Қазақ тілінде тіл дамыта оқытудың жалпы даму тарихы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3бет
І ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТІЛ ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.13бет
1.2 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістері мен амалдарының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13.18бет
ІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Тіл дамытудың негізгі мақсаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... 19.26бет
2.2 Қазақ тілі сабағында тіл дамытуды грамматикамен байланыстыра оқытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.28 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...30бет
І ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТІЛ ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.13бет
1.2 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістері мен амалдарының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 13.18бет
ІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Тіл дамытудың негізгі мақсаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... 19.26бет
2.2 Қазақ тілі сабағында тіл дамытуды грамматикамен байланыстыра оқытудың әдіс.тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26.28 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ...30бет
Тақырыптың өзектілігі.Тіл дамыту – оқушыны тілдік тұлғаларды дұрыс қолданып, ойын басқа адамға толық жеткізіге дағдыландыру, басқа адамдардың сөзін жақсы түсінуге үйрету. Басқаша айтқанда тіл дамыту – қазақ тілі оқушының қарым-қатынас құралына айналдыру. Бұл жалпы тіл үйрету мақсатымен толық сай келеді. Орыс тілінде оқытатын мектептерде оқушының қазақ тілін дамыту ұғымына қазақ тілінің лексикалық, грамматикалық тұлғаларын меңгерту, оларды сөйлемде қолдану дағдыларын қалыптастыру яғни қазақ тілінде сөйлеуге үйрету жатады; қазақ тілінің орфографиялық нормасын оқушыда қалыптастыру, қаақша сауатты жазу дағдысын меңгерту де осы ұғымға кіреді; сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөз тіркесін жасау арқылы оларды арқылы ойын басқаға жеткізу, басқаның сөзін түсіну де тіл дамыту ұғымына жатады. Сөйтіп, тіл дамыту- мағынасы, көлемі кең ұғым.
Адам ойын ауызша, не жазбаша түрде жеткізеді. Сондықтан оқушы тілін дамыту екі бағытта жүргіземін: ауызша мен жазбаша. Жалпы алғанда тілді оқытуда бұл екі бағыт қатар байланыста жүргізіледі. Бірақ қазақ тілін оқутыдуң ең алғашқы кезеңінде ауызша тіл дамыту басымырақ болады. Сөйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамытуға негіз болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазақ тіліндегі тіл дамытудың қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасы негізінде жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдары мен тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағыт-бағдар беру, сабақ бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты тіл дамыту жұмыстардың мақсат-мазмұынымен таныстыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Ғылыми сын-зерттеу көздеріне сүйене отырып, тақырыптың теориялық сипатын ашу.
2. Қазақ тіліндегі тіл дамыту әдістемесіне үлес қосқан ғалымдардың еңбектеріне шолу;
3. Мектепте тіл дамыту әдістемесінің даму тарихының негізгі факторларын айқындау.
Адам ойын ауызша, не жазбаша түрде жеткізеді. Сондықтан оқушы тілін дамыту екі бағытта жүргіземін: ауызша мен жазбаша. Жалпы алғанда тілді оқытуда бұл екі бағыт қатар байланыста жүргізіледі. Бірақ қазақ тілін оқутыдуң ең алғашқы кезеңінде ауызша тіл дамыту басымырақ болады. Сөйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамытуға негіз болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазақ тіліндегі тіл дамытудың қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасы негізінде жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдары мен тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағыт-бағдар беру, сабақ бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты тіл дамыту жұмыстардың мақсат-мазмұынымен таныстыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Ғылыми сын-зерттеу көздеріне сүйене отырып, тақырыптың теориялық сипатын ашу.
2. Қазақ тіліндегі тіл дамыту әдістемесіне үлес қосқан ғалымдардың еңбектеріне шолу;
3. Мектепте тіл дамыту әдістемесінің даму тарихының негізгі факторларын айқындау.
1. Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1990.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеу. Алматы, 1990.
3. Басымов Қ.А. Грамматиканы оқыту жөнінде. Ауыл мұғалімі, 1938. №4, июль.
4. Аханов Қ. «Қазақ тілі» оқулығына нұсқау. Алматы, 1975.
5. Жиенбаев С. «Сауат мектебінде ауыз бен жазба сөзге үйрету» «Ауыл мұғалімі», 1935.
6. Сауранбаев Н. «Ана тілін оқыту туралы» , «Халық мұғалімі», 1941. №11.
7. Кәтенбаева Б. «Қазақ тілінен метоликалық нұсқау». Алматы, 1993.
8. Сыздықова Р., Шалабаев Б. «Көркем тексті лингвистикалық талдау». Алматы, 1989.
9. Ұйықбаев И. «Зат есімді оқыту», «Қазақ тілі методикасының мәселелері». Алматы, 1969.
10. Кәтенбаева Б. «Морфологияны оқыту», «Қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1988.
11. Исабаев А. «Қазақ тілі фонетикасын оқытудың методикалық негіздері». Алматы, 1984.
12. Рахметова С. «Қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1991.
13. Жолымбетов К. «Қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1991. 14. Балақаев М. «Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1989.
15. Әміров Р. «Қоғам реформасына сай қазақ тілін оқыту концепциясы», «Қазақ тілі мен әдебиеті». Астана, 1992.
16. Қалиев Ғ., Қосымова Г., Даулетбекова Ж. «Қазақ тілін оқыту тұжырымдамасы». Алматы, 1997.
17. Әміров Р., Дәулетбекова Ж. «Қазақ тілі» пәні мазмұнының жаңа бағыттары жөнінде», «Қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие деңгейін көтеру проблемалары: Ғылыми-практ. конф. Материалдары». Алматы, 1996.
18. «Қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1988.
19. «Қазақ тілінің оқу бағдарламалары». Алматы, 1995.
20. Аханов К., Ысқақов А., Кәтенбаева Б. «Қазақ тілі, 5-сыныпқа арналған оқулық». Алматы, 1994.
2. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеу. Алматы, 1990.
3. Басымов Қ.А. Грамматиканы оқыту жөнінде. Ауыл мұғалімі, 1938. №4, июль.
4. Аханов Қ. «Қазақ тілі» оқулығына нұсқау. Алматы, 1975.
5. Жиенбаев С. «Сауат мектебінде ауыз бен жазба сөзге үйрету» «Ауыл мұғалімі», 1935.
6. Сауранбаев Н. «Ана тілін оқыту туралы» , «Халық мұғалімі», 1941. №11.
7. Кәтенбаева Б. «Қазақ тілінен метоликалық нұсқау». Алматы, 1993.
8. Сыздықова Р., Шалабаев Б. «Көркем тексті лингвистикалық талдау». Алматы, 1989.
9. Ұйықбаев И. «Зат есімді оқыту», «Қазақ тілі методикасының мәселелері». Алматы, 1969.
10. Кәтенбаева Б. «Морфологияны оқыту», «Қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1988.
11. Исабаев А. «Қазақ тілі фонетикасын оқытудың методикалық негіздері». Алматы, 1984.
12. Рахметова С. «Қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1991.
13. Жолымбетов К. «Қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1991. 14. Балақаев М. «Тіл мәдениеті және қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1989.
15. Әміров Р. «Қоғам реформасына сай қазақ тілін оқыту концепциясы», «Қазақ тілі мен әдебиеті». Астана, 1992.
16. Қалиев Ғ., Қосымова Г., Даулетбекова Ж. «Қазақ тілін оқыту тұжырымдамасы». Алматы, 1997.
17. Әміров Р., Дәулетбекова Ж. «Қазақ тілі» пәні мазмұнының жаңа бағыттары жөнінде», «Қазақ мектебіндегі оқу-тәрбие деңгейін көтеру проблемалары: Ғылыми-практ. конф. Материалдары». Алматы, 1996.
18. «Қазақ тілін оқыту методикасы». Алматы, 1988.
19. «Қазақ тілінің оқу бағдарламалары». Алматы, 1995.
20. Аханов К., Ысқақов А., Кәтенбаева Б. «Қазақ тілі, 5-сыныпқа арналған оқулық». Алматы, 1994.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
І ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТІЛ ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-13 бет
1.2 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістері мен амалдарының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 13-18 бет
ІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Тіл дамытудың негізгі мақсаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... 19-2 6 бет
2.2 Қазақ тілі сабағында тіл дамытуды грамматикамен байланыстыра оқытудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-28 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..30 бет
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл дамыту - оқушыны тілдік тұлғаларды дұрыс қолданып, ойын басқа адамға толық жеткізіге дағдыландыру, басқа адамдардың сөзін жақсы түсінуге үйрету. Басқаша айтқанда тіл дамыту - қазақ тілі оқушының қарым-қатынас құралына айналдыру. Бұл жалпы тіл үйрету мақсатымен толық сай келеді. Орыс тілінде оқытатын мектептерде оқушының қазақ тілін дамыту ұғымына қазақ тілінің лексикалық, грамматикалық тұлғаларын меңгерту, оларды сөйлемде қолдану дағдыларын қалыптастыру яғни қазақ тілінде сөйлеуге үйрету жатады; қазақ тілінің орфографиялық нормасын оқушыда қалыптастыру, қаақша сауатты жазу дағдысын меңгерту де осы ұғымға кіреді; сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөз тіркесін жасау арқылы оларды арқылы ойын басқаға жеткізу, басқаның сөзін түсіну де тіл дамыту ұғымына жатады. Сөйтіп, тіл дамыту- мағынасы, көлемі кең ұғым.
Адам ойын ауызша, не жазбаша түрде жеткізеді. Сондықтан оқушы тілін дамыту екі бағытта жүргіземін: ауызша мен жазбаша. Жалпы алғанда тілді оқытуда бұл екі бағыт қатар байланыста жүргізіледі. Бірақ қазақ тілін оқутыдуң ең алғашқы кезеңінде ауызша тіл дамыту басымырақ болады. Сөйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамытуға негіз болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазақ тіліндегі тіл дамытудың қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасы негізінде жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдары мен тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағыт-бағдар беру, сабақ бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты тіл дамыту жұмыстардың мақсат-мазмұынымен таныстыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Ғылыми сын-зерттеу көздеріне сүйене отырып, тақырыптың теориялық сипатын ашу.
2. Қазақ тіліндегі тіл дамыту әдістемесіне үлес қосқан ғалымдардың еңбектеріне шолу;
3. Мектепте тіл дамыту әдістемесінің даму тарихының негізгі факторларын айқындау.
Курстық жұмыстың әдістері: теориялық әдістер, баяндау, салыстыру, жүйелеу, талдау, сараптау, қорыту, бақылау және тәжірибеден өткізу.
Курстық жұмыстың ғылыми болжамы: Егер қазақ тілін оқыту әдістемесінің оқыту барысында оқушыға берілетін білім түрлері логикалық жүйемен үздіксіз дамытылып отырылса; оқушының білімі мен сөйлеу мәдениетін жетілдіру ұтымды әдістер мен ұстанымдар негізінде жүргізіледі.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТІЛ ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістемелік негіздері
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар бұған елеулі үлес қосты.
Ұлы ұстаз қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын, принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсетіп, әдістеме ғылымының негізін салды, артына мол қалдырды. Халқымыздың біртуар ұлдарының бірі, ағартушы-ұстаз А.Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы. Ол - қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды. Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы Қазанда Баяншы деген атпен әдістемелік кітапша шығарды. Мұнда автор мұғалімдерге Әліппені пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын көрсетіп берді. Сөйтіп ғұлама ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып, бұларды біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды көздеп Оқу құралды жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы Тіл құралын ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көздеп Тіл жұмсарын, төртінші - сауат аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды алып, Баяншыны жазды. Тіл құралы - қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс. Оның қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін оқулықтың кіріспесінде автор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықты қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынады. Күні бүгінге дейін қолданып жүрген зат есім, сан есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш деген т.б. сан алуан лингвистикалық ғылыми терминдердің барлығы А.Байтұрсыновтікі. Оқулықтың тағы бір құндылығы қазақ тілінің грамматикалық басты салалары - фонетика - дыбыс туралы ғылым, морфология - сөз құрамын зерттеу, ал синтаксис сөйлем құрылысын зерттеу т. б. деп саралап тұңғыш тыңнан ғылыми жол салуында болып отыр.
А. Байтұрсынов - қазақ тілінен оқулық, бағдарлама жазып, қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамуына зор үлес қосқан белгілі ғалым, оныңеңбектеріқазақ тілі әдістемесін дамытудағы зор маңызы. Басқа ұлт өкілдеріне арналып жазылған алғашқы оқулықтың авторы, оқу- ағарту, тіл мен әдебиет, білім салаларында құнарлы еңбек еткен талантты әдіскерлердің бірі - Телжан Шонанов. Т.Шонанов - қазақ тілін оқыту әдістемесінде тіл білімін зерттеуші ғалым, әдіскер, тарихшы, аудармашы, педагог ретінде көрнекті орынға ие. Оның жазған кітаптары мен оқулықтары, әр салада жазылған 100-ден астам ғылыми еңбектерінде мектептегі білім жүйесі, әдістеме,6 тіл мәселелері қаралады. 1933 жылы ғалымның қазақ тілін орыс мектептерінде оқытуға байланысты Учебник казахского языка для русской школы деп аталатын оқулығы жарық көріп, кейін бұл оқулық күн талабына сай бес рет қайта басылып шықты [4,147].
Қазақ тілі әдістемесінің алғашқы негізін салушылардың бірі - Ғали Бегалиев болды. 1940 жылы Бастауыш мектептерде қазақ тілінің методикасы деген еңбегі баспадан шықты. 1920-1930 жылдар арасында қазақ өнері мен білімінің негізін салған абзал азаматтардың бірі - Құдайберген Қуанұлы Жұбанов еді. Ол - қазақ тіл білімінің негізін қалаған көрнекті ғалым, тұңғыш филолог, профессор. Қ.Жұбановтың еңбектеріне 1966 жылға дейін тыйым салынып келді. Тек қана 1966 жылы Қазақ тіліндегі зерттеулер деген еңбегі жарық көрді. Қазақ тілін оқыту әдістемесі саласына айрықша көп еңбек сіңірген көрнекті ғалым - Шамғали Харесұлы Сарыбаев. Ол қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту мәселесін 1933 жылдан бастап арнайы қарастыра бастады. Ш.Сарыбаев бірнеше жылдық зерттеу жұмысының нәтижесінде Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту тәжірибесінен атты еңбегін жазып [5,25], натуралды, сұрақ-жауап әдісін қолданып, тіл үйретудің тиімділігінтәжірибе жүзінде дәлелдей отырып, 1943 жылы Методика преподавания казахского языка в русской школе атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды [6,159].
Ш.Сарыбаев қазақ тілін басқа ұлтқа оқыту әдістемесі бойынша тұңғыш ғылым кандидаты болды. Ғалым орыс мектебінде қазақ тілін оқытудың ғылыми негізін салумен қатар, осы еңбегі арқылы оқытудың тәжірибесіне де көңіл бөлді. өз еңбегінде ғалым тілші сан әдісті қолданып, оқу материалдарын оқушының сапалы, жүйелі, тиянақты түрде меңгеруіне жол ашты. Қазақ әдістемесі мәселелерін зерттеп, ғылыми еңбек жазған тілші-ғалым Сейіл Жиенбаев орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту мәселелеріне, әсіресе тіл дамыту, арнайы тақырыппен жұмыс істеу, сабақ беру әдісі, сөйлеуге үйрету, кітап оқу, жазу жұмыстары туралы мағлұматтар береді. С.Жиенбаев бірнеше оқулықтар мен әдістемелік кітаптардың авторы. 1930 жылдары оқулықтармен қатар қазақ тілін басқа ұлтқа оқытуға арналған бағдарламалар да шығарылды. Ол жөнінде әдіскер-ғалым К.Жақсылықова нақтылы дерек береді: Выявлено, что первые программы и разработки уроков по казахскому языку были составлены в 1930 годы видными учеными-языковедами С.Аманжоловым, Ш.Сарыбаевым, Т.Шонановым, и многими другими.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мәселелеріне қатысты ғылыми мақалалар да жазыла бастады. Бұл ретте де алғаш ой-пікір білдірген ғалымдар - Ш.Сарыбаев, С.Жиенбаев. Сонымен, ХІХ ғасырдың екінші жартысында педагогикалық ой-пікірлерді дамытқан қазақ халқының ғұлама ғалымдары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев бастаған ағартушылық кызметті ХХ ғасырдың басында жалғастырған ғалымдар М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Т.Шонанов болды. Қазақ тілін ұлт мектептерінде оқыту, жалпы басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету мәселесі ХХ ғасырдың 30 жылдарында қолға алынып, түрлі оқулықтар, оқу құралдары, бағдарламалар шығарыла бастады. Осы жылдары қазақ тіл ғылымының белгілі әдіскер ғалымдары Т.Шонанов, Ш.Сарыбаев, С.Жиенбеав т.б. ғалымдардың оқулықтары, әдістемелік еңбектері жарық көрді. Қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту әдістемесінің қалыптасуына әсерін тигізген алғашқы тілші-ғалымдардың бірі - М.С.Лапатухин. Ғалымның көптеген жылдардағы жүргізген зерттеу еңбегінің нәтижесі 1940 жылы шыққан Очерки по методике казахского языка в русской школе деген еңбегінде жарық көрді [7,158].
Бұл еңбек орыс мектептеріндегі қазақ тілінің ролі, қазақ тілі сабағына қойылатын талаптар, сабақтың құрылысы, орфоэпияға, ауызша сөйлеуге, жазуға үйрету, лексика және грамматика, қазақ тілінен сыныптан тыс жұмыстар т.с.с. бөлімдерді қамтиды. М.С.Лапатухинның еңбегі орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту әдістемесінің тұңғыш үлгісі. 1987 жылы Республикада қазақ тілін оқытуды жақсарту туралы үкімет қаулысы қабылданып, 1990 жылы қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін алғаннан кейін қазақ тілін оқытуға көзқарас өзгере бастады. Қазақ тілін үйренуге көңіл бөлініп, бұл мәселенің зерттелуі, бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдарын жазу қолға алынды. Оқу орындарының барлығында қазақ тілін оқыту мәселесі де қолға алынды. Қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытуға арналған оқулықтарды, оқу құралдарын, тілашарлар мен сөздіктерді, бағдарламалар шығару сексенінші жылдардың аяғынан бастап қоғамдық саяси сипатқа ие болды. Қазақ тілін дамытуға үлкен бағыт-бағдар жасалып, жұмыстар жүргізіле бастады. Сонымен қатар қазақ тілін өзге ұлт дәрісханаларында оқытуға арналған бірнеше бағдарламалар жарияланды. Бағдарламалардың алдыңғы қатарында тұрған 1987 жылы профессор Н.Оралбаеваның авторлығымен шыққан Қазақ тіліні үйрену курсының программасы болып табылады [8,154].
Н.Оралбаева жасаған қазақ тілін үйретуге арналған алғашқы бағдарламаны Қазақстан білім беру министрлігі құптап бекітті. Осы бағдарламаның негізінде 1996 жылы Ана тілі баспасынан Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі атты оқулық жарық көрді [9,258].
Бұл жоғары оқу орындарындағы студенттерден басқа ұлтқа қазақ тілін оқытатын, әдістемелік жағынан жетілген мамандар дайындауға арналған алғашқы ғылыми оқулық. Оқулық 1992 жылы жарық көрген Н.Оралбаева, К.Жақсылықова құрастырған оқу орыс тілінде жүргізілетін мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламасы бойынша жазылған. Оқулықта қазақ тілін орыс мектептерінде оқытудың лингвистикалық, психологиялық, дидактикалық негіздері, тарихи дамуы қарастырылған. Қазақ тілі әдістемесі пәні, оның міндеттері, мақсаттары, қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту әдістері, сабақтың құрылысы мен түрлері жүйелі, анық, нақты түрде берілген. Сонымен қатар мұнда тілдік материалды ғылыми принцип негізінде таңдау және сұрыптауда:
1) сөздердің қолдану жиілігі;
2) сөздердің жеңіл-қиындығы;
3) сөздердің синонимдік қасиеті;
4) сөздердің тақырып қажеттігіне сәйкестігі:
5) екі тілге ортақ сөздерді санатқа кіргізбеу;
6) сөздердің сөзжасамдық қабілеті;
7) сөздің тілдің дыбыстық ерекшелігін қамтуы;
8) сөздің оқушының психологиялық ерекшелігіне сәйкестігі;
9) сөздің оқулықта қайталану жиілігі қасиеттеріне ерекше көңіл бөлінуі қажет. Қазақ тілін оқыту әдістемесі бойынша практикалық және лабораториялық сабақтарды жүйелі топтастырудың алғашқы баспалдағы ретінде Т.Әбдікәрімова, Т.Әбдіғалиева, К.Шаймерденовалардың авторлығымен шыққан Қазақ тілін оқыту әдістемесі атты еңбегін атауға болады [10,35].
Практикалық және лабораториялық жұмыстар, сабақты ұйымдастырудың үлгілері, диктант пен жаттығу жұмыстары, оқушылардың білімін есептеу ғылыми-практикалық жағынан жан-жақты талданып көрсетілген еңбек оқытушыларға әдістемелік жағынан көмек беретін тұшымды жұмыс болып табылады. Қазақстан көп ұлтты мемлекет болғандықтан, осында қалыптасқан тілдік ортаға байланысты тілді үйренушілердің өзі - бастауыш топ, жалғастырушы топ болып бірнеше топқа бөлінеді. Қазіргі кезде жиі қолданыста жүрген оқулықтардың ішінде осы топтарға пайдаланып жүрген оқудық - Ш.Бектұров пен А.Бектұрованың Қазақ тілі оқулығы [11,254].
1998 жылы Т.Аяпованың Қазақ тілі деп аталатын үш кітаптан тұратын кешенді оқулығы шықты. Автордың пікірі бойынша бойынша оқулық АҚШ-та басылған 70 қадам арқылы қазақ тілін үйреніңіз атты оқулықтың жалғасы болып саналады. Кешенді оқулықтың мақсаты - бүкіләлемдік ең актуальды және ұтымды оқыту әдістерін қолдана отырып, оқушы білімін тереңдетуге көмектесу және сөйлеуге үйрету [12,256].
Сонымен, өз алдына дербес ғылым болып табылатын қазақ тілін оқыту әдістемесі - педагогика ғылымының бір саласы. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психо-логия және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді:
1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?);
2) мазмұны (нені оқыту керек?);
3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?);
4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?);
5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтін басты нысаны оқушыларға тілді меңгерту болғандықтан, ол ең алдымен тіл біліміне арқа сүйейді. Өйткені мектепте қазақ тілі пәнінен өтілетін материал тіл білімі ғылымының негізінде белгіленеді. Яғни қазақ тілі пәнінің мектепте оқытылуы мазмұнын анықтау әдістемесінің міндеті болса, бұл міндетті шешуде ол тіл білімінің мағлұматтарына сүйенеді.
Атап айтқанда, фонетиканы оқыту әдістемесі, лексиканы оқыту әдістемесі т.с.с. аталудың өзі тікелей қазақ тіл білімі салаларының атаулары екені өз-өзінен түсінікті. Сондай-ақ, мысалы, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдаулар - әдістемелік тәсілдер, ал бұл атаулардың өздері және мазмұны тіл біліміне тән. Ендеше қазақ тілін оқыту әдістемесі өзінің бұдан былайғы даму барысында тек педагогикалық қана емес, белгілі дәрежеде тіл білімдік ғылым болып та қалыптасуда.
Мысалы, тіл білімінен берілетін фонетикалық мағлұматтар дыбыстарды дұрыс айту, жазу, дұрыс сөйлеу, мәнерлеп оқуға, емлеге үйрету сияқты әдістемелік мәселелермен тығыз байланысты іске асырылады. Ендеше, әдістемелік негізде мектеп грамматикасы мен ғылыми грамматика бір-бірімен тығыз байланысты, тіпті біртұтас деуге де болады. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында ұрпақ тәрбиелеу проблемаларын талдап-шешуге қатысады, қазақ тілі сабақтарында берілетін тәрбиенің жолдарын (бұл тәрбиеге мазмұны сәйкес материалды, мысалдарды сұрыптау, көркем шығарма материалын пайдалану т.б.) тіл құралдары арқылы іске асыруды жан-жақты қарастырады. Сонымен қатар мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау және есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге жағдай жасайды, оқушыларды жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады Оқушының психологиясын білмей тұрып, қазақ тілі әдістемесі ұсынған әдістер мен тәсілдерді тиімді пайдалану мүмкін емес. Бұл әдістер мен тәсілдер оқушылардың жеке басының ерекшеліктерін, ойлау қабілетінің даму процесін, жалпы жетілуін есепке алмайынша, мақсатқа жете алмайды. Қазақ тілін оқытудың барысында мұғалім оқытудың формалары мен мазмұнын, міндеттерін шешуде, әдістемені анықтауда дидактикалық принциптерді басшылыққа алады. Принцип - латын сөзі основа первоначально-руководящая идея... қазақшасы - оқытуда басшылыққа алатын идея, қағида. Қазақ тілін оқытудың барлық деңгейлерінде бағдар беретін негізгі жұмыс бағыты осы. Дидактикалық принципті алғашқы зерттегендер: чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменскийден басталса, орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский, қазақ халқында Ы.Алтынсарин құнды пікір айтты. Оқытудың бағытын, принциптерін зерттеуде педагог ғалымдарымыз көп еңбек сіңірді. Мысалы, Н.А.Сарокин оқыту принциптерінің 8 түрін тұжырымдап көрсетсе, М.А.Данилов Дидактика средней школы 1975 ж. кітабында дидактикалық принциптің 7 түріне түсінік береді. Т.А.Ильина Педагогика кітабында оқытудың 7 түрлі10 принциптеріне анықтама береді. Ал Ю.К.Бабанский Педагогика, І977 ж. оқыту принциптерінің 13 түріне тоқталады. Қазақ балаларын оқытуда Ы.Алтынсарин мұғалімдерге өте жоғары талап қоя білген: ...әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру, өз оқулығында Қырғыз хрестоматиясы тақырыптарға сәйкес суреттеу, сурет арқылы беру сияқты, көркем жазуды, әріптердің формасын дұрыс түсінуге, дағдыландыруды үйрету ...шәкірттердің барлық сезім мүшелерінің - көз, қол, есту қабілетін, тілді, зейінді дағдыландыру, баланың барлық қабілеттерін жаттықтыру арқылы және оған өз бетімен жұмыс істеу керек, - дейді. Ы.Алтынсарин оқыту принциптеріне: түсініктілік принципі, көрнекілік принципі, жаттығу принципі, өз бетінше оқыту, саналылық принципін ұсынған. Оқыту әдістемесі - педагогиканың күрделі саласының бірі - дидактика тарауында қаралады. Дидактика оқыту теориясы гректің didaktikos - оқытамын деген сөзінен шыққан. Дидактиканың негізгі проблемалары оку үдерісінің зандылықтарын, принциптерін және оқытудың тиімді әдістемелерін көрсетеді. Мысалы, ресейлік ғалымдар И.Я.Лернер, М.Н.Скатин оқыту әдісінің бес түрін көрсетеді: түсіндіру-көрнекілік немесе ақпараттық-рецептивтік; репродуктивтік; проблемалық баяндау; ішінара-ізденістік немесе эвристикалық; зерттеушілік - деп оқытудың бес түрлі әдісіне тоқталса [13], Г.А.Ильина Педагогика атты еңбегінде оқыту әдістемесінің 4 түрге бөлген. Ал академик Ю.К. Бабанский де осындай оқыту әдістерінің түрлеріне тоқталып, оны оқытушының шығармашылық еңбегінің нәтижесі деп көрсетеді. Ә.Исабаевтың Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері деген 1993 жылғы еңбегінде қазақ тілінен білім беру әдістерін: практикалық жақтан үйрету әдістері, теориялық жақтан үйрету әдістері және теориялық-практикалық үйрету әдістері деп жіктеп, оларды ішінара бірнеше әдістерге топтастырады. Оқытудың теориясын зерттеген ғалымдар ғылыми еңбектерінде оқыту әдістерінің анықтамасын былай берген. И.Д.Зверев: Оқыту әдістері дегеніміз - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары, - десе, Ю.К.Бабанский: Оқыту әдістері дегеніміз - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру, - дейді. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов өз еңбектерінде: ...Қазақ тілін оқыту әдістемесі - қазақ тілін оқытудағы мұғалімдердің озық тәжірибелерінің қорытындыларына негізделген оқыту әдістерінің жиынтығы туралы ғылыми пән, - деген. Профессор Ә.Исабаев: Қазақ тілінен білім беру әдістері сан алуан. Осы әдістерді әдістемеде жіктеп көрсетудің мәні зор. Жіктеп көрсетуде, біріншіден,11 оқушыға берілетін білімнің сапасы артады, екіншіден, оқушымен жүргізілетін жұмыстың дәлдігі нығаяды, үшіншіден, мұғалімнің атқаратын жұмысы жеңілдейді... Оқушылар тілді практикалық-теориялық және теориялық-практикалық жағынан меңгереді. Қазақ тілінен білім беру әдістерін топтастыру әдістемесінің соңғы жетістіктеріне негізделеді, - дейді. Ж.Нұржанова өзінің Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары атты әдістемелік құралында оқыту әдістерін бес түрге жіктейді: түсіндіру әдісі - бұл әдіске ауызша баяндау - түсіндіру, әңгіме, сұрақ-жауап, дәріс түрлері жатады. кітаппен жұмыс істеу әдісі - мұғалімнің түсіндіргенін кітаптан қарау - анықтама, түсініктер, жоспар, конспект, тезис, газет, журнал, сөздік, т.б. жұмыстар. көрнекілік әдіс - экскурсия, таблица, сурет, схема, карточка пайдалану т.б. техникалық құралмен жұмыс істеу әдісінің бірі - демонстрациялық әдіс - экран бейнесі арқылы диафильм, кино, фрагмент, т.б, техникалық құралмен жұмыс істеу. жаттығу әдісі - ауызша, жазбаша және суретпен жұмыс, тақтамен жұмыс, өз бетінше жұмыс, қайталау, пысықтау кезінде ұлттық ойын элеметтерін пайдалану жұмысы. Мектепте оқылатын қазақ тiлi тек тiл туралы бiлiм беретiн арнайы оқу пәнi ғана емес, ол басқа пәндердi үйрену, меңгеру құралын қалыптастыратын жалпыпәндiк маңызға да ие. Сондықтан қазақ тiлiн оқытудың коммуникативтiк бағытын күшейту арқылы ғана оның мектептiк бiлiм жүйесiндегi әлеуетi арта түспек. Елімізде мемлекеттік тілді үйрету мәселелері әр қырынан зерттелді. Мысалы: Ә.Жүнісбек: Қазақ тілі дыбыстарын үйрету әдістемесі, Қазақ тілін модельдеу арқылы үйрету әдістемесі; Ф.Оразбаева Тілді үйретудің коммуникативтік әдістемесі; Н.Құрман Қазақ тілін оқытуда теориялық ойлауды дамыту технологиясы, Қазақ тілін үйретудің интерактивтік технологиясы, Қазақ тілін үйретудің интенсивтік технологиясы, Қазақ тілін этнолинвомәдени жүйе негізінде оқыту, Қазақ тілін үйретудің ақпараттық технологиясы; Н.Оразақынова Тілді оқытудың сатылай комплексті талдау технологиясы; С.Рахметова, Т.Әбдікәрімова, Ә.Жұмабаева Бастауышта мәтінді меңгерту арқылы тіл дамыту әдістемесі; Г.Қосымова, А.Қыдыршаев Қазақ шешендігін үйрету әдістемесі; Ж.Сүлейменова Қазақ тілін оқытудың белсенді әдістер жүйесі т.б. Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан жақты қарастырылып отырған проблема - орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту проблемасы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі. Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат - өзге тілді аудиторияны қазақ тіліне үйрету ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған шәкірттердің туған елінің қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол үшін басын бәйгеге тігер тәуекелге баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық халықтармен рухани және материалдық тығыз байланыста болуы, өзі өсіп-өнген аймаққа деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар көзі. Қазақ тілді емес аудиторияға мемлекеттік тілді үйрету мәселесімен айналысып жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп саналады. Олардың әрқайсысы әртүрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ тілін оқыту саласының дамып, жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б. Пәннiң коммуникативтiк бағытын арттыру тiлдiң қарым-қатынастық аспектiлерi мен қызметтерiн мынадай жүйеде беруге негiзделедi: әлеуметтiк (оқушы әлеуметтенедi); танымдық (оқушы тiл арқылы дүниенi таниды); ақпараттық (түрлi мағлұматтарды қабылдап, түсiнедi); қоғамдық (ұжымдық күрделi әрекеттердi орындауға үйренедi); эмоционалдық (оқушы өз сезiмiн, көңiл-күйiн бөлiседi). Мiне, бұлардың барлығы қазақ тiлiнiң жаңа бағытының бiлiм берудiң жаңа парадигмасымен толық сәйкестенетiнiн көрсетедi. Өйткенi мәдениеттi қатынас жасау, өзгелермен тiл табысу - әрбiр адамның күнделiктi өмiр тәжiрибесiнде бетпе-бет кездесiп отыратын және оның iшкi рухани әлемiне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты жүзеге асатын тiршiлiк мұқтаждығы. Қазақ тілінің басты компонентіқызмет тәсіліболып саналатын пәндерге жатады.
Бұл дегеніміз қазақ тілін оқытудағы басты мақсат ғылыми білім беру емес, оқушылардың қазақ тілі құралдарын іс жүзінде қолдана алу дағдысы мен білігін қалыптастыру. Бұдан қазақ тілін үйретудегі басым тапсырмаларды анықтау керектігі айқындалады. Олар мақсатқа жетуге бағытталған қызмет тәсілінің үлгісі, дағды мен білік қалыптастыру алгоритмі, репродуктивті және продуктивті жаттығу,материал түрлерімен қамтамасыз ету.
Тілді оқытудың ұтымды әдістерін іздестіру ғылымда қатысым әдісін алға шығарды. Коммуникация сөзінің негізгі мазмұны жалпы қарым-қатынас, араласу, хабарласу, байланыс деген сияқты мағыналарды білдіре келіп, адамдардың тіл арқылы сөйлесу процесін, тілдесу ерекшеліктерін, тілдің әлеуметтік мәні мен қоғамдық қызметін, адамдар арасындағы қарым-қатынасты, өзара түсінушілікті көрсетеді. Сонымен, коммуникация - қарым-қатынас, өзара байланыс деген ұғымды білдіреді. Тілді үйретуге қатысты әдісті сөз еткенде, арнайы қарастырған тілші- әдіскер - Е.И. Пассов.
Ол қатысымдық әдісті сөз етпестен бұрын, жалпы оқыту әдісіне тән бірнеше белгілерді бөліп шығарды. Мұндай белгілер мыналар: әрбір оқыту әдісі белгілі бір мақсатқа жетудің құралы болып табылады. Қатысымдық әдістің негізгі мақсаты - сөйлеу әрекетінің түрлерін (айтылым, жазылым, тыңдалым, оқылым, тілдесім) меңгерте білу; әдіс оқыту процесіндегі тактиканы емес, стратегияны анықтайды, сондықтан да ол (әдіс) оқытудың шартына тәуелді болмайды; оқыту әдісінің аумағы өте кең, сондықтан сөйлеу әрекетінің қай түрінде болсын оқытудың барлық жақтары қамтылады; әдісте барлық қағидалардың басын біріктіретін ең басты, негізгі идея болады. Басты идея методологиялық рөл атқара келіп, әдістің жүзеге асуы үшін барлық мәселелердің басын біріктіреді [14,148].
Сөз болып отырған әдіске қатысты негізгі идея, басты өзек - қатысым болып табылады. Қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің негізін қалаған профессор Ф. Оразбаева берген анықтамаға жүгінсек, Қатысымдық әдіс дегеніміз - оқушы мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын; белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен қағидалардың жүйесінен тұратын; тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзінде асыратын әдістің түрі [15,354].
Қазақ тілі оқушының қатысымдық біліктілігін дамытумен қатар, олардың қиялын, есте сақтауын жетілдіруге мүмкіндік береді, өзіндік оқу іс-әрекетін, өз бетімен білім алу және оны іске асыру дағдыларын қалыптастырады. Ф.Оразбаева басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту барысында қолданылатын қатысымдық әдісті өзіндік принциптер арқылы ажыратады. Олар: тіке байланыс; адамның жеке қабілетін ескеру; сөйлесуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау; сатылап даму, динамикалық өзгеру; өзектілік. Қатысымдық технология, негізінен: а) оқу материалын меңгеруге бағытталады; ә) оқушы тұлғасына бағытталады; б) оқытушы мен оқушының ынтымақтастығына бағытталады, сол арқылы оқу мақсаты жүзеге асырылады. Қатысымдық әдістің пайдаланудың тиімді жолы - оның тіке байланысқа негізделіп, адаммен - адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді жүзеге асыруында. Тілді оқытуда үйренуші мен үйретушінің арасында бір-бірімен көзбе-көз кездесу, ауызба-ауыз тілдесу, яғни, тікелей қатынас болмаса, сөйлесім әрекеті де іске аспайды.
Тілді үйретуге байланысты қандайбағыт-бағдарды таңдап алу керек, оған қатысты орындалатын жұмыстармен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің алатын орны мен қызметі қандай дегенді анықтап белгілемей, алға қойған мақсатқа жету мүмкін емес. Қазақ тiлi жас буынның өзiндiк ойлауын, жан дүниесiн, дүниенi қабылдауын, оның дiлiн қалыптастырады. Бұл орайда Е.Д.Божовичтың Магистральная направленность обучения русскому языку с 1 класса до выпускного - не грамматическая, а речевая деген пiкiрі де осы жаңарудың басты бағытын, жалпы тiлдiк бiлiмдi оқушының сөйлеу әрекетiне түпкi нәтиже ретiнде бағыттай оқытудың негiзгi тенденциясын айқындайды [16,365].
Осыған байланысты шұғыл түрде жүзеге асырылуы тиiс аса маңызды мәселе - оқу жүйесiнде баланың өмiрлiк мүддесiне сай, соны қанағаттандыратындай мотивациялық технологияларды қалыптастырудың жаңа жүйесiн анықтау мәселесi туындайды. Бұл әлемдiк озық тәжiрибеде дәлелденгендей пәндiк-бiлiмдiк парадигманы тiлге деген сүйiспеншiлiк парадигмасымен алмастыру арқылы шешiледi. Әлемдiк тәжiрибеде ХХ ғасырдың орта шенiнен басталған жаңа тенденция - ана тiлi сабақтарында оқушылардың өз ойын, өз пiкiрiн еркiн айтуына қажеттi iскерлiктердi дамыта оқыту мәселесi бұрынғы кеңестiк бiлiм жүйесiнде де теориялық тұрғыда iшiнара айтылып келген-дi.
Бiрақ оған мемлекеттiк идеология мен стреотиптiк қалыпқа әбден көндiккен оқыту жүйесi жол бермейтiн. Әйтсе де негiзгi қызметi қарым-қатынас құралы болатын тiл табиғаты демократиялылықтың алғашқы жылдарынан бастап бүгiнгi күнге дейiн озық ойлы педагогтар мен әдiскерлердiң, тiл мамандарының назарын өзiне аударуда. Олар тiлдiң ұлттық мәдениеттiң бiр бөлiгi ретiнде оқу-тәрбие процесiнiң түп қазығы болатындығына, оқушының дара тұлға ретiнде дамытылуының, яғни бiлiм жүйесiндегi демократиялылықтың, iзгiлендiрудiң, гуманитарландырудың бiрден-бiр тетiгi де ана тiлiнiң меңгерiлу жолдарымен сабақтастығына ерекше мән бередi. Өйткенi жалпы бiлiм беретiн мектептiң басты мақсаты - дара тұлғаның дамуына мүмкiндiк жасау болса, сол тұлғаның басты көрсеткiшi - сөйлеу әрекетiн еркiн меңгеруi, өз ойын ашық айта алуы ғана емес, сонымен қатар оның өзiндiк сөйлеу стилiнiң болуы. Қазiргi ана тiлi сабақтарында тiлдiк қатынас жасау мәселесiне басымдылық берiлуi - тiлдiң адам болмысымен бiрлiгiне сүйенiп жасалған жаңа қадам.
Мәселен, ресейлiк ғалым Г.В.Колшанский өзiнiң Теория речевых актов как один из вариантов теории речевой деятельности атты еңбегiнде: тiлдiк қатынастың тек ақпараттық қызметпен шектелмейтiнiн, адамдардың өзара түсiнiсуiнiң құралы екендiгiн оқушыға ұғындыру қажеттiгiн атап көрсетедi [17,154].
1.2 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістері мен амалдарының жүйесі
Оқыту әдісі - дидактиканың ең басты құрамды бөлігінің бірі. Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді. Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздікте әдіс -- мақсатқа қол жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет- деген анықтама берілген. Әдіс - оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты нәрсе - оқушылардың танымдық жұмыстары.
Оқыту әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын жақындатады. Тәсіл - оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы, ақыл- ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес қосады.
Оқыту тәсілдерінің түрлері: ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері; мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер; оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер; жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару тәсілдері. Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің жүзеге асуына көмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту, ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Оқыту құралдары - білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар, оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты объектілер, өндіріс, құрылыс. XIX ғасырдың 20-30 жылдарында Б.Е.Райков, К.П.Ягодовский түсіндіру, тәжірибелік, зерттеу, зертханалық әдістерін жетілдірді. Оқушылар сөзден, кітаптан, көрнекіліктен, тәжірибелік жұмыстардан білім алады. Осыны ескеріп 20-30 жылдарда Н.М.Верзилин, Е.Я. Голант сөздік, тәжірибелік, көрнекілік әдістерін ұсынады. Қазір компьютерлік жүйелер арқылы білім алу мүмкіндігі бар. М.А.Данилов (1899-1973), Б.П.Есипов (1899-1967) дидактикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын әдістерді топтастырды. Олар: білім алу, іскерлік және36 дағдыларды қалыптастыру, білімді қолдану, шығармашылық іс-әрекет, бекіту, білім, іскерлік, дағдыларды тексеру.
Аталған авторлардың пікірлері бойынша оқыту әдісі - дидактикалық мақсатқа жету үшін оқушылардың іс-әрекетін реттеп, ұйымдастыру тәсілдері. Бұл саралауда әдістер оқытудың алдында тұрған міндеттермен сәйкестендірілген. И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин оқыту әдістерін оқушылардың танымдық жұмыстарының түріне қарай топтастырған. Авторлар балаларға ақыл-ой жұмысының, өз бетімен білім алудың жолдарын көрсетеді. Оқытушының басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық белсенділігі әртүрлі. Репродуктивтік әдіс арқылы оқушы дайын білімдерді есінде сақтап, кейін қатесіз айтып бергенмен, оның ақыл-ой белсенділігі төмен болады. Эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жұмысы күшейеді, оқушы білімді өзінің танымдық іс-әрекеті арқылы алады. Бұл әдіс бастауыш мектептерге де таралған. Бірақ сабақты тұрақты түрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу әдістерімен өткізу мүмкін бола бермейді. Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін топтады. Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тұратынын атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау әдістері деп бөледі.
М.И. Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін төмендегідей іріктеді: ақпарат беру әдісі, түсіндіру әдісі, ынталандыру әдісі, тәжірибелік әдіс. Бинарлық әдістер бір-бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың тәсілдерін (хабарлау, міндеттер қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.) қолдануды талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін түсіндіреді, оларға сұрақтар қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру тәсілдері, дәлірек айтсақ фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оқыту әдісін түсіндірмелі деп атауға болады.
Егер негізгі тәсіл - ақпараттарды, фактілерді ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді жаттауды ұсынады, бірақ ереженің мәнін түсіндірмей, оны жаттау тәсілін айтады), онда оқыту әдісі ақпараттық- хабарлау, немесе оны жай ғана хабарлама әдісі деп атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар заттарды бақылап, фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін тыңдайды және ой елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл жерде оқу әдісі репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені37 оқушылар дайын күйінде меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың үлгі бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық деп атаймыз.
Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып табылады. Егерде оқушы мәтінді талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда кітаппен жұмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын, ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін көрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі, эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен жаңалық ашады, бірақ негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді.
Зерттеу әдісін қолданғанда мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу, қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және қорытындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді. Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы керек емес деген сөз тумайды. Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмұнын таңдаған кезде жүреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім деңгейіне мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне байланысты. Әңгіме - оқу материалын ауызша баяндау.
А. Байтұрсынов Сөзден әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне ұқсас дейді.
Сөз өнерінің айшықты болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне, көркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру, кейіптеу, бейнелеу (ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып Дулатов оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп, тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың тәсілдерін көрсетіп берді.
Ол баланы толық жауап беруге әдеттендіру керек, - дейді. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп оқытудың жаңаша жолдарын ұсынып, мұғалімдерден соны іс-әрекеттерді талап етеді. Балалар дұрыс оқи алмай, қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету лайық, - дейді. Сөздік әдісі мектептің барлық сатыларында қолданылып, әңгіменің сипаты, көлемі, ұзақтығы өзгереді. Әңгіме арқылы жаңа білімді хабарлау үшін оған кейбір талаптар қойылады. Олар: әңгіменің оқушылардың адамгершілігіне әсер етуі; әңгімеде дәлелді және ғылыми фактілердің болуы; ой пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін жарқын және нанымды мысалдардың, фактілердің жеткіліктілігі;38 әңгіменің жүйелілігі болуы керек; әңгіменің әсерлілігі; тілінің қарапайымдылығы және түсініктілігі; мұғалімнің фактілер, оқиғаларға берген бағасының болуы.
Түсіндіру - жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, көрнекі құралдардың жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, қазақ тілі сабағында жаңа мәтінді өтер алдында оқушыларға жаңа сөздердің мағынасы түсіндіріледі. Мұғалім оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа көрнекі құралдарды сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға түсіндіреді.
Түсіндіру әдісі жаңа тақырыпты түсіндіргенде жиі қолданылады, бірақ бекіту кезінде оқушылар білімді дұрыс меңгермегенде де қолданылады.
Түсіндіру әдісіне қойылатын талаптар: сұрақтарды дәл және аңық тұжырымдау; себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру; салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану; жүйелілік. Түсіндіру - оқыту әдісі ретінде әр жастағы балалар тобымен жұмыста кең қолданылады. Бірақ негізгі орта және жоғары деңгейлерде оқу материалының күрделеніп, оқушылардың ақыл-ой жұмысының мүмкіндіктері өскенде бұл әдіс кіші жастағы оқушылармен жұмысқа қарағанда көбірек қолданылады.
Әңгімелесу - оқытудың диалогтық әдісі, мұғалім оқушыларға мұқият ойластырылған сұрақтарды жүйелі қою арқылы олардың жаңа оқу материалын меңгеруіне жағдай жасап, бұрын оқылған материалдарды қалай меңгергенін тексереді. Әңгімелесу - дидактикалық әдістің ескі түрі, оны Сократ шебер түрде қолданған, сондықтан әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп атайды.
Білім мазмұнында оқушының өзіндік ойлау қабілеттерін, жеке көзқарастарын дамытуға тірек болар негізгі өзекті тауып, барлық ұғым-түсініктерді соған сәйкестендіре жүйелеу қандай маңызды болса, сабақта, сабақтан тыс ұйымдастырылатын оқу процесінде баланың білімді өздігінен меңгеруіне, өзіне деген сенімділігін арттыруға, әртүрлі өмір жағдаяттарына дұрыс жол табатындай қажетті іскерліктерді қалыптастыруға бағытталатын жұмыстарды үйлестіре жүргізудің де мәні соншалықты үлкен.
Соңғы жылдары отындық та, шетелдік те әдіскерлердің еңбектерінде тіл пәнін оқытуға қатысты айтылып жүрген ой- тұжырымдарын саралап қарағанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3 бет
І ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТІЛ ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістемелік негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4-13 бет
1.2 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістері мен амалдарының жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... . 13-18 бет
ІІ ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТІЛ ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ МАҚСАТТАРЫ МЕН ТҮРЛЕРІ
2.1 Тіл дамытудың негізгі мақсаты мен мазмұны ... ... ... ... ... ... 19-2 6 бет
2.2 Қазақ тілі сабағында тіл дамытуды грамматикамен байланыстыра оқытудың әдіс-тәсілдері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26-28 бет
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29 бет
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ..30 бет
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Тіл дамыту - оқушыны тілдік тұлғаларды дұрыс қолданып, ойын басқа адамға толық жеткізіге дағдыландыру, басқа адамдардың сөзін жақсы түсінуге үйрету. Басқаша айтқанда тіл дамыту - қазақ тілі оқушының қарым-қатынас құралына айналдыру. Бұл жалпы тіл үйрету мақсатымен толық сай келеді. Орыс тілінде оқытатын мектептерде оқушының қазақ тілін дамыту ұғымына қазақ тілінің лексикалық, грамматикалық тұлғаларын меңгерту, оларды сөйлемде қолдану дағдыларын қалыптастыру яғни қазақ тілінде сөйлеуге үйрету жатады; қазақ тілінің орфографиялық нормасын оқушыда қалыптастыру, қаақша сауатты жазу дағдысын меңгерту де осы ұғымға кіреді; сөздерді бір-бірімен дұрыс байланыстырып, сөз тіркесін жасау арқылы оларды арқылы ойын басқаға жеткізу, басқаның сөзін түсіну де тіл дамыту ұғымына жатады. Сөйтіп, тіл дамыту- мағынасы, көлемі кең ұғым.
Адам ойын ауызша, не жазбаша түрде жеткізеді. Сондықтан оқушы тілін дамыту екі бағытта жүргіземін: ауызша мен жазбаша. Жалпы алғанда тілді оқытуда бұл екі бағыт қатар байланыста жүргізіледі. Бірақ қазақ тілін оқутыдуң ең алғашқы кезеңінде ауызша тіл дамыту басымырақ болады. Сөйлеу тілі кейінірек жазба тілді дамытуға негіз болады.
Курстық жұмыстың мақсаты: қазақ тіліндегі тіл дамытудың қайнар көздері даму тарихына қатысты іліммен қаруландыру арқылы олардың алған ғылыми білімдерін мектеп грамматикасы негізінде жүйелі түрде оқушыларға тиімді жеткізудің жолдары мен тәсілдерін таныту үрдісіне негіз болу. Мектеп мұғалімінің шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуіне бағыт-бағдар беру, сабақ бере білудің тиімді әдістерін салыстырмалы түрде меңгерту сияқты тіл дамыту жұмыстардың мақсат-мазмұынымен таныстыру.
Курстық жұмыстың міндеттері:
1. Ғылыми сын-зерттеу көздеріне сүйене отырып, тақырыптың теориялық сипатын ашу.
2. Қазақ тіліндегі тіл дамыту әдістемесіне үлес қосқан ғалымдардың еңбектеріне шолу;
3. Мектепте тіл дамыту әдістемесінің даму тарихының негізгі факторларын айқындау.
Курстық жұмыстың әдістері: теориялық әдістер, баяндау, салыстыру, жүйелеу, талдау, сараптау, қорыту, бақылау және тәжірибеден өткізу.
Курстық жұмыстың ғылыми болжамы: Егер қазақ тілін оқыту әдістемесінің оқыту барысында оқушыға берілетін білім түрлері логикалық жүйемен үздіксіз дамытылып отырылса; оқушының білімі мен сөйлеу мәдениетін жетілдіру ұтымды әдістер мен ұстанымдар негізінде жүргізіледі.
Курстық жұмыстың құрылымы: жұмыс кіріспеден, екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
І ТАРАУ ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕ ТІЛ ДАМЫТА ОҚЫТУДЫҢ ЖАЛПЫ ДАМУ ТАРИХЫ
1.1 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістемелік негіздері
Қазақ тілін оқыту әдістемесі ғылым болып бірден қалыптасқан жоқ. Оның да өзінің тарихи даму жолдары бар. Қазақ халқының тарихында баланы ана тілінде оқыту және оқыту әдісіне көңіл бөлу ұлы ағартушы Ы. Алтынсариннен басталды десек, бүгінгі деңгейге жету жолында басқа да бірқатар ғалымдар бұған елеулі үлес қосты.
Ұлы ұстаз қазақ балаларына ана тілін оқытудың жолын, принциптерін, қағидасын, маңызын, жолдарын көрсетіп, әдістеме ғылымының негізін салды, артына мол қалдырды. Халқымыздың біртуар ұлдарының бірі, ағартушы-ұстаз А.Байтұрсынов - қазақ тілін оқыту әдістемесінің іргетасын қалаушы. Ол - қазақ тілін дыбысқа бөліп оқыту арқылы сауаттандыру әдісінің негізін салды. Бұл салада бірнеше әдістемелік мақалалар жазып, соның негізінде 1920 жылы Қазанда Баяншы деген атпен әдістемелік кітапша шығарды. Мұнда автор мұғалімдерге Әліппені пайдаланудың, сауат ашу әдістерінің жол-жобасын көрсетіп берді. Сөйтіп ғұлама ғалым өзінің алдына жүйелі бағдарлама қойып, бұларды біртіндеп шешуге кірісті. Ол алдымен қазақша сауат аштыруды көздеп Оқу құралды жазды, онан соң қазақ тілінің ғылыми грамматикасы Тіл құралын ұсынды, тілді дұрыс жұмсай білу тәртібін көздеп Тіл жұмсарын, төртінші - сауат аштыру, тілді оқытудың әдістемесін жасауды алып, Баяншыны жазды. Тіл құралы - қазақ мәдениетінде бұрын болмаған соны құбылыс. Оның қазақ жұртшылығы үшін мүлде тың дүние екендігін оқулықтың кіріспесінде автор арнайы атап өтеді. Ол осы оқулықты қазақ грамматикасына қатысты категориялардың әрқайсысына тұңғыш қазақша терминдерді ұсынады. Күні бүгінге дейін қолданып жүрген зат есім, сан есім, етістік, есімдік, одағай, үстеу, шылау, бастауыш, баяндауыш деген т.б. сан алуан лингвистикалық ғылыми терминдердің барлығы А.Байтұрсыновтікі. Оқулықтың тағы бір құндылығы қазақ тілінің грамматикалық басты салалары - фонетика - дыбыс туралы ғылым, морфология - сөз құрамын зерттеу, ал синтаксис сөйлем құрылысын зерттеу т. б. деп саралап тұңғыш тыңнан ғылыми жол салуында болып отыр.
А. Байтұрсынов - қазақ тілінен оқулық, бағдарлама жазып, қазақ тілін оқыту әдістемесінің дамуына зор үлес қосқан белгілі ғалым, оныңеңбектеріқазақ тілі әдістемесін дамытудағы зор маңызы. Басқа ұлт өкілдеріне арналып жазылған алғашқы оқулықтың авторы, оқу- ағарту, тіл мен әдебиет, білім салаларында құнарлы еңбек еткен талантты әдіскерлердің бірі - Телжан Шонанов. Т.Шонанов - қазақ тілін оқыту әдістемесінде тіл білімін зерттеуші ғалым, әдіскер, тарихшы, аудармашы, педагог ретінде көрнекті орынға ие. Оның жазған кітаптары мен оқулықтары, әр салада жазылған 100-ден астам ғылыми еңбектерінде мектептегі білім жүйесі, әдістеме,6 тіл мәселелері қаралады. 1933 жылы ғалымның қазақ тілін орыс мектептерінде оқытуға байланысты Учебник казахского языка для русской школы деп аталатын оқулығы жарық көріп, кейін бұл оқулық күн талабына сай бес рет қайта басылып шықты [4,147].
Қазақ тілі әдістемесінің алғашқы негізін салушылардың бірі - Ғали Бегалиев болды. 1940 жылы Бастауыш мектептерде қазақ тілінің методикасы деген еңбегі баспадан шықты. 1920-1930 жылдар арасында қазақ өнері мен білімінің негізін салған абзал азаматтардың бірі - Құдайберген Қуанұлы Жұбанов еді. Ол - қазақ тіл білімінің негізін қалаған көрнекті ғалым, тұңғыш филолог, профессор. Қ.Жұбановтың еңбектеріне 1966 жылға дейін тыйым салынып келді. Тек қана 1966 жылы Қазақ тіліндегі зерттеулер деген еңбегі жарық көрді. Қазақ тілін оқыту әдістемесі саласына айрықша көп еңбек сіңірген көрнекті ғалым - Шамғали Харесұлы Сарыбаев. Ол қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту мәселесін 1933 жылдан бастап арнайы қарастыра бастады. Ш.Сарыбаев бірнеше жылдық зерттеу жұмысының нәтижесінде Орыс мектебінде қазақ тілін оқыту тәжірибесінен атты еңбегін жазып [5,25], натуралды, сұрақ-жауап әдісін қолданып, тіл үйретудің тиімділігінтәжірибе жүзінде дәлелдей отырып, 1943 жылы Методика преподавания казахского языка в русской школе атты тақырыпта кандидаттық диссертация қорғайды [6,159].
Ш.Сарыбаев қазақ тілін басқа ұлтқа оқыту әдістемесі бойынша тұңғыш ғылым кандидаты болды. Ғалым орыс мектебінде қазақ тілін оқытудың ғылыми негізін салумен қатар, осы еңбегі арқылы оқытудың тәжірибесіне де көңіл бөлді. өз еңбегінде ғалым тілші сан әдісті қолданып, оқу материалдарын оқушының сапалы, жүйелі, тиянақты түрде меңгеруіне жол ашты. Қазақ әдістемесі мәселелерін зерттеп, ғылыми еңбек жазған тілші-ғалым Сейіл Жиенбаев орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту мәселелеріне, әсіресе тіл дамыту, арнайы тақырыппен жұмыс істеу, сабақ беру әдісі, сөйлеуге үйрету, кітап оқу, жазу жұмыстары туралы мағлұматтар береді. С.Жиенбаев бірнеше оқулықтар мен әдістемелік кітаптардың авторы. 1930 жылдары оқулықтармен қатар қазақ тілін басқа ұлтқа оқытуға арналған бағдарламалар да шығарылды. Ол жөнінде әдіскер-ғалым К.Жақсылықова нақтылы дерек береді: Выявлено, что первые программы и разработки уроков по казахскому языку были составлены в 1930 годы видными учеными-языковедами С.Аманжоловым, Ш.Сарыбаевым, Т.Шонановым, и многими другими.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің мәселелеріне қатысты ғылыми мақалалар да жазыла бастады. Бұл ретте де алғаш ой-пікір білдірген ғалымдар - Ш.Сарыбаев, С.Жиенбаев. Сонымен, ХІХ ғасырдың екінші жартысында педагогикалық ой-пікірлерді дамытқан қазақ халқының ғұлама ғалымдары Ш.Уәлиханов, А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, Ш.Құдайбердиев бастаған ағартушылық кызметті ХХ ғасырдың басында жалғастырған ғалымдар М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов, Ж.Аймауытов, М.Дулатов, Т.Шонанов болды. Қазақ тілін ұлт мектептерінде оқыту, жалпы басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйрету мәселесі ХХ ғасырдың 30 жылдарында қолға алынып, түрлі оқулықтар, оқу құралдары, бағдарламалар шығарыла бастады. Осы жылдары қазақ тіл ғылымының белгілі әдіскер ғалымдары Т.Шонанов, Ш.Сарыбаев, С.Жиенбеав т.б. ғалымдардың оқулықтары, әдістемелік еңбектері жарық көрді. Қазақ тілін орыс мектептерінде оқыту әдістемесінің қалыптасуына әсерін тигізген алғашқы тілші-ғалымдардың бірі - М.С.Лапатухин. Ғалымның көптеген жылдардағы жүргізген зерттеу еңбегінің нәтижесі 1940 жылы шыққан Очерки по методике казахского языка в русской школе деген еңбегінде жарық көрді [7,158].
Бұл еңбек орыс мектептеріндегі қазақ тілінің ролі, қазақ тілі сабағына қойылатын талаптар, сабақтың құрылысы, орфоэпияға, ауызша сөйлеуге, жазуға үйрету, лексика және грамматика, қазақ тілінен сыныптан тыс жұмыстар т.с.с. бөлімдерді қамтиды. М.С.Лапатухинның еңбегі орыс мектептерінде қазақ тілін оқыту әдістемесінің тұңғыш үлгісі. 1987 жылы Республикада қазақ тілін оқытуды жақсарту туралы үкімет қаулысы қабылданып, 1990 жылы қазақ тілі мемлекеттік тіл дәрежесін алғаннан кейін қазақ тілін оқытуға көзқарас өзгере бастады. Қазақ тілін үйренуге көңіл бөлініп, бұл мәселенің зерттелуі, бағдарламалар, оқулықтар, оқу құралдарын жазу қолға алынды. Оқу орындарының барлығында қазақ тілін оқыту мәселесі де қолға алынды. Қазақ тілін екінші тіл ретінде оқытуға арналған оқулықтарды, оқу құралдарын, тілашарлар мен сөздіктерді, бағдарламалар шығару сексенінші жылдардың аяғынан бастап қоғамдық саяси сипатқа ие болды. Қазақ тілін дамытуға үлкен бағыт-бағдар жасалып, жұмыстар жүргізіле бастады. Сонымен қатар қазақ тілін өзге ұлт дәрісханаларында оқытуға арналған бірнеше бағдарламалар жарияланды. Бағдарламалардың алдыңғы қатарында тұрған 1987 жылы профессор Н.Оралбаеваның авторлығымен шыққан Қазақ тіліні үйрену курсының программасы болып табылады [8,154].
Н.Оралбаева жасаған қазақ тілін үйретуге арналған алғашқы бағдарламаны Қазақстан білім беру министрлігі құптап бекітті. Осы бағдарламаның негізінде 1996 жылы Ана тілі баспасынан Орыс тіліндегі мектептерде қазақ тілін оқыту әдістемесі атты оқулық жарық көрді [9,258].
Бұл жоғары оқу орындарындағы студенттерден басқа ұлтқа қазақ тілін оқытатын, әдістемелік жағынан жетілген мамандар дайындауға арналған алғашқы ғылыми оқулық. Оқулық 1992 жылы жарық көрген Н.Оралбаева, К.Жақсылықова құрастырған оқу орыс тілінде жүргізілетін мектептерде қазақ тілін оқыту бағдарламасы бойынша жазылған. Оқулықта қазақ тілін орыс мектептерінде оқытудың лингвистикалық, психологиялық, дидактикалық негіздері, тарихи дамуы қарастырылған. Қазақ тілі әдістемесі пәні, оның міндеттері, мақсаттары, қазақ тілін басқа ұлттарға оқыту әдістері, сабақтың құрылысы мен түрлері жүйелі, анық, нақты түрде берілген. Сонымен қатар мұнда тілдік материалды ғылыми принцип негізінде таңдау және сұрыптауда:
1) сөздердің қолдану жиілігі;
2) сөздердің жеңіл-қиындығы;
3) сөздердің синонимдік қасиеті;
4) сөздердің тақырып қажеттігіне сәйкестігі:
5) екі тілге ортақ сөздерді санатқа кіргізбеу;
6) сөздердің сөзжасамдық қабілеті;
7) сөздің тілдің дыбыстық ерекшелігін қамтуы;
8) сөздің оқушының психологиялық ерекшелігіне сәйкестігі;
9) сөздің оқулықта қайталану жиілігі қасиеттеріне ерекше көңіл бөлінуі қажет. Қазақ тілін оқыту әдістемесі бойынша практикалық және лабораториялық сабақтарды жүйелі топтастырудың алғашқы баспалдағы ретінде Т.Әбдікәрімова, Т.Әбдіғалиева, К.Шаймерденовалардың авторлығымен шыққан Қазақ тілін оқыту әдістемесі атты еңбегін атауға болады [10,35].
Практикалық және лабораториялық жұмыстар, сабақты ұйымдастырудың үлгілері, диктант пен жаттығу жұмыстары, оқушылардың білімін есептеу ғылыми-практикалық жағынан жан-жақты талданып көрсетілген еңбек оқытушыларға әдістемелік жағынан көмек беретін тұшымды жұмыс болып табылады. Қазақстан көп ұлтты мемлекет болғандықтан, осында қалыптасқан тілдік ортаға байланысты тілді үйренушілердің өзі - бастауыш топ, жалғастырушы топ болып бірнеше топқа бөлінеді. Қазіргі кезде жиі қолданыста жүрген оқулықтардың ішінде осы топтарға пайдаланып жүрген оқудық - Ш.Бектұров пен А.Бектұрованың Қазақ тілі оқулығы [11,254].
1998 жылы Т.Аяпованың Қазақ тілі деп аталатын үш кітаптан тұратын кешенді оқулығы шықты. Автордың пікірі бойынша бойынша оқулық АҚШ-та басылған 70 қадам арқылы қазақ тілін үйреніңіз атты оқулықтың жалғасы болып саналады. Кешенді оқулықтың мақсаты - бүкіләлемдік ең актуальды және ұтымды оқыту әдістерін қолдана отырып, оқушы білімін тереңдетуге көмектесу және сөйлеуге үйрету [12,256].
Сонымен, өз алдына дербес ғылым болып табылатын қазақ тілін оқыту әдістемесі - педагогика ғылымының бір саласы. Өйткені оның өзіндік зерттейтін нысаны, мазмұны, зерттеу әдістері мен тәсілдері бар. Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтіні оның оқыту жолдары мен жағдайлары туралы заңдылықтар. Бұл заңдылықтар педагогика, психо-логия және лингвистика ғылымдарының негізінде жинақталған практикалық тәжірибе мен бұрыннан қалыптасқан теориялық қағидалардан, тұжырымдардан шығарылады. Егер нақтылап айтсақ, оқыту әдістемесі мына мәселелерді зерттейді:
1) мақсаттары (не үшін оқыту керек?);
2) мазмұны (нені оқыту керек?);
3) ұйымдастырылуы (қалай оқыту керек?);
4) құралдары (ненің көмегімен оқыту керек?);
5) оқыту кезінде оқушылардың білімді меңгеру деңгейі, ақыл-ойының дамуы мен тәрбиеленуі арасындағы ұштастық мәселелері.
Қазақ тілін оқыту әдістемесінің зерттейтін басты нысаны оқушыларға тілді меңгерту болғандықтан, ол ең алдымен тіл біліміне арқа сүйейді. Өйткені мектепте қазақ тілі пәнінен өтілетін материал тіл білімі ғылымының негізінде белгіленеді. Яғни қазақ тілі пәнінің мектепте оқытылуы мазмұнын анықтау әдістемесінің міндеті болса, бұл міндетті шешуде ол тіл білімінің мағлұматтарына сүйенеді.
Атап айтқанда, фонетиканы оқыту әдістемесі, лексиканы оқыту әдістемесі т.с.с. аталудың өзі тікелей қазақ тіл білімі салаларының атаулары екені өз-өзінен түсінікті. Сондай-ақ, мысалы, фонетикалық, морфологиялық, синтаксистік талдаулар - әдістемелік тәсілдер, ал бұл атаулардың өздері және мазмұны тіл біліміне тән. Ендеше қазақ тілін оқыту әдістемесі өзінің бұдан былайғы даму барысында тек педагогикалық қана емес, белгілі дәрежеде тіл білімдік ғылым болып та қалыптасуда.
Мысалы, тіл білімінен берілетін фонетикалық мағлұматтар дыбыстарды дұрыс айту, жазу, дұрыс сөйлеу, мәнерлеп оқуға, емлеге үйрету сияқты әдістемелік мәселелермен тығыз байланысты іске асырылады. Ендеше, әдістемелік негізде мектеп грамматикасы мен ғылыми грамматика бір-бірімен тығыз байланысты, тіпті біртұтас деуге де болады. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында ұрпақ тәрбиелеу проблемаларын талдап-шешуге қатысады, қазақ тілі сабақтарында берілетін тәрбиенің жолдарын (бұл тәрбиеге мазмұны сәйкес материалды, мысалдарды сұрыптау, көркем шығарма материалын пайдалану т.б.) тіл құралдары арқылы іске асыруды жан-жақты қарастырады. Сонымен қатар мұғалім өзінің әрбір оқушысын, оның психикасын, материалды қабылдау және есінде сақтау дағдыларының дәрежесін білуге жағдай жасайды, оқушыларды жүйелі зерттейтін әдістермен қаруландырады Оқушының психологиясын білмей тұрып, қазақ тілі әдістемесі ұсынған әдістер мен тәсілдерді тиімді пайдалану мүмкін емес. Бұл әдістер мен тәсілдер оқушылардың жеке басының ерекшеліктерін, ойлау қабілетінің даму процесін, жалпы жетілуін есепке алмайынша, мақсатқа жете алмайды. Қазақ тілін оқытудың барысында мұғалім оқытудың формалары мен мазмұнын, міндеттерін шешуде, әдістемені анықтауда дидактикалық принциптерді басшылыққа алады. Принцип - латын сөзі основа первоначально-руководящая идея... қазақшасы - оқытуда басшылыққа алатын идея, қағида. Қазақ тілін оқытудың барлық деңгейлерінде бағдар беретін негізгі жұмыс бағыты осы. Дидактикалық принципті алғашқы зерттегендер: чехтың ұлы педагогы Я.А.Коменскийден басталса, орыстың ұлы педагогы К.Д.Ушинский, қазақ халқында Ы.Алтынсарин құнды пікір айтты. Оқытудың бағытын, принциптерін зерттеуде педагог ғалымдарымыз көп еңбек сіңірді. Мысалы, Н.А.Сарокин оқыту принциптерінің 8 түрін тұжырымдап көрсетсе, М.А.Данилов Дидактика средней школы 1975 ж. кітабында дидактикалық принциптің 7 түріне түсінік береді. Т.А.Ильина Педагогика кітабында оқытудың 7 түрлі10 принциптеріне анықтама береді. Ал Ю.К.Бабанский Педагогика, І977 ж. оқыту принциптерінің 13 түріне тоқталады. Қазақ балаларын оқытуда Ы.Алтынсарин мұғалімдерге өте жоғары талап қоя білген: ...әрбір затты ықыласпен, қарапайым тілмен түсіндіру, өз оқулығында Қырғыз хрестоматиясы тақырыптарға сәйкес суреттеу, сурет арқылы беру сияқты, көркем жазуды, әріптердің формасын дұрыс түсінуге, дағдыландыруды үйрету ...шәкірттердің барлық сезім мүшелерінің - көз, қол, есту қабілетін, тілді, зейінді дағдыландыру, баланың барлық қабілеттерін жаттықтыру арқылы және оған өз бетімен жұмыс істеу керек, - дейді. Ы.Алтынсарин оқыту принциптеріне: түсініктілік принципі, көрнекілік принципі, жаттығу принципі, өз бетінше оқыту, саналылық принципін ұсынған. Оқыту әдістемесі - педагогиканың күрделі саласының бірі - дидактика тарауында қаралады. Дидактика оқыту теориясы гректің didaktikos - оқытамын деген сөзінен шыққан. Дидактиканың негізгі проблемалары оку үдерісінің зандылықтарын, принциптерін және оқытудың тиімді әдістемелерін көрсетеді. Мысалы, ресейлік ғалымдар И.Я.Лернер, М.Н.Скатин оқыту әдісінің бес түрін көрсетеді: түсіндіру-көрнекілік немесе ақпараттық-рецептивтік; репродуктивтік; проблемалық баяндау; ішінара-ізденістік немесе эвристикалық; зерттеушілік - деп оқытудың бес түрлі әдісіне тоқталса [13], Г.А.Ильина Педагогика атты еңбегінде оқыту әдістемесінің 4 түрге бөлген. Ал академик Ю.К. Бабанский де осындай оқыту әдістерінің түрлеріне тоқталып, оны оқытушының шығармашылық еңбегінің нәтижесі деп көрсетеді. Ә.Исабаевтың Қазақ тілін оқытудың дидактикалық негіздері деген 1993 жылғы еңбегінде қазақ тілінен білім беру әдістерін: практикалық жақтан үйрету әдістері, теориялық жақтан үйрету әдістері және теориялық-практикалық үйрету әдістері деп жіктеп, оларды ішінара бірнеше әдістерге топтастырады. Оқытудың теориясын зерттеген ғалымдар ғылыми еңбектерінде оқыту әдістерінің анықтамасын былай берген. И.Д.Зверев: Оқыту әдістері дегеніміз - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің барысында білім алу жолдары, - десе, Ю.К.Бабанский: Оқыту әдістері дегеніміз - мұғалім мен оқушылардың өзара әрекетінің негізінде білім, тәрбие және таным процесін жетілдіру, - дейді. Д.Әлімжанов, Ы.Маманов өз еңбектерінде: ...Қазақ тілін оқыту әдістемесі - қазақ тілін оқытудағы мұғалімдердің озық тәжірибелерінің қорытындыларына негізделген оқыту әдістерінің жиынтығы туралы ғылыми пән, - деген. Профессор Ә.Исабаев: Қазақ тілінен білім беру әдістері сан алуан. Осы әдістерді әдістемеде жіктеп көрсетудің мәні зор. Жіктеп көрсетуде, біріншіден,11 оқушыға берілетін білімнің сапасы артады, екіншіден, оқушымен жүргізілетін жұмыстың дәлдігі нығаяды, үшіншіден, мұғалімнің атқаратын жұмысы жеңілдейді... Оқушылар тілді практикалық-теориялық және теориялық-практикалық жағынан меңгереді. Қазақ тілінен білім беру әдістерін топтастыру әдістемесінің соңғы жетістіктеріне негізделеді, - дейді. Ж.Нұржанова өзінің Қазақ тілін тиімді оқыту жолдары атты әдістемелік құралында оқыту әдістерін бес түрге жіктейді: түсіндіру әдісі - бұл әдіске ауызша баяндау - түсіндіру, әңгіме, сұрақ-жауап, дәріс түрлері жатады. кітаппен жұмыс істеу әдісі - мұғалімнің түсіндіргенін кітаптан қарау - анықтама, түсініктер, жоспар, конспект, тезис, газет, журнал, сөздік, т.б. жұмыстар. көрнекілік әдіс - экскурсия, таблица, сурет, схема, карточка пайдалану т.б. техникалық құралмен жұмыс істеу әдісінің бірі - демонстрациялық әдіс - экран бейнесі арқылы диафильм, кино, фрагмент, т.б, техникалық құралмен жұмыс істеу. жаттығу әдісі - ауызша, жазбаша және суретпен жұмыс, тақтамен жұмыс, өз бетінше жұмыс, қайталау, пысықтау кезінде ұлттық ойын элеметтерін пайдалану жұмысы. Мектепте оқылатын қазақ тiлi тек тiл туралы бiлiм беретiн арнайы оқу пәнi ғана емес, ол басқа пәндердi үйрену, меңгеру құралын қалыптастыратын жалпыпәндiк маңызға да ие. Сондықтан қазақ тiлiн оқытудың коммуникативтiк бағытын күшейту арқылы ғана оның мектептiк бiлiм жүйесiндегi әлеуетi арта түспек. Елімізде мемлекеттік тілді үйрету мәселелері әр қырынан зерттелді. Мысалы: Ә.Жүнісбек: Қазақ тілі дыбыстарын үйрету әдістемесі, Қазақ тілін модельдеу арқылы үйрету әдістемесі; Ф.Оразбаева Тілді үйретудің коммуникативтік әдістемесі; Н.Құрман Қазақ тілін оқытуда теориялық ойлауды дамыту технологиясы, Қазақ тілін үйретудің интерактивтік технологиясы, Қазақ тілін үйретудің интенсивтік технологиясы, Қазақ тілін этнолинвомәдени жүйе негізінде оқыту, Қазақ тілін үйретудің ақпараттық технологиясы; Н.Оразақынова Тілді оқытудың сатылай комплексті талдау технологиясы; С.Рахметова, Т.Әбдікәрімова, Ә.Жұмабаева Бастауышта мәтінді меңгерту арқылы тіл дамыту әдістемесі; Г.Қосымова, А.Қыдыршаев Қазақ шешендігін үйрету әдістемесі; Ж.Сүлейменова Қазақ тілін оқытудың белсенді әдістер жүйесі т.б. Қазақ тілін оқыту әдістемесі туралы сөз болғанда бұл проблеманың ішінен басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту мәселесін жеке бөліп қарастырмаса болмайды. Өйткені, қазіргі таңдағы көп жұмыс істеліп, жан жақты қарастырылып отырған проблема - орыс аудиториясында қазақ тілін оқыту проблемасы. Сонымен қатар, бұл мәселе тілдік коммуникацияның тікелей зерттеу объектісі бола келіп, қазіргі кезеңде өзекті мәселе болып отырған қазақша сөйлеуге үйретудің тиімді жолдарын табуға көмектеседі. Бүгін біздің алдымызда тұрған мақсат - өзге тілді аудиторияны қазақ тіліне үйрету ғана емес, сонымен қатар алдымызда отырған шәкірттердің туған елінің қасиетін сезініп, оның алдындағы ұлт жауапкершілігін ұғынып, ол үшін басын бәйгеге тігер тәуекелге баруы болып саналады. Сол сияқты, барлық халықтармен рухани және материалдық тығыз байланыста болуы, өзі өсіп-өнген аймаққа деген сүйіспеншілігі патриотизмнің қайнар көзі. Қазақ тілді емес аудиторияға мемлекеттік тілді үйрету мәселесімен айналысып жүрген ұстаздар, тілшілер, ғалымдар көптеп саналады. Олардың әрқайсысы әртүрлі мәселелерді қарастыра келіп, қазақ тілін оқыту саласының дамып, жетілуіне үлес қосуда. Бұл еңбектердің авторлары Ш.Х.Сарыбаев, И.В.Маманов, Ғ.Бегалиев, С.Жиенбаев, Т.Аяпова, Ш.Бектуров, К.Сариева, А.Жүнісбеков, Ф.Р.Ахметжанова, М.Жанпейісова, Ф.Оразбаева, Қ.Бітібаева т.б. Пәннiң коммуникативтiк бағытын арттыру тiлдiң қарым-қатынастық аспектiлерi мен қызметтерiн мынадай жүйеде беруге негiзделедi: әлеуметтiк (оқушы әлеуметтенедi); танымдық (оқушы тiл арқылы дүниенi таниды); ақпараттық (түрлi мағлұматтарды қабылдап, түсiнедi); қоғамдық (ұжымдық күрделi әрекеттердi орындауға үйренедi); эмоционалдық (оқушы өз сезiмiн, көңiл-күйiн бөлiседi). Мiне, бұлардың барлығы қазақ тiлiнiң жаңа бағытының бiлiм берудiң жаңа парадигмасымен толық сәйкестенетiнiн көрсетедi. Өйткенi мәдениеттi қатынас жасау, өзгелермен тiл табысу - әрбiр адамның күнделiктi өмiр тәжiрибесiнде бетпе-бет кездесiп отыратын және оның iшкi рухани әлемiне, тапқырлығы мен ақыл-ойына байланысты жүзеге асатын тiршiлiк мұқтаждығы. Қазақ тілінің басты компонентіқызмет тәсіліболып саналатын пәндерге жатады.
Бұл дегеніміз қазақ тілін оқытудағы басты мақсат ғылыми білім беру емес, оқушылардың қазақ тілі құралдарын іс жүзінде қолдана алу дағдысы мен білігін қалыптастыру. Бұдан қазақ тілін үйретудегі басым тапсырмаларды анықтау керектігі айқындалады. Олар мақсатқа жетуге бағытталған қызмет тәсілінің үлгісі, дағды мен білік қалыптастыру алгоритмі, репродуктивті және продуктивті жаттығу,материал түрлерімен қамтамасыз ету.
Тілді оқытудың ұтымды әдістерін іздестіру ғылымда қатысым әдісін алға шығарды. Коммуникация сөзінің негізгі мазмұны жалпы қарым-қатынас, араласу, хабарласу, байланыс деген сияқты мағыналарды білдіре келіп, адамдардың тіл арқылы сөйлесу процесін, тілдесу ерекшеліктерін, тілдің әлеуметтік мәні мен қоғамдық қызметін, адамдар арасындағы қарым-қатынасты, өзара түсінушілікті көрсетеді. Сонымен, коммуникация - қарым-қатынас, өзара байланыс деген ұғымды білдіреді. Тілді үйретуге қатысты әдісті сөз еткенде, арнайы қарастырған тілші- әдіскер - Е.И. Пассов.
Ол қатысымдық әдісті сөз етпестен бұрын, жалпы оқыту әдісіне тән бірнеше белгілерді бөліп шығарды. Мұндай белгілер мыналар: әрбір оқыту әдісі белгілі бір мақсатқа жетудің құралы болып табылады. Қатысымдық әдістің негізгі мақсаты - сөйлеу әрекетінің түрлерін (айтылым, жазылым, тыңдалым, оқылым, тілдесім) меңгерте білу; әдіс оқыту процесіндегі тактиканы емес, стратегияны анықтайды, сондықтан да ол (әдіс) оқытудың шартына тәуелді болмайды; оқыту әдісінің аумағы өте кең, сондықтан сөйлеу әрекетінің қай түрінде болсын оқытудың барлық жақтары қамтылады; әдісте барлық қағидалардың басын біріктіретін ең басты, негізгі идея болады. Басты идея методологиялық рөл атқара келіп, әдістің жүзеге асуы үшін барлық мәселелердің басын біріктіреді [14,148].
Сөз болып отырған әдіске қатысты негізгі идея, басты өзек - қатысым болып табылады. Қазақ тіл білімінде қатысымдық әдістің негізін қалаған профессор Ф. Оразбаева берген анықтамаға жүгінсек, Қатысымдық әдіс дегеніміз - оқушы мен оқытушының тікелей қарым-қатынасы арқылы жүзеге асатын; белгілі бір тілде сөйлеу мәнерін қалыптастыратын, тілдік қатынас пен қағидалардың жүйесінен тұратын; тіл үйретудің тиімді жолдарын тоғыстыра келіп, тілді қарым-қатынас құралы ретінде іс жүзінде асыратын әдістің түрі [15,354].
Қазақ тілі оқушының қатысымдық біліктілігін дамытумен қатар, олардың қиялын, есте сақтауын жетілдіруге мүмкіндік береді, өзіндік оқу іс-әрекетін, өз бетімен білім алу және оны іске асыру дағдыларын қалыптастырады. Ф.Оразбаева басқа ұлт өкілдеріне қазақ тілін оқыту барысында қолданылатын қатысымдық әдісті өзіндік принциптер арқылы ажыратады. Олар: тіке байланыс; адамның жеке қабілетін ескеру; сөйлесуге үйретуде жүргізілетін жұмыстардың түрлерін айқындау; сатылап даму, динамикалық өзгеру; өзектілік. Қатысымдық технология, негізінен: а) оқу материалын меңгеруге бағытталады; ә) оқушы тұлғасына бағытталады; б) оқытушы мен оқушының ынтымақтастығына бағытталады, сол арқылы оқу мақсаты жүзеге асырылады. Қатысымдық әдістің пайдаланудың тиімді жолы - оның тіке байланысқа негізделіп, адаммен - адамның тікелей қарым-қатынасы арқылы тілді үйретуді жүзеге асыруында. Тілді оқытуда үйренуші мен үйретушінің арасында бір-бірімен көзбе-көз кездесу, ауызба-ауыз тілдесу, яғни, тікелей қатынас болмаса, сөйлесім әрекеті де іске аспайды.
Тілді үйретуге байланысты қандайбағыт-бағдарды таңдап алу керек, оған қатысты орындалатын жұмыстармен тапсырмалар қандай, оны іске асыруда бұл жұмыс түрлерінің алатын орны мен қызметі қандай дегенді анықтап белгілемей, алға қойған мақсатқа жету мүмкін емес. Қазақ тiлi жас буынның өзiндiк ойлауын, жан дүниесiн, дүниенi қабылдауын, оның дiлiн қалыптастырады. Бұл орайда Е.Д.Божовичтың Магистральная направленность обучения русскому языку с 1 класса до выпускного - не грамматическая, а речевая деген пiкiрі де осы жаңарудың басты бағытын, жалпы тiлдiк бiлiмдi оқушының сөйлеу әрекетiне түпкi нәтиже ретiнде бағыттай оқытудың негiзгi тенденциясын айқындайды [16,365].
Осыған байланысты шұғыл түрде жүзеге асырылуы тиiс аса маңызды мәселе - оқу жүйесiнде баланың өмiрлiк мүддесiне сай, соны қанағаттандыратындай мотивациялық технологияларды қалыптастырудың жаңа жүйесiн анықтау мәселесi туындайды. Бұл әлемдiк озық тәжiрибеде дәлелденгендей пәндiк-бiлiмдiк парадигманы тiлге деген сүйiспеншiлiк парадигмасымен алмастыру арқылы шешiледi. Әлемдiк тәжiрибеде ХХ ғасырдың орта шенiнен басталған жаңа тенденция - ана тiлi сабақтарында оқушылардың өз ойын, өз пiкiрiн еркiн айтуына қажеттi iскерлiктердi дамыта оқыту мәселесi бұрынғы кеңестiк бiлiм жүйесiнде де теориялық тұрғыда iшiнара айтылып келген-дi.
Бiрақ оған мемлекеттiк идеология мен стреотиптiк қалыпқа әбден көндiккен оқыту жүйесi жол бермейтiн. Әйтсе де негiзгi қызметi қарым-қатынас құралы болатын тiл табиғаты демократиялылықтың алғашқы жылдарынан бастап бүгiнгi күнге дейiн озық ойлы педагогтар мен әдiскерлердiң, тiл мамандарының назарын өзiне аударуда. Олар тiлдiң ұлттық мәдениеттiң бiр бөлiгi ретiнде оқу-тәрбие процесiнiң түп қазығы болатындығына, оқушының дара тұлға ретiнде дамытылуының, яғни бiлiм жүйесiндегi демократиялылықтың, iзгiлендiрудiң, гуманитарландырудың бiрден-бiр тетiгi де ана тiлiнiң меңгерiлу жолдарымен сабақтастығына ерекше мән бередi. Өйткенi жалпы бiлiм беретiн мектептiң басты мақсаты - дара тұлғаның дамуына мүмкiндiк жасау болса, сол тұлғаның басты көрсеткiшi - сөйлеу әрекетiн еркiн меңгеруi, өз ойын ашық айта алуы ғана емес, сонымен қатар оның өзiндiк сөйлеу стилiнiң болуы. Қазiргi ана тiлi сабақтарында тiлдiк қатынас жасау мәселесiне басымдылық берiлуi - тiлдiң адам болмысымен бiрлiгiне сүйенiп жасалған жаңа қадам.
Мәселен, ресейлiк ғалым Г.В.Колшанский өзiнiң Теория речевых актов как один из вариантов теории речевой деятельности атты еңбегiнде: тiлдiк қатынастың тек ақпараттық қызметпен шектелмейтiнiн, адамдардың өзара түсiнiсуiнiң құралы екендiгiн оқушыға ұғындыру қажеттiгiн атап көрсетедi [17,154].
1.2 Оқыту қазақ тілінде емес мектептерде қазақ тілін дамыта оқытудың әдістері мен амалдарының жүйесі
Оқыту әдісі - дидактиканың ең басты құрамды бөлігінің бірі. Әдіс деген сөз гректің metodos деген сөзінен шыққан. Метод деген ұғым белгілі ақиқатқа, шындыққа, мақсатқа жетудің жолдары деген мағынаны білдіреді. Қысқаша психологиялық-педагогикалық сөздікте әдіс -- мақсатқа қол жеткізетін жол, тәсіл, белгілі жолмен тәртіпке салынған іс-әрекет- деген анықтама берілген. Әдіс - оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын тәсілдері. Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке келтіріледі. Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызып, оқушының ақыл-ойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты нәрсе - оқушылардың танымдық жұмыстары.
Оқыту әдістері ең анық фактілерді білуді қамтамасыз етеді, теория мен тәжірибенің арасын жақындатады. Тәсіл - оқыту әдісінің элементі. Жоспарды хабарлау, оқушылардың зейінін сабаққа аудару, оқушылардың мұғалім көрсеткен іс-қимылдарды қайталауы, ақыл- ой жұмыстары тәсілге жатады. Тәсіл оқу материалын түсінуге үлес қосады.
Оқыту тәсілдерінің түрлері: ой, зейін, ес, қабылдау, қиялды жақсарту тәсілдері; мәселелі жағдаят тудыруға көмектесетін тәсілдер; оқушылардың сезімдеріне әсер ететін тәсілдер; жеке оқушылар арасындағы қарым-қатынасты басқару тәсілдері. Сонымен тәсілдер оқыту әдістерінің құрамына кіреді, әдістің жүзеге асуына көмектеседі. Оқыту әдістерінің басты қызметі - оқыту, ынталандыру, дамыту, тәрбиелеу, ұйымдастыру. Оқыту құралдары - білім алу, іскерлікті жасау көзі. Олар: көрнекі құралдар, оқулықтар, дидактикалық материалдар, техникалық оқыту құралдары, станоктар, оқу кабинеттері, зертханалар, ЭЕМ және ТВ, нақты объектілер, өндіріс, құрылыс. XIX ғасырдың 20-30 жылдарында Б.Е.Райков, К.П.Ягодовский түсіндіру, тәжірибелік, зерттеу, зертханалық әдістерін жетілдірді. Оқушылар сөзден, кітаптан, көрнекіліктен, тәжірибелік жұмыстардан білім алады. Осыны ескеріп 20-30 жылдарда Н.М.Верзилин, Е.Я. Голант сөздік, тәжірибелік, көрнекілік әдістерін ұсынады. Қазір компьютерлік жүйелер арқылы білім алу мүмкіндігі бар. М.А.Данилов (1899-1973), Б.П.Есипов (1899-1967) дидактикалық мақсатқа жету үшін қолданылатын әдістерді топтастырды. Олар: білім алу, іскерлік және36 дағдыларды қалыптастыру, білімді қолдану, шығармашылық іс-әрекет, бекіту, білім, іскерлік, дағдыларды тексеру.
Аталған авторлардың пікірлері бойынша оқыту әдісі - дидактикалық мақсатқа жету үшін оқушылардың іс-әрекетін реттеп, ұйымдастыру тәсілдері. Бұл саралауда әдістер оқытудың алдында тұрған міндеттермен сәйкестендірілген. И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин оқыту әдістерін оқушылардың танымдық жұмыстарының түріне қарай топтастырған. Авторлар балаларға ақыл-ой жұмысының, өз бетімен білім алудың жолдарын көрсетеді. Оқытушының басшылығымен жұмыс істейтін оқушылардың танымдық белсенділігі әртүрлі. Репродуктивтік әдіс арқылы оқушы дайын білімдерді есінде сақтап, кейін қатесіз айтып бергенмен, оның ақыл-ой белсенділігі төмен болады. Эвристикалық әдіс арқылы ақыл-ой жұмысы күшейеді, оқушы білімді өзінің танымдық іс-әрекеті арқылы алады. Бұл әдіс бастауыш мектептерге де таралған. Бірақ сабақты тұрақты түрде мәселелік, эвристикалық, зерттеу әдістерімен өткізу мүмкін бола бермейді. Ю.К. Бабанский оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандыру әдістерін топтады. Ол іс-әрекет 3 бөліктен: ұйымдастыру, ынталандыру, бақылаудан тұратынын атап көрсетіп, әдістерді оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру, ынталандыру, бақылау әдістері деп бөледі.
М.И. Махмутов оқыту әдісіне сәйкес келетін оқу әдістерін төмендегідей іріктеді: ақпарат беру әдісі, түсіндіру әдісі, ынталандыру әдісі, тәжірибелік әдіс. Бинарлық әдістер бір-бірімен тығыз байланысты оқыту мен оқудың тәсілдерін (хабарлау, міндеттер қою, мұғалімнің тапсырма беруі, оқушылардың тыңдауы, жаттығулар орындауы, есептер шығаруы, мәтінді оқуы, т.б.) қолдануды талап етеді. Мысалы, мұғалім оқушыларға фактілер мен ережелерді хабарлайды, заттарды көрсетеді, фактілердің мәнін түсіндіреді, оларға сұрақтар қояды. Егер оны тәсілдердің арасында түсіндіру тәсілдері, дәлірек айтсақ фактілерді талдау, салыстыру, хабарлау, т.б басым болса, онда оқыту әдісін түсіндірмелі деп атауға болады.
Егер негізгі тәсіл - ақпараттарды, фактілерді ұсынумен шектелсе, (мысалы: мұғалім оқушыларға ережелерді жаттауды ұсынады, бірақ ереженің мәнін түсіндірмей, оны жаттау тәсілін айтады), онда оқыту әдісі ақпараттық- хабарлау, немесе оны жай ғана хабарлама әдісі деп атайды. Осыған сәйкес бірінші жағдайда оқушылар заттарды бақылап, фактілерді есінде сақтайды, мұғалімнің түсіндіргенін тыңдайды және ой елегінен өткізеді, ақпараттық сұрақтарға жауап іздейді. Бұл жерде оқу әдісі репродуктивтік, дәлірек айтсақ жаңа ережені37 оқушылар дайын күйінде меңгереді (оқушылар фактілерді талдап, ережелер шығармайды). Егер оқыту әдісі хабарлау әдісі болса, оқудың негізгі тәсілі жаттау, оқушылардың үлгі бойынша жұмыс істеуі. Мұндай оқу әдісін шартты түрде орындаушылық деп атаймыз.
Сондықтан оқушының кітаппен жұмысы оқу әрекетінің тәсілі болып табылады. Егерде оқушы мәтінді талдаса, түсінгенін өз сөзімен айтса, онда кітаппен жұмыс оқу әдісі болып табылады. Егер монологтық баяндау әдісі қолданылса, онда мұғалім әңгімелейді, ғылымның дайын қорытындыларын, ережелерін, фактілерін хабарлап оқиғаларды суреттейді, іс-әрекеттің үлгілерін көрсетеді және оқушыларға тапсырмалар береді. Эвристикалық әдісті қолданғанда мәселелік деңгей (оқушылардың белсенділігі) едәуір көтеріледі, эвристикалық әңгімелерге танымдық (логикалық) есептер және проблемалық тапсырмалар қосылады. Оқушылар мұғалімнің көмегімен жаңалық ашады, бірақ негізінен оқушылар өз бетімен жұмыс істейді.
Зерттеу әдісін қолданғанда мұғалім оқушыларға тәжірибелік сипаттағы тапсырмалар (тәжірибе жүргізу, қосымша ақпарат, фактілерді жинап оларды өз бетімен талдау және қорытындылау, өз ойын дәлелдеуге керекті материалдарды жинау, т.б) береді. Оқушылар оларды өз бетімен орындайды, бірақ бұдан мұғалімнің басшылығы керек емес деген сөз тумайды. Оқыту әдістерін тандау әдетте сабаққа оқу материалының мазмұнын таңдаған кезде жүреді. Ол дидактикалық мақсатқа, оқушылардың білім деңгейіне мұғалімнің өзінің дайындық деңгейіне байланысты. Әңгіме - оқу материалын ауызша баяндау.
А. Байтұрсынов Сөзден әдемілеп әңгіме шығару өнері үй салу өнеріне ұқсас дейді.
Сөз өнерінің айшықты болуы сөздің дұрыстығына, тілдің анықтығына, дәлдігіне, көркемділігіне, тіл тазалығына байланысты екенін дәлелдеп, алмастыру, кейіптеу, бейнелеу (ұқсату), әсірелеу тәсілдерінің мәнін ашады. Міржақып Дулатов оқытудың баяндау, әңгіме, түсіндіру әдістеріне ерекше мән беріп, тұрмыс-салтқа, әдет-ғұрыпқа байланысты тақырыптарды әсерлі баяндаудың тәсілдерін көрсетіп берді.
Ол баланы толық жауап беруге әдеттендіру керек, - дейді. Сөйтіп, оқытушы көркемдеп оқытудың жаңаша жолдарын ұсынып, мұғалімдерден соны іс-әрекеттерді талап етеді. Балалар дұрыс оқи алмай, қиналған жерде мұғалім өзі оқып, көрсету лайық, - дейді. Сөздік әдісі мектептің барлық сатыларында қолданылып, әңгіменің сипаты, көлемі, ұзақтығы өзгереді. Әңгіме арқылы жаңа білімді хабарлау үшін оған кейбір талаптар қойылады. Олар: әңгіменің оқушылардың адамгершілігіне әсер етуі; әңгімеде дәлелді және ғылыми фактілердің болуы; ой пікірдің дұрыстығын дәлелдейтін жарқын және нанымды мысалдардың, фактілердің жеткіліктілігі;38 әңгіменің жүйелілігі болуы керек; әңгіменің әсерлілігі; тілінің қарапайымдылығы және түсініктілігі; мұғалімнің фактілер, оқиғаларға берген бағасының болуы.
Түсіндіру - жеке ұғым, құбылыстарды, құралдар, көрнекі құралдардың жұмыс істеу әдіс-тәсілдерін ауызша баяндау. Мысалы, қазақ тілі сабағында жаңа мәтінді өтер алдында оқушыларға жаңа сөздердің мағынасы түсіндіріледі. Мұғалім оқушыларға таныс емес құралдарды немесе басқа көрнекі құралдарды сабаққа алып келіп, жаңа материалды түсіндірмес бұрын оларды оқушыларға түсіндіреді.
Түсіндіру әдісі жаңа тақырыпты түсіндіргенде жиі қолданылады, бірақ бекіту кезінде оқушылар білімді дұрыс меңгермегенде де қолданылады.
Түсіндіру әдісіне қойылатын талаптар: сұрақтарды дәл және аңық тұжырымдау; себеп-салдар байланысын ашып, дәлелдер келтіру; салыстыру, қатар қою, ұқсату, жарқын мысалдар қолдану; жүйелілік. Түсіндіру - оқыту әдісі ретінде әр жастағы балалар тобымен жұмыста кең қолданылады. Бірақ негізгі орта және жоғары деңгейлерде оқу материалының күрделеніп, оқушылардың ақыл-ой жұмысының мүмкіндіктері өскенде бұл әдіс кіші жастағы оқушылармен жұмысқа қарағанда көбірек қолданылады.
Әңгімелесу - оқытудың диалогтық әдісі, мұғалім оқушыларға мұқият ойластырылған сұрақтарды жүйелі қою арқылы олардың жаңа оқу материалын меңгеруіне жағдай жасап, бұрын оқылған материалдарды қалай меңгергенін тексереді. Әңгімелесу - дидактикалық әдістің ескі түрі, оны Сократ шебер түрде қолданған, сондықтан әңгімелесу әдісін Сократ әдісі деп атайды.
Білім мазмұнында оқушының өзіндік ойлау қабілеттерін, жеке көзқарастарын дамытуға тірек болар негізгі өзекті тауып, барлық ұғым-түсініктерді соған сәйкестендіре жүйелеу қандай маңызды болса, сабақта, сабақтан тыс ұйымдастырылатын оқу процесінде баланың білімді өздігінен меңгеруіне, өзіне деген сенімділігін арттыруға, әртүрлі өмір жағдаяттарына дұрыс жол табатындай қажетті іскерліктерді қалыптастыруға бағытталатын жұмыстарды үйлестіре жүргізудің де мәні соншалықты үлкен.
Соңғы жылдары отындық та, шетелдік те әдіскерлердің еңбектерінде тіл пәнін оқытуға қатысты айтылып жүрген ой- тұжырымдарын саралап қарағанда, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz