Ноғай ордасы мен саяси тарихы
Алтын Орда ыдыраған кезде, яғни ХІV ғасырдың соңына қарай «ноғайлы жұртына» жататын ру-тайпалардың үлкен бөлігі маңғыт тайпасының және осы тайпаның билеушісі Едігенің бастауымен Ноғай ордасының негізін қалады. Осы орайда ескере кететін бір мәселе – сол кезеңде Едіге есімді бірнеше тұлғаның болуы. Атап айтсақ, оның алғашқысы Едіге Танашұлы, Әмір-Темір жорықтарына қатысып, Ұлытауда жерленген. Екінші Едіге – Ноғай ордасын негіздеген Едіге Балташықұлы, үшінші Едіге – Әмір-Темірге туыс Барлас Едіге, төртінші Едіге – Тәуке ханға жақын болған Едіге би.
Біз соның ішінде Ноғай Ордасын негізін салған – Едіге Балташықұлы турасында әңгімелейміз. Оның есімі тарихи деректерде 1376 жылдан бастап кездеседі. Ол алғаш Ақ Орда ханы Орысқа қызмет жасады, одан соң Бұқарада Темірден пана тапқан Тоқтамысқа келді. Алайда 1389 жылы Тоқтамыспен жанжалдасып қалған ол Әмір-Темірге қайтып келіп, 1391 жылы соның жағында, Тоқтамысқа қарсы соғысты. Бірақ Едіге Әмір-Темірге бүтіндей беріле қойған жоқ. Жорықтан қайтар жолда ол, өзінің руластарына жаушы жіберіп, оларды Әмір-Темір әскерлері жүретін жолдан аулаққа көшіріп жіберді.
Біздің ойымызша, Едіге мұндай әрекеттерге өзінің маңғыт жұртының мүддесін қорғау мақсатымен барған. Болашақ Ноғай ордасының негізін қалаған маңғыт жұрты бұл кезде, яғни ХV-ХVІ ғасырларда Еділдің батысында көшіп-қонып жүрген атамекендерінен – шығысқа, Жайық пен Ембінің арасына қоныс аударып, осылайша, өздерінің көсемі Едігенің ақылымен осы тұста Кубан далаларын жаулаған Әмір-Темірдің тонаушылық әрекеттерінен сытылып кетті. Мұның өзі о баста Түркістан аймағынан солтүстік Қырым аймағына қоныс аударған маңғыттардың кері көшулері еді.
Осылайша, Едіге бастаған маңғыттар өздерінің ру-тайпаларын топтастыра түсті. Алғаш Алтын Орданың мұрагері болып табылатын Үлкен Орданың және одан төменде орналасқан Алтын Ордадан бөлініп кеткен Астрахан хандығының аймағында аса ықпалды болған маңғыттар (ноғайлар) Едігенің ұлы Нұр ад-диннің кезінде (1426-1440 жж.) дербес мемлекет құрды. Жалпы, Еділ-Жайық аймағындағы маңғыттардың Сараймен теке-тірестерінің ашықтан-ашық күшейе түсуі Алтын Ордада Ұлы Мұхаммед (1428-1430 жж.) билік құрған тұста күшейе түсті. Одан соң қысқа мерзімге билік құрған Кіші Мұхаммедтің (1430 ж.) ұлдары Ахмед пен Махмұдтың тұсында және Жошы ұлысының Еділден шығысқа қарайғы өзбектер мен маңғыттар аймағына билік жасаған, кейініректе Жәнібек пен Керей бастаған қазақ сұлтандарының ата жауына айналған Шайбан тұқымы Әбілқайыр ханның (1428-1440 жылдардың соңы) билігі кезінде мүлдем өршіп кетті.
Біз соның ішінде Ноғай Ордасын негізін салған – Едіге Балташықұлы турасында әңгімелейміз. Оның есімі тарихи деректерде 1376 жылдан бастап кездеседі. Ол алғаш Ақ Орда ханы Орысқа қызмет жасады, одан соң Бұқарада Темірден пана тапқан Тоқтамысқа келді. Алайда 1389 жылы Тоқтамыспен жанжалдасып қалған ол Әмір-Темірге қайтып келіп, 1391 жылы соның жағында, Тоқтамысқа қарсы соғысты. Бірақ Едіге Әмір-Темірге бүтіндей беріле қойған жоқ. Жорықтан қайтар жолда ол, өзінің руластарына жаушы жіберіп, оларды Әмір-Темір әскерлері жүретін жолдан аулаққа көшіріп жіберді.
Біздің ойымызша, Едіге мұндай әрекеттерге өзінің маңғыт жұртының мүддесін қорғау мақсатымен барған. Болашақ Ноғай ордасының негізін қалаған маңғыт жұрты бұл кезде, яғни ХV-ХVІ ғасырларда Еділдің батысында көшіп-қонып жүрген атамекендерінен – шығысқа, Жайық пен Ембінің арасына қоныс аударып, осылайша, өздерінің көсемі Едігенің ақылымен осы тұста Кубан далаларын жаулаған Әмір-Темірдің тонаушылық әрекеттерінен сытылып кетті. Мұның өзі о баста Түркістан аймағынан солтүстік Қырым аймағына қоныс аударған маңғыттардың кері көшулері еді.
Осылайша, Едіге бастаған маңғыттар өздерінің ру-тайпаларын топтастыра түсті. Алғаш Алтын Орданың мұрагері болып табылатын Үлкен Орданың және одан төменде орналасқан Алтын Ордадан бөлініп кеткен Астрахан хандығының аймағында аса ықпалды болған маңғыттар (ноғайлар) Едігенің ұлы Нұр ад-диннің кезінде (1426-1440 жж.) дербес мемлекет құрды. Жалпы, Еділ-Жайық аймағындағы маңғыттардың Сараймен теке-тірестерінің ашықтан-ашық күшейе түсуі Алтын Ордада Ұлы Мұхаммед (1428-1430 жж.) билік құрған тұста күшейе түсті. Одан соң қысқа мерзімге билік құрған Кіші Мұхаммедтің (1430 ж.) ұлдары Ахмед пен Махмұдтың тұсында және Жошы ұлысының Еділден шығысқа қарайғы өзбектер мен маңғыттар аймағына билік жасаған, кейініректе Жәнібек пен Керей бастаған қазақ сұлтандарының ата жауына айналған Шайбан тұқымы Әбілқайыр ханның (1428-1440 жылдардың соңы) билігі кезінде мүлдем өршіп кетті.
Кіріспе
Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болған мемлекеттік бірлестіктің
бірі – Ноғай Ордасы. Ол ХІҮ-ХҮ ғасырларда Батыс Қазақстанның бір бөлігін
алып жатты. Бұл мемлекеттің атауы Алтын Орданың беклербегі, әскерінің
қолбасшысы, Жошы ханның немересі (1260-1306) Ноғай есімімен байланысты.
Берке хан өлгеннен кейін Доннан Дунайға дейінгі жер Ноғайдың бақылауында
болды. Оның құрамындағы рулар Каспий маңына қоныс аударып, Ноғай елі
атанды.
ХҮ ғ. 20-жылдарында Қазақстанның орталық, батыс және солтүстік-батыс
аймақтарында тәуелсіз феодалдық иеліктер пайда болды. 1428 жылы Шайбан
ұрпағы Әбілқайыр (1428-1468) осы аймақтардағы билікті қолына алды. Ол
Сырдария бойындағы қалалар мен Хорезм үшін Темір ұрпақтарымен ұзақ соғысты.
Шығыс Дешті-Қыпшақтың бытыраңқы тайпаларының басын қосып Көшпелі өзбектер
мемлекетін құрды. Әбілқайыр хандығының территориясы батысында Жайықтан
бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдарияның төменгі
жағы мен Арал өңірінен солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске
дейінгі ұлан байтақ жерді алып жатты.
ХІҮ ғ. ортасы – ХҮІ ғ. басында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағы
Моғолстан мемлекетіне кірді. Бұл мемлекет ХІҮ ғ. ортасында Орта Азияның
солтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы
ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат
тайпасының көсемі Әмір Болатшы. Алғашқы ханы – Тоғылық Темір (1348-1362
жж.), ол Моғолстан билеушілері әулетінің негізін салды. Астанасы – Іле
алқабындағы Алмалық қаласы болды. Территориясы: Оңтүстік-Шығыс Қазақстан,
Қырғызстан, Шығыс Түркістан.
Негізгі бөлім
2.1 Ноғай ордасы мен саяси тарихы
Алтын Орда ыдыраған кезде, яғни ХІV ғасырдың соңына қарай ноғайлы
жұртына жататын ру-тайпалардың үлкен бөлігі маңғыт тайпасының және осы
тайпаның билеушісі Едігенің бастауымен Ноғай ордасының негізін қалады. Осы
орайда ескере кететін бір мәселе – сол кезеңде Едіге есімді бірнеше
тұлғаның болуы. Атап айтсақ, оның алғашқысы Едіге Танашұлы, Әмір-Темір
жорықтарына қатысып, Ұлытауда жерленген. Екінші Едіге – Ноғай ордасын
негіздеген Едіге Балташықұлы, үшінші Едіге – Әмір-Темірге туыс Барлас
Едіге, төртінші Едіге – Тәуке ханға жақын болған Едіге би.
Біз соның ішінде Ноғай Ордасын негізін салған – Едіге Балташықұлы
турасында әңгімелейміз. Оның есімі тарихи деректерде 1376 жылдан бастап
кездеседі. Ол алғаш Ақ Орда ханы Орысқа қызмет жасады, одан соң Бұқарада
Темірден пана тапқан Тоқтамысқа келді. Алайда 1389 жылы Тоқтамыспен
жанжалдасып қалған ол Әмір-Темірге қайтып келіп, 1391 жылы соның жағында,
Тоқтамысқа қарсы соғысты. Бірақ Едіге Әмір-Темірге бүтіндей беріле қойған
жоқ. Жорықтан қайтар жолда ол, өзінің руластарына жаушы жіберіп, оларды
Әмір-Темір әскерлері жүретін жолдан аулаққа көшіріп жіберді.
Біздің ойымызша, Едіге мұндай әрекеттерге өзінің маңғыт жұртының
мүддесін қорғау мақсатымен барған. Болашақ Ноғай ордасының негізін қалаған
маңғыт жұрты бұл кезде, яғни ХV-ХVІ ғасырларда Еділдің батысында көшіп-
қонып жүрген атамекендерінен – шығысқа, Жайық пен Ембінің арасына қоныс
аударып, осылайша, өздерінің көсемі Едігенің ақылымен осы тұста Кубан
далаларын жаулаған Әмір-Темірдің тонаушылық әрекеттерінен сытылып кетті.
Мұның өзі о баста Түркістан аймағынан солтүстік Қырым аймағына қоныс
аударған маңғыттардың кері көшулері еді.
Осылайша, Едіге бастаған маңғыттар өздерінің ру-тайпаларын топтастыра
түсті. Алғаш Алтын Орданың мұрагері болып табылатын Үлкен Орданың және одан
төменде орналасқан Алтын Ордадан бөлініп кеткен Астрахан хандығының
аймағында аса ықпалды болған маңғыттар (ноғайлар) Едігенің ұлы Нұр ад-
диннің кезінде (1426-1440 жж.) дербес мемлекет құрды. Жалпы, Еділ-Жайық
аймағындағы маңғыттардың Сараймен теке-тірестерінің ашықтан-ашық күшейе
түсуі Алтын Ордада Ұлы Мұхаммед (1428-1430 жж.) билік құрған тұста күшейе
түсті. Одан соң қысқа мерзімге билік құрған Кіші Мұхаммедтің (1430 ж.)
ұлдары Ахмед пен Махмұдтың тұсында және Жошы ұлысының Еділден шығысқа
қарайғы өзбектер мен маңғыттар аймағына билік жасаған, кейініректе Жәнібек
пен Керей бастаған қазақ сұлтандарының ата жауына айналған Шайбан тұқымы
Әбілқайыр ханның (1428-1440 жылдардың соңы) билігі кезінде мүлдем өршіп
кетті.
Айта кетер бір маңызды мәселе, Жошының бесінші баласы Шайбаннан
тараған тұқымның Жошының үлкен ұлы Еженнен тараған ұрпақ билейтін Ақ Орда
аймағында таққа отыруға ешқандай құқығы жоқ еді. Басқасын былай қойғанда
мұның өзі үлкен ұлға билік беретін Шыңғыс ханның Жасақ заңын көпе-көрнеу
бұрмалау болатын еді. Алайда оңтүстіктен басталған Әмір-Темірдің жорықтары
Ақ Орда ұлысын күйретіп, Ежен ұрпақтарының билікке барар жолдарын мүлде
кесіп тастады. Мұның өзі Шайбан ұрпақтарының, дәлірек айтар болсақ, Мұхамед
Қожа, Әбілқайыр, Жұмадық тәрізді ықпалды тұлғалардың Ақ Орда аймағында
таққа таластарын өршітті. Маңғыттар (Бешулы-маңғыт, Исаби-маңғыт, Қара-
маңғыт, Шигасан-маңғыт) билеушісі Нұр ад-динұлы Уақастың және оның
ықпалындағы өзбек тайпаларының (татар-өзбек, алшын, байұлы, қаңлы-кіштек,
құрық-қаңлы, қатаған, керейт, қара қыпшақ, сары қыпшақ, қоңырат, ақбұт-
найман, қара найман, кигачлы-найман, кушу-найман, тараклы-найман, урман-
найман, қостамғалы-тама, ябы-тама, бағалы-уйшун, телеу, ұйғұр) қолдауымен
Әбілқайырды таққа отырғызды.
Дәл осы уақытта, яғни 1430 жылдардың басында Әбілқайырдың беклербегі
Уақас (Еуропа деректерінде Ваккас) Алтын Орданың мұрагері Үлкен Орданың
тағының мұрагерлері Махмұд пен Ахмедті талқандап, шығыстағы Ноғай ордасының
күшеюіне жол ашты. Оның ұлдары Мұса би мен Жаңбыршы (Ямгурши-мирза) би Жошы
ұлысының сол қанатындағы бұрынғы Ақ Орда аймағында Ноғай ордасын
орнықтырды. Бірақ Ноғай мырзалары қанша қуатты болса да, Шыңғыс тұқымына
жатпайтындықтан, Әбілқайыр хандығын мойындауға мәжбүр болды. Маңғыттардың
қолдауымен Әбілқайыр өзінің қарсыласы Мұхамед Қожаның солтүстіктегі
астанасы Тара (Тюмень) қаласына басып кіріп, дара билігін орнатты. Бұл
мемлекет, негізінен, өзбектер мен маңғыттардан құралғандықтан тарихи
әдебиетте кейде Маңғырт жұрты немесе Көшпелі өзбектер ұлысы деп те
аталады. Бірақ Ақ Орда тағының заңды мұрагерлері Жәнібек пен Керей бастаған
сұлтандар, негізінен, маңғыт мырзаларының қолдауымен күшпен құрылған
Әбілқайыр мемлекетін мойындамады. Сондықтан да олар бастаған тайпалар бұл
мемлекет аумағынан көшіп, Моғолстан өңіріндегі, Шу мен Талас өзендері
аралығындағы дулат бауырларының атамекеніне қоныстанды. Өздерінің соңдарына
түскен Әбілқайыр жорықта опат болған соң, Жәнібек пен Керей Қазақ хандығын
құрды.
ХVІ ғасырдың басында аталған маңғыт билерінің, әсіресе Мұса бидің
тәуелсіз саясатының арқасында Ноғай ордасы өзінің аймағы, әскері,
әкімшілігі бар дербес саяси құрылымға айналып, енді маңғыт әмірлері тіптен
осы өңірге хан боламын дегендердің тағдырын шешетін күшке айналды.
Мысалы, 1470 жылы олар Әбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбанидің таққа
отыруына тікелей себепкер болды. Мұса би бастаған маңғыт мырзаларын
ептілікпен өзінің ықпалында ұстай білген Мұхаммед Шайбани алғашқы қазақ
ханы Керейдің және оның ұлы Мұрындықтың ұзақ жылдарға созылған табанды
шайқастарының нәтижесінде ығысып, Мәуереннахрға қоныс аударуға мәжбүр
болды. ХVІ ғасырда Ноғай ордасының негізін қалаған маңғыттардың едәуір
бөлігі Қырым түбегінен солтүстіктегі аймақтарға қоныс аударды. Осында
топтасқан маңғыттар Мансұрұлы әулетінің билігін орнықтырды. Маңғыт
билерінің ықпалдарын Қазан, Астрахан және Сібір жұрттары да айқын сезінді.
Алайда Мұса биден кейін Ноғай ордасының әлсіреу кезеңі басталды.
Сарайшықты өзінің резиденциясына айналдырған әз-Жәнібек өзіне қарасты
тайпаларды ноғайлар арасынан қазақ арасына көшіріп алды. 1472 жылы Мұрындық
ханның тұсында Қасым сұлтан бастаған қазақ әскерлері Ноғай аймағына басып
кірді және Мұрындық хан Сарайшықты тағы да өзінің астанасына айналдырды.
Ноғайларды қазақтарға қарсы күресте әлсірете түскен, олардың ұзақ жылдар
бойы сенімді әріптесіне айналған Мұхамед Шайбанидің Иран шахы Исмайл
Сефевидің қолынан қаза табуы болды. Осындай жағдайда 1519 жылдан бастап
Қасым хан маңғыттарды бағындыруға біржолата кірісті. Ол Қазақ хандығының
батыстағы шекарасын Жайық өзеніне дейін жылжытты.
Бірақ мұндай жетістікті одан кейін Қазақ хандығын билеген Тахир қолда
ұстап тұра алмады. Оның әлсіздігін пайдаланған Мұса мен Алшағыр бидің
балалары Қазақ хандығын Қыпшақ даласынан қайта ығыстырып шығарды. Тахир хан
Жетісуға барып тығылды. Мұның өзі Ноғай ордасын қайта күшейтті. Ноғай
ордасының айбаты 1530-1540 жылдары барынша артып, ол енді Қазақ хандығын
ғана емес, Башқұрт жерін де өзінің ықпалында ұстады. Алайда мұндай өрлеу
ұзаққа созыла қойған жоқ. ХVІ ғасырдың орта шенінде ноғай мырзаларының
билікке таласқан қырғындары қайта басталды және нәтижесінде Исмайыл жеңіске
жетті. Дегенмен де ол енді түрлі топтарға бөлініп кеткен ноғай тайпаларының
басын бір мемлекетке біріктіре алған жоқ. Оның қол астындағы жұрт Үлкен
Ноғайлы деп аталса, ал солтүстік батыс Кавказда Кіші Ноғайлы жұрты пайда
болды. Бұл, шынында да, қуатты Ноғай ордасының бөлшектенуі және күйреуі
еді.
Бір орталыққа бағынудан қол үзіп кеткен ноғайлар көрші жұрттардың
аймақтарына бытырай қоныс аударды. Ноғай жұртының орнында енді ұсақ-ұсақ
Едисан, Едишкул, Буджақ тәрізді майда ордалар қалды. Ал ноғай көшпелілері
болса тағы да, топтасып, қарақалпақ этносын құрады. Ұзақ жылдар қатар өмір
сүрген шығыстағы қазақтар да көрші ноғайлардың кейбір этноқұрылымдарын
қабылдады. Он сан коғайлардың Алтыұл ұлысының үлгісімен қазақтарда Алты сан
Алаш қауымдастығы қалыптасты. Ноғай көсемдерінің бірі – Жаңбыршы бидің
жауынгер ұлының Алаш атанғанын да білеміз. Бір бөлігі ноғайларға кірген
керейт, тама, телеу тайпалары ноғайлардың едисан (жетісан) тайпалық
одағының үлгісімен қазақтың Жетіру одағының қалыптасуына түрткі болды.
Қазақ пен ноғайдың рухани жақындығының жарқын көрінісі болған, екі жұртқа
ортақ Ноғайлы жырлары әлі де талай ұрпақты ерлік пен елдікке тәрбиелей
береді.
2.2 Әбілхайыр хандығы (1428–1468 жж.)
XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иелігіндегі ұлыстар мен ру-
тайпалар Ақ Орда мемлекетінің құрамында болды. Мұнда Орда-Ежен мен Тоқа
Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Осыған қарамастан Шайбани
ұрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV ғасырдың 20-
жылдарының аяғына қарай Шыңғыс ұрпақтары мен көшпелі түрік шонжарларының
қиян-кескі күресінің нәтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқа-Темір
мұрагерлерінен Шайбан ұрпақтарына ауысады. Оған Ақ Орданың әлсіреуі мен
құлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бұл
кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси бірлестік нығайды.
Олардың біріншісі – Жайықтан және оның батысына қарай Еділге дейінгі
жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал Жайықтың шығыс жағында Ырғыз, Елек,
Торғай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыстарына Шайбани
ұрпақтары иеліктерін жүргізді. Олар: Аралдан солтүстікке қарай Шайбани
әулеті Жұмадық ханның ұлысы, Шайбани әулетінің екінші бір тұқымы Мұстафа
хан Атбасарда, үшінші бір тұқымы Махмұд Қожа Тобылда. Маңғыт Кепек би мен
Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі Тура өңірінде билік еткен. Жазба тарихи
дерекетерде бұл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те аталған.
Бұл ұлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі
ұрыстар үнемі болып тұрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан
ұрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске
жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) қаласында хан болып
жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалардың 200-ге жуық
ірі өкілдері қолдаған.
Халқының құрамына Ақ Ордаға кірген түрік және түріктенген түрік-моңғол
тайпалары жатты. Олардың бастылары: қыпшақ, найман, қият, маңғыт, қарлұқ,
қоңырат, қаңлы, ұйылын, шынбай, күрлеуіт және тағы басқалары. Бұл тайпалар
тілі, шаруашылығы, мәдениеті және тұрмысы жағынан туыстас тайпалар.
Сондықтан олар өзбек деген атпен саяси жағынан бірге аталған. Оның иелігі
Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста – Жайыққа, шығыста – Балқашқа дейінгі,
оңтүстікте – Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысына, солтүстікте –
Тобыл мен Ертістің орта ағысына дейінгі жерлерді қамтыды.
Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428–1468 жж.) елдің саяси
жағдайында тұрақтылық пен тыныштық болмады. Жошы әулеті – оның ішінде Ибак-
хан, Береке-сұлтан, Ұрыс ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей тағы басқалары
– Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық
әрекетін XV ғасырдың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең әуелі ол Тобыл бойында
Шайбан ұрпағы Махмұд Қожа ханды талқандайды. Ол Алтын Орданың әлсіреуін
пайдаланып, Еділ бойындағы көптеген жерлерді басып алады. Өзінің орталығын
Турадан Орда-Базарға көшіреді. 1430 жылы аз уақыт Хорезмді басып алып,
Үргеніш қаласын тонайды. 1446 жылы Әбілхайыр өзіне қарсы болып жүрген күшті
шонжарлардың бірі – Мұстафа ханның әскерлерін талқандайды. Сол жылы
Әбілхайыр хан Сырдария өзені мен Қаратау баурайындағы Созақ, Сығанақ,
Аққорған, Үзкент қалаларын басып алып, Сығанақты өз хандығының астанасына
айналдырды.
Әбілхайырдың Сыр бойындағы қалаларды басып алуы ағайындас Шайбани
ұлысы мен Ақ Орда ұлысы ру-тайпаларының арасындағы қырғи-қабақ қатынастарды
одан әрі шиеленістіре түсті. XV ғасырдың 50-ші жылдары Әбілхайыр
Мәуеренахрдағы Темір ұрпақтарының ішкі тартысына араласып, Самарқанд пен
Бұхараға талау-тонау жорықтарын жүргізді. Соғыстар барысында Әбілхайыр
қанша жерлерді қосып алғанымен, хандық ішінде саяси берік бірлік болмады,
әлеуметтік-экономикалық қайшылықтар күшейді. Ірі феодалдық топтар, ру
басылары, сұлтандар оны қолдамады, қарсы шығып отырды. Әбілхайыр
мемлекетінің ішкі әлсіздігі, Шыңғыс әулеті арасындағы тоқтаусыз қырқыстар,
көшпелі рулар мен тайпалар сұлтандарының өз алдына бөлінуге ұмтылуы
1456–1457 жылдардағы Әбілхайырдың Үз-Темір-Тайшы басқарған ойраттармен
Сығанақ маңындағы шайқаста күйрете жеңілуіне алып келді. Ол Түркістандағы
талан-таражға түскен қалаларын тастап, Дешті-Қыпшақ даласына кетуге мәжбүр
болды. Тек 60-жылдардың басында ғана Әбілхайыр Сырдария бойындағы бұрын өзі
жаулап алған қалаларына қайта оралды. Осы жерден Әбілхайыр 1468 жылы
Моғолстанға қарсы жорыққа кетіп бара жатқанда кенеттен қайтыс болды.
Ішкі және сыртқы қайшылықтардың шиеленісуі, бітпейтін феодалдық
соғыстар мемлекеттің шаңырағын шайқалтып, Әбілхайыр хандығының ыдырап
тарауына ұрындырды. Сөйтіп Шайбан әулетінің Шығыс Дешті Қыпшақтағы билігі
тоқтады. Көшпелі өзбек тайпаларының бір бөлігі XVI ғасырдың бас кезінде
Мәуеренахрға көшіп кетті. Қазақстан жерінде қалып қойған ру-тайпалар қазақ
хандарының қол астына кірді. Темір ұрпақтары өкіметінің әлсірегенін
пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядағы өкімет билігін басып алды.
2.3 Моғолстан мемлекеті
Моғолстанның құрылуы, жер аумағы. XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай
ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығыс бөлігі – Оңтүстік шығыс Қазақстан мен
Қырғызстан аумағында Моғолстан мемлекеті құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі
– Мауараннахрдың батысында Әмір Темір мемлекеті құрылған. Моғолстан аталу
себебі, Шығыс деректерінде монғол сөзіндегі н әрпі түсіп қалып, моғол
немесе моғолстан сөзі қалыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Шағатай ханға адал қызмет еткен дулат тайпасының
әмірі Поладшы басқарған. Әмір Поладшы бастаған дулат ақсүйектері Поладшының
хан болуға құқы болмағандықтан, өздерін тыңдайтын, Шағатай ұрпағы Дува
ханның немересі, он алты жасар Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы
етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік осы Әмір Поладшының қолында болған.
Әмір Поладшы Моғолстанды Мауараннахрдан біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке
хандық құруға бар күшін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаңа құрылған
бұл өкіметте беделдері бұрынғыдан да күшейген. Жалпы, дулаттардың беделі
Шағатай ханның кезінен белгілі. Атақшы тарихшы Мұхаммед Хайдардың жазуы
бойынша, Шағатай хан өз мемлекетін үлестерге бөлгенде, өзіне адал қызмет
еткен дулат әмірі Поладшыға Маңлай-Сүбе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Алтын Орданың ыдырауы кезінде пайда болған мемлекеттік бірлестіктің
бірі – Ноғай Ордасы. Ол ХІҮ-ХҮ ғасырларда Батыс Қазақстанның бір бөлігін
алып жатты. Бұл мемлекеттің атауы Алтын Орданың беклербегі, әскерінің
қолбасшысы, Жошы ханның немересі (1260-1306) Ноғай есімімен байланысты.
Берке хан өлгеннен кейін Доннан Дунайға дейінгі жер Ноғайдың бақылауында
болды. Оның құрамындағы рулар Каспий маңына қоныс аударып, Ноғай елі
атанды.
ХҮ ғ. 20-жылдарында Қазақстанның орталық, батыс және солтүстік-батыс
аймақтарында тәуелсіз феодалдық иеліктер пайда болды. 1428 жылы Шайбан
ұрпағы Әбілқайыр (1428-1468) осы аймақтардағы билікті қолына алды. Ол
Сырдария бойындағы қалалар мен Хорезм үшін Темір ұрпақтарымен ұзақ соғысты.
Шығыс Дешті-Қыпшақтың бытыраңқы тайпаларының басын қосып Көшпелі өзбектер
мемлекетін құрды. Әбілқайыр хандығының территориясы батысында Жайықтан
бастап, шығысында Балқаш көліне дейін, оңтүстігінде Сырдарияның төменгі
жағы мен Арал өңірінен солтүстігінде Тобылдың орта ағысы мен Ертіске
дейінгі ұлан байтақ жерді алып жатты.
ХІҮ ғ. ортасы – ХҮІ ғ. басында Оңтүстік-Шығыс Қазақстан аумағы
Моғолстан мемлекетіне кірді. Бұл мемлекет ХІҮ ғ. ортасында Орта Азияның
солтүстік-шығыс бөлігі, Жетісу мен Шығыс Түркістан жерінде Шағатай ұлысы
ыдырағаннан кейін құрылды. Моғолстан мемлекетінің негізін салушы – дулат
тайпасының көсемі Әмір Болатшы. Алғашқы ханы – Тоғылық Темір (1348-1362
жж.), ол Моғолстан билеушілері әулетінің негізін салды. Астанасы – Іле
алқабындағы Алмалық қаласы болды. Территориясы: Оңтүстік-Шығыс Қазақстан,
Қырғызстан, Шығыс Түркістан.
Негізгі бөлім
2.1 Ноғай ордасы мен саяси тарихы
Алтын Орда ыдыраған кезде, яғни ХІV ғасырдың соңына қарай ноғайлы
жұртына жататын ру-тайпалардың үлкен бөлігі маңғыт тайпасының және осы
тайпаның билеушісі Едігенің бастауымен Ноғай ордасының негізін қалады. Осы
орайда ескере кететін бір мәселе – сол кезеңде Едіге есімді бірнеше
тұлғаның болуы. Атап айтсақ, оның алғашқысы Едіге Танашұлы, Әмір-Темір
жорықтарына қатысып, Ұлытауда жерленген. Екінші Едіге – Ноғай ордасын
негіздеген Едіге Балташықұлы, үшінші Едіге – Әмір-Темірге туыс Барлас
Едіге, төртінші Едіге – Тәуке ханға жақын болған Едіге би.
Біз соның ішінде Ноғай Ордасын негізін салған – Едіге Балташықұлы
турасында әңгімелейміз. Оның есімі тарихи деректерде 1376 жылдан бастап
кездеседі. Ол алғаш Ақ Орда ханы Орысқа қызмет жасады, одан соң Бұқарада
Темірден пана тапқан Тоқтамысқа келді. Алайда 1389 жылы Тоқтамыспен
жанжалдасып қалған ол Әмір-Темірге қайтып келіп, 1391 жылы соның жағында,
Тоқтамысқа қарсы соғысты. Бірақ Едіге Әмір-Темірге бүтіндей беріле қойған
жоқ. Жорықтан қайтар жолда ол, өзінің руластарына жаушы жіберіп, оларды
Әмір-Темір әскерлері жүретін жолдан аулаққа көшіріп жіберді.
Біздің ойымызша, Едіге мұндай әрекеттерге өзінің маңғыт жұртының
мүддесін қорғау мақсатымен барған. Болашақ Ноғай ордасының негізін қалаған
маңғыт жұрты бұл кезде, яғни ХV-ХVІ ғасырларда Еділдің батысында көшіп-
қонып жүрген атамекендерінен – шығысқа, Жайық пен Ембінің арасына қоныс
аударып, осылайша, өздерінің көсемі Едігенің ақылымен осы тұста Кубан
далаларын жаулаған Әмір-Темірдің тонаушылық әрекеттерінен сытылып кетті.
Мұның өзі о баста Түркістан аймағынан солтүстік Қырым аймағына қоныс
аударған маңғыттардың кері көшулері еді.
Осылайша, Едіге бастаған маңғыттар өздерінің ру-тайпаларын топтастыра
түсті. Алғаш Алтын Орданың мұрагері болып табылатын Үлкен Орданың және одан
төменде орналасқан Алтын Ордадан бөлініп кеткен Астрахан хандығының
аймағында аса ықпалды болған маңғыттар (ноғайлар) Едігенің ұлы Нұр ад-
диннің кезінде (1426-1440 жж.) дербес мемлекет құрды. Жалпы, Еділ-Жайық
аймағындағы маңғыттардың Сараймен теке-тірестерінің ашықтан-ашық күшейе
түсуі Алтын Ордада Ұлы Мұхаммед (1428-1430 жж.) билік құрған тұста күшейе
түсті. Одан соң қысқа мерзімге билік құрған Кіші Мұхаммедтің (1430 ж.)
ұлдары Ахмед пен Махмұдтың тұсында және Жошы ұлысының Еділден шығысқа
қарайғы өзбектер мен маңғыттар аймағына билік жасаған, кейініректе Жәнібек
пен Керей бастаған қазақ сұлтандарының ата жауына айналған Шайбан тұқымы
Әбілқайыр ханның (1428-1440 жылдардың соңы) билігі кезінде мүлдем өршіп
кетті.
Айта кетер бір маңызды мәселе, Жошының бесінші баласы Шайбаннан
тараған тұқымның Жошының үлкен ұлы Еженнен тараған ұрпақ билейтін Ақ Орда
аймағында таққа отыруға ешқандай құқығы жоқ еді. Басқасын былай қойғанда
мұның өзі үлкен ұлға билік беретін Шыңғыс ханның Жасақ заңын көпе-көрнеу
бұрмалау болатын еді. Алайда оңтүстіктен басталған Әмір-Темірдің жорықтары
Ақ Орда ұлысын күйретіп, Ежен ұрпақтарының билікке барар жолдарын мүлде
кесіп тастады. Мұның өзі Шайбан ұрпақтарының, дәлірек айтар болсақ, Мұхамед
Қожа, Әбілқайыр, Жұмадық тәрізді ықпалды тұлғалардың Ақ Орда аймағында
таққа таластарын өршітті. Маңғыттар (Бешулы-маңғыт, Исаби-маңғыт, Қара-
маңғыт, Шигасан-маңғыт) билеушісі Нұр ад-динұлы Уақастың және оның
ықпалындағы өзбек тайпаларының (татар-өзбек, алшын, байұлы, қаңлы-кіштек,
құрық-қаңлы, қатаған, керейт, қара қыпшақ, сары қыпшақ, қоңырат, ақбұт-
найман, қара найман, кигачлы-найман, кушу-найман, тараклы-найман, урман-
найман, қостамғалы-тама, ябы-тама, бағалы-уйшун, телеу, ұйғұр) қолдауымен
Әбілқайырды таққа отырғызды.
Дәл осы уақытта, яғни 1430 жылдардың басында Әбілқайырдың беклербегі
Уақас (Еуропа деректерінде Ваккас) Алтын Орданың мұрагері Үлкен Орданың
тағының мұрагерлері Махмұд пен Ахмедті талқандап, шығыстағы Ноғай ордасының
күшеюіне жол ашты. Оның ұлдары Мұса би мен Жаңбыршы (Ямгурши-мирза) би Жошы
ұлысының сол қанатындағы бұрынғы Ақ Орда аймағында Ноғай ордасын
орнықтырды. Бірақ Ноғай мырзалары қанша қуатты болса да, Шыңғыс тұқымына
жатпайтындықтан, Әбілқайыр хандығын мойындауға мәжбүр болды. Маңғыттардың
қолдауымен Әбілқайыр өзінің қарсыласы Мұхамед Қожаның солтүстіктегі
астанасы Тара (Тюмень) қаласына басып кіріп, дара билігін орнатты. Бұл
мемлекет, негізінен, өзбектер мен маңғыттардан құралғандықтан тарихи
әдебиетте кейде Маңғырт жұрты немесе Көшпелі өзбектер ұлысы деп те
аталады. Бірақ Ақ Орда тағының заңды мұрагерлері Жәнібек пен Керей бастаған
сұлтандар, негізінен, маңғыт мырзаларының қолдауымен күшпен құрылған
Әбілқайыр мемлекетін мойындамады. Сондықтан да олар бастаған тайпалар бұл
мемлекет аумағынан көшіп, Моғолстан өңіріндегі, Шу мен Талас өзендері
аралығындағы дулат бауырларының атамекеніне қоныстанды. Өздерінің соңдарына
түскен Әбілқайыр жорықта опат болған соң, Жәнібек пен Керей Қазақ хандығын
құрды.
ХVІ ғасырдың басында аталған маңғыт билерінің, әсіресе Мұса бидің
тәуелсіз саясатының арқасында Ноғай ордасы өзінің аймағы, әскері,
әкімшілігі бар дербес саяси құрылымға айналып, енді маңғыт әмірлері тіптен
осы өңірге хан боламын дегендердің тағдырын шешетін күшке айналды.
Мысалы, 1470 жылы олар Әбілқайырдың немересі Мұхаммед Шайбанидің таққа
отыруына тікелей себепкер болды. Мұса би бастаған маңғыт мырзаларын
ептілікпен өзінің ықпалында ұстай білген Мұхаммед Шайбани алғашқы қазақ
ханы Керейдің және оның ұлы Мұрындықтың ұзақ жылдарға созылған табанды
шайқастарының нәтижесінде ығысып, Мәуереннахрға қоныс аударуға мәжбүр
болды. ХVІ ғасырда Ноғай ордасының негізін қалаған маңғыттардың едәуір
бөлігі Қырым түбегінен солтүстіктегі аймақтарға қоныс аударды. Осында
топтасқан маңғыттар Мансұрұлы әулетінің билігін орнықтырды. Маңғыт
билерінің ықпалдарын Қазан, Астрахан және Сібір жұрттары да айқын сезінді.
Алайда Мұса биден кейін Ноғай ордасының әлсіреу кезеңі басталды.
Сарайшықты өзінің резиденциясына айналдырған әз-Жәнібек өзіне қарасты
тайпаларды ноғайлар арасынан қазақ арасына көшіріп алды. 1472 жылы Мұрындық
ханның тұсында Қасым сұлтан бастаған қазақ әскерлері Ноғай аймағына басып
кірді және Мұрындық хан Сарайшықты тағы да өзінің астанасына айналдырды.
Ноғайларды қазақтарға қарсы күресте әлсірете түскен, олардың ұзақ жылдар
бойы сенімді әріптесіне айналған Мұхамед Шайбанидің Иран шахы Исмайл
Сефевидің қолынан қаза табуы болды. Осындай жағдайда 1519 жылдан бастап
Қасым хан маңғыттарды бағындыруға біржолата кірісті. Ол Қазақ хандығының
батыстағы шекарасын Жайық өзеніне дейін жылжытты.
Бірақ мұндай жетістікті одан кейін Қазақ хандығын билеген Тахир қолда
ұстап тұра алмады. Оның әлсіздігін пайдаланған Мұса мен Алшағыр бидің
балалары Қазақ хандығын Қыпшақ даласынан қайта ығыстырып шығарды. Тахир хан
Жетісуға барып тығылды. Мұның өзі Ноғай ордасын қайта күшейтті. Ноғай
ордасының айбаты 1530-1540 жылдары барынша артып, ол енді Қазақ хандығын
ғана емес, Башқұрт жерін де өзінің ықпалында ұстады. Алайда мұндай өрлеу
ұзаққа созыла қойған жоқ. ХVІ ғасырдың орта шенінде ноғай мырзаларының
билікке таласқан қырғындары қайта басталды және нәтижесінде Исмайыл жеңіске
жетті. Дегенмен де ол енді түрлі топтарға бөлініп кеткен ноғай тайпаларының
басын бір мемлекетке біріктіре алған жоқ. Оның қол астындағы жұрт Үлкен
Ноғайлы деп аталса, ал солтүстік батыс Кавказда Кіші Ноғайлы жұрты пайда
болды. Бұл, шынында да, қуатты Ноғай ордасының бөлшектенуі және күйреуі
еді.
Бір орталыққа бағынудан қол үзіп кеткен ноғайлар көрші жұрттардың
аймақтарына бытырай қоныс аударды. Ноғай жұртының орнында енді ұсақ-ұсақ
Едисан, Едишкул, Буджақ тәрізді майда ордалар қалды. Ал ноғай көшпелілері
болса тағы да, топтасып, қарақалпақ этносын құрады. Ұзақ жылдар қатар өмір
сүрген шығыстағы қазақтар да көрші ноғайлардың кейбір этноқұрылымдарын
қабылдады. Он сан коғайлардың Алтыұл ұлысының үлгісімен қазақтарда Алты сан
Алаш қауымдастығы қалыптасты. Ноғай көсемдерінің бірі – Жаңбыршы бидің
жауынгер ұлының Алаш атанғанын да білеміз. Бір бөлігі ноғайларға кірген
керейт, тама, телеу тайпалары ноғайлардың едисан (жетісан) тайпалық
одағының үлгісімен қазақтың Жетіру одағының қалыптасуына түрткі болды.
Қазақ пен ноғайдың рухани жақындығының жарқын көрінісі болған, екі жұртқа
ортақ Ноғайлы жырлары әлі де талай ұрпақты ерлік пен елдікке тәрбиелей
береді.
2.2 Әбілхайыр хандығы (1428–1468 жж.)
XIV ғасырда Орда-Ежен мен Шайбани ұрпақтары иелігіндегі ұлыстар мен ру-
тайпалар Ақ Орда мемлекетінің құрамында болды. Мұнда Орда-Ежен мен Тоқа
Темір әулетінен шыққан хандар билік жүргізді. Осыған қарамастан Шайбани
ұрпақтары өз иелігіндегі билігін сақтап қалды. Ал XV ғасырдың 20-
жылдарының аяғына қарай Шыңғыс ұрпақтары мен көшпелі түрік шонжарларының
қиян-кескі күресінің нәтижесінде билік Орда-Ежен мен Тоқа-Темір
мұрагерлерінен Шайбан ұрпақтарына ауысады. Оған Ақ Орданың әлсіреуі мен
құлдырауы, оның соңғы ханы Барақтың 1428 жылы қаза табуы себепші болды. Бұл
кезде Ақ Орданың жерінде бір-біріне тәуелсіз екі саяси бірлестік нығайды.
Олардың біріншісі – Жайықтан және оның батысына қарай Еділге дейінгі
жерлерді қамтыған Ноғай Ордасы. Ал Жайықтың шығыс жағында Ырғыз, Елек,
Торғай, Сарысу бойында, Тобыл мен Есілдің жоғарғы ағыстарына Шайбани
ұрпақтары иеліктерін жүргізді. Олар: Аралдан солтүстікке қарай Шайбани
әулеті Жұмадық ханның ұлысы, Шайбани әулетінің екінші бір тұқымы Мұстафа
хан Атбасарда, үшінші бір тұқымы Махмұд Қожа Тобылда. Маңғыт Кепек би мен
Адабек Бүркіт Батыс Сібірдегі Тура өңірінде билік еткен. Жазба тарихи
дерекетерде бұл феодалдық иеліктер Көшпелі өзбектер хандығы деп те аталған.
Бұл ұлыстардың арасында жер үшін, билік үшін ешбір тоқтаусыз, қиян-кескі
ұрыстар үнемі болып тұрған. Осы талас-тартыстың барысында Жошының Шайбан
ұрпағынан тараған Дәулет-Шайхоғылының баласы 17 жасар Әбілхайыр жеңіске
жетті. Ол 1428 жылы Батыс Сібірде Тура (Тюмень) қаласында хан болып
жарияланды. Оны Шайбани ұлысына кірген рулар мен тайпалардың 200-ге жуық
ірі өкілдері қолдаған.
Халқының құрамына Ақ Ордаға кірген түрік және түріктенген түрік-моңғол
тайпалары жатты. Олардың бастылары: қыпшақ, найман, қият, маңғыт, қарлұқ,
қоңырат, қаңлы, ұйылын, шынбай, күрлеуіт және тағы басқалары. Бұл тайпалар
тілі, шаруашылығы, мәдениеті және тұрмысы жағынан туыстас тайпалар.
Сондықтан олар өзбек деген атпен саяси жағынан бірге аталған. Оның иелігі
Ноғай Ордасының шығыс бетін, батыста – Жайыққа, шығыста – Балқашқа дейінгі,
оңтүстікте – Арал теңізі мен Сырдарияның төменгі ағысына, солтүстікте –
Тобыл мен Ертістің орта ағысына дейінгі жерлерді қамтыды.
Әбілхайыр басқарған 40 жылдай уақыт ішінде (1428–1468 жж.) елдің саяси
жағдайында тұрақтылық пен тыныштық болмады. Жошы әулеті – оның ішінде Ибак-
хан, Береке-сұлтан, Ұрыс ханның ұрпақтары Жәнібек пен Керей тағы басқалары
– Әбілхайырға үнемі қарсы шығып отырды. Әбілхайыр хан өзінің жаулаушылық
әрекетін XV ғасырдың 30-шы жылдарынан бастайды. Ең әуелі ол Тобыл бойында
Шайбан ұрпағы Махмұд Қожа ханды талқандайды. Ол Алтын Орданың әлсіреуін
пайдаланып, Еділ бойындағы көптеген жерлерді басып алады. Өзінің орталығын
Турадан Орда-Базарға көшіреді. 1430 жылы аз уақыт Хорезмді басып алып,
Үргеніш қаласын тонайды. 1446 жылы Әбілхайыр өзіне қарсы болып жүрген күшті
шонжарлардың бірі – Мұстафа ханның әскерлерін талқандайды. Сол жылы
Әбілхайыр хан Сырдария өзені мен Қаратау баурайындағы Созақ, Сығанақ,
Аққорған, Үзкент қалаларын басып алып, Сығанақты өз хандығының астанасына
айналдырды.
Әбілхайырдың Сыр бойындағы қалаларды басып алуы ағайындас Шайбани
ұлысы мен Ақ Орда ұлысы ру-тайпаларының арасындағы қырғи-қабақ қатынастарды
одан әрі шиеленістіре түсті. XV ғасырдың 50-ші жылдары Әбілхайыр
Мәуеренахрдағы Темір ұрпақтарының ішкі тартысына араласып, Самарқанд пен
Бұхараға талау-тонау жорықтарын жүргізді. Соғыстар барысында Әбілхайыр
қанша жерлерді қосып алғанымен, хандық ішінде саяси берік бірлік болмады,
әлеуметтік-экономикалық қайшылықтар күшейді. Ірі феодалдық топтар, ру
басылары, сұлтандар оны қолдамады, қарсы шығып отырды. Әбілхайыр
мемлекетінің ішкі әлсіздігі, Шыңғыс әулеті арасындағы тоқтаусыз қырқыстар,
көшпелі рулар мен тайпалар сұлтандарының өз алдына бөлінуге ұмтылуы
1456–1457 жылдардағы Әбілхайырдың Үз-Темір-Тайшы басқарған ойраттармен
Сығанақ маңындағы шайқаста күйрете жеңілуіне алып келді. Ол Түркістандағы
талан-таражға түскен қалаларын тастап, Дешті-Қыпшақ даласына кетуге мәжбүр
болды. Тек 60-жылдардың басында ғана Әбілхайыр Сырдария бойындағы бұрын өзі
жаулап алған қалаларына қайта оралды. Осы жерден Әбілхайыр 1468 жылы
Моғолстанға қарсы жорыққа кетіп бара жатқанда кенеттен қайтыс болды.
Ішкі және сыртқы қайшылықтардың шиеленісуі, бітпейтін феодалдық
соғыстар мемлекеттің шаңырағын шайқалтып, Әбілхайыр хандығының ыдырап
тарауына ұрындырды. Сөйтіп Шайбан әулетінің Шығыс Дешті Қыпшақтағы билігі
тоқтады. Көшпелі өзбек тайпаларының бір бөлігі XVI ғасырдың бас кезінде
Мәуеренахрға көшіп кетті. Қазақстан жерінде қалып қойған ру-тайпалар қазақ
хандарының қол астына кірді. Темір ұрпақтары өкіметінің әлсірегенін
пайдаланып, Шайбанилер Орта Азиядағы өкімет билігін басып алды.
2.3 Моғолстан мемлекеті
Моғолстанның құрылуы, жер аумағы. XIV ғасырдың ортасына қарай Шағатай
ұлысы ыдырап, Шағатай ұлысының шығыс бөлігі – Оңтүстік шығыс Қазақстан мен
Қырғызстан аумағында Моғолстан мемлекеті құрылады. Ал ұлыстың келесі бөлігі
– Мауараннахрдың батысында Әмір Темір мемлекеті құрылған. Моғолстан аталу
себебі, Шығыс деректерінде монғол сөзіндегі н әрпі түсіп қалып, моғол
немесе моғолстан сөзі қалыптасып кеткен.
Мемлекетті кезінде Шағатай ханға адал қызмет еткен дулат тайпасының
әмірі Поладшы басқарған. Әмір Поладшы бастаған дулат ақсүйектері Поладшының
хан болуға құқы болмағандықтан, өздерін тыңдайтын, Шағатай ұрпағы Дува
ханның немересі, он алты жасар Тоғылық-Темірді 1348 жылы Моғолстан ханы
етіп сайлайды. Ал негізгі саяси билік осы Әмір Поладшының қолында болған.
Әмір Поладшы Моғолстанды Мауараннахрдан біржола бөліп алып, тәуелсіз, жеке
хандық құруға бар күшін салды. Дулат тайпасы шонжарларының жаңа құрылған
бұл өкіметте беделдері бұрынғыдан да күшейген. Жалпы, дулаттардың беделі
Шағатай ханның кезінен белгілі. Атақшы тарихшы Мұхаммед Хайдардың жазуы
бойынша, Шағатай хан өз мемлекетін үлестерге бөлгенде, өзіне адал қызмет
еткен дулат әмірі Поладшыға Маңлай-Сүбе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz