудың қызметтерін ескере отырып, тест тапсырмаларын жасау әдістерін
қарастыру;
мектеп информатика курсы бойынша бақылау тапсырмаларының компьютерлік
моделін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін: педагогикалық бақылау
негізі (В.С.Аванесов, М.Б.Челышкова, А.Е.Сағымбаева), тест тапсырмаларының
теориялық негіздері (Т.О.Балықбаев, А.Е.Сағымбаева, Ибрагимова Н.Ж.)
құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық құндылығы:
мектеп информатика курсы бойынша бақылау үдерісін тест тапсырмалары арқылы
жүзеге асырудың тиімділігі негізделді;
бақылаудың қызметтерін ескере отырып, тест тапсырмаларын жасау әдістері
қарастырылды;
мектеп информатика курсы бойынша бақылау тапсырмаларының компьютерлік
моделі жасалып, жүзеге асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – информатикадан бақылаудың қызметтерін ескере
отырып, жасалған тест тапсырмаларының білімді бақылау үдерісінде
қолданылуы.
1 ТАРАУ. ЗАМАНАУИ ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Бақылау — бұл бір уақытта теоретикалық зерттеу объекті және мұғалімнің
практикалық іс-әрекетінің аймағы. Бақылау арқылы жаңа оқыту әдістерінің
артықшылықтары мен кемшіліктерін шығаруға, оқытудың жеткен, жүзеге асырылып
жатқан және жобаланған деңгейлерімен өзара қатынас жасауға, әртүрлі
мұғалімдердің жұмыстарын салыстыруға, оқушының жетістіктерін және білімінің
кемшілік тұстарын анықтауға, сондай-ақ, оқыту органының басшылығына басқару
туралы және басқа да маңызды амалдарды шешуде объективтілі ақпарат алуға
мүмкіндік береді.
Оқыту үдерісіне қатысты педагогикалық бақылау ұғымының бірнеше түсінігі
бар. Бір жағынан, педагогикалық бақылау тексерудің дидактикалық және
методикалық жүйелерінің бірігуі. Бұл оқыту үдерісінің нәтижелілігін және
олардың тиімділігін арттыруға бағытталған мұғалімдердің және оқушылардың
өзара қатынастағы бірлескен іс-әрекеті. Екінші жағынан, күнделікті оқыту
үдерісіне қолданатын бақылауға қатысты, ол кездегі бақылау оқушылардың оқу
іс-әрекетінің нәтижесін және бағаларын шығару үшін қолдану.
Оқу үдерісінің ажырамас бөлігі бақылау үдерісі болып табылады. М.В.Гамезо
бақылаудың мынадай анықтамасын береді: бақылау – ол тексеру, сонымен қатар
әрқашан оқыту мақсатында тексеру мен бақылауды көздеу[2].
П.И.Пидкасистыйдың ойынша бақылау оқу үдерісінің барлық кезеңінде орын
алады, бірақ бақылау үдерісі белгілі бір тақырыптар немесе бір бөлімді
өткен кезінде жоғарғы мәнге ие болады. П.И.Пидкасистыйдың айтуы бойынша
бақылау үдерісінің мәні оқушылардың өткен тақырыпты қаншалықты деңгейде
меңгергенін және ол білім сол бағдарлама бойынша, сол пән бойынша
мемлекеттік білім стандартымен сәйкес пе соны анықтау[1].
Информатика курсы бойынша Мемлекеттік білім стандартын енгізу оқушылардың
білім, білік және дағдысын бақылау мен бағалау әдістемесіне, білім берудің
сапасын арттыруға бағытталған, көптеген өзгерістер алып келді.
Тексеру – білім берудің мақсаттарына жету дәрежелерін, білім және дағдыны
дамыту жолындағы қиыншылық пен жетістіктерді анықтау.
Бақылау – жоспарланған нәтиженің сапасын стандарттармен және эталонды
талаптармен сәйкестендіру амалы.
Есеп – оқушылардың білім мен дағдыны меңгеру үдерісінің толықтығы мен
динамикасы туралы мәлімет алуға мүмкіндік беретін бақылау және тексеру
нәтижелерін жүйеге енгізу және тіркеу.
Баға – оқушылардың оқу жұмыстарының сапасын арттыру мақсатында
ынталандыратын білім берудің нәтижелерінің сапалы және сандық талдауы.
Бағаны қою – білім беру іс-әрекетінің нәтижелерін ресми қабылданған шкалаға
сәйкес рангті немесе баллды, оның дәрежесін анықтау.
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде бақылау терминін көбінесе
жоғарыда көрсетілген диагностикалардың барлық түрлеріне де қолданатындығын
ескергеніміз жөн.
Оқушылардың білім, білік және дағдысын диагностикалау білім беру
үдерісінің, білім беру периодының барлығында жүзеге асырылуы және білім
берудің бірізділігін, жүйелілігін және толықтығын еркеруі тиіс, маңызды
құрылымдық компоненті болып табылады. Мұның барлығы тексеру және бақылау
жүйелеріне көптеген басқа да бақылау түрлерін қосуды талап етеді. Бірақ,
қай жағдайда да жүйе оқушыларды дамытушы роль атқару керек. Ол төмендегідей
шарттарды орындау керек [34]:
бақылаудың жеке мінезі;
білім берудің барлық сатыларында бақылаудың жүйелілігі және жиілігі;
оқушылардың бақылау жұмысын өткізуге құмарлығын арттыру үшін бақылаудың
формаларының түрлілігін, оның оқушыларды бақылаудың оқытушылық, дамытушылық
және тәрбиелік қызметтерін қамтамасыз ету;
жанжақтылығы: бақылау оқу бағдарламасының барлық жақтарын қамтамасыз ету
керек, оқушылардың интеллектуалдық және тәжірибелік білітіліктері мен
дағдысын, теориялық білімдерінің бақылауды қаматамасыз ету;
объектілігі;
дифференциалды қатынас;
берілген сыныпта оқушылардың оқу жұмыстарын бақылауды жүзеге асыратын
мұғалімдердің талаптары.
Бақылаудың қызметтері.
Бақылаудың мақсаты – кері қатынасты орнату: пән бойынша білім беру
стандартына сәйкес (міндетті минимум) оқушылардың білімді меңгеру дәрежесін
анықтау.
Әдіскер Шаталов В.Ф. бақылаудың келесі қызметтерін атап көрсетті [4]:
Бақылаушы-түзетуші (оқушылардың меңгерген материалдың деңгейін жақсарту
үшін жаңа материалды меңгеру деңгейін анықтау).
Бақылаушы-ескертуші (оқушылардың назарын қандай дағдылар мен біліктіліктер
бақылауға түсетініне аудару).
Бақылаушы-жалпылаушы (белгілі бір тақырып бойынша оқушылардың сөйлеу
дағдылары мен сөйлеу біліктіліктерін анықтау).
Бақылаушы-ынталандырушы (бағалау оқу үдерісінің ынталандырушы құралы болып
табылады).
Бақылаушы-оқытушы (тапсырмалардың мазмұны, бақылау әдіс-тәсілдері және
әдістемесі оқытушылық тұрғыда болуы тиіс).
Бақылаушы-диагностикалық (материалды меңгеруінің қандай дәрежеде екенін дер
кезінде анықтап, сол нәтижеге байланысты әрі қарайғы оқыту үдерісін
жоспарлау).
Бақылаушы-тәрбиелеуші және дамытушы.
Бұдан, егер бақылау тапсырмалары жоғарыда көрсетілген бақылау қызметтерінің
барлықтарын ескере отырып жасалса, онда бақылау үдерісі оқушыларды
бақылаудың тиімділігі жоғары құралы болып табылады.
В.И.Загвязинский оқытудың нәтижелерін бақылау мен бағалаудың негізгі
қызметтерін белгілейді – оқытушылық, ынталандырушылық, аналитико-
жөндеушілік, тәрбиелік және дамытушылық [27].
Оқытушылық қызмет кезінде тексеру, бақылау, есеп секілді оқытудың
элементтері орындалады. Қызметтің мақсаты – оқушының меңгеру деңгейін
анықтап, тіркеп ғана қоймай, сонымен қатар, оқушыға қателерін дұрыстап,
меңгерудің түрлі әдістерін ескере отырып, әрі қарай оқуын қамтамасыз ету.
Ынталандырушы қызмет оқытушылық қызметтің логикалық жалғасы және
толықтырмасы болып табылады. Қызметтің мақсаты – оқушыға жеткен
жетістіктерімен тоқталып қалмай, әрі қарай дамып, жаңа мақсаттарға жетуге,
білімді меңгерудің және дамудың ең жоғарғы дәрежелеріне жетуін қамтамасыз
ету.
Аналитико-жөндеушілік қызметі мұғалімнің педагогикалық рефлексиясына,
өзіндік талдауына, оқытуды жорпарлау және ұйымдастыру шеберліге байланысты.
Бұл қызметтің мақсаты – оқыту-танымдық іс-әрекетті жөндеу және өзіндік
жөндеуді, білім сапасының динамикасы бойынша ақпарат жинау, бір типті
қателелерді жою шараларын, материалды меңгеру қиындықтарын ескеру.
Тәрбиелеушілік және дамытушылық қызмет өзін-өзі бағалаудың,
жауапкершіліктің, пәнге деген шығармашылық қатынастың, өзін-өзі бақылаудың,
өзінің мүмкіншіліктерін дамытудың адекватты құруымен байланысты.
Бақылаушы қызмет жетістіктердің деңгейін тіреуді, олардың нормалар мен
стандарттарға сәйкес келуін, сонымен қатар білім мен дамудың жоғарғы
дәрежелеріне жетуді қамтамасыз етеді.
Педагогикалық бақылаудың қызметтері өзара байланысты, бірақ солардың ішінде
бір қызмет басыңқы болады. Мысалы, семинар сабақ оқытушылық қызметті басым
етсе, колоквиум, сынақ, емтихан – бақылаушылық қызметті басым етеді.
Бақылау қызметінің негізі оқытудың нәтижелерін жан-жақты когнитивтік
(білімді меңгеру мен оларды қолдану), психологиялық (тұлғаның дамуы) және
әлеуметтік (әлеуметтік адаптация) орталарынан бақылаудан тұрады [27].
Сондықтан, көптеген заманауи педагогтардың ойынша оқытудың мақсаты
диагностикалық болуы керек.
Сонымен, білімді бақылау (соның ішінде информатикадан) екі бірдей мәселені
орындайды: мемлекеттік стандарт бойынша білім талаптарының меңгерілуін және
оқытушы іс-әрекеттің субъект ретінде жоғарылауын.
Әртүрлі әдістердің шығарылуы бақылау үдерісінің мақсатының дұрыс қойылуын
қамтамасыз етеді.
Оқушылардың білімін бақылау және нақты бағалаудың тиімді құралы
педагогикалық тест болып табылады.
Негізінде тест тапсырмаларын оқыту үдерісінде қолданудың маңызы зор.
Өйткені тест тапсырмаларын қолдану оқушыларды пәнді сапалы меңгеруге
ынталандырады, ал мұғалімдерді сапалы жұмыс жасауға қосымша ынталандырады.
Педагогикалық тестерді пайдалану бақылаудың барлық қызметтерін пайдалануға
мүмкіндік береді және оның негізгі принциптарына сәйкес келеді.
Педагогикалық тестер бақылау тапсырмаларын жетілдіре отырып, оқыту
үдерісінің сапасын арттыруда жаңа мүмкіншіліктерге жол ашады.
Бақылаудың формалары.
Заманауи бақылау жүйесінде білімді тексеру мен бағалаудың (диагностикалау)
көптеген түрлері қолданылады.
Атқаратын қызметтеріне байланысты бақылаудың төмендегідей түрлерін
анықтауға болады [28]:
- констациялаушы, мақсаты материалды меңгерудің фактілік мониторингі;
- құрылымдық, мақсаты күтіліп жатқан нәтижелерді талдау, өзгерістерді
бақылау, нәтижеге әсер ететін факторларды шығару;
- түзетуші, мақсаты білімдегі кемшіліктерді шығару.
А.И.Бочкин бақылауды мұғаліммен, компьютермен, жолдастарымен, өзін-өзі
бақылау деп бөледі, жолдастарының бақылауына ерекше мән береді. Бақылаушы
басқа адамның ойын түсіне алады, өзінің ойын айтып түсіндіреді, өзінің
білімін ауызша береді.
Оқу үдерісінің ажырамас бөлігі бақылау үдерісі болып табылады. М.В.Гамезо
бақылаудың мынадай анықтамасын береді: бақылау – ол тексеру, сонымен қатар
әрқашан оқыту мақсатында тексеру мен бақылауды көздеу [2].
П.И.Пидкасистыйдың ойынша бақылау оқу үдерісінің барлық кезеңінде орын
алады, бірақ бақылау үдерісі белгілі бір тақырыптар немесе бір бөлімді
өткен кезінде жоғарғы мәнге ие болады. П.И.Пидкасистыйдың айтуы бойынша
бақылау үдерісінің мәні оқушылардың өткен тақырыпты қаншалықты деңгейде
меңгергенін және ол білім сол бағдарлама бойынша, сол пән бойынша
мемлекеттік білім стандартымен сәйкес пе соны анықтау [1].
Бақылау түрлерін классификациялай отырып, көптеген ғалымдардың оларды
ағымдық, тематикалық (тақырыптық), периодтық (сатылық) және қорытынды
бақылау деп бөледі.
Ағымдық бақылау ауызша сұрау, жазбаша бақылау жұмысы, сонымен бірге
педагогикалық тест арқылы жүзеге асырылады. Ағымдық бақылаудың мақсаты –
оқыту үдерісін бақылау. Ағымдық бақылауды өткізу мұғалімге оқушылардың
білім, білік және дағдысы туралы жүйелі ақпарат алу мүмкіндігін береді. Бұл
ақпарат оқушыларды білімді меңгеру үдерісін уақытылы түзетіп, оқыту
үдерісін керек бағытқа қарай сілтеуге мүмкіндік береді.
Тематикалық (тақырыптық) бақылау бағдарламаның тақырыбының немесе бөлімінің
меңгерілу дәрежесін анықтайды. Тақырыптық бақылау негізінде мұғалім басқару
үдерісін өз қолына алады. Алынған мәліметтердің өңдеу нәтижесінде мұғалім,
егер бақылау қорытындысы қанағаттанарлықсыз болса, тақырыпты қайта
түсіндіруді немесе егер қанағаттанарлық болса келесі тақырыпқа көшу
қажеттіліктігін шешеді. Тақырыптық бақылау кезінде оқушылардың бөлім
материалдарын меңгеру динамикасы, алгоритмдер мен ойлау үдерістерінің
рационалды дәрежесі туралы тест тапсырмаларын жасауға қолданылған ақпарат
қызықты. Сондықтан тақырыптық бақылау үдерісінің тест тапсырмаларын жасау
көбінесе ПЭЕМ көмегімен жұзеге асырылады.
Периодтық (сатылық) бақылаудың функционалды қажеттілігі – білім берудің
белгілі бір сатысының нәтижесін шығару. Бұл үдерісте оқушылардың дайындық
деңгейін бағалау бағдарлама бөлімдерінен сынақ, емтихан, тест алу арқылы
орындалады.
Тақырыптық және сатылық бақылаудың толық көрсеткіші – оқушыларда өзін-өзі
бақылау дағдысының қалыптасу дәрежесі және тапсырмаларды орындау кезінде
оларды түзете алу мүмкіндігі [18]. Өкінішке орай, мұндай дағдыларды
қалыптастыру мұғалімнің іс-әрекетінің деңгейін төмендетеді, өйткені мұғалім
барлық күшін оқушыларды бақылау мен бағалауға жұмсайды. Сонымен бірге, өзін-
өзі бақылау үдерісінің қалыптасуына, жетекші ролі оқушы емес мұғалім
атқаратын, дәстүрлі әдістер кедергі болады.
Өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастырудың жаңа мүмкіндіктерін
педагогикалық тестер ашады. Бағдарламалы-инструменталды құралдармен
байланысқан, компьютерлік техникамен және өзін-өзі бағалау шкаласымен
арнайы жасалған тест бағдарламалары мұғалімнің жұмысын жеңілдетіп, оларға
оқыту үдерістеріне жаңа көзқараспен қарап жаңа идея қосуларына мүмкіндік
береді.
Негізінде өзін-өзі бақылауға арналған курстың әр тақырыбы бойынша
дайындалған тестер қолданылады. Бұл тестер әмбебап бақылаушы орталарда
сақталады, олар бақылаушыдан басқа, оқытушылық қызмет пен білім беру
үдерісінде бақылаудың реттілігін өзгерту қызметін атқарады. Ортамен жұмыс
жасау барысында оқушы тақырыпты, жұмыс жасау режимін және бақылау
сұрақтарының санын өзі таңдайды. Тапсырмаларды орындап болғаннан кейін
жауаптар компьютерге енгізіледі, соның нәтижесінде жауап эталондары арқылы
тексеріп және баға критерийлерін ескеріп компьютер оқушы бағасын шығарады.
Қажеттілігі бойынша оқушы жіберген қателіктерін көре алады және оқытушы
ортадан анықтамалық мәлімет ала алады.
Қорытынды бақылаудың мақсаты – толық оқыту курсын аяқтаған кезіндегі
оқушылардың білім, білік және дағдысын тексеру. Қорытынды бақылаудың
әдеттегі түрі ол емтихан немесе қорытынды тест тапсырмасы. Қорытынды
бақылаудың көп қолданылатын орталарының бірі – орта білім беру ұйымдарының
түлектерін аттестациялау болып табылады. Білім беру ортасында аттестациялау
дегеніміз – түлектердің білімінің ортақ бекітілген, құжаттармен рәсімделген
білім сапасына сәйкестігі.
Аттестациялаудың түрлілігі әртүрлі жүйелерді қолдануды талап етеді. Ортақ
білім беру ұйымдарының түлектерін қорытынды аттестациялау кезінде білім
беру стандартының, стандарт ролін атқаратын нормативті құжаттардың
талаптары жоғарғы роль атқарады. Сонымен бірге, ЖОО-на түсу емтихандарын
тапсыру кезінде де сол талаптар маңызды болып табылады [34]. Аттестациялау
үдерісі бақылаудың әдістері мен формаларының әр түрлілігін қолданыға
мүмкіншілік береді, соның ішінде ең маңызды орында тестілеу үдерісі болып
тадылады. Тестер аттестациялау үдерісінің жаңа мүмкіншіліктерін ашады,
өйткені олар бағалаудың барлық қажетті қасиеттерін ескереді: негізделуі,
объективтілігі және салыстырмалылығы.
Тестілеу бағаларының негізделуі аттестациялаушы тестердің мазмұнын стандарт
талаптарының репрезентативті көрінісі. Жаппай сұрау таңдаумен ауыстырылатын
қарапайым емтиханнан айырмашылығы, тестер стандарт талаптарының басым
бөлігін орындайды және соның нәтижесінде аттестациялаушы бағаны негіздейді.
Тест бағаларының объективтілігінен күмәндәну қиын. Оларды алу үдерісінде
субъективизм мен дәстүрлі түрде тексеру арқылы қойылған бағамен салыстыру
мүмкін емес екендігін анықтайтын моменттерді көру мүмкін емес. Түзетуші
аттестациялау тестсіз өту кезінде дәстірлі бағалау үдерісінде
салыстырмалықтың болмауы оның негізге кемшілігі болып саналады. Осыдан қай
мектептің, қандай ұстаздардың білім беру үдерісі қаншалықты тиімді жүзеге
асырылатынын аңғаруға болады. Бұл сұраққа жауапты тек ғана профессионалды
жасалынған аттестациялау тесті арқылы алуға болады.
Авторлардың көпшілігі бақылау қызметтерінің негізгілеріне диагностикалық,
бақылаушылық, оқытушылық, тәрбиелеушілік, дамытушылық және ынталандырушылық
қызметтерін жатқызады. Бұл тізім дәстүрлі бақылау үдерісіне қатысты
жасалғандықтан дәстүрлі болып келеді. Тест жүйесінің пайда болуы бұл
тізімнің өзгеруіне себеп болды. Тестілеу нәтижесінде жаңа педагогикалық
бақылау қызметі – болжамдық пайда болды. Бұл қызмет оқушының оқу материалын
қаншалықты дәрежеде игергендігін болжап көрсетеді.
Жаңа материалды меңгеру қабілетілігі, сөзсіз, алдыңғы материалдың
меңгеруінің нәтижесіне байланысты болады, сондықтан оны оқушыны бақылау
нәтижесінде болжауға болады. Мұндағы негізгі көкейкесті мәселе, болжамды
жүзеге асыратын құрал құрастыру. Әрине бізге тәжірибеден белгілі, оқушының
білімінің мықтылығын дәстүрлі бақылау үдерісімен болжау қиын. Бірақ, егер
тестілеу жүйесін қолдансақ, бұл мәселені шешуге болады. Бұл жағдайда
тестілеу жұмысының нәтижесі оқушылардың материалды қабылдауының қорытындысы
бола алады [32].
Диагностикалық қызмет ағымдық бақылаудан шығады, ол оқушылардың дайындық
кезіндегі қателіктерін жоюға және диагностикалау нәтижесінде оқыту
басқарудағы кейбір мәселелерді шешуді мұғалімнің қолға алуына бағытталған.
Қателіктерді анықтаумен қоса, ол қателіктердің жіберілу себептерін, жаңа
сабақты меңгеру кезінде оқушылар тап болған қиыншылықтарын анықтауды
орындайды.
Диагностикалық қызметті енгізу, әрине заманауи оқыту үдерісінің сапасын
арттыру шарты болып табылады. Талдаудың детальды жүргізілуінің арқасында
педагогикалық диагностика оқыту үдерісін жекешелендірудің жаңа
мүмкіншіліктерін ашады. Әр оқушы жаңа тақырыпқа басқаларға байланыссыз, өзі
тақырыпты толық меңгеріп, қателіктер жібермейтін жағдайға жеткенде ғана
көше алады. Оқыту темпі иілгіш болып келеді: материалды тез меңгеретін
оқушы ілгері жүрсе, баяу қабылдайтын оқушыға қосымша жұмыс пен күш жұмсауға
тура келеді. Қорындылай келе, мұндай үдеріс оқушылардың дайындық деңгейінің
сапасын жоғарылатуға бағытталғанын анық көреміз.
Дәстүрлі, үйреншікті, тиімділігі аз жаппай білім беруді диагностикалау
құралдарымен қатар дәстүрлі емес, тиімділігі жоғары құралдар бар. Соңғысына
диагностикалық тестерді жатқызуға болады. Дәстүрлі емес әдістердің
артықшылығы – егер оқушының іс-әрекетінің талдауын жүргізсек, олар
анықтырақ [26].
Диагностикалық қызметті тестілеу арқылы жүзеге асыруда көптеген
қиыншылықтар шығады, өйткені тестің бақылаудағы маңызы әр түрлі
мұғалімдермен әр түрлі бағаланады. Мұнда бірнеше көзқарасты қарастыруға
болады. Әдетте олар бірін-бірі жоққа шағарады. Мұғалімдердің бір тобы
тестілеудің кемшіліктеріне жарқындығын келтірсе, екінші тобы ол қасиетті
керісінше оқушылардың қызығушылығын арттыруда ерекше орын алады дейді. Ал
үшінші тобы тест тапсырмаларын бақылауда қолдану мүлде дұрыс емес деп
есептейді. Соңғыларының ойынша тест тек ғана оқушылардың қорытынды
жетістіктерін анықтауға ғана пайдалануға болады, мүлдем қателіктерді
шығарып оларды түзетуге емес [26].
Тәрбиелік қызмет, егер оны мұғалім жүзеге асыра алса, онда ол оқушылардың
бойында оң қасиеттердің қалыптасуы әсерін тигізеді: білімге деген
құштарлық, жүйелі түрде жұмыс жасай алу, өзін-өзі бақылау және бағалау
дағдылары, өзінің маңыздылығы және активтілігін арттыру. Қасиеттердің
жиынтығы әшейін таңдалмаған – ол тәжірибемен дәлелденген. Оқушылар пән
бойынша құрылымды жүйелі бақылау жүргізілетінін алдын-ала білсе, пәнді
тереңнен және толық оқиды.
Тәрбиелік қызмет оқушылардың ынталандырушы іс-әрекеттін орындаудың жетекші
ролін атқарады. Әйтседе бұл тек ғана теория негізінде ғана. Шынайы өмірде
бақылау арқылы ынталандыру барлық кезде және барлық жерде жүзеге
асырылмайды. Мұнда көбісі таңдалған әдістер мен формаларға байланысты. Егер
бақылау объективті және қойылған бағалар әділетті болса, оқушылардың жаңа
сабақты жақсы меңгеру стимулы пайда болады. Ал егер мұғалімнің бағалауы
субъективизиммен негізделген, жүйелі бақылау жүзеге асырылмай, бағалау
әділетті болмаса, ол оқушыларға кері әсерін тигізеді. Мұның нәтижесін
оқушының мұғалімге деген көзқарасы түбегейлі өзгереді және пәнге деген
қызығушылық басылады.
Оқушылардың айтуынша, оған нақты сылтау бар шығар, дәстүрлі әдіспен алынған
әр бағада субъективизм бар. Сондықтан, әр баға, әсіресе қанағаттанарлықсыз
баға оқушының қабылдауында мұғалімнің сол оқушы туралы ойын білдіреді.
Жақсы, бағалар әрине ынталандырады, ал әділетсіз нашар бағалар, оқушының
оқуға немқұрайлы қарап, мұғаліммен ара қатынасының нашарлауына әкеліп
соғады [28]. Педагогикалық бақылаудың субъетивизмінде тағы бір жағымсыз жақ
бар. Ол пәнге деген прагматикалық қатынастың сылтауы болып табылады, мұнда
оқушы пәнді толық меңгеру үшін емес, тек жақсы баға алу үшін ғана оқуы
мүмкін.
Тестілеу бағаларының әділдігінде оқушылар көбінесе күмәндәнбайды, өйткені
бағалау кезінде бағалаудың стандартты өлшемдерін, нақты критерийлерін
қолданғанын және ол мұғалімнің қатысуынсыз асырылатыдығын біледі. Мұндағы
тест бағаларының шынайы бағаға сәйкестігін тек ғана профессионалды
жасатылған тест тапсырмаларынан анықтауға болады.
Әрине, тест тапсырмаларын барлық оқушылар жақсы қарсы алады деу қиын.
Өйткені, әр оқушы әр қалай оқиды. Кейде жақсы оқитын, дайындығы жоғары
дейтін оқушылардың өздері бақылау идеясына қарсы болады және кейбір
мұғалімдердің өздері де тест тапсырмаларына көп көңіл бөлгісі келмейді.
Өйткені олар емтихан барысында өздерінің қойған бағаларын растап, өз
жұмысының сапасының тиімді екендігін дәлелдегісі келеді, ал тест тапсыру
барысында ол оқушылардың алған бағаларын нәтижелерін басқа өзінің
әріптестерінің нәтижелерімен салыстырады. Не дегенмен де, педагогикалық
бақылаудың объективті болуы, субъективті болуына қарағанда жақсырақ.
Бақылаудың принциптері.
Бақылау үдерісіне қатысты бағыттаушы және регламенттеуші ролді дидактикалық
принциптер атқарады. Олар аз болса да, оқыту мен тәрбиелеудің ортақ
принциптерінен ерекшеленеді [1]. Бақылаудың педагогикалық тәжірибесіне
принциптер теориялық ережелер ретінде енеді де, ол оқушылардың танымдық іс-
әрекетін бақылауды тиімді орындауға септігін тигізеді. Бақылау
принциптерінің мақсаты – білім беру сапасын арттыру үшін бақылау үдерісінің
тиімділігін арттыру.
Бақылау үдерісі принциптердің тобымен регмаленттеледі: ғылыми және
тиімділік, иерархиялық ұйым, объективтілік, жүйелілік, әділеттілік және жан-
жақтылық принципі. Мұндағы атқарушы роль, әлбетте, ғылыми принцип, өйткені
ол бақылаудың жүзеге асырылуының тиімділігін анықтайды.
Ғылыми принцип оқушылардың білімін бағалау құралдарына негізделген ғылыми
бақылау тәжірибесінде қолданылады.
Мысалы, педагогикалық тест тапсырмалары. Тест тапсырмаларында ғана ғылыми
негізделген сапа критерийлері бар. Бұл тест тапсырмалары арқылы бақылауды
дәстүрлі бақылау әдістернен ең үлкен ажырататын белгі.
Ғылыми принцип тест тапсырмалары арқылы бақылауды екі сапа критерий бойынша
тексереді: сенімділігі және анықтылығы бойынша. Сенімділік критерийі тест
мінездемелерін нақтылық және тұрақтылық өлшемдерінің нәтижесімен
анықталады.
Оқушының меңгеру дәрежесін өлшем ретінде қарау арқылы, педагогикалық
бағалардың нақтылығына әсер ететін екі негізгі факторлар тобын көрсетуге
болады. Бірінші топ кездейсоқ мінезді болады. Оған әсерін алдын-ала біле
алмайтын психологиялық және физиологиялық факторлар жатады. Екінші топқа
кездейсоқ емес факторлар, таңдалған бақылау әдістері мен құралдарының
өлшемі жатады.
Тест сапасын бағалауда қажетті екінші критерий анықтылық түсінігімен
байланысты. Таңдалған тестің жарамдылық дәрежесі анықтылықтың көлемін
көрсетеді. Анықтылықтың көлемін анықтау кезінде өлшеудің мақсатын көрсету
қажет, яғни бағалауға түсетін дайындық аспектісін.
Әйтседе тестің ғылыми негізделген критерийлеріне сәйкес болса да, ол
тиімділік принципін орындады деген сөз емес. Өйткені ғылымилық принцип ол
тек қажетті принцип болса да, педагогикалық бақылаудың тиімділігінің
жеткілікті шарты емес. Тиімділік принципі сондай-ақ бақылауды өткізудің,
мұғалім тарапынан аз күш, уақыт жұмсау арқылы бақылау қызметтерін
орындайтын, белгілі бір әдістемесін талап етеді. Тиімділікті арттыру үшін
талаптар жиынтығын орындау керек. Мысалы, төмендегідей талаптар болуы
мүмкін:
білімді бақылаудың оқытушылық, тәрбиелілік және дамытушылық қызметтерінің
оңтайлы жүзеге асырылуы;
білімді бақылаудың диагностикалық қызметінің орындалуы кезінде
объективтілікке қол жеткізу;
бақылау үдерісінде максималды тиімділікке жету үшін мұғалімнің минималды
күш пен уақыт жұмсау мүмкіндігі;
оқушылардың дайындық дәрежесін бағалау үшін сапалы әдістер мен сенімді
тестерді қолдану.
Әрине, бұл талаптар қатып қалған заңдылық емес, ол қойылған мақсаттарға
байланысты өзгеріп отыруы мүмкін.
Ғылыми және тиімділік принциптерінен басқа бақылау тәжірибесінде
иерархиялық ұйымдастыру принципін қадағалауды түрлі мәнде қарастыруға
болады [34]. Ең басында ол бақылаудың мазмұнын анықтауда білім, білік және
дағдының белгілі бір иерархиясына сүйенеді.
Тәжірибеде тест тапсырмаларының барлық стандарттарға сәйкес келмеуі мүмкін.
Стандарт талаптарының көлемінің үлкендігі сондай, аттестациялық тестілеу
жүйесіне бір пәнді толық қамту мүмкін емес. Сонымен қатар, барлық
тақырыптарға тест формасы қолданылмайды.
Сонымен, иерархиялық ұйымдастыру принципі өлшеу құралдарының тәжірибелік
жасалу ортасына бағытталған. Ол тест тапсырмаларында орын алатын стандарт
талаптарының маңызын және көлемін қадағалайды. Әйтседе оның қолдану аймағы
кең, өйткені бақылаудың мазмұнын анықтау әрқашан мұғалімнің алдында тұратын
мәселе.
Иерархиялық ұйымдастыру принципінде бір ерекшелік бар. Оның іс-әрекеті
үздіксіз болу керек. Мысалы, бұл принципті тек ғана қорытынды аттестация
кезінде пайдалануға болмайды. Сонымен, бұл принцип мұғалімдерді білім
стандарттарына сай оқушылардың дайындық сапасын және деңгейінің сәйкестігін
жүйелі бақылауға итермелейді.
Педагогикалық бақылаудың жүйелілік принципі оның жоспарлығына байланысты.
Бақылаудың жиілігі, кездейсоқ болуы оқушылардың бойында нервтік қасиетті
және эмоционалды қысымды тудырады. Сонымен бірге, бақылауларды арасының
алшақтығы кері әсерін тигізеді. Жүйелік бақылау әсіресе сабаққа немқұрайлы
қарайтын және нашар оқитын оқушыларға қажетті.
Объективтілік және әділеттілік принципі өзара тығыз байланыста, өйткені
объективтілік әділеттіліктің қажетті шарты болып табылады. Мұғалім
принципті жүзеге асыру алдында, әдісті таңдап алардың алдында объективті
бағалар туралы мәлімет білуі тиіс. Әдетте, бұл екі мәнді ауыстырып алады.
Объективтілік туралы айтылса, оны көбінесе әділеттілікпен шатастырады.
Педагогикалық өлшем теориясында объективті баға басқаша мағынана ие, ол
өлшем қасиетінің компоненті немесе нақты баға.
Сонда да өлшем теориясына, барлық оқушылардың шикі баллдарында қате
компоненттің идеясы еніп кеткен. Бақылау тәжірибесінде кездесетін
идеалдандырылған шарттарда нағыз компонент – өлшем құралдарына байланыссыз
оқушының параметлік бағасы немесе уақыт аралығында өзгермейтін, бірақ оқыту
үдерісінде өзгеретін оқушы константасы. Кейде нағыз бағаны өлшемдердің
санының қадағаланған баллдық шегі деп қарастырады [48].
Әрбір анықтама жеткілікті жетілмеген, бірақ мұндағы мәселе анықтамада емес,
объективтілік принципін жүзеге асыратын және оқушылардың нағыз баллдары
туралы нақты мәлімет ала алатын әдісті таңдауда. Принципті жүзеге асыру
әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады, олардың ішінде тиімді және тиімді емес
әдістерді анықтауға болады.
Нағыз баллдарды шығаруды құрастыруға дәстүрлі қатынас ең оңай және ол
тиімдігі төмен болса да, мұғалімдердің арасында көп таралған, әсересе
педагог-практиктердің.
Бақылаудың нәтижелерінің объективтілігін арттырудың жолы тәжірибеде
тиімділігі төмен болғандықтан жүзеге асырылмаған үдеріс – әр пән бойынша
білім, білік және дағдының меңгеру эталондарын анықтау. Теоретиктердің
ойынша объективтілік принципін, егер мұғалімге тұрақты жасалған коллегиялық
көрсеткіштер жүйесін берсе, тәжірибеде жүзеге асыруға болады [6].
Сонымен, объективті бағалау принципін құрастыру тестілеуге байланысты.
Мұнда оқушылардың нәтижелерін объективизациялауда әдістердің жиынтығы жұмыс
жасайды. Ол тест тапсырмаларын ойластырудан бастап, жұмыстың аяқталуына
дейін, аяқтаушы оқушылардың баллдарыны шкаласы болуы тиіс.
Әсіресе заманауи тест теориясында объективизациялау мәселесі тиімді шешім
табады. Мұнда өлшеудің арнайы математикалық әдістері мен модельдері шикі
баллдардан нақты, шынайы бағаларға көшеді, ол нағыз өлшеу компоненттеріне
жақындаудың оңтайлы жолдарын береді [31].
Жан-жақтылық принципі бақылаудың мазмұнының нақты дұрыс таңдалу керектігін
атап көрсетеді. Ол өз кезегінде дайындық мазмұнын көрсету керек. Қорытынды
бақылауға арналған тапсырмалар қайталанбауы тиіс, бақылауға қажетті
сұрақтардың барлық аймағын қамтуы тиіс. Бірінші назар оқушылардың білім,
білік және дағдысын қалыптастыру болса, екіншісі тексеруші элементтер болып
табылады.
Сонымен, оқыту үдерісінің сапасын арттыру, бақылау жүйелерін жетілдіруге,
оқушы мен мұғалімнің бірге жұмыс істеу әдістері мен құралдарының идеясына
тікелей байланысты.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕСТІҢ СИПАТТАМАСЫ, ОНЫ ҚҰРАСТЫРУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫН
АНЫҚТАУ
Әлемде тестік тапсырмалар арқылы білім сапасы мен деңгейін тексеру
жоғары технологиялар қатарына жатқызылады.
Тестілеу әдісі көптеген дамыған елдерде қазіргі білімнің ажырамас бөлігіне
айналған жастардың дайындық деңгейін және жалпы білім сапасын болжаудың
тиімді құралы ретінде пайдаланылады.
Оқушылардың білімінің мемлекеттік стандарт талаптарына сәйкестігін
бақылауды ұйымдастырудың бір түрі – тесттік бақылау жүйесі. Ол оқушылардың
өз бетінше жұмыс әрекетін арттырып, оқытудың тиімділігіне қол жеткізіп,
ойлау қабілетін шығармашылық әрекетін белсендіреді. Осыларға қоса
оқушылардың білімдеріндегі оқулықтар анықталып, уақытты тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді. Тест тапсырмаларын мұғалім өз қалауынша тақырып, тарау
бойынша құрайды. Бірақ тесттердің көмегімен оқушылардың шығармашылық
дәрежесін бақылау мүмкін емес. Толық педагогикалық мақсатқа жету үшін оқу
үрдісінде тесттерді тексерудің барлық басқа түрлері мен тәжірибелік,
семинар сабақтар, реферат, баяндама әзірлеу арқылы оқушылардың нақты
даярлық дәрежесін көре аламыз.
Соңғы жылдары тестік әдіс оқу білімге қатысты барлық ұйымдарда кеңінен
қолданып жүр. Тест дегеніміз не?
Тест арқылы сынауда қандай жаңалық бар? Оның сұрақтары қалай дайындалады,
оны қалай өткізеді, тест арқылы сұраққа қалай дайындалу керек?
Тест - ағылшын сөзі, сынақ, байқау деген мағынаны білдіреді. Ең алғаш
рет оқушылардың білімін тексеру үшін тестіні ағылшын педагогы Дж.Фишер 1864
жылы қолданған.
Бүгінде тест қолдану оқытушылармен қатар оқушылар үшін де көп тиімді екенін
өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Нәтижесі тікелей белгілі болады. Тестік әдіс
талапкердің білім дәрежесін анықтауда көп уақыт алмайды.
Тест – оқушылардың білімін және дағдыларын тексеретін құрал болып табылады.
Педагогикалық тест деп белгілі мазмұны бар, ерекше формадағы
тапсырмалардың жүйесін атайды. Тест сынаққа түскендердің бір пән бойынша
білімінің құрамы мен құрылымын анықтайды. Басқа сынақ жұмыстарымен
салыстырғанда, тестің артықшылығы оның объективті, сенімді, көп
варианттылығы болып табылады. Тестің міндетті түрде бірнеше варианты
болуы керек. Бұл тексеру кезіндегі тиімділікті арттырады, өйткені
мұнша тапсырманың барлығын жаттап алу, есте ұстау немесе көшіріп
алу мүмкін емес. Тест тапсырмалары тек бақылау ретінде емес,
оқушыларды үйрету, машықтандыру үшін де тиімді. Педагогикалық тест
арқылы әрбір оқушының білім деңгейін нақты және тез анықтауға
болады.
Педагогикалық тест нәтижелі болу үшін оның қорытындысын міндетті
түрде статистикалық өңдеуден өткізу керек.
Педагогикалық тестіні құрастыру күрделі іс болып табылады, бірақ
мектеп мұғалімі тест тапсырмаларының комплектісін жасай алады. Ал,
тест тапсырмалары сабақ барысында оқушылардың білімін тексерудің
қатаң формасын машықтандырады.
Тестілеу - белгілі бір мәндер шкаласы бар стандартталған сұрақтар
мен есептер пайдаланатын психологиялық диагностика әдісі.
Педагогикалық тестер оқыту нәтижесін тексеру әдісі болып табылады. Әдетте
олар көп әрі тиімді болып келеді. Тестер өзінің болмысымен басқа бақылау
әдістерінен ерекшеленеді. Н.В.Рыбаков және Т.В.Григорьева тест құрылымын
былайша түсіндіреді: Мектеп тәжірибесінде көбінесе жауапты талап ететін
сұрақтардан тұратын тест пайданалынады. Сонымен қатар, кейбір кезде
мәтіннің ішінде қалып қойған сөздерді толтыру тестері, кейбір жағдайда
бірнеше жауаптардың арасынан бір дұрыс жауапты таңдау тестері
пайдаланылады. Заманауи тестердің көпшілігі бірнеше жауаптардың арасынан
бір дұрыс жауапты таңдау тестері (немесе жабық тест). Сұрақтардың
жауаптары көп жағдайда нақты айғақ болып келеді.
Педагогикалық тестер белгілі бір материал бойынша оқушылардың сол
материалды меңгеру дәрежесін анықтау үшін стандартты тапсырмалар
жиынтығынан құралады.
Тестік бақылау – оқушының жетістіктерін неғұрлым әділ бағалауға мүмкіндік
беретін, арнайы жасалған ғылыми-ұтымды процедура [7].
Тестілер – жеке тұлғалардың даралық психологиялық қасиеттерін, сондай –
ақ білімін, білігі мен машығын салыстырмалы шаралармен өлшеуге
арналған стандартталған тапсырмалар: психологиялық диагностиканың
негізгі әдістерінің бірі.
Тестілеу – модельдік жағдайлар болып табылады, олар арқылы индивидтің
тән сипатты реакциясы анықталып, зерделенетін нышан көрсеткіштерінің
жиынтығы деп есептелінеді.
Педагогикалық тестiң құрастыруының негiзгi кезеңдерi
Тест жасау үдерісі, оның ғылыми тұрғыдан негізделуі, өңдеу және жақсартуды
кезеңдерге бөліп қарастыруға болады.
1.Тестілеудің мақсатын анықтау, тест тапсырмасының түрін анықтау және оны
жүзеге асыру жолдары.
2. Оқу пәнiнiң мазмұнының талдауы.
3.Тестiң құрылымы және тапсырмалардың орналастырылу стратегиясының
анықтауы.
4.Тестiң спецификациясын өңдеу, тестiң ұзындығы және оның орындалу уақытын
таңдау.
5. Тестке дейінгі тапсырмаларды жасау.
6. Тест тапсырмаларын таңдау және таңдалған страгерияға байланысты
тасырмаларды бағалаудың нұсқасын жасау.
7. Тест тапсырмаларын және тестке дейінгі тапсырмалардың мазмұнын
сараптамадан өткізу.
8. Тестке дейінгі тапсырмалардың формасын сараптау.
9. Сараптаманың нәтижелерi бойынша тапсырмалардың мазмұнын және түрiн
өңдеу.
10. Ресми түрде мақұлданған тест әдiстерiн өңдеу.
11. Оқушылар және тесті өткізетін оқытушылар үшiн нұсқауларды өңдеу.
12. Ресми түрде мақұлданған тестеудi өткiзу.
13. Эмпирикалық нәтижелердiң жинау.
14. Тестiң орындалуының статистикалық нәтижелерін өңдеу.
15.Тестiң сапанын жақсартуы мақсаттарындағы өңдеудiң нәтижелерiнiң
интерпретациялау. Сапаның ғылыми қисынды белгiлерiне тестiң сәйкестiгiнiң
тексеру.
16. Алдыңғы кезеңге байланысты тапсырмалардың мазмұны мен формаларын
түзету. Тесті тазалау және қиындық параметрін ескере отырып, тест
тапсырмаларының жүйелілігін арттыратын жаңа тапсырмалар қосу. Тест
тапсырмасының ұзындығы мен орындау уақытын ескере отырып бағалау. Тестегi
тапсырмалардың орналастырылу ретiн ықшамдау.
17. Тестiң сапасының жоғарылатуы бойынша кезектi адымдардың орындау үшiн
ресми түрде мақұлдау кезеңiң қайталау.
18. Өңдеу мәліметтерін интерпретициялау, тест нормаларын орнату және
тестіленушілердің нәтижелерін бағалау шкаласын жасау.
Бір өзiндiк цикл пайда болады, тесті тазартқаннан кейін эмпирикалық
мәлiметтердi жинау кезеңiне қайта келуге тура келеді. Бұл цикл нақтылы
мағынада шексiз. Оның шексіз болуы тест тапсырмаларының барлығы жаман
болғанына және тесті құрастырушының тәжірибесінің болмағандығына байланысты
емес. Өйткені тесті құрастыру үдерісі және оны бағалау үдерісі жан-жақты
сараптауды талап етеді.
Сонымен қатар, тестің құрамын ұтымды таңдап алу оңай шешім емес. Себебі,
бұл жерде тек ғана тест тапсырмасының сапасы ғана емес, сонымен бірге тест
өткізілетін сыныптың дайындық деңгейін де ескеру керек. Бір оқушылар тобына
қолданылатын тапсырмалар, екінші оқушылар тобына мүлдем қолданылмайтын
болуы мүмкін.
Тест тапсырмаларын тиімді жасау көбінесе бастапқы тест материалдарының
сапасына байланысты болады. Ол өз кезегінде тест жасаушының тест
тапсырмаларының мазмұнын дұрыс таңдауына байланысты.
Қазіргі кезде тест түрлеріне көп көңіл аударылмауының себебі әдетте тест
құрылымының маңыздығымен ақталады. Бірақ тест құрылымының түрсіз
болмайтындығы бізге бұрыннан белгілі; егер тест тапсырмаларының адекватты
формалары теріп алынған болса, тест жұмысы толық түсінікті болады. Тест
түрлерін қолдану өте қажет болып табылады, бірақ толық құрылымды тест
жұмыстарын жасау үшін жеткілікті шарт емес. Түр тапсырмаларға құрылысының
бүтіндігін және анықтылықтығын, сыртқы ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Тест түрлеріне қатысты бірнеше педагогикалық қателесудерді назардан тыс
қалдыруға болмайды [8]. Біріншісі – ғылымдардың дәлелсіз бөлінуі: тест
жұмыстарының түрлерін қолдануға болатын және болмайтын. Бірақ негізінде
дұрыс дайындалған орыс тілінің, ән сабағының, басқа да әлеуметтік
сабақтардың тест жұмыстары математика, химия пәндерінің тапсырмаларынан
жаман көрінбейді. Осыдан барлық оқу орындарына, барлық пән түрлеріне ортақ
тест тапсырмаларын және инвариантты формаларын қарастырады.
Екіншісі қателесуі – тест түрлерінің санына байланысты. Кейбір авторлар
тест түрлерінің көптеген түрі бар деп ойлайды. Бірақ барлық нақты тест
түрлері негізінде 4 түрге бөлінеді. Қалғандары осы 4 түрдің ішіне жатады
немесе 2 түрдің қосындысы болып табылады. Тест түріне жаткызуга
болмайтындары да бар.
Үшінші қателесуі – тест түрлерінің білім дәрежесімен байланысы. Мысалға
алатын болсақ, жабық тест түрі тек төменгі дәрежедегі білімді бақылауға
арналған, берілген жауаптардың арасында біреуін таңдау оңай, деп
есептеледі. Ал бірақ негізінде, тест жұмысының қиындық деңгейі тест
құрылымының тапсырмаларының ауырлық деңгейлеріне байланысты. Тест түрімен
бақылау түрлері ғана байланысты.
Төртінші қателесуі – тест түрлерінің тек білімді тексеру үшін ғана
қолданылуы. Негізінде, тест тапсыпмаларының негізгі қолдану саласы – бұл
оқу үдерісі, өздігінен білім алу, өзін-өзі бақылау үдерісі.
Білімді бағалаудың басқа түрлеріндей тестік бақылаудың ерекшелігі де,
кемшілігі де болады.
Ерекшелігі:
Сапалы, объективті өткізілуі, стандартты түрде, жалпы білім тексеріледі.
Әділетті, оқушылар бірдей жағдайға қойылады, тікелей сабақ беретін мұғалім
қатыспайды, оқушының мектебі, тұратын орны ешқандай ерекшелік белгісін
алмайды.
Тестік бақылау кең көлемді оқу материалын қамтиды. Мысалы, ауызша емтихан
2-4 тақырып, жазбаша емтихан 3-5 тақырып қамтылады.
Бағалауы нақты.
Экономикалық жағынан тиімді (тексеретін адамдар саны, уақыты).
Қажетті жабдықтау және өткізу рәсімінің қарапайымдылығы нәтиженің
тікелей анықталуы.
Жеке және топтық жағдайда қолданылуы.
Математикалық өңдеуге қолайлылығы.
Қысқа мерзілімділігі.
Белгіленген стандарттың (норманың) болуы.
Кемшілігі:
Тестік сұрақтарды құрастыру, топтастыру ұзақ үдеріс. Барлық пәндер бойынша
стандартты тестер жоқ, бар болғанда да сапасы дұрыс емес.
Тест қорытындысында кемшіліктер анықталады, бірақ оның негізгі себебін біле
алмаймыз.
Тестік бақылауда оқушылардың шығармашылық қабілетін бағалай алмаймыз.
Тесте көп сұрақтардың қамтылуы уақыттың жетпеуіне, асығуына байланысты
кемшілік болады.
Тесте кездейсоқтық болуы әбден мүмкін. Жауап беру кезінде.
Орыс мектептеріндегі қазақ тіліндегі кемшіліктің болуы оқушының тілдік
бірлік аудармасын дұрыс білмеуінен болады.
Егер тестер арнайы құрастырылған және көптеген әртүрлі тапсырамалардан
құралған, сондай-ақ белгілі бір мазмұн бойынша реттелген болса оқушылардың
қиналатын тұстарын анықтауға жоғары мүмкіндік береді. Бұл стандартты
тапсырмалардағы амалдарды шығара алмау және белгілі сұлба бойынша ойлау
мүмкіндігінің жоқ болуы немесе білімін шығармашылық тұрғыда қолдана алмау
болуы мүмкін.
Педагогикалық тест түрлерінің жікелуі.
Педагогикалық тестің қызметтері мен міндеттерін ескере отырып тест
түрлерінің жіктелуі төмендегі 1-суреттегідей етіп бөлуге болады.
1-сурет. Педагогикалық тест түрлерінің жіктелуі
Жіктелу кестесі негізгі төрт педагогикалық тест топтамаларын көрсетеді.
Олардың ішінде кейбіреулері түрленген болып табылады және оларға қатынау
кезінде өзгеруі мүмкін. Сөзсіз, олардың барлығы оқушылардың дайындық
деңгейінің сапасын арттыруға маңызды және оқыту үдерісіне енгізер алдында
мұғалім арнайы әдістемелік әдебиет арқылы толық танысып алғаны жөн.
Тест мазмұнын жоспарлау.
Жоспар құры барысында бөлімдердің жобалы пайыздық бөлінуі жасалады және
пәннің әр бөлімі бойынша, бөлімнің маңыздылығы мен бөлінген сағатына
байланысты, қажетті тапсырмалар саны анықталады.
Бөлуді әдетте барлық тапсырма санынан бастайды. Әдетте ол бөлінуді
аяқтағанша сан өзгереді. Тапсымалардың шегі әдетте 60-80 сұрақ, өйткені
оған 1,5-2 сағат бөлінеді, сонда бір сұрақта 2 мин уақыт беріледі. Тест
мазмұнының жоспарын жасау мысалы төмендегі кестеде келтірілген (Кесте №1).
Мысал ретінде 7 сынып Информатика оқулығының Ақпаратты бейленеу мазмұндық
желісіне сәйкес бөлімін алайық.
Кесте №1. Ақпаратты бейнелеу мазмұндық желісіне сәйкес бөлімдердің тест
тапсырмаларының жоспары
№ Бақыланатын мазмұны Тапсырма Тапсырма
саны нөмірі
1 Табиғаттағы ақпарат түсінігі. 1 1
2 Ақпарат түрлері. 3 2,4,7
3 Ақпарат формалары мен оларды 2 3,5
өңдеу түрлері.
4 Ақпаратты ұсыну, жеткізу, 4 6,7,10,13
өндеу және сақтау тәсілдері.
5 Ақпаратты кодтау. 3 8,9,15
6 Ақпараттың өлшем бірліктері. 2 11,12
7 Ақпаратты жеткізудің, өңдеудің5 16,17,18,19,20
және сақтаудың техникалық
құрылғылары.
Әрине, тест жоспары мұғалім мақсатын анықтау кезінде белгілі бір мағынаға
ие бола бастайды. Тестің жоспарын құрмай тест тапсырмаларын жасау кезінде
мұғалім кейбір тақырыптарды, кейбір маңызды сұрақтарды ескермеуі мүмкін.
Сондықтан тест тапсымаларының жоспарын жасау оқу пәнінің мазмұнын толық
қамтуына көмектеседі.
Бірінші қадам тест мазмұнын жоспарлағаннан кейін тест спецификасы жасалады.
Мұнда бақылаудың мазмұны, құрылымы тіркеледі және тест тапсырмаларының
пайыздық қатынасы анықталады. Кейде тест спецификасын ашық түрде жасайды.
Ол тапсырмаларыдың типін, тест жасаудың мақсатын, тест тапсыру уақытын,
тесті өткізудің ерекшеліктерін, оқушыны бақылаудың тестерінің түрлерін және
т.б. мінездемелерді қамтиды.
Тестің ашық түрдегі спецификасы:
1) тест тапсырмаларын жасаудың мақсаты, тапсырмаларды жасауға, мінездеме
беруге мүмкін болатын орталардың негізгі қатынасын таңдау;
2) тест мазмұнын жоспарлауда қажетті нормативті құжаттар жинағы
(бағдарламалар базисі, түлектердің дайындық деңгейінің талаптары және
т.б.);
3) тестің жалпы құрылымының мінездемесі, ол субтестер (егер бар болса)
жинағынан және оларға деген қатынас сипаттамасынан тұруы мүмкін;
4) жабық тапсырмаларының жауаптар санын көрсететін әртүрлі тапсырмалардың
түрлерінің формасының саны, тест тапсырмаларының жалпы саны;
5) тестің параллелді нұсқаларының саны немесе кластердің нөмері мен саның
анықтайтын кластерге сілтеме;
6) автордың ұсынысы бойынша тест тапсырмасының деңгейі;
7) тест тапсырмасын орындаудың ұсынылған уақыты, соның ішінде субтестке
байланысты, формасының спецификасы байланысты бір тапсырмаға берелетін
орташа уақыт;
8) оқушылардың іс-әрекетінің оқу түрлері мен әртүрлі бөлімдеріне арналған
тапсырмалар;
9) тесті апробациялау үшін оқушылардың контингенті бойынша нұсқаулар;
10) стандарт талаптарының орындалуы (аттестациялау тестері үшін);
11) тестке енбеген талаптардың жиыны (аттестациялау тестері үшін);
12) тесте тапсырмалардың орналасу стратериясын автордың ұсынуы.
Тест тапсырмаларының қысқаша спецификасын жасаудың ең көп таралған түрі
білім мен дағдының пайыздық қатынас арқылы салыстыруына негізделген. Ол әр
тарау немесе бөлім бойынша оқушының білу керек материалының пайыздық
көрсеткішінен құралады.
Тест тапсырмаларының оңтайлы ұзақтығын анықтау мүмкін емес, ол құрастырып
жатқан мұғалімнің бақылауды ұйымдастырып жатқан кезінде анықталады. Көп
жағдайда тест тапсыраларының саны өтілген материалға байланысты.
Аттестациялау тесты негізінен 60-80 сұрақтар тұрады. Оған әдетте, 1,5-2
сағат бөлінеді.
Әрине, бастапқыда тест тапсырмасын жасау барысында тестегі тапсырмалар мен
анықталатын білім деңгейі түрлі өзгертулерге ие болады. Өйткені
тапсырмалардың дұрыс-дұрыс еместігін тапсырманы жасап болғанда ғана көруге
болады. Сондықтан, тест тапсырмаларын жасап болғаннан кейін талдау жасау
керек. Талдаудың нәтижесінде тестің тек дұрыс тапсырмалары қалады. Міне
сол кезде тест оқыту үдерісіне оң үлесін қоса алады.
Тесттің мазмұнын анықтаудың ортақ принциптері.
Тестің мазмұнының дұрыс таңдалғандығының дәрежесін анықтауға қатысты,
критерийлерден басқа ортақ принциптер бар [2]. Репрезентативті принципі, ол
тек тестің толықтығын ғана емес, сонымен қатар тест мазмұнының маңыздылығын
реттейді. Тапсырманың мазмұны, оқушылардың тестке берген жауабы арқылы
бөлім немесе өтіліп жатқан курс туралы оқушының білімі мен біліктілігін
мұғалім тексере алатындай етеліп жасалу керек.
Жүйелік принципі ортақ білім беруге байланысты және жүйелілік талаптары
сәйкес келетін мазмұны элементтерін жинақтауды қамтамасыз етеді. Жүйелік
принципін сақтау арқылы тесті тек білім көлемін ғана емес, сонымен қатар
оқушылардың білімінің құрылымының сапасын бағалауда қолдануға болады.
Тест тапсырмаларының мазмұнын анықтап алғаннан кейін, екінші саты тест
тапсырмаларын жасау басталады. Әдетте бұл тапсырма мектепте біраз жыл
қызмет жасаған тәжірибелі мұғалімдерге беріледі. Бірақ тест тапсырмаларын
жасауды бір ғана тәжірибе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тақырыптың өзектілігі. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жолдауында әлемдік
стандарттар деңгейінде сапалы білім беру қызметін көрсетуге қол жеткізудің
бір бағыты оқытудың, әр оқушының білімі мен қабілет деңгейінің тиімділігін
бағалаудың біртұтас жүйесін жасау деп атап көрсетілген. Оқу үдерісінің
өзекті мәселелерінің бірі – оқушылардың білім, білік, дағдыларын тексеру
екендігі белгілі. Тәжірибе көрсеткендей, әртүрлі оқу пәндерінен ұстаздарға
арналған көптеген дидактикалық материалдардың және әдістемелік ұсыныстардың
болғанына қарамастан, ұстаздардың көпшілігі оқушылардың білімін бақылау
үдерісін ұйымдастыруда көптеген қиыншылықтарға тап келеді. Бақылаудың
формальді әдіс-тәсілдерін қолдану, кей жағдайда оқушылардың білімін
бағалауда бақылаудың білімділік ролінің кемуі байқалады. Оқушылар бағалау
үдерісіне көбінесе қатыспайтындықтан, олардың өзін-өзі бағалау дағдысы
бұзылады. Бақылаудың формаларының, әдіс-тәсілдерінің шектеулі түрлерін
пайдалану оқытудың қорытындысын шығару мүмкіндіктерін және бақылаудың
негізгі қызметтерін жүзеге асыруды төмендетеді.
Қазіргі таңда бақылауға, тексеруге қатаң көңіл бөлінген: оқушылардың
білімін тек ғана мұғалім емес, сондай-ақ оқушылар да өз білімдерін өздері
тексереді. Сонымен қатар мұғалім өзінің өткізіп жатқан тақырыбына
байланысты өзінің сабақ жүргізу тәсілінің қаншалықты тиімді екенін тексере
алады. Сондай-ақ, ол кезде бақылау мен бағалаудың әртүрлі формалары мен
әдіс-тәсілдері пайдаланылады.
Бақылау үдерісін жақсарту үшін, бұл үдерістің жағымсыз жақтарын азайту үшін
не істеуге болады деген сұраққа дидактика әлі күнге жауап іздеуде. Әйтседе,
дидактиканың қазіргі таңда жеткен жетістіктерінің аз болғандығы соншама,
оны қажеттіліктермен салыстыру мүмкін емес.
Қазіргі қоғамдағы ақпараттандыру жағдайында оқушының жеке тұлғасын
қалыптастырып, оның ақпараттық қоғамда өмір сүруіне, сонымен қатар, ақпарат
ағымында дұрыс бағдар жасап, тиімді шешім табуына қажет жаңа ақпараттық
технологияларды таңдап алу және оларды қолдану қабілеттілігін
қалыптастыруда информатика пәнінің маңызы зор. Информатика пәні әлі де
құрылу және алмасу сатысында. Қазіргі таңда әртүрлі оқыту жүйелері мен
программалары бар көптеген оқу орындарында информатика пәнін жүргізу
тәжірибесі жиналуда.
Тест белгілі бір білім беру аймағында оқушылардың білімін тексеру
нәтижесінде объективті, нақты, қорытынды бағаның сапалы болуын қарастыратын
ерекше бақылау тапсырмаларының жиынтығы. Білім беру үдерісінің сапасын
бақылау мен бағалау өз кезегінде оқыту үдерісін, білім беру стандарттарына
өзгеріс енгізуден бастап, сабақ беру әдістерінің жетілдіруі мен оқушылардың
өзіндік жұмысының нәтижелілігін арттыруға дейін, басқаруға кең мүмкіндік
береді. Тест тапсырмаларын пайдаланудың тағы бір тиімділігі, ол
оқушылардың ішінен дарынды оқушыларды ерте жастан бастап анықтап алуға және
олармен жеке оқыту жұмыстарын жүргізу мүмкіндігі.
Әрине, тестілеу үдерісі білімді бақылаудың дәстүрлі формаларын, оқытушы мен
оқушының қарым-қатынасына негізделгенін жоққа шығармайды. Мұндай бақылау
білімді бақылаудың оқытушылық функциясын атқарады, ол мұғалімдерге
оқушылардың білімі туралы, сондай-ақ, оқушылардың сабаққа дайындық
барысында жіберген қателіктері туралы және сыныптың немесе оқушының
эмоционалды-психологиялық жағдайы туралы мәлімет береді. Бірақ, білімді
бақылаудың дәстүрлі формалары оқу орындарының, ауданның, облыстың немесе
мемлекеттің білім беру үдерісін басқару мақсатында жасалатын бақылау
нәтижелерінің нақты, субъективті бағаларын бере алмайды. Ал мұндай мәселе
мемлекет пен қоғам алдында баяғыда қойылған болатын.
Ғылымда жетістіктерге негізделген басқа да көптеген технологиялар секілді,
тестілеу үдерісі педагогикалық тестерді жасаушылар мен пайдаланушылардан
өте жоғарғы деңгейлі дайындықты талап етеді. Ең бастысы педагогикалық
бақылауда қолданылатын қатаң ережелер мен математикалық құралдармен тығыз
байланыста болу. Тестілеу ешқандай да жеңіл жолдарды мойындамайды: қате
жасалынған, апробациядан өтпеген тестер қате жауап ғана бере алады,
сондықтан ондай тестерді қолдану алдыға қарай емес артқа қарай жүру болып
табылады.
Зерттеу мақсаты – мектеп информатика курсы бойынша білім сапасын арттыру
мақсатында бақылау үдерісін нығайту.
Зерттеу нысаны – мектеп информатика курсында оқушылардың білімін бақылау
үдерісі.
Зерттеу пәні – мектеп информатика курсы бойынша білімді бақылау үдерісі.
Зерттеудің ғылыми болжамы – егер, мектеп информатика курсы бойынша
педагогикалық бақылаудың оқытушылық және дамытушылық қызметтерін
қанағаттандыратындай тест тапсырмаларын жасау әдістері жан-жақты
қарастырылса, онда оқушылардың білім бақылау үдерісінің тиімділігі артып,
білім сапасы жоғарылай түсер еді.
Зерттеудің міндеттері:
білімді бақылаудың ғылыми әдістемелік негіздеріне шолу жасау;
мектеп информатика курсы бойынша бақылау үдерісін тест тапсырмалары арқылы
жүзеге асырудың тиімділігін негіздеу;
бақылаудың қызметтерін ескере отырып, тест тапсырмаларын жасау әдістерін
қарастыру;
мектеп информатика курсы бойынша бақылау тапсырмаларының компьютерлік
моделін жасау.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздерін: педагогикалық бақылау
негізі (В.С.Аванесов, М.Б.Челышкова, А.Е.Сағымбаева), тест тапсырмаларының
теориялық негіздері (Т.О.Балықбаев, А.Е.Сағымбаева, Ибрагимова Н.Ж.)
құрайды.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы және теориялық құндылығы:
мектеп информатика курсы бойынша бақылау үдерісін тест тапсырмалары арқылы
жүзеге асырудың тиімділігі негізделді;
бақылаудың қызметтерін ескере отырып, тест тапсырмаларын жасау әдістері
қарастырылды;
мектеп информатика курсы бойынша бақылау тапсырмаларының компьютерлік
моделі жасалып, жүзеге асырылды.
Зерттеудің тәжірибелік мәні – информатикадан бақылаудың қызметтерін ескере
отырып, жасалған тест тапсырмаларының білімді бақылау үдерісінде
қолданылуы.
1 ТАРАУ. ЗАМАНАУИ ОҚУ ҮДЕРІСІНДЕГІ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ БАҚЫЛАУ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ
Бақылау — бұл бір уақытта теоретикалық зерттеу объекті және мұғалімнің
практикалық іс-әрекетінің аймағы. Бақылау арқылы жаңа оқыту әдістерінің
артықшылықтары мен кемшіліктерін шығаруға, оқытудың жеткен, жүзеге асырылып
жатқан және жобаланған деңгейлерімен өзара қатынас жасауға, әртүрлі
мұғалімдердің жұмыстарын салыстыруға, оқушының жетістіктерін және білімінің
кемшілік тұстарын анықтауға, сондай-ақ, оқыту органының басшылығына басқару
туралы және басқа да маңызды амалдарды шешуде объективтілі ақпарат алуға
мүмкіндік береді.
Оқыту үдерісіне қатысты педагогикалық бақылау ұғымының бірнеше түсінігі
бар. Бір жағынан, педагогикалық бақылау тексерудің дидактикалық және
методикалық жүйелерінің бірігуі. Бұл оқыту үдерісінің нәтижелілігін және
олардың тиімділігін арттыруға бағытталған мұғалімдердің және оқушылардың
өзара қатынастағы бірлескен іс-әрекеті. Екінші жағынан, күнделікті оқыту
үдерісіне қолданатын бақылауға қатысты, ол кездегі бақылау оқушылардың оқу
іс-әрекетінің нәтижесін және бағаларын шығару үшін қолдану.
Оқу үдерісінің ажырамас бөлігі бақылау үдерісі болып табылады. М.В.Гамезо
бақылаудың мынадай анықтамасын береді: бақылау – ол тексеру, сонымен қатар
әрқашан оқыту мақсатында тексеру мен бақылауды көздеу[2].
П.И.Пидкасистыйдың ойынша бақылау оқу үдерісінің барлық кезеңінде орын
алады, бірақ бақылау үдерісі белгілі бір тақырыптар немесе бір бөлімді
өткен кезінде жоғарғы мәнге ие болады. П.И.Пидкасистыйдың айтуы бойынша
бақылау үдерісінің мәні оқушылардың өткен тақырыпты қаншалықты деңгейде
меңгергенін және ол білім сол бағдарлама бойынша, сол пән бойынша
мемлекеттік білім стандартымен сәйкес пе соны анықтау[1].
Информатика курсы бойынша Мемлекеттік білім стандартын енгізу оқушылардың
білім, білік және дағдысын бақылау мен бағалау әдістемесіне, білім берудің
сапасын арттыруға бағытталған, көптеген өзгерістер алып келді.
Тексеру – білім берудің мақсаттарына жету дәрежелерін, білім және дағдыны
дамыту жолындағы қиыншылық пен жетістіктерді анықтау.
Бақылау – жоспарланған нәтиженің сапасын стандарттармен және эталонды
талаптармен сәйкестендіру амалы.
Есеп – оқушылардың білім мен дағдыны меңгеру үдерісінің толықтығы мен
динамикасы туралы мәлімет алуға мүмкіндік беретін бақылау және тексеру
нәтижелерін жүйеге енгізу және тіркеу.
Баға – оқушылардың оқу жұмыстарының сапасын арттыру мақсатында
ынталандыратын білім берудің нәтижелерінің сапалы және сандық талдауы.
Бағаны қою – білім беру іс-әрекетінің нәтижелерін ресми қабылданған шкалаға
сәйкес рангті немесе баллды, оның дәрежесін анықтау.
Педагогикалық және әдістемелік әдебиеттерде бақылау терминін көбінесе
жоғарыда көрсетілген диагностикалардың барлық түрлеріне де қолданатындығын
ескергеніміз жөн.
Оқушылардың білім, білік және дағдысын диагностикалау білім беру
үдерісінің, білім беру периодының барлығында жүзеге асырылуы және білім
берудің бірізділігін, жүйелілігін және толықтығын еркеруі тиіс, маңызды
құрылымдық компоненті болып табылады. Мұның барлығы тексеру және бақылау
жүйелеріне көптеген басқа да бақылау түрлерін қосуды талап етеді. Бірақ,
қай жағдайда да жүйе оқушыларды дамытушы роль атқару керек. Ол төмендегідей
шарттарды орындау керек [34]:
бақылаудың жеке мінезі;
білім берудің барлық сатыларында бақылаудың жүйелілігі және жиілігі;
оқушылардың бақылау жұмысын өткізуге құмарлығын арттыру үшін бақылаудың
формаларының түрлілігін, оның оқушыларды бақылаудың оқытушылық, дамытушылық
және тәрбиелік қызметтерін қамтамасыз ету;
жанжақтылығы: бақылау оқу бағдарламасының барлық жақтарын қамтамасыз ету
керек, оқушылардың интеллектуалдық және тәжірибелік білітіліктері мен
дағдысын, теориялық білімдерінің бақылауды қаматамасыз ету;
объектілігі;
дифференциалды қатынас;
берілген сыныпта оқушылардың оқу жұмыстарын бақылауды жүзеге асыратын
мұғалімдердің талаптары.
Бақылаудың қызметтері.
Бақылаудың мақсаты – кері қатынасты орнату: пән бойынша білім беру
стандартына сәйкес (міндетті минимум) оқушылардың білімді меңгеру дәрежесін
анықтау.
Әдіскер Шаталов В.Ф. бақылаудың келесі қызметтерін атап көрсетті [4]:
Бақылаушы-түзетуші (оқушылардың меңгерген материалдың деңгейін жақсарту
үшін жаңа материалды меңгеру деңгейін анықтау).
Бақылаушы-ескертуші (оқушылардың назарын қандай дағдылар мен біліктіліктер
бақылауға түсетініне аудару).
Бақылаушы-жалпылаушы (белгілі бір тақырып бойынша оқушылардың сөйлеу
дағдылары мен сөйлеу біліктіліктерін анықтау).
Бақылаушы-ынталандырушы (бағалау оқу үдерісінің ынталандырушы құралы болып
табылады).
Бақылаушы-оқытушы (тапсырмалардың мазмұны, бақылау әдіс-тәсілдері және
әдістемесі оқытушылық тұрғыда болуы тиіс).
Бақылаушы-диагностикалық (материалды меңгеруінің қандай дәрежеде екенін дер
кезінде анықтап, сол нәтижеге байланысты әрі қарайғы оқыту үдерісін
жоспарлау).
Бақылаушы-тәрбиелеуші және дамытушы.
Бұдан, егер бақылау тапсырмалары жоғарыда көрсетілген бақылау қызметтерінің
барлықтарын ескере отырып жасалса, онда бақылау үдерісі оқушыларды
бақылаудың тиімділігі жоғары құралы болып табылады.
В.И.Загвязинский оқытудың нәтижелерін бақылау мен бағалаудың негізгі
қызметтерін белгілейді – оқытушылық, ынталандырушылық, аналитико-
жөндеушілік, тәрбиелік және дамытушылық [27].
Оқытушылық қызмет кезінде тексеру, бақылау, есеп секілді оқытудың
элементтері орындалады. Қызметтің мақсаты – оқушының меңгеру деңгейін
анықтап, тіркеп ғана қоймай, сонымен қатар, оқушыға қателерін дұрыстап,
меңгерудің түрлі әдістерін ескере отырып, әрі қарай оқуын қамтамасыз ету.
Ынталандырушы қызмет оқытушылық қызметтің логикалық жалғасы және
толықтырмасы болып табылады. Қызметтің мақсаты – оқушыға жеткен
жетістіктерімен тоқталып қалмай, әрі қарай дамып, жаңа мақсаттарға жетуге,
білімді меңгерудің және дамудың ең жоғарғы дәрежелеріне жетуін қамтамасыз
ету.
Аналитико-жөндеушілік қызметі мұғалімнің педагогикалық рефлексиясына,
өзіндік талдауына, оқытуды жорпарлау және ұйымдастыру шеберліге байланысты.
Бұл қызметтің мақсаты – оқыту-танымдық іс-әрекетті жөндеу және өзіндік
жөндеуді, білім сапасының динамикасы бойынша ақпарат жинау, бір типті
қателелерді жою шараларын, материалды меңгеру қиындықтарын ескеру.
Тәрбиелеушілік және дамытушылық қызмет өзін-өзі бағалаудың,
жауапкершіліктің, пәнге деген шығармашылық қатынастың, өзін-өзі бақылаудың,
өзінің мүмкіншіліктерін дамытудың адекватты құруымен байланысты.
Бақылаушы қызмет жетістіктердің деңгейін тіреуді, олардың нормалар мен
стандарттарға сәйкес келуін, сонымен қатар білім мен дамудың жоғарғы
дәрежелеріне жетуді қамтамасыз етеді.
Педагогикалық бақылаудың қызметтері өзара байланысты, бірақ солардың ішінде
бір қызмет басыңқы болады. Мысалы, семинар сабақ оқытушылық қызметті басым
етсе, колоквиум, сынақ, емтихан – бақылаушылық қызметті басым етеді.
Бақылау қызметінің негізі оқытудың нәтижелерін жан-жақты когнитивтік
(білімді меңгеру мен оларды қолдану), психологиялық (тұлғаның дамуы) және
әлеуметтік (әлеуметтік адаптация) орталарынан бақылаудан тұрады [27].
Сондықтан, көптеген заманауи педагогтардың ойынша оқытудың мақсаты
диагностикалық болуы керек.
Сонымен, білімді бақылау (соның ішінде информатикадан) екі бірдей мәселені
орындайды: мемлекеттік стандарт бойынша білім талаптарының меңгерілуін және
оқытушы іс-әрекеттің субъект ретінде жоғарылауын.
Әртүрлі әдістердің шығарылуы бақылау үдерісінің мақсатының дұрыс қойылуын
қамтамасыз етеді.
Оқушылардың білімін бақылау және нақты бағалаудың тиімді құралы
педагогикалық тест болып табылады.
Негізінде тест тапсырмаларын оқыту үдерісінде қолданудың маңызы зор.
Өйткені тест тапсырмаларын қолдану оқушыларды пәнді сапалы меңгеруге
ынталандырады, ал мұғалімдерді сапалы жұмыс жасауға қосымша ынталандырады.
Педагогикалық тестерді пайдалану бақылаудың барлық қызметтерін пайдалануға
мүмкіндік береді және оның негізгі принциптарына сәйкес келеді.
Педагогикалық тестер бақылау тапсырмаларын жетілдіре отырып, оқыту
үдерісінің сапасын арттыруда жаңа мүмкіншіліктерге жол ашады.
Бақылаудың формалары.
Заманауи бақылау жүйесінде білімді тексеру мен бағалаудың (диагностикалау)
көптеген түрлері қолданылады.
Атқаратын қызметтеріне байланысты бақылаудың төмендегідей түрлерін
анықтауға болады [28]:
- констациялаушы, мақсаты материалды меңгерудің фактілік мониторингі;
- құрылымдық, мақсаты күтіліп жатқан нәтижелерді талдау, өзгерістерді
бақылау, нәтижеге әсер ететін факторларды шығару;
- түзетуші, мақсаты білімдегі кемшіліктерді шығару.
А.И.Бочкин бақылауды мұғаліммен, компьютермен, жолдастарымен, өзін-өзі
бақылау деп бөледі, жолдастарының бақылауына ерекше мән береді. Бақылаушы
басқа адамның ойын түсіне алады, өзінің ойын айтып түсіндіреді, өзінің
білімін ауызша береді.
Оқу үдерісінің ажырамас бөлігі бақылау үдерісі болып табылады. М.В.Гамезо
бақылаудың мынадай анықтамасын береді: бақылау – ол тексеру, сонымен қатар
әрқашан оқыту мақсатында тексеру мен бақылауды көздеу [2].
П.И.Пидкасистыйдың ойынша бақылау оқу үдерісінің барлық кезеңінде орын
алады, бірақ бақылау үдерісі белгілі бір тақырыптар немесе бір бөлімді
өткен кезінде жоғарғы мәнге ие болады. П.И.Пидкасистыйдың айтуы бойынша
бақылау үдерісінің мәні оқушылардың өткен тақырыпты қаншалықты деңгейде
меңгергенін және ол білім сол бағдарлама бойынша, сол пән бойынша
мемлекеттік білім стандартымен сәйкес пе соны анықтау [1].
Бақылау түрлерін классификациялай отырып, көптеген ғалымдардың оларды
ағымдық, тематикалық (тақырыптық), периодтық (сатылық) және қорытынды
бақылау деп бөледі.
Ағымдық бақылау ауызша сұрау, жазбаша бақылау жұмысы, сонымен бірге
педагогикалық тест арқылы жүзеге асырылады. Ағымдық бақылаудың мақсаты –
оқыту үдерісін бақылау. Ағымдық бақылауды өткізу мұғалімге оқушылардың
білім, білік және дағдысы туралы жүйелі ақпарат алу мүмкіндігін береді. Бұл
ақпарат оқушыларды білімді меңгеру үдерісін уақытылы түзетіп, оқыту
үдерісін керек бағытқа қарай сілтеуге мүмкіндік береді.
Тематикалық (тақырыптық) бақылау бағдарламаның тақырыбының немесе бөлімінің
меңгерілу дәрежесін анықтайды. Тақырыптық бақылау негізінде мұғалім басқару
үдерісін өз қолына алады. Алынған мәліметтердің өңдеу нәтижесінде мұғалім,
егер бақылау қорытындысы қанағаттанарлықсыз болса, тақырыпты қайта
түсіндіруді немесе егер қанағаттанарлық болса келесі тақырыпқа көшу
қажеттіліктігін шешеді. Тақырыптық бақылау кезінде оқушылардың бөлім
материалдарын меңгеру динамикасы, алгоритмдер мен ойлау үдерістерінің
рационалды дәрежесі туралы тест тапсырмаларын жасауға қолданылған ақпарат
қызықты. Сондықтан тақырыптық бақылау үдерісінің тест тапсырмаларын жасау
көбінесе ПЭЕМ көмегімен жұзеге асырылады.
Периодтық (сатылық) бақылаудың функционалды қажеттілігі – білім берудің
белгілі бір сатысының нәтижесін шығару. Бұл үдерісте оқушылардың дайындық
деңгейін бағалау бағдарлама бөлімдерінен сынақ, емтихан, тест алу арқылы
орындалады.
Тақырыптық және сатылық бақылаудың толық көрсеткіші – оқушыларда өзін-өзі
бақылау дағдысының қалыптасу дәрежесі және тапсырмаларды орындау кезінде
оларды түзете алу мүмкіндігі [18]. Өкінішке орай, мұндай дағдыларды
қалыптастыру мұғалімнің іс-әрекетінің деңгейін төмендетеді, өйткені мұғалім
барлық күшін оқушыларды бақылау мен бағалауға жұмсайды. Сонымен бірге, өзін-
өзі бақылау үдерісінің қалыптасуына, жетекші ролі оқушы емес мұғалім
атқаратын, дәстүрлі әдістер кедергі болады.
Өзін-өзі бақылау дағдыларын қалыптастырудың жаңа мүмкіндіктерін
педагогикалық тестер ашады. Бағдарламалы-инструменталды құралдармен
байланысқан, компьютерлік техникамен және өзін-өзі бағалау шкаласымен
арнайы жасалған тест бағдарламалары мұғалімнің жұмысын жеңілдетіп, оларға
оқыту үдерістеріне жаңа көзқараспен қарап жаңа идея қосуларына мүмкіндік
береді.
Негізінде өзін-өзі бақылауға арналған курстың әр тақырыбы бойынша
дайындалған тестер қолданылады. Бұл тестер әмбебап бақылаушы орталарда
сақталады, олар бақылаушыдан басқа, оқытушылық қызмет пен білім беру
үдерісінде бақылаудың реттілігін өзгерту қызметін атқарады. Ортамен жұмыс
жасау барысында оқушы тақырыпты, жұмыс жасау режимін және бақылау
сұрақтарының санын өзі таңдайды. Тапсырмаларды орындап болғаннан кейін
жауаптар компьютерге енгізіледі, соның нәтижесінде жауап эталондары арқылы
тексеріп және баға критерийлерін ескеріп компьютер оқушы бағасын шығарады.
Қажеттілігі бойынша оқушы жіберген қателіктерін көре алады және оқытушы
ортадан анықтамалық мәлімет ала алады.
Қорытынды бақылаудың мақсаты – толық оқыту курсын аяқтаған кезіндегі
оқушылардың білім, білік және дағдысын тексеру. Қорытынды бақылаудың
әдеттегі түрі ол емтихан немесе қорытынды тест тапсырмасы. Қорытынды
бақылаудың көп қолданылатын орталарының бірі – орта білім беру ұйымдарының
түлектерін аттестациялау болып табылады. Білім беру ортасында аттестациялау
дегеніміз – түлектердің білімінің ортақ бекітілген, құжаттармен рәсімделген
білім сапасына сәйкестігі.
Аттестациялаудың түрлілігі әртүрлі жүйелерді қолдануды талап етеді. Ортақ
білім беру ұйымдарының түлектерін қорытынды аттестациялау кезінде білім
беру стандартының, стандарт ролін атқаратын нормативті құжаттардың
талаптары жоғарғы роль атқарады. Сонымен бірге, ЖОО-на түсу емтихандарын
тапсыру кезінде де сол талаптар маңызды болып табылады [34]. Аттестациялау
үдерісі бақылаудың әдістері мен формаларының әр түрлілігін қолданыға
мүмкіншілік береді, соның ішінде ең маңызды орында тестілеу үдерісі болып
тадылады. Тестер аттестациялау үдерісінің жаңа мүмкіншіліктерін ашады,
өйткені олар бағалаудың барлық қажетті қасиеттерін ескереді: негізделуі,
объективтілігі және салыстырмалылығы.
Тестілеу бағаларының негізделуі аттестациялаушы тестердің мазмұнын стандарт
талаптарының репрезентативті көрінісі. Жаппай сұрау таңдаумен ауыстырылатын
қарапайым емтиханнан айырмашылығы, тестер стандарт талаптарының басым
бөлігін орындайды және соның нәтижесінде аттестациялаушы бағаны негіздейді.
Тест бағаларының объективтілігінен күмәндәну қиын. Оларды алу үдерісінде
субъективизм мен дәстүрлі түрде тексеру арқылы қойылған бағамен салыстыру
мүмкін емес екендігін анықтайтын моменттерді көру мүмкін емес. Түзетуші
аттестациялау тестсіз өту кезінде дәстірлі бағалау үдерісінде
салыстырмалықтың болмауы оның негізге кемшілігі болып саналады. Осыдан қай
мектептің, қандай ұстаздардың білім беру үдерісі қаншалықты тиімді жүзеге
асырылатынын аңғаруға болады. Бұл сұраққа жауапты тек ғана профессионалды
жасалынған аттестациялау тесті арқылы алуға болады.
Авторлардың көпшілігі бақылау қызметтерінің негізгілеріне диагностикалық,
бақылаушылық, оқытушылық, тәрбиелеушілік, дамытушылық және ынталандырушылық
қызметтерін жатқызады. Бұл тізім дәстүрлі бақылау үдерісіне қатысты
жасалғандықтан дәстүрлі болып келеді. Тест жүйесінің пайда болуы бұл
тізімнің өзгеруіне себеп болды. Тестілеу нәтижесінде жаңа педагогикалық
бақылау қызметі – болжамдық пайда болды. Бұл қызмет оқушының оқу материалын
қаншалықты дәрежеде игергендігін болжап көрсетеді.
Жаңа материалды меңгеру қабілетілігі, сөзсіз, алдыңғы материалдың
меңгеруінің нәтижесіне байланысты болады, сондықтан оны оқушыны бақылау
нәтижесінде болжауға болады. Мұндағы негізгі көкейкесті мәселе, болжамды
жүзеге асыратын құрал құрастыру. Әрине бізге тәжірибеден белгілі, оқушының
білімінің мықтылығын дәстүрлі бақылау үдерісімен болжау қиын. Бірақ, егер
тестілеу жүйесін қолдансақ, бұл мәселені шешуге болады. Бұл жағдайда
тестілеу жұмысының нәтижесі оқушылардың материалды қабылдауының қорытындысы
бола алады [32].
Диагностикалық қызмет ағымдық бақылаудан шығады, ол оқушылардың дайындық
кезіндегі қателіктерін жоюға және диагностикалау нәтижесінде оқыту
басқарудағы кейбір мәселелерді шешуді мұғалімнің қолға алуына бағытталған.
Қателіктерді анықтаумен қоса, ол қателіктердің жіберілу себептерін, жаңа
сабақты меңгеру кезінде оқушылар тап болған қиыншылықтарын анықтауды
орындайды.
Диагностикалық қызметті енгізу, әрине заманауи оқыту үдерісінің сапасын
арттыру шарты болып табылады. Талдаудың детальды жүргізілуінің арқасында
педагогикалық диагностика оқыту үдерісін жекешелендірудің жаңа
мүмкіншіліктерін ашады. Әр оқушы жаңа тақырыпқа басқаларға байланыссыз, өзі
тақырыпты толық меңгеріп, қателіктер жібермейтін жағдайға жеткенде ғана
көше алады. Оқыту темпі иілгіш болып келеді: материалды тез меңгеретін
оқушы ілгері жүрсе, баяу қабылдайтын оқушыға қосымша жұмыс пен күш жұмсауға
тура келеді. Қорындылай келе, мұндай үдеріс оқушылардың дайындық деңгейінің
сапасын жоғарылатуға бағытталғанын анық көреміз.
Дәстүрлі, үйреншікті, тиімділігі аз жаппай білім беруді диагностикалау
құралдарымен қатар дәстүрлі емес, тиімділігі жоғары құралдар бар. Соңғысына
диагностикалық тестерді жатқызуға болады. Дәстүрлі емес әдістердің
артықшылығы – егер оқушының іс-әрекетінің талдауын жүргізсек, олар
анықтырақ [26].
Диагностикалық қызметті тестілеу арқылы жүзеге асыруда көптеген
қиыншылықтар шығады, өйткені тестің бақылаудағы маңызы әр түрлі
мұғалімдермен әр түрлі бағаланады. Мұнда бірнеше көзқарасты қарастыруға
болады. Әдетте олар бірін-бірі жоққа шағарады. Мұғалімдердің бір тобы
тестілеудің кемшіліктеріне жарқындығын келтірсе, екінші тобы ол қасиетті
керісінше оқушылардың қызығушылығын арттыруда ерекше орын алады дейді. Ал
үшінші тобы тест тапсырмаларын бақылауда қолдану мүлде дұрыс емес деп
есептейді. Соңғыларының ойынша тест тек ғана оқушылардың қорытынды
жетістіктерін анықтауға ғана пайдалануға болады, мүлдем қателіктерді
шығарып оларды түзетуге емес [26].
Тәрбиелік қызмет, егер оны мұғалім жүзеге асыра алса, онда ол оқушылардың
бойында оң қасиеттердің қалыптасуы әсерін тигізеді: білімге деген
құштарлық, жүйелі түрде жұмыс жасай алу, өзін-өзі бақылау және бағалау
дағдылары, өзінің маңыздылығы және активтілігін арттыру. Қасиеттердің
жиынтығы әшейін таңдалмаған – ол тәжірибемен дәлелденген. Оқушылар пән
бойынша құрылымды жүйелі бақылау жүргізілетінін алдын-ала білсе, пәнді
тереңнен және толық оқиды.
Тәрбиелік қызмет оқушылардың ынталандырушы іс-әрекеттін орындаудың жетекші
ролін атқарады. Әйтседе бұл тек ғана теория негізінде ғана. Шынайы өмірде
бақылау арқылы ынталандыру барлық кезде және барлық жерде жүзеге
асырылмайды. Мұнда көбісі таңдалған әдістер мен формаларға байланысты. Егер
бақылау объективті және қойылған бағалар әділетті болса, оқушылардың жаңа
сабақты жақсы меңгеру стимулы пайда болады. Ал егер мұғалімнің бағалауы
субъективизиммен негізделген, жүйелі бақылау жүзеге асырылмай, бағалау
әділетті болмаса, ол оқушыларға кері әсерін тигізеді. Мұның нәтижесін
оқушының мұғалімге деген көзқарасы түбегейлі өзгереді және пәнге деген
қызығушылық басылады.
Оқушылардың айтуынша, оған нақты сылтау бар шығар, дәстүрлі әдіспен алынған
әр бағада субъективизм бар. Сондықтан, әр баға, әсіресе қанағаттанарлықсыз
баға оқушының қабылдауында мұғалімнің сол оқушы туралы ойын білдіреді.
Жақсы, бағалар әрине ынталандырады, ал әділетсіз нашар бағалар, оқушының
оқуға немқұрайлы қарап, мұғаліммен ара қатынасының нашарлауына әкеліп
соғады [28]. Педагогикалық бақылаудың субъетивизмінде тағы бір жағымсыз жақ
бар. Ол пәнге деген прагматикалық қатынастың сылтауы болып табылады, мұнда
оқушы пәнді толық меңгеру үшін емес, тек жақсы баға алу үшін ғана оқуы
мүмкін.
Тестілеу бағаларының әділдігінде оқушылар көбінесе күмәндәнбайды, өйткені
бағалау кезінде бағалаудың стандартты өлшемдерін, нақты критерийлерін
қолданғанын және ол мұғалімнің қатысуынсыз асырылатыдығын біледі. Мұндағы
тест бағаларының шынайы бағаға сәйкестігін тек ғана профессионалды
жасатылған тест тапсырмаларынан анықтауға болады.
Әрине, тест тапсырмаларын барлық оқушылар жақсы қарсы алады деу қиын.
Өйткені, әр оқушы әр қалай оқиды. Кейде жақсы оқитын, дайындығы жоғары
дейтін оқушылардың өздері бақылау идеясына қарсы болады және кейбір
мұғалімдердің өздері де тест тапсырмаларына көп көңіл бөлгісі келмейді.
Өйткені олар емтихан барысында өздерінің қойған бағаларын растап, өз
жұмысының сапасының тиімді екендігін дәлелдегісі келеді, ал тест тапсыру
барысында ол оқушылардың алған бағаларын нәтижелерін басқа өзінің
әріптестерінің нәтижелерімен салыстырады. Не дегенмен де, педагогикалық
бақылаудың объективті болуы, субъективті болуына қарағанда жақсырақ.
Бақылаудың принциптері.
Бақылау үдерісіне қатысты бағыттаушы және регламенттеуші ролді дидактикалық
принциптер атқарады. Олар аз болса да, оқыту мен тәрбиелеудің ортақ
принциптерінен ерекшеленеді [1]. Бақылаудың педагогикалық тәжірибесіне
принциптер теориялық ережелер ретінде енеді де, ол оқушылардың танымдық іс-
әрекетін бақылауды тиімді орындауға септігін тигізеді. Бақылау
принциптерінің мақсаты – білім беру сапасын арттыру үшін бақылау үдерісінің
тиімділігін арттыру.
Бақылау үдерісі принциптердің тобымен регмаленттеледі: ғылыми және
тиімділік, иерархиялық ұйым, объективтілік, жүйелілік, әділеттілік және жан-
жақтылық принципі. Мұндағы атқарушы роль, әлбетте, ғылыми принцип, өйткені
ол бақылаудың жүзеге асырылуының тиімділігін анықтайды.
Ғылыми принцип оқушылардың білімін бағалау құралдарына негізделген ғылыми
бақылау тәжірибесінде қолданылады.
Мысалы, педагогикалық тест тапсырмалары. Тест тапсырмаларында ғана ғылыми
негізделген сапа критерийлері бар. Бұл тест тапсырмалары арқылы бақылауды
дәстүрлі бақылау әдістернен ең үлкен ажырататын белгі.
Ғылыми принцип тест тапсырмалары арқылы бақылауды екі сапа критерий бойынша
тексереді: сенімділігі және анықтылығы бойынша. Сенімділік критерийі тест
мінездемелерін нақтылық және тұрақтылық өлшемдерінің нәтижесімен
анықталады.
Оқушының меңгеру дәрежесін өлшем ретінде қарау арқылы, педагогикалық
бағалардың нақтылығына әсер ететін екі негізгі факторлар тобын көрсетуге
болады. Бірінші топ кездейсоқ мінезді болады. Оған әсерін алдын-ала біле
алмайтын психологиялық және физиологиялық факторлар жатады. Екінші топқа
кездейсоқ емес факторлар, таңдалған бақылау әдістері мен құралдарының
өлшемі жатады.
Тест сапасын бағалауда қажетті екінші критерий анықтылық түсінігімен
байланысты. Таңдалған тестің жарамдылық дәрежесі анықтылықтың көлемін
көрсетеді. Анықтылықтың көлемін анықтау кезінде өлшеудің мақсатын көрсету
қажет, яғни бағалауға түсетін дайындық аспектісін.
Әйтседе тестің ғылыми негізделген критерийлеріне сәйкес болса да, ол
тиімділік принципін орындады деген сөз емес. Өйткені ғылымилық принцип ол
тек қажетті принцип болса да, педагогикалық бақылаудың тиімділігінің
жеткілікті шарты емес. Тиімділік принципі сондай-ақ бақылауды өткізудің,
мұғалім тарапынан аз күш, уақыт жұмсау арқылы бақылау қызметтерін
орындайтын, белгілі бір әдістемесін талап етеді. Тиімділікті арттыру үшін
талаптар жиынтығын орындау керек. Мысалы, төмендегідей талаптар болуы
мүмкін:
білімді бақылаудың оқытушылық, тәрбиелілік және дамытушылық қызметтерінің
оңтайлы жүзеге асырылуы;
білімді бақылаудың диагностикалық қызметінің орындалуы кезінде
объективтілікке қол жеткізу;
бақылау үдерісінде максималды тиімділікке жету үшін мұғалімнің минималды
күш пен уақыт жұмсау мүмкіндігі;
оқушылардың дайындық дәрежесін бағалау үшін сапалы әдістер мен сенімді
тестерді қолдану.
Әрине, бұл талаптар қатып қалған заңдылық емес, ол қойылған мақсаттарға
байланысты өзгеріп отыруы мүмкін.
Ғылыми және тиімділік принциптерінен басқа бақылау тәжірибесінде
иерархиялық ұйымдастыру принципін қадағалауды түрлі мәнде қарастыруға
болады [34]. Ең басында ол бақылаудың мазмұнын анықтауда білім, білік және
дағдының белгілі бір иерархиясына сүйенеді.
Тәжірибеде тест тапсырмаларының барлық стандарттарға сәйкес келмеуі мүмкін.
Стандарт талаптарының көлемінің үлкендігі сондай, аттестациялық тестілеу
жүйесіне бір пәнді толық қамту мүмкін емес. Сонымен қатар, барлық
тақырыптарға тест формасы қолданылмайды.
Сонымен, иерархиялық ұйымдастыру принципі өлшеу құралдарының тәжірибелік
жасалу ортасына бағытталған. Ол тест тапсырмаларында орын алатын стандарт
талаптарының маңызын және көлемін қадағалайды. Әйтседе оның қолдану аймағы
кең, өйткені бақылаудың мазмұнын анықтау әрқашан мұғалімнің алдында тұратын
мәселе.
Иерархиялық ұйымдастыру принципінде бір ерекшелік бар. Оның іс-әрекеті
үздіксіз болу керек. Мысалы, бұл принципті тек ғана қорытынды аттестация
кезінде пайдалануға болмайды. Сонымен, бұл принцип мұғалімдерді білім
стандарттарына сай оқушылардың дайындық сапасын және деңгейінің сәйкестігін
жүйелі бақылауға итермелейді.
Педагогикалық бақылаудың жүйелілік принципі оның жоспарлығына байланысты.
Бақылаудың жиілігі, кездейсоқ болуы оқушылардың бойында нервтік қасиетті
және эмоционалды қысымды тудырады. Сонымен бірге, бақылауларды арасының
алшақтығы кері әсерін тигізеді. Жүйелік бақылау әсіресе сабаққа немқұрайлы
қарайтын және нашар оқитын оқушыларға қажетті.
Объективтілік және әділеттілік принципі өзара тығыз байланыста, өйткені
объективтілік әділеттіліктің қажетті шарты болып табылады. Мұғалім
принципті жүзеге асыру алдында, әдісті таңдап алардың алдында объективті
бағалар туралы мәлімет білуі тиіс. Әдетте, бұл екі мәнді ауыстырып алады.
Объективтілік туралы айтылса, оны көбінесе әділеттілікпен шатастырады.
Педагогикалық өлшем теориясында объективті баға басқаша мағынана ие, ол
өлшем қасиетінің компоненті немесе нақты баға.
Сонда да өлшем теориясына, барлық оқушылардың шикі баллдарында қате
компоненттің идеясы еніп кеткен. Бақылау тәжірибесінде кездесетін
идеалдандырылған шарттарда нағыз компонент – өлшем құралдарына байланыссыз
оқушының параметлік бағасы немесе уақыт аралығында өзгермейтін, бірақ оқыту
үдерісінде өзгеретін оқушы константасы. Кейде нағыз бағаны өлшемдердің
санының қадағаланған баллдық шегі деп қарастырады [48].
Әрбір анықтама жеткілікті жетілмеген, бірақ мұндағы мәселе анықтамада емес,
объективтілік принципін жүзеге асыратын және оқушылардың нағыз баллдары
туралы нақты мәлімет ала алатын әдісті таңдауда. Принципті жүзеге асыру
әртүрлі әдістермен жүзеге асырылады, олардың ішінде тиімді және тиімді емес
әдістерді анықтауға болады.
Нағыз баллдарды шығаруды құрастыруға дәстүрлі қатынас ең оңай және ол
тиімдігі төмен болса да, мұғалімдердің арасында көп таралған, әсересе
педагог-практиктердің.
Бақылаудың нәтижелерінің объективтілігін арттырудың жолы тәжірибеде
тиімділігі төмен болғандықтан жүзеге асырылмаған үдеріс – әр пән бойынша
білім, білік және дағдының меңгеру эталондарын анықтау. Теоретиктердің
ойынша объективтілік принципін, егер мұғалімге тұрақты жасалған коллегиялық
көрсеткіштер жүйесін берсе, тәжірибеде жүзеге асыруға болады [6].
Сонымен, объективті бағалау принципін құрастыру тестілеуге байланысты.
Мұнда оқушылардың нәтижелерін объективизациялауда әдістердің жиынтығы жұмыс
жасайды. Ол тест тапсырмаларын ойластырудан бастап, жұмыстың аяқталуына
дейін, аяқтаушы оқушылардың баллдарыны шкаласы болуы тиіс.
Әсіресе заманауи тест теориясында объективизациялау мәселесі тиімді шешім
табады. Мұнда өлшеудің арнайы математикалық әдістері мен модельдері шикі
баллдардан нақты, шынайы бағаларға көшеді, ол нағыз өлшеу компоненттеріне
жақындаудың оңтайлы жолдарын береді [31].
Жан-жақтылық принципі бақылаудың мазмұнының нақты дұрыс таңдалу керектігін
атап көрсетеді. Ол өз кезегінде дайындық мазмұнын көрсету керек. Қорытынды
бақылауға арналған тапсырмалар қайталанбауы тиіс, бақылауға қажетті
сұрақтардың барлық аймағын қамтуы тиіс. Бірінші назар оқушылардың білім,
білік және дағдысын қалыптастыру болса, екіншісі тексеруші элементтер болып
табылады.
Сонымен, оқыту үдерісінің сапасын арттыру, бақылау жүйелерін жетілдіруге,
оқушы мен мұғалімнің бірге жұмыс істеу әдістері мен құралдарының идеясына
тікелей байланысты.
ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕСТІҢ СИПАТТАМАСЫ, ОНЫ ҚҰРАСТЫРУ КЕЗЕҢДЕРІ ЖӘНЕ МАЗМҰНЫН
АНЫҚТАУ
Әлемде тестік тапсырмалар арқылы білім сапасы мен деңгейін тексеру
жоғары технологиялар қатарына жатқызылады.
Тестілеу әдісі көптеген дамыған елдерде қазіргі білімнің ажырамас бөлігіне
айналған жастардың дайындық деңгейін және жалпы білім сапасын болжаудың
тиімді құралы ретінде пайдаланылады.
Оқушылардың білімінің мемлекеттік стандарт талаптарына сәйкестігін
бақылауды ұйымдастырудың бір түрі – тесттік бақылау жүйесі. Ол оқушылардың
өз бетінше жұмыс әрекетін арттырып, оқытудың тиімділігіне қол жеткізіп,
ойлау қабілетін шығармашылық әрекетін белсендіреді. Осыларға қоса
оқушылардың білімдеріндегі оқулықтар анықталып, уақытты тиімді пайдалануға
мүмкіндік береді. Тест тапсырмаларын мұғалім өз қалауынша тақырып, тарау
бойынша құрайды. Бірақ тесттердің көмегімен оқушылардың шығармашылық
дәрежесін бақылау мүмкін емес. Толық педагогикалық мақсатқа жету үшін оқу
үрдісінде тесттерді тексерудің барлық басқа түрлері мен тәжірибелік,
семинар сабақтар, реферат, баяндама әзірлеу арқылы оқушылардың нақты
даярлық дәрежесін көре аламыз.
Соңғы жылдары тестік әдіс оқу білімге қатысты барлық ұйымдарда кеңінен
қолданып жүр. Тест дегеніміз не?
Тест арқылы сынауда қандай жаңалық бар? Оның сұрақтары қалай дайындалады,
оны қалай өткізеді, тест арқылы сұраққа қалай дайындалу керек?
Тест - ағылшын сөзі, сынақ, байқау деген мағынаны білдіреді. Ең алғаш
рет оқушылардың білімін тексеру үшін тестіні ағылшын педагогы Дж.Фишер 1864
жылы қолданған.
Бүгінде тест қолдану оқытушылармен қатар оқушылар үшін де көп тиімді екенін
өмірдің өзі дәлелдеп отыр. Нәтижесі тікелей белгілі болады. Тестік әдіс
талапкердің білім дәрежесін анықтауда көп уақыт алмайды.
Тест – оқушылардың білімін және дағдыларын тексеретін құрал болып табылады.
Педагогикалық тест деп белгілі мазмұны бар, ерекше формадағы
тапсырмалардың жүйесін атайды. Тест сынаққа түскендердің бір пән бойынша
білімінің құрамы мен құрылымын анықтайды. Басқа сынақ жұмыстарымен
салыстырғанда, тестің артықшылығы оның объективті, сенімді, көп
варианттылығы болып табылады. Тестің міндетті түрде бірнеше варианты
болуы керек. Бұл тексеру кезіндегі тиімділікті арттырады, өйткені
мұнша тапсырманың барлығын жаттап алу, есте ұстау немесе көшіріп
алу мүмкін емес. Тест тапсырмалары тек бақылау ретінде емес,
оқушыларды үйрету, машықтандыру үшін де тиімді. Педагогикалық тест
арқылы әрбір оқушының білім деңгейін нақты және тез анықтауға
болады.
Педагогикалық тест нәтижелі болу үшін оның қорытындысын міндетті
түрде статистикалық өңдеуден өткізу керек.
Педагогикалық тестіні құрастыру күрделі іс болып табылады, бірақ
мектеп мұғалімі тест тапсырмаларының комплектісін жасай алады. Ал,
тест тапсырмалары сабақ барысында оқушылардың білімін тексерудің
қатаң формасын машықтандырады.
Тестілеу - белгілі бір мәндер шкаласы бар стандартталған сұрақтар
мен есептер пайдаланатын психологиялық диагностика әдісі.
Педагогикалық тестер оқыту нәтижесін тексеру әдісі болып табылады. Әдетте
олар көп әрі тиімді болып келеді. Тестер өзінің болмысымен басқа бақылау
әдістерінен ерекшеленеді. Н.В.Рыбаков және Т.В.Григорьева тест құрылымын
былайша түсіндіреді: Мектеп тәжірибесінде көбінесе жауапты талап ететін
сұрақтардан тұратын тест пайданалынады. Сонымен қатар, кейбір кезде
мәтіннің ішінде қалып қойған сөздерді толтыру тестері, кейбір жағдайда
бірнеше жауаптардың арасынан бір дұрыс жауапты таңдау тестері
пайдаланылады. Заманауи тестердің көпшілігі бірнеше жауаптардың арасынан
бір дұрыс жауапты таңдау тестері (немесе жабық тест). Сұрақтардың
жауаптары көп жағдайда нақты айғақ болып келеді.
Педагогикалық тестер белгілі бір материал бойынша оқушылардың сол
материалды меңгеру дәрежесін анықтау үшін стандартты тапсырмалар
жиынтығынан құралады.
Тестік бақылау – оқушының жетістіктерін неғұрлым әділ бағалауға мүмкіндік
беретін, арнайы жасалған ғылыми-ұтымды процедура [7].
Тестілер – жеке тұлғалардың даралық психологиялық қасиеттерін, сондай –
ақ білімін, білігі мен машығын салыстырмалы шаралармен өлшеуге
арналған стандартталған тапсырмалар: психологиялық диагностиканың
негізгі әдістерінің бірі.
Тестілеу – модельдік жағдайлар болып табылады, олар арқылы индивидтің
тән сипатты реакциясы анықталып, зерделенетін нышан көрсеткіштерінің
жиынтығы деп есептелінеді.
Педагогикалық тестiң құрастыруының негiзгi кезеңдерi
Тест жасау үдерісі, оның ғылыми тұрғыдан негізделуі, өңдеу және жақсартуды
кезеңдерге бөліп қарастыруға болады.
1.Тестілеудің мақсатын анықтау, тест тапсырмасының түрін анықтау және оны
жүзеге асыру жолдары.
2. Оқу пәнiнiң мазмұнының талдауы.
3.Тестiң құрылымы және тапсырмалардың орналастырылу стратегиясының
анықтауы.
4.Тестiң спецификациясын өңдеу, тестiң ұзындығы және оның орындалу уақытын
таңдау.
5. Тестке дейінгі тапсырмаларды жасау.
6. Тест тапсырмаларын таңдау және таңдалған страгерияға байланысты
тасырмаларды бағалаудың нұсқасын жасау.
7. Тест тапсырмаларын және тестке дейінгі тапсырмалардың мазмұнын
сараптамадан өткізу.
8. Тестке дейінгі тапсырмалардың формасын сараптау.
9. Сараптаманың нәтижелерi бойынша тапсырмалардың мазмұнын және түрiн
өңдеу.
10. Ресми түрде мақұлданған тест әдiстерiн өңдеу.
11. Оқушылар және тесті өткізетін оқытушылар үшiн нұсқауларды өңдеу.
12. Ресми түрде мақұлданған тестеудi өткiзу.
13. Эмпирикалық нәтижелердiң жинау.
14. Тестiң орындалуының статистикалық нәтижелерін өңдеу.
15.Тестiң сапанын жақсартуы мақсаттарындағы өңдеудiң нәтижелерiнiң
интерпретациялау. Сапаның ғылыми қисынды белгiлерiне тестiң сәйкестiгiнiң
тексеру.
16. Алдыңғы кезеңге байланысты тапсырмалардың мазмұны мен формаларын
түзету. Тесті тазалау және қиындық параметрін ескере отырып, тест
тапсырмаларының жүйелілігін арттыратын жаңа тапсырмалар қосу. Тест
тапсырмасының ұзындығы мен орындау уақытын ескере отырып бағалау. Тестегi
тапсырмалардың орналастырылу ретiн ықшамдау.
17. Тестiң сапасының жоғарылатуы бойынша кезектi адымдардың орындау үшiн
ресми түрде мақұлдау кезеңiң қайталау.
18. Өңдеу мәліметтерін интерпретициялау, тест нормаларын орнату және
тестіленушілердің нәтижелерін бағалау шкаласын жасау.
Бір өзiндiк цикл пайда болады, тесті тазартқаннан кейін эмпирикалық
мәлiметтердi жинау кезеңiне қайта келуге тура келеді. Бұл цикл нақтылы
мағынада шексiз. Оның шексіз болуы тест тапсырмаларының барлығы жаман
болғанына және тесті құрастырушының тәжірибесінің болмағандығына байланысты
емес. Өйткені тесті құрастыру үдерісі және оны бағалау үдерісі жан-жақты
сараптауды талап етеді.
Сонымен қатар, тестің құрамын ұтымды таңдап алу оңай шешім емес. Себебі,
бұл жерде тек ғана тест тапсырмасының сапасы ғана емес, сонымен бірге тест
өткізілетін сыныптың дайындық деңгейін де ескеру керек. Бір оқушылар тобына
қолданылатын тапсырмалар, екінші оқушылар тобына мүлдем қолданылмайтын
болуы мүмкін.
Тест тапсырмаларын тиімді жасау көбінесе бастапқы тест материалдарының
сапасына байланысты болады. Ол өз кезегінде тест жасаушының тест
тапсырмаларының мазмұнын дұрыс таңдауына байланысты.
Қазіргі кезде тест түрлеріне көп көңіл аударылмауының себебі әдетте тест
құрылымының маңыздығымен ақталады. Бірақ тест құрылымының түрсіз
болмайтындығы бізге бұрыннан белгілі; егер тест тапсырмаларының адекватты
формалары теріп алынған болса, тест жұмысы толық түсінікті болады. Тест
түрлерін қолдану өте қажет болып табылады, бірақ толық құрылымды тест
жұмыстарын жасау үшін жеткілікті шарт емес. Түр тапсырмаларға құрылысының
бүтіндігін және анықтылықтығын, сыртқы ұйымдастырылуын қамтамасыз етеді.
Тест түрлеріне қатысты бірнеше педагогикалық қателесудерді назардан тыс
қалдыруға болмайды [8]. Біріншісі – ғылымдардың дәлелсіз бөлінуі: тест
жұмыстарының түрлерін қолдануға болатын және болмайтын. Бірақ негізінде
дұрыс дайындалған орыс тілінің, ән сабағының, басқа да әлеуметтік
сабақтардың тест жұмыстары математика, химия пәндерінің тапсырмаларынан
жаман көрінбейді. Осыдан барлық оқу орындарына, барлық пән түрлеріне ортақ
тест тапсырмаларын және инвариантты формаларын қарастырады.
Екіншісі қателесуі – тест түрлерінің санына байланысты. Кейбір авторлар
тест түрлерінің көптеген түрі бар деп ойлайды. Бірақ барлық нақты тест
түрлері негізінде 4 түрге бөлінеді. Қалғандары осы 4 түрдің ішіне жатады
немесе 2 түрдің қосындысы болып табылады. Тест түріне жаткызуга
болмайтындары да бар.
Үшінші қателесуі – тест түрлерінің білім дәрежесімен байланысы. Мысалға
алатын болсақ, жабық тест түрі тек төменгі дәрежедегі білімді бақылауға
арналған, берілген жауаптардың арасында біреуін таңдау оңай, деп
есептеледі. Ал бірақ негізінде, тест жұмысының қиындық деңгейі тест
құрылымының тапсырмаларының ауырлық деңгейлеріне байланысты. Тест түрімен
бақылау түрлері ғана байланысты.
Төртінші қателесуі – тест түрлерінің тек білімді тексеру үшін ғана
қолданылуы. Негізінде, тест тапсыпмаларының негізгі қолдану саласы – бұл
оқу үдерісі, өздігінен білім алу, өзін-өзі бақылау үдерісі.
Білімді бағалаудың басқа түрлеріндей тестік бақылаудың ерекшелігі де,
кемшілігі де болады.
Ерекшелігі:
Сапалы, объективті өткізілуі, стандартты түрде, жалпы білім тексеріледі.
Әділетті, оқушылар бірдей жағдайға қойылады, тікелей сабақ беретін мұғалім
қатыспайды, оқушының мектебі, тұратын орны ешқандай ерекшелік белгісін
алмайды.
Тестік бақылау кең көлемді оқу материалын қамтиды. Мысалы, ауызша емтихан
2-4 тақырып, жазбаша емтихан 3-5 тақырып қамтылады.
Бағалауы нақты.
Экономикалық жағынан тиімді (тексеретін адамдар саны, уақыты).
Қажетті жабдықтау және өткізу рәсімінің қарапайымдылығы нәтиженің
тікелей анықталуы.
Жеке және топтық жағдайда қолданылуы.
Математикалық өңдеуге қолайлылығы.
Қысқа мерзілімділігі.
Белгіленген стандарттың (норманың) болуы.
Кемшілігі:
Тестік сұрақтарды құрастыру, топтастыру ұзақ үдеріс. Барлық пәндер бойынша
стандартты тестер жоқ, бар болғанда да сапасы дұрыс емес.
Тест қорытындысында кемшіліктер анықталады, бірақ оның негізгі себебін біле
алмаймыз.
Тестік бақылауда оқушылардың шығармашылық қабілетін бағалай алмаймыз.
Тесте көп сұрақтардың қамтылуы уақыттың жетпеуіне, асығуына байланысты
кемшілік болады.
Тесте кездейсоқтық болуы әбден мүмкін. Жауап беру кезінде.
Орыс мектептеріндегі қазақ тіліндегі кемшіліктің болуы оқушының тілдік
бірлік аудармасын дұрыс білмеуінен болады.
Егер тестер арнайы құрастырылған және көптеген әртүрлі тапсырамалардан
құралған, сондай-ақ белгілі бір мазмұн бойынша реттелген болса оқушылардың
қиналатын тұстарын анықтауға жоғары мүмкіндік береді. Бұл стандартты
тапсырмалардағы амалдарды шығара алмау және белгілі сұлба бойынша ойлау
мүмкіндігінің жоқ болуы немесе білімін шығармашылық тұрғыда қолдана алмау
болуы мүмкін.
Педагогикалық тест түрлерінің жікелуі.
Педагогикалық тестің қызметтері мен міндеттерін ескере отырып тест
түрлерінің жіктелуі төмендегі 1-суреттегідей етіп бөлуге болады.
1-сурет. Педагогикалық тест түрлерінің жіктелуі
Жіктелу кестесі негізгі төрт педагогикалық тест топтамаларын көрсетеді.
Олардың ішінде кейбіреулері түрленген болып табылады және оларға қатынау
кезінде өзгеруі мүмкін. Сөзсіз, олардың барлығы оқушылардың дайындық
деңгейінің сапасын арттыруға маңызды және оқыту үдерісіне енгізер алдында
мұғалім арнайы әдістемелік әдебиет арқылы толық танысып алғаны жөн.
Тест мазмұнын жоспарлау.
Жоспар құры барысында бөлімдердің жобалы пайыздық бөлінуі жасалады және
пәннің әр бөлімі бойынша, бөлімнің маңыздылығы мен бөлінген сағатына
байланысты, қажетті тапсырмалар саны анықталады.
Бөлуді әдетте барлық тапсырма санынан бастайды. Әдетте ол бөлінуді
аяқтағанша сан өзгереді. Тапсымалардың шегі әдетте 60-80 сұрақ, өйткені
оған 1,5-2 сағат бөлінеді, сонда бір сұрақта 2 мин уақыт беріледі. Тест
мазмұнының жоспарын жасау мысалы төмендегі кестеде келтірілген (Кесте №1).
Мысал ретінде 7 сынып Информатика оқулығының Ақпаратты бейленеу мазмұндық
желісіне сәйкес бөлімін алайық.
Кесте №1. Ақпаратты бейнелеу мазмұндық желісіне сәйкес бөлімдердің тест
тапсырмаларының жоспары
№ Бақыланатын мазмұны Тапсырма Тапсырма
саны нөмірі
1 Табиғаттағы ақпарат түсінігі. 1 1
2 Ақпарат түрлері. 3 2,4,7
3 Ақпарат формалары мен оларды 2 3,5
өңдеу түрлері.
4 Ақпаратты ұсыну, жеткізу, 4 6,7,10,13
өндеу және сақтау тәсілдері.
5 Ақпаратты кодтау. 3 8,9,15
6 Ақпараттың өлшем бірліктері. 2 11,12
7 Ақпаратты жеткізудің, өңдеудің5 16,17,18,19,20
және сақтаудың техникалық
құрылғылары.
Әрине, тест жоспары мұғалім мақсатын анықтау кезінде белгілі бір мағынаға
ие бола бастайды. Тестің жоспарын құрмай тест тапсырмаларын жасау кезінде
мұғалім кейбір тақырыптарды, кейбір маңызды сұрақтарды ескермеуі мүмкін.
Сондықтан тест тапсымаларының жоспарын жасау оқу пәнінің мазмұнын толық
қамтуына көмектеседі.
Бірінші қадам тест мазмұнын жоспарлағаннан кейін тест спецификасы жасалады.
Мұнда бақылаудың мазмұны, құрылымы тіркеледі және тест тапсырмаларының
пайыздық қатынасы анықталады. Кейде тест спецификасын ашық түрде жасайды.
Ол тапсырмаларыдың типін, тест жасаудың мақсатын, тест тапсыру уақытын,
тесті өткізудің ерекшеліктерін, оқушыны бақылаудың тестерінің түрлерін және
т.б. мінездемелерді қамтиды.
Тестің ашық түрдегі спецификасы:
1) тест тапсырмаларын жасаудың мақсаты, тапсырмаларды жасауға, мінездеме
беруге мүмкін болатын орталардың негізгі қатынасын таңдау;
2) тест мазмұнын жоспарлауда қажетті нормативті құжаттар жинағы
(бағдарламалар базисі, түлектердің дайындық деңгейінің талаптары және
т.б.);
3) тестің жалпы құрылымының мінездемесі, ол субтестер (егер бар болса)
жинағынан және оларға деген қатынас сипаттамасынан тұруы мүмкін;
4) жабық тапсырмаларының жауаптар санын көрсететін әртүрлі тапсырмалардың
түрлерінің формасының саны, тест тапсырмаларының жалпы саны;
5) тестің параллелді нұсқаларының саны немесе кластердің нөмері мен саның
анықтайтын кластерге сілтеме;
6) автордың ұсынысы бойынша тест тапсырмасының деңгейі;
7) тест тапсырмасын орындаудың ұсынылған уақыты, соның ішінде субтестке
байланысты, формасының спецификасы байланысты бір тапсырмаға берелетін
орташа уақыт;
8) оқушылардың іс-әрекетінің оқу түрлері мен әртүрлі бөлімдеріне арналған
тапсырмалар;
9) тесті апробациялау үшін оқушылардың контингенті бойынша нұсқаулар;
10) стандарт талаптарының орындалуы (аттестациялау тестері үшін);
11) тестке енбеген талаптардың жиыны (аттестациялау тестері үшін);
12) тесте тапсырмалардың орналасу стратериясын автордың ұсынуы.
Тест тапсырмаларының қысқаша спецификасын жасаудың ең көп таралған түрі
білім мен дағдының пайыздық қатынас арқылы салыстыруына негізделген. Ол әр
тарау немесе бөлім бойынша оқушының білу керек материалының пайыздық
көрсеткішінен құралады.
Тест тапсырмаларының оңтайлы ұзақтығын анықтау мүмкін емес, ол құрастырып
жатқан мұғалімнің бақылауды ұйымдастырып жатқан кезінде анықталады. Көп
жағдайда тест тапсыраларының саны өтілген материалға байланысты.
Аттестациялау тесты негізінен 60-80 сұрақтар тұрады. Оған әдетте, 1,5-2
сағат бөлінеді.
Әрине, бастапқыда тест тапсырмасын жасау барысында тестегі тапсырмалар мен
анықталатын білім деңгейі түрлі өзгертулерге ие болады. Өйткені
тапсырмалардың дұрыс-дұрыс еместігін тапсырманы жасап болғанда ғана көруге
болады. Сондықтан, тест тапсырмаларын жасап болғаннан кейін талдау жасау
керек. Талдаудың нәтижесінде тестің тек дұрыс тапсырмалары қалады. Міне
сол кезде тест оқыту үдерісіне оң үлесін қоса алады.
Тесттің мазмұнын анықтаудың ортақ принциптері.
Тестің мазмұнының дұрыс таңдалғандығының дәрежесін анықтауға қатысты,
критерийлерден басқа ортақ принциптер бар [2]. Репрезентативті принципі, ол
тек тестің толықтығын ғана емес, сонымен қатар тест мазмұнының маңыздылығын
реттейді. Тапсырманың мазмұны, оқушылардың тестке берген жауабы арқылы
бөлім немесе өтіліп жатқан курс туралы оқушының білімі мен біліктілігін
мұғалім тексере алатындай етеліп жасалу керек.
Жүйелік принципі ортақ білім беруге байланысты және жүйелілік талаптары
сәйкес келетін мазмұны элементтерін жинақтауды қамтамасыз етеді. Жүйелік
принципін сақтау арқылы тесті тек білім көлемін ғана емес, сонымен қатар
оқушылардың білімінің құрылымының сапасын бағалауда қолдануға болады.
Тест тапсырмаларының мазмұнын анықтап алғаннан кейін, екінші саты тест
тапсырмаларын жасау басталады. Әдетте бұл тапсырма мектепте біраз жыл
қызмет жасаған тәжірибелі мұғалімдерге беріледі. Бірақ тест тапсырмаларын
жасауды бір ғана тәжірибе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz