Қазақ тілі сабағындағы тіл дамыту жұмыстары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
Негізгі бөлім:
1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2Тіл дамыту жұмыстарының психологиялық, педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мәселесінің ресми құжаттарда қамтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Бастауыш сынып24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Негізгі бөлім:
1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің зерттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2Тіл дамыту жұмыстарының психологиялық, педагогикалық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2 Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мәселесінің ресми құжаттарда қамтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...19
2.2 Бастауыш сынып24
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениеттің дәстүрлі арнасымен қауырт даму жолына түсуі, қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы халыққа білім беру жүйесіне, оның ішінде бастауыш және орта мектептегі оқу-тәрбие процесіне қойылатын талаптарды күрделендіре түсті. Қазіргі жалпы білім беретін мектеп жан-жақты дамыған, зиялылық (интелекті) деңгейі мен практикалық машығы заман талабына сай жеке тұлғаларды оқытып, тәрбиелеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында «бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі» көрсетілген.
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік құралдарды өз тәжірибесінде пайдалқазақ білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету – бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің, интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары сөйлеуді үйрену арқылы тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға, көркемдік бейнелілігін ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жалпы алғанда бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту мәселесіне Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. ұлы педагогтар өз кезінде ерекше көңіл бөлген болатын.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында «бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі көрсетуін қалыптастыру қажеттігі» көрсетілген.
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік құралдарды өз тәжірибесінде пайдалқазақ білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету – бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің, интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары сөйлеуді үйрену арқылы тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға, көркемдік бейнелілігін ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жалпы алғанда бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту мәселесіне Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. ұлы педагогтар өз кезінде ерекше көңіл бөлген болатын.
1 Қазақстан Ресбупликасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы // Егемен Қазақстан. – 2003, 26 желтоқсан. –№332
2 Рахметова С. Бастауыш класта оқушылардың тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері (пед. ғыл. док. дисс.). – Алматы: 1994. - 434 б.
3 Әбдікәрімова Т.М. Бастауыш класта текст арқылы тіл дамыту. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы, 1993. – 165 б.
4 Уайсова Г.И. Методика обучения лексическую систему родного языка в казахской школе: педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 1993.
5 Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі: педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 1998. – 126 б.
6 Базарбекова Р.Ж.
7 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.
8 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Қазақ тілі, 1992. - 448 б.
9 Шонанұлы Т. Тіл дамыту. 2-ші кітап. Қызылорда: «Қазақстан», 1939. -54 б.
10 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Қазақ тілі, 1992, -160 б.
11 Тәжібаев Т. Бастауыш мектеп оқушыларының ауызекі мен жазба сөзінің салыстырмалы қазақлизі. -Халық мұғалімі, -1939. -№ 8.-14-19 б.б.
12 Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері. – Алматы: Оқу құрал, 1950. -192 б.
13 Жиенбайұлы С. Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы. –Алматы, Қазмембас, 1939. -36 б.
14 Жұбанова М. Мектепте сауат ашудың методикасы. Пед.ғыл.канд.дис. алматы, 1965. – 240б.
15 Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының жазу тілін дамыту (мазмұндама мен шығарманың методикасы). Пед.ғыл.канд.дис. алматы, 1969. – 314б.
16 Бозжанова К. Қазақ бастауыш мектептерінде І-ІІІ класс оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы, 1973. – 200б.
17 Меңдаяхова Қ. Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері (мектепалды даярлық топтары мен 1-сынып). -Пед. ғыл. док. автореф. – 2009.
18 «Бастауыш мектеп» (мұғалімдердің күнделікті пайдалануына арналған кітап). – Алматы,1954.
19 Ермекбаев М. Бастауыш мектеп оқушыларының қазақша сөздiк қорын молайту әдiстемесi: пед.ғыл.канд. ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. – Алматы, 2003. –183 б.
20 Выготский Л.С. Психология. –Москва.: Апрель Пресс, 2000. –1006.
21 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. Кітапта: Бес томдық шығармалар жинағы. 4-ші том. Алматы. Ғылым 1998.-
22Жалпы білім беретін мектептің 2-4 сыныптарына арналған «Әдебиеттік оқу» бағдарламасы.- Астқазақ, 2010.
23 Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы.-Алматы: Қазақ тілі, 1991.-184 б.
2 Рахметова С. Бастауыш класта оқушылардың тілін дамытудың ғылыми-әдістемелік негіздері (пед. ғыл. док. дисс.). – Алматы: 1994. - 434 б.
3 Әбдікәрімова Т.М. Бастауыш класта текст арқылы тіл дамыту. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы, 1993. – 165 б.
4 Уайсова Г.И. Методика обучения лексическую систему родного языка в казахской школе: педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 1993.
5 Жұмабаева Ә.Е. Бастауыш мектептегі сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының әдістемесі: педагогика ғылымдарының кандидаты дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. – Алматы, 1998. – 126 б.
6 Базарбекова Р.Ж.
7 Алтынсарин Ы. Таза бұлақ. Алматы: Жазушы, 1988. – 320 б.
8 Байтұрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы: Қазақ тілі, 1992. - 448 б.
9 Шонанұлы Т. Тіл дамыту. 2-ші кітап. Қызылорда: «Қазақстан», 1939. -54 б.
10 Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Қазақ тілі, 1992, -160 б.
11 Тәжібаев Т. Бастауыш мектеп оқушыларының ауызекі мен жазба сөзінің салыстырмалы қазақлизі. -Халық мұғалімі, -1939. -№ 8.-14-19 б.б.
12 Бегалиев Ғ. Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері. – Алматы: Оқу құрал, 1950. -192 б.
13 Жиенбайұлы С. Бастауыш мектепте кітап оқыту методикасы. –Алматы, Қазмембас, 1939. -36 б.
14 Жұбанова М. Мектепте сауат ашудың методикасы. Пед.ғыл.канд.дис. алматы, 1965. – 240б.
15 Рахметова С. Бастауыш класс оқушыларының жазу тілін дамыту (мазмұндама мен шығарманың методикасы). Пед.ғыл.канд.дис. алматы, 1969. – 314б.
16 Бозжанова К. Қазақ бастауыш мектептерінде І-ІІІ класс оқушыларының оқу дағдыларын қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. Алматы, 1973. – 200б.
17 Меңдаяхова Қ. Байланыстырып сөйлеуге үйрету арқылы қазақ тілін оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері (мектепалды даярлық топтары мен 1-сынып). -Пед. ғыл. док. автореф. – 2009.
18 «Бастауыш мектеп» (мұғалімдердің күнделікті пайдалануына арналған кітап). – Алматы,1954.
19 Ермекбаев М. Бастауыш мектеп оқушыларының қазақша сөздiк қорын молайту әдiстемесi: пед.ғыл.канд. ғылыми атағын алу үшiн дайындалған диссертация. – Алматы, 2003. –183 б.
20 Выготский Л.С. Психология. –Москва.: Апрель Пресс, 2000. –1006.
21 Аймауытов Ж. Тәрбиеге жетекші. Кітапта: Бес томдық шығармалар жинағы. 4-ші том. Алматы. Ғылым 1998.-
22Жалпы білім беретін мектептің 2-4 сыныптарына арналған «Әдебиеттік оқу» бағдарламасы.- Астқазақ, 2010.
23 Рахметова С. Қазақ тілін оқыту методикасы.-Алматы: Қазақ тілі, 1991.-184 б.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Қазақ тілі сабағындағы тіл дамыту жұмыстары
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2Тіл дамыту жұмыстарының психологиялық, педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту
әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мәселесінің ресми құжаттарда
қамтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19
2.2 Бастауыш сынып24
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге
айналып, әлемдік өркениеттің дәстүрлі арнасымен қауырт даму жолына түсуі,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы халыққа білім беру
жүйесіне, оның ішінде бастауыш және орта мектептегі оқу-тәрбие процесіне
қойылатын талаптарды күрделендіре түсті. Қазіргі жалпы білім беретін мектеп
жан-жақты дамыған, зиялылық (интелекті) деңгейі мен практикалық машығы
заман талабына сай жеке тұлғаларды оқытып, тәрбиелеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын
қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның
қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі
көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілген.
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік
құралдарды өз тәжірибесінде пайдалқазақ білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын
көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету –
бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің,
интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын
байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас
жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті
болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде
жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары сөйлеуді үйрену арқылы
тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға, көркемдік бейнелілігін
ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жалпы алғанда бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту мәселесіне
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. ұлы педагогтар өз
кезінде ерекше көңіл бөлген болатын.
Бірақ қазақ мектептеріндегі тіл дамыту мәселесі әсіресе егеменді ел
болғаннан кейін ғқазақ ғылыми зерттеу пәніне айнала бастады. Бұл жөнінде
бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытуға арналған С.Рахметова [2],
Т.Әбдікәрім, Г.Уайсова, Ә.Жұмабаева, Р.Базарбекова, т.б. сияқты ғалымдардың
зерттеулері және түрлі кітаптары мен мақалалардың жарық көргенін айтуға
болады.
Алайда кіші жастағы оқушылардың тіл дамыту әдістемесінің әр сынып
бойынша күні бүгінге дейін нақты зерттеу нысанына айналмағандығы байқалады.
Бүгінгі таңда бастауыш оқыту жүйесінде Қазақстан Республикасының
Бастауыш білім беру тұжырымдамасына сәйкес бастауыш сынып оқушыларының
тілін дамытуға қойылатын мемлекеттік стандарт талабы мен оның жүзеге
асырылуы арасында мынадай қайшылық бар екені анық байқалады
Зерттеу нысаны – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үдерісінде
оқушыларды тілін дамыту үдерісі
Зерттеу пәні – Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларынының
тілін дамыту әдістемесі.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық
негіздерін саралау және соған негізделген тиімді әдіс-тәсілдерді көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларынының тілін дамыту әдістемесінің зерттелуі
жайын айқындау;
- оқушылардың тілін дамытуға тапсырмалар үлгілерін, әдістері мен
құралдарын ұсыну;
Зерттеудің әдіснамалық негіздері және теориялық негіздері. Зерттеуге
қатысты философиялық таным теориясы, психологиялық, лингвистикалық, ғылыми
әдістемелік ой-тұжырымдарда қалыптасқан тұжырымдамалар алынды: оқыту және
таным психологиясы, үйрету теориясы, әрекет теориясы, мәтін теориясы және
оны оқыту әдістемесі, оқыту технологиясының жетістіктері мен тиімді
әдістері.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбы бойынша жазылған ой-пікірлерге,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік ғылыми әдебиеттерге, мемлекеттік
құжаттарға, оқулықтарға теориялық талдау жасау әдісі; әлеуметтік-
педагогикалық әдіс (оқушылардың сөйлеу дағдылары мен біліктерін бақылау
әдістері, мұғалімдер тәжірибесін зерттеу).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің зерттелу
тарихы сараланды;
- оқушылардың тілін дамытуға қажетті тапсырма үлгілері, оны іске
асырудың тиімді әдіс-тәсілдері мен құралдары көрсетілді.
Зерттеудің теориялық маңызы:
- бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
теориялық негіздері бастауышта қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіруге
мүмкіндік ашады. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдар осы мәселенің ары
қарай зерттелуіне негіз болады
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу жұмысындағы тапсырма үлгілерін
мектеп мұғалімдері тіл дамыту сабақтарында қолдануына болады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің зерттелуі
Тіл дамыту мәселелерінің зерттелу жайы туралы әдістемелік еңбектерді
зерттеу тақырыбымыз тұрғысынан талдау жасай отырып, бастауыш сынып
жасындағы балалардың тілін дамытуда басшылыққа алдық.
Қазақ даласында оқу-ағарту ісін ұйымдастыру, қазақ балаларының сауатын
ашу мен тілін дамыту мәселелеріне арнап алғаш рет ғылыми еңбектер жазған
ғалым Ы.Алтынсарин болды. Ұлы ағартушының өзіміз қарастырғалы отырған
тілдік объектімізге қатысты пікірлері мен ұстаған принциптері Қазақ
хрестоматиясы оқулығынан, жоғары орындарға бағыттаған Халық ағарту
мәселелері туралы ескертпелерінен, достары мен таныстарына жазған
хаттарынан, Орыс тілін қазақтарға үйретудің бастауыш құралы атты
әдістемелік еңбегінен анық байқалады.
Ы.Алтынсариннің педагогикалық мұраларының ішінде оқушыларды оқу мен
жазуға үйрету, олардың тілін дамыту әдістемесіне қатысты құнды пікірлері
көп кездесетін тұстары – оның достарына, әріптестеріне жазған хаттары. Бұл
хаттарында ұлы ағартушы қазақ балаларының сауатынашуға кедергі болып жүрген
мәселелерді батыл көтеріп, осы жұмысты нәтижелі жүргізуге ықпал ететін
өзінің әдістемелік нұсқауларын баяндайды, тіпті, кейде сол кездегі қазақ
балалары оқитын мектептерде қолданылған бағдармаларды жетілдіру жолдарын да
атап өтеді. Мысалы, ...жат әріппен жазылған біздің оқу құралдарымыздың
күші, меніңше, өте нашар,- дейді Ы.Алтынсарин 1871 жылдың 31 тамызында
К.И.Ильминскийге жазған хатында. – Біз бұл арада сол құралдың өзімен, бірақ
сапасы жағынан басқа, олардың ақылына ақыл қоып, оларды шындыққа, басқаша
айтқанда, оқуға жетелейтін құралмен, қазақтардың өздеріне таныс, оны ешкім
де жек көрмейтін құралымен іс етуіміз керек; бұл оқуымыз да жоғарыда
айтқандай сапалы болса болғаны,мәселенің ең мәнді жері: қазақтарға татар
фқазақтизмінің ықпалын тигізбеу, қазақтардың білім алуына оның кесірін
тигізбеу ғой. Ондай ықпалдан құтқару үшін, бірте-бірте, бірақ шын құтқару
үшін мазмұны балалардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын
кітаптарды асықпай, бірақ алған бағыттан қайтпай, қазақтың өз тілінде,
олардың өздеріне таныс әріппен шығара беру керек. Сөйтсек, ол кітаптарды
жұрт бірден қолға алып оқып, бұл кітаптар татар кітаптармен қатар, зор күш
болар еді. Бұл арада әріптер арабша не орысша болуы – араб әріпінің ептеген
зияны болғанымен ісімізге онша кесел келтірмейді. Ал араб әріпінің ол
зиянынан құтылуға болады. Міне, менің шын пікірім осы.
Мен балаларды оқытуға, қойға шапқан аш қасқырдай, өте қызу кірістім,
- дейді Ы.Алтынсарин Н.И.Ильминскийге 1864 жылы 16 наурызда жазған тағы бір
хатында. – Бұл балалар да менің айымызды қандырып, небәрі үш айдың ішінде
оқи білетін және орысша, татарша жаза білетін болды... Мен әуелі оларға зат
есімге ғқазақ жататын зат аттарын үйретемін; содан кейін заттың сынын
көрсететін – сын есімді үйретемін, осылардан кейін зат есімді олардың
сынымен қосып: ақ адам деген сияқты сөйлемдерді құрып үйретемін. Міне, бұл
пікір – оқушылардың тілін дамыту әдістемесіне қатысты қазақ топырағында
тұңғыш айтылған ғылыми тұжырым.
Демек, Ы.Алтынсариннің мектептегі оқушылардың тілін дамыту жұмыстарын
жүргізу әдістемесін жасауға қазақ топырағында тұңғыш рет талпыныс жасаған
әдіскер ғалым екеніне шүбә келтіру мүмкін емес.
Ы.Алтынсариннен кейін қазақ даласындағы оқу-ағарту мәселелерін ғылыми
тұрғыдан жан-жақты талдап, халыққа білім берудің тұтас жүйесін
қалыптастырған ғалым – Ахмет Байтұрсынұлы. Оның араб әріптері негізінде
қазақ тілінің табиғатына бейімдеген жаңа әліпбиі, қазақ тілінің ғылыми
терминологиясының негізін қалаған оқулықтары мен әдістемелік еңбектері ұзақ
жылдар бойы қазақ мектептеріндегі негізгі оқу құралдары ретінде қолданылып
келгені белгілі. Біз бұл еңбегіміздің осы тұсында А.Байтұрсынұлының
Баяншы, Тіл жұмсар сынды әдістемелік еңбектері мен сауат ашу әдістерін
талдауға арналған Қай әдіс жақсы?, Жалқылау (айырыңқы) әдіс, Жалқылау-
жалпылау әдіс атты мақалаларындағы өз зерттеу тақырыбымызға қатысты
пікірлерге ғқазақ тоқталамыз.
А.Байтұрсынұлының әдіс-тәсілдер жүйесі өзге жұрттарға еліктеуден
тумауы керек, қазақ тілінің төл табиғаты, оның баланың ойы мен тілін
дамытудағы жеке тұлға ретінде қалыптауындағы маңызы ескеріле отырып
жасалынуы қажет деп айтқан пікірі әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ..
Осы кезеңдердің атауларынан-ақ байқалатындай А.Байтұрсынұлы балаларға
дыбысты үйрету үшін, ең алдымен, сөз дегеннің не екенін білгізіп алу
қажеттігін қайта-қайта пысықтайды Сөз деген ұғымды таныту үшін оқытушы
балаларға бір нәрсені атайды. Оның атаған нәрсесі туралы өзі бір нәрсе
айтып, неше сөзбен айтылып тұрғанын сұрайды. Мәселен, балалар тақтай
деген болса, оқытушы тақтай үлкен дейді де, балалардан неше сөзбен
айтылып тұр деп сұрайды. Сол жөнмен бірнеше рет сөздер, сөйлемдер алынып,
сұралып өткеннен кейін сөздің немесе екенін бәләп кетеді.
Бұл тұста да А.Байтұрсынұлы сауат ашу оқушылардың сөз мағыналалары
туралы түсінігіне, сөйлеу дағдысына сүйеніле отырып атқарылатынын,
оқушылардың дұрыс сөйлеу дағдысы сауат ашу процесіне (дыбыс айыруға, әріп
танытуға) негіз болып қалқазақтынын шегелеп айтып отыр.
Ал қазіргі әдістемелік әдебиеттер жанрмен атағанда, қазақ тіліндегі
алғашқы дидактикалық материалдар жинағы болып табылатын Тіл жұмсар
кітабында А.Байтұрсынұлы өзінің Әліпби оқулығындағы оұушылардың тілін
дамытуға мақсатына арнап берген мәтіндерді толықтырып, бұл жұмысты белгілі
бір мақсат қоя отырып жүргізудің үлгілерін көрсетеді. Тіл жұмсардағы
Жаңылтпаштар, Жұмыс, Жауап жазу, Сұрау, Сөз тудыру, Жат жазу,
Құрастыру, Жауап жазу сияқты тапсырмаларын түрінің бәрі оқушылардың
тілін дамыту мақсатын көздейді. Осы тпасырмалардың үлгілерін талдап
көрсеңіз, сауат ашу барысында тіл дамыту жұмыстарын жүргізу тәсілдерінің
А.Байтұрсынұлы қолданған тәсілдері туралы толық мағлұмат аламыз.
Мысалы, кітаптағы Сөз белгілері параграфы бойынша №3 жұмыс
үлгісін алайық:
Төмендегі екі сөздің арасында бір тел сөзден қалай етіп қайсысына
теліп айтуға болады.
Қалай етіп қайсысына теліп жазуға болады? Айтыңдар және жазып
көрсетіңдер.
№№№
Бұл жұмыс тұрін орындау үшін оқушылар сөз мағыналарына ой жүгіртуге
мәжбүр болатыны белгілі.
Келесі Буыншы әріптер параграфында төмендегідей тапсырма берілген:
торы – төрі сан – сән
сұр – сүр ары – әрі
тұр – түр бұр – бүр
ал – әл
Келтірілген тапсырма негізінен өзі жасаған жаңа Әліп бидегі
дәйекшілердің мәнін ұғындыруға арналғанмен, бір әріптің сөз мағынасын қалай
өзгертетінін оқушыларға байқату мақсатын да көздейді. Сөз мағыналарын
аңғарту көмегімен оқушылардың сауаттылығын жетілдіру мақсатын көздейтін
А.Байтұрсынұлының осы тәсілі күні бүгінге дейін қолданылып келеді.
Кітапта Сөз тудыру, Сөз туғызу тақырыптармен де тіл дамытуға
қажетті біршама тапсырма үлгілері берілген. Әсіресе, топтан берілген
сөздерден -шы, -ші, -ты, -ті, -у, -тық, -дық жұрнақтары көмегімен жаңа
сөздер жасауды балалардың өзіне тапсырма отырып, оқушылардың сөз байлығын
молайтуды көздеген тәсілі назар аударарлық.
Мысалы, автор өзі жазған Әліп бидің 96-бетіндегі мына тапсырманы
оқушылардың орындауына Тіл жұмсарда қайтадан ұсынады:
Сөз туғызу.
ұзын –
ұзару
қысқа –
қысқару
аз –
... .
көп –
... .
суық –
... ..
жылы –
... ...
ашық –
... ...
жабық –
... ...
алыс –
... ...
жақын –
... ...
биік –
... ...
аласа –
... ...
жоғары –
... ... .
төмен –
... ... .
түзу –
... ... ..
қисық –
... ... ..
алыс –
... ... ..
жақын –
... ... ..
биік –
... ... ..
аласа –
... ... ..
жоғары –
... ... ..
төмен –
... ... .
түзу –
... ... .
қисық –
... ... .
Бұл тапсырма екі мақсатты көздеп отыр: біріншіден, оқушыларға берілген
сөздерге қосымша қосу арқылы жаңа сөздер жасау дағдысын меңгертуді мақсат
етсе, екіншіден, қарама-қарсы мәндегі (яғни антоним) сөздерді таңдап ала
отырып, автор тілде мұндай да құбылыс болатынын сауатын жаңа аша бастаған
балаларға аңғарта кетуді лайық көреді.Мұндай көп мақсатты, күрделі сипатты
тапсырма үлгілерін қазіргі оқу процесінде де қолдануға болар еді.
Қорыта айтқанда, қазақ тілі білімі мен оны оқыту әдістемесінің негізін
қалаушы А.Байтұрсынұлы сауат ашу барысындағы тіл дамыту жұмыстарын жүргізу
мәселесіне де көп көңіл бөлген. Ғұлама ғалым әдістемелік еңбектерінде,
әсіресе, оқушылардың сауатын ашу (сауаттандыру) ісі балалардың өздері
бұрыннан меңгерген сөз маңыналары туралы түсініктеріне сүйене жүргізілуі
қажеттігін қайта-қайта пысықтай түседі. Сондай-ақ ол тілі дамыған баланың
ойы да тез дамитынын ескере отырып, дидактикалық тапсырмалар жинағы – Тіл
жұмсарда сауат ашу барысында тіл дамыту мақсатына арналған жаттығуларды
көбірек ұсынады. Бұл жаттығу үлгілері қазіргі әдістемешілер үшін де маңызды
нұсқау ретінде өз маңызын жойған жоқ.
А.Байтұрсынұлына ілесе қазақ бастауыш мектептеріндегі тіл дамыту
жұмысына арнап кітап жазған тілшіғалымдардың бірі – Т.Шонанұлы. Бастауыш
мектепте оқушының тілін дамытуда Т.Шонанұлы Тіл дамыту оқулығының (1-ші
басқыш мектептер үшін жазылған, 1931) алатын орны ерекше. Аталмыш Тіл
дамыту кітабы он үш тақыраптан тұрады:
1. Текст. Азат жол. Сөйлем. Сөздерді танытатын ережелер.
2. Грамматикалық тақырыптарды меңгертуге бағытталған жаттығулар.
3. Мәнерлеп оқытуды үйрететін әдіс-тәсілдер.
4. Текстке жоспар құрғызу.
5. Дайын жоспар бойынша тест құрау.
6. Берілген суреттерге қарап әңгіме құрау.
7. Жазылған іңгңмеге сурет салғызу.
8. Берілген сұраққа жауап бергізу.
9. Текске сұрақ қойғызу.
10. Іс қағаздармен жұмыс жасатып ұйрету.
11. Арнайы Тәл ширату сабақтарын өткізу.
12. Кітаппен жұмыс істей білуді үйрету.
13. Газет –журналдармен жұмыс жасату .
Еңбектің 1-тарауында сөйлеу және сөйлем жайлы теориялық түсінік бере
отырып, оның сөйлеуге үйретудегі ерекшеліктерін көрсетеді. Кітапта
Мағынасы мен дауыс ырғағы жағынан толық біткен сөз тізбегін сөйлеу дейді
деп, сөйлеу тіліне теориялық анықтама берiледi. Оқулықта сөйлеу кезіндегі
екпін мен дауыс ырғағына зор көңіл бөліп, дауыс ырғағына келтіріп айтуға
бірнеше жаттығу бередi. Сөз ырғағы сөйлеудегі ең қажетті элементтің бірі
екендігін көрсетеді .
Телжан Шонанұлы тіл дамытуға арналған тақырыптарды Сөйлем. Азатты жол.
Жоспар. Мақала (Мәтін) деп тарауларға бөлген. Кітапта бірнеше суреттер
мен баланың ойын сол арқылы байланыстырып сөйлеуге үйрететін тапсырмалар
берілген. Мысалы, Жоғарыда суретті әбден байқап қарап алыңдар, соңынан не
жайындағы сурет екендігі туралы дәптерлеріңе жазыңдар деп сурет бойынша
жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету жолдарын көрсетеді .
Мәтінді талдау жұмыстарына үйрететін Т.Шонанұлының Тіл дамыту
кітабында біршама тапсырмалар бар: Мәселен, ...Оқып шығыңдар. Осы мақалада
неше азатты жол барлығын байқаңдар, мақаланың азатты жолмен басталған
бөлімдерінің мәнісіне зейін салыңдар деп абзацтың рөлін анықтауды
үйретеді. Осы кітаптың 5-бетінде тұтас мәтіннің (Алатау) алдында
Мақаланы оқып шығыңдар. Ішіндегі ойын қысқартып жазыңдар. Онымызды
мақаланың жоспары делік – деп, мәтінді құрамды бөліктерге бөлуге, сол
арқылы жоспар түзуге тапсырма берілген.
Ал М.Жұмабаев Қазақ тілі бастауыш мектепте деген еңбегінде оқушылардың
тілін дамытуға дағдыландыратын жаттығулар жүйесін әр оқу жылына
сәйкестендіріп, 1-2 сыныпта көргені бойынша өзінің алған әсерін айту, 3-4
сыныпта болған оқиға жайлы немесе белгілі бір тақырып бойынша әңгіме
құрастыруға үйретуді ұсынады.
Бұл жаттығулардың көпшілігі оқушыны байланыстырып сөйлеуге үйретуге
құрылған.
М.Жұмабаев баланың байланыстырып сөйлеуін жетілдірудің мынадай әдіс-
тәсілдерін ұсынады: а) сахналау; ә) сурет бойынша әңгіме; б) әңгіменің бір
бөлімін алып тастап айта білу; в) даяр әңгімені өз жанынан толықтыра білу;
г) хат жаза білу; ғ) бір белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан
шығарып айта білу т.б.
30-шы, 40-шы жылдары бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесіне
қатысты әдістемеші-ғалымдар Ш.Сарыбаевтың, С.Жиенбаевтың, Ғ.Бегалиевтің,
Ғ.Садуақасовтың, көрнекті психолог Т.Тәжібаевтың зерттеу еңбектері жарық
көрді. Олардың еңбектерінде тіл дамыту жұмыстарын жүргізу мәселесі арнайы
зерттеу объектісі ретінде қарастырылмағанымен, біздің жұмысымызда
басшылыққа алуға болатын құнды тұжырымдар көп. Мысалы, С.Жиенбаев Сауат
мектебімізде ауыз сөз бен жазба сөзге үйрету деген мақаласында тіл дамыту
жұмысының екіге бөлінетінін, олардың арасындағы ерекшеліктерді атап өтеді.
Ал психолог ғалым Т.Тәжібаевтың дәл осы жылдары Бастауыш мектеп
оқушыларының ауызекі сөзі мен жазба сөзінің салыстырма қазақлизі деп
аталатын мақаласында бұл ерекшеліктерді ғылыми тұрғыдан талдауға көңіл
бөлінеді. Ауыз екі сөз бен жазба сөздің функциялары (атқаратын қызметі)
бір, екеуінің де пайда болуына адам қоғамы себеп болған, екеуі де
адамдардың бір-бірімен қатысуына керек құрал, -дей келіп, ғалым бұдан әрі,
– жазба сөз ауыз сөзге қарағанда өзгеше психологиялық негізі бар, айрықша
тіл функциясы, ол өте қиын, сқазақлы, әдейі бір мақсатпен жұмсалатын тіл
формасы - деп жазады да, өз пікірін нақтылы мысалдармен дәлелдейді. Осы
аталған екі еңбек кейінгі қазақ мектебінің бастауыш сыныптарындағы оқыту
әдістемесіне қатысты жазылған кітаптарда оқушылардың ауызекі сөйлеу тілі
мен жазба тілін дамыту проблемаларын ажырата талдауға түрткі болғаны
даусыз.
Әдістемеші ғалымдар С.Жиенбаевтың, Ғ.Бегалиевтің, Ә.Садуақасовтың
бастауыш сыныптардағы оқыту әдістемесіне арналған кітаптары мен
нұсқауларында енді тіл дамыту жұмыстары оқушылардың ауызекі тілін дамыту,
оқушылардың жазба тілін дамыту деп, екіге бөлініп, жеке қарастырыла
бастайды.
Мысалға, Ғ.Бегалиевтің Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері деп аталатын кітабында тіл дамыту жұмыстарына тұтас бір бөлім
(VІ бөлім) арналып, әр сыныптағы оқушылардың ауызекі және жазба тілін
дамыту әдістері жүйеленіп берілген. Кітап, негізінен, Қазақ тілі пәнін
оқыту әдістемесінеарналғанымен, мұнда сауат ашудың кезеңдері, ір кезеңге
тән міндеттер мен қолданылатын әдістер жүйесі де қамтыла зерттелген.
Балаларды оқу-жазуға үйрету үшін оларды сөйлеуге үйрету керек, - деп
жазады ғалым, – Бірінші күннен бастап оларды сөйлеуге үйрету, тілін дамыту
жұмысын қолға алып, дағдылы сабақтар ұйымдастыру қажет болады. Бұл үшін
мұғалімнің сұраұтарына тиянақты, дұрыс жауап беруге, көрген-білгенін,
естігенін дұрыс, түсінікті етіп айтып беруге үйрету керек болады. Осы
жұмыспен байланыстыра, кейбір оқушылардың тіл мүкістігін байқап, түзете
отыру қажет .
Демек, арнайы зерттеу объектісіне айналғанымен, оқушылардың тілін
дамыту міндеті 40-жылдардан бастап қазақ тілі әдісмешілерінің назарына
іліккен.
Дыбыстармен таныстыру үшін алынатын сөзді, - деп жазады бұдан әрі
Ғ.Бегалиев, – әсіресе, алғашқы кезеңдерде айтылуы жазулуынан өзгеше дыбыс
болмауын негізгі шарттардың бірі етіп қоямыз (жұмыс+шы – жұмысшы). Алғашқы
кезеңде сөздің буындарын, дыбыстарын айтқанда, я оларды жинақтап барып, сөз
құратқанда, дыбыстарды,буындарды, жеке сөзді анық етіп айтып беруді талап
етеміз. Егер алғашқы кезеңде оқылатын сөз ішінде айтылуы өзгеше дыбыс
болса, оқушылар оны жазудағысынша оқи ма, әлде орфоэпия заіына келтіріп
оқуға тиіс пе?– Сөз жоқ, соңғыны талап ету әрі орынсыз, әрі қайшылық
тудырар еді.
Алғашқы кезеңде оқылатын (дыбыстармен таңыстыру кезеңінде) сөздердің
ішінде айтылуы жазылуынан өзгеше дыбыс болмасын дегенде, осы жағдайлар
ескеріледі.
Тіл дамыту жұмыстарына қатысты айтылған ғалымның бұл пікірі әлі күнге
дейін өз маңызын жойған жоқ. Себебі, қазақ тіліндегі сөздердің айтылуы мен
қалыптасқан жазылуы арасындағы ерекшеліктер Әліппе оқулығын құрастыру
барысында ескеріле бермейді. Нәтижесінде қазақ тілінің өзіне тән орфоэпия
заңдылығын белінен басып сөйлеу жаппай жайылған жаман әдетке айналды.
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту жөнінде Т.Шонанұлы,
Ғ.Бегалыұлы, С.Жиенбайұлы бірігіп, құрастырып жазған Бастауыш мектептегі
қазақ тілінің әдісі (1935) деп аталатын әдістемелік құралдың үшінші
бөлімі Бастауыш мектепте тіл ширату жұмысы деп аталады. Әдістемелік
еңбекте оқушының тілін дамытудың мынадай жолдарын көрсетеді: керекті
сөздерді таңдап алу (тірек сөздер); сол сөздерді мағына мен форма жағынан
байланыстыра білу; бүтін бір ойды білдіретін бірнеше сөйлемдерді бір-
бірімен байланыстыра білу; өз ойын, емле қатасын (қатесін) дұрыс жаза
білу .
Ғалым Мәтінге тақырып қоюға үйрету балаға оқып шыққанын талқылауға,
мәтіндегі негізгі ойды түсінуге үйрететінін айтады.
Мәтінге тақырып қою, мәтіннің негізгі ойы жайлы: Шәпке қойылмаған
текске шәпке тапқызу тапсырмасы бірінші кластан бастап жүргізуге болады.
Бір текске ат қою үшін оның жалпы мазмұнын ғқазақ білумен болмайды, сол
текстің түйінді жерлерін білу керек. Шәпке сондай болуы керек: оны көргенде
текстің мазмұны немесе түйінді жері білініп тұрсын, – деп жазады.
Ғ. Бегалиев Сөз басын ойлап тапқызудың үлкен пайдасы сол, балалар
оқығандарын ойлап, байқап, түсініп үйренеді, сөз болуға лайық, мәнді
сөздерді ескеріп отырады, ойындағысын қысқа, бірақ мағыналы етіп айтуға
дағдыландырады – деп жазады. Оқушының көрген-білгені, істегені туралы
айтып беруде план бойынша айтудың жолын ұсынады. Бөлімге бөліп ( план)
жоспар жасау, өз ойын айтуға жеңілдік беретіні белгілі. Ғ. Бегалиев мәтінге
жоспар құруды үйрену арқылы оқушы берілген материалдың ішіндегі ең негізгі
ойды табуға, жеке бөліктеріне ат қоюға, мәтін логикасын түсінуге мүмкіндік
алатынын ашып көрсетеді.
Балаларды сөйлеуге үйрететін әдіс ретінде әңгіме әдісінің мынадай
жолдарын ұсынады: баланы дұрыс сөйлеуге дағдыландыру; сұраққа жауап беру;
көрген білгені, істегені туралы ауызекі айтып беру; оқып шыққанды сөйлеп
беру; сөз басын тапқызу (тақырып қою); өлең жаттау.
Кітапта 1-4 сыныптарда сөйлем құрастыру жұмысының мазмұны мен әдістерін
саралап, әр оқу жылында жүргізілетін жаттығулар берілген.
Ғ.Бегалиев Қазақ тілін оқыту методикасының кейбір мәселелері (Қазақ
тілі мен әдебиеті, 1958, № 6) мақаласында ...ой тіл арқылы жүзеге асатын
болғандықтан, балалардың ойлау қабілетін дамытуда да тілді басты құрал
етуді, анықтап айтқанда, балалардың тілін жетілдіру арқылы олардың ойлау
қабілетінің өсуіне мүмкіндік туғызуды естен шығармау керек деп, баланың
сөйлеу тілін дамытуда тіл мен ойдың өзара тығыз бірлігін айқындайды.
Ғалым Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері деген
еңбегінде (1950) жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуді қалай ұйымдастыру
керек деген сұрақ қоя отырып, бұл жөнінде қойылатын бірінші мақсат бір
оқиға, құбылыс, я зат туралы өз ойын айтып (яки жазып) білдіруге
дағдыландыру керек деп жазады.
Бастауыш мектептегі тіл дамыту әдістемесі әр қырынан зерттеле
бастағанымен, жоғарыда аталған ғалымдардың бірде-біреуі тіл дамыту
жұмыстарын арнайы зерттеу объектісіне айналдармаған.
1954 жылы шыққан Бастауыш мектеп (мүғалімдердің күнделікті
пайдалануына арналған кітап) деген кітапта қазақ тілінің синтаксистік
бөлімін оқыған кезде жеке-жеке ойларынан біріктіріп тұтас әңгіме құратып
үйрету – баланың тілін жетілдіру сабағының негізгі міндеті болады
делінген. ...3-4-ші класта балалар өзінің (, жазбаша) әңгіме жоспарын
өздері жасайды, өз беттерімен жоспар жасап, сол бойынша да, жазуша да
әңгіме құрастырады деп жазылған.
Бұл құрал мұғалімдерге әр пәнді оқытуда басшылыққа алатын тиімді
әдістемелік құрал болып сқазақлды.
70-жылдары тіл дамыту әдістемесі ғылымның жеке зерттеу саласы болып
қалыптаса бастады. Осы жылдары М.Жұбанова бастауыш мектепте Сауат ашудың
методикасы деген тақырыпта зерттеу жұмысын жазды. Зерттеу еңбегінде тіл
ұстарту жұмыстары бойынша оқушылардың алған білімін бекітіп, оны практикада
өз бетімен қолдқазақ білу дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығу
жұмыстары берілді.
Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негізін зерттеген С.Рахметова тіл
дамытуға балалардың сөздігін байытуға, мағынасын түсініп, сол сөздерді дәл
қолдқазақ білуге, өз ойларын, пікірін екінші біреуге жеке сөйлемдер арқылы,
логикалық, композициялық тұтастығын сақтай отырып, жүйелі түрде әңгімелеу
арқылы , жазбаша дұрыс білдіруге, яғни, нәрсенің жайын-күйін, түрін, ісін
сөзбен келістіріп айтып беруге үйрету жұмысын айтамыз деп анықтама береді.
Оны мынадай үш құрамдас бөліктерге бөлген: 1) оқушылардың сөздік қорын
дамыту; 2) сөз тіркесі, сөйлеммен жұмыс жүргізу; 3) байланыстырып сөйлеуге
үйрету.
С.Рахметова бұл еңбегінде байланыстырып сөйлеуді үйретуге арналған
бірнеше жаттығу түрлерін айқындап, оларды мынадай топқа біріктірді:
1) үлгі бойынша мазмұндау, түсінік айту;
2) тексті қысқартып мазмұндау;
3) тексті ішінара өзгертіп әңгімелеу;
4) текст жүйесін сурет бойынша реттеу;
5) сурет бойынша әңгімелеу;
6) өз жанынан ертегі шығару;
7) кино, диафильм бойынша мазмұндау.
С.Рахметова шығарма және мазмұндама жазу жұмыстарын бастауыш мектепте
жазбаша байланыстырып сөйлеу әдістемесінің негізгі компоненті ретінде
қарастырады. Жазба жұмыстар арқылы шәкірттердің байқампаздық танымын
кеңейту мақсатында жүргізетін оқушыларды салыстыра талдауға, жинақтауға, өз
бетімен пікір айтуға жетелейтін, оның жолдарын үйрететін әдіс-тәсілдерді
анықтады.
Әдіскер ғалым Г.Уәйісова, Ә.Жұмабаева, М.Ермекбаев бастауыш
сыныпта оқушылардың байланыстырып сөйлеуін сөздік жұмыс арқылы
қалыптастыруды ұсынады.
Т.Әбдікәрімнің еңбегінде қазақ тілі сабағында мәтінмен жүргізілетін
мынадай жұмыстар арқылы тіл дамытуға болатынын көрсетеді: тексті оқыту
арқылы тіл дамыту; текстің мазмұнын әңгімелеу арқылы тіл дамыту; текстпен
жүргізілетін творчестволық жұмыс арқылы тіл дамыту; мақал-мәтел, жаңылтпаш
оқыту арқылы тіл дамыту. Бұл жұмыста бастауыш сыныпта байланыстырып
сөйлеуді дамытуда мәтіннің үлкен мүмкіншілігі бар екендігі ашылады.
Бастауыш сыныпта тіл дамыту әдістемесінің негізін салған С.Рахметованың,
мектепте сауат ашудың әдістемесін зерттеген М.Жұбанованың, оқу дағдысын
қалыптастыру мәселесін зерттеген К.Бозжанованың, тіл дамыту бағытында
зерттеу жүргізген Р. Әміровтің, мәтін арқылы тіл дамыту әдістемесін
зерттеген Т.Әбдікәрімнің, лексиканы оқыту мәселесі бойынша Г.Уәйісованың,
сауат ашу кезеңінде тілді дамыту мәселесін қарастырған Ә.Е.Жұмабаеваның,
шығармашылық арқылы тіл дамытуды зерттеген Б.Қабатайдың, шағын комплектілі
мектепте тіл дамыту әдістемесін жасаған Н.Сламбекованың ғылыми еңбектері
бастауыш сынып оқушыларының сөйлеуге үйретудің әдіс-тәсілдерін сипаттауға
мүмкіндік берді.
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің зерттелу
жағдайына талдау жасай келіп, мынадай жағдайларды анықтадық:
1. Оқушылардың тілін дамытудың бала өміріне тигізетін пайдасы мен
баға жетпес маңызын біздің ұлы педагог-әдістемеші ғалымдарымыз өз
еңбектерінде дәлелдегеніне көз жеткіздік.
2. Жоғарыда келтірілген зерттеулердегі ой-пікірлерден ойға түйгеніміз,
тіл дамытуды ұйымдастыру өз нәтижесін беретінін байқадық.
1.2 Тіл дамыту жұмыстарының психологиялық, педагогикалық ерекшеліктері
Қазақ мектептерінде тіл дамыту жұмыстарын жүргізудің ғылыми негіздерін
талдауды, ең алдымен, бұл проблеманың психологиялық аспектілерін зерттеуден
бастағанды жөн көрдік.
Балалық шақта дамудың алдында жүріп, дамуды соңынан ілестіріп отыратын
оқыту ғқазақ жақсы, – деген орыс психологы Л.С.Выготский. Ғалымның
пікірінше, бала сол сәтте пісіп-жетілген қабілеттерінің деңгейінде емес,
бойындағы дамуға бейім тендециялардың деңгейінде тұрады. Оның ертеңгі
болашағын айқындайтын да нақ осы тендециялар. Осы ойын Л.С.Выготский әрі
қарай былайша өрбітеді: Оқыту мен даму бір-бірімен тең деңгейде бола
бермейді, сөйтіп, олар өте күрделі қарым-қатынастарда тұрған екі процесс
болып табылады. Оқыту дамудың алдында жүрген кезде ғқазақ жақсы. Сонда
ғқазақ ол пісіп-жетілу сатысында тұрған, ең таяудағы даму аймағында жатқан
бірқыдыру фукцияларға түрткі болып, өмірге әкеледі. Оқыту ең таяу даму
аймағын айқындайтын кезең аймағында жүзеге асқанда ғқазақ жемісті болмақ.
Л.С.Выготский Оқытудың басты міндеті бала сқазақсындағы ең таяу даму
аймағына түрткі болу екендігі туралы тұжырымын қайта жаңғыртып, өз іс-
тәжірибелерінде сәтті қолдқазақ білген педагогтер (Ш.Амонашвили т.б.) бұл
тұжырымның бастауыш оқыту үдерісіне өте дәл келетінін дәлелдеп берді.
Сөйтіп, әдістеме ғылымында балаларды дамыта оқыту жүйесі қалыптасты.
Бастауыш оқыту үдерісінде оқушылардың тілін дамыту (сөздік қорын
байыту, сөйлеу дағдыларын жетілдіру т.б.) ісі олардың сол сәттегі
психикалық-физиологиялық қабылдау мүмкіндіктерінен төмен болмай, керісінше,
алға түсіп, балалардың дамуын жетелеп отырады.
Бастауыш оқыту үдерісінде тіл дамыту жұмыстарының нәтижелі болуы
балалардың қабылдау мүмкіндігін дамытуға байланысты екендігі белгілі. 6-7
жастағы балалардың жаңа нәрсені (затты, ұғымды, әңгімені, суретті т.б.)
қабылдауы көбінісе көру және есту түйсігі арқылы жүзеге асады. Және
мектепке келген алғаш бала не нәрсені де тұтас қабылдайды, оның мәніне
назар аударып жатпайды. Бұл жастағы балалар қабылдауының тағы бір
ерекшелігі– сезіміне тиер әсерлі нәрсені (суретті, әңгімені,мағлұматты) тез
қабылдағыштығы. Ал мұғалімнің міндеті – балалардың бойындағы осы
қасиеттерді жетілдіріп, қабылдаудың сқазақлы болуына, не нәрсенің де мәнін
түсінуге ұмтылу әрекетін тәрбиелеу. Ол үшін, ең алдымен, оқушылардың
зейінін, есте сақтау қабілетін, ойлау машығын, қиялын мақсатты түрде
дамытуға тура келеді.
Орыс педагогі К.Д.Ушинский кезінде ...зейін – сыртқы танымдық
дүниеге, сқазақға енетін адам жан дүниесінің бірден бір есігі. Онсыз ешбір
ұғым баланың жан дүниесіне жете алмайды деген еді.
Мектеп табалдырығын жаңа аттаған баланың зейіні тұрақсыз болатыны
белгілі. Қабылдауға қиын нәрседен, ұзақ сонар әңгімеден немесе жұмыстан
бала зейіні тез шаршайды. Оны шаршатпай, баланың сабақтағы тапсырмаға
зейінін ұзағырақ аударуға бірте-бірте тәрбиелеу –оқыту үдерісіндегі қиын
міндеттердің бірі. Бұған кезінде қазақ тілінде Педагогика оқулығын жазған
алғашқы авторлардың бірі М.Жұмабаев та егжей-тегжейлі тоқталып, Абай
дегеніміз сыртқы дүниедегі бір затқа, яки ішіміздегі бір жан көрінісімізге
– ойға, ішкі сезімге қайратқа жанның көнуі, нүктеленуі , –деп жазды.
Адам зейінін ерікті және еріксіз, табанды және табансыз, ішкі және
сыртқы деп жіктей отырып, баланың зейіні ересек адам зейінінен көп төмен
екендігін айтады:
1. Баланың абайы ерікті емес, еріксіз. Яғни бала өзі тілеп, абайын
бір нәрсеге байлай алмайды...
2. Баланың абайы ішкі емес, сыртқы. Яғни бала сыртқы заттардан
ғқазақ абайлы бола алады. Өз жанында болып жатқан көріністерге абайлы бола
алмайды.
3. Баланың абайы табансыз. Бала бір нәрсеге табанды, абайлы болам
десе де, бола алмайды. Бір нәрседен екіншіге әп сәттен ауып жүре береді .
М.Жұмабаев еңбегінде айтылған бұл ғылыми тұжырымдар әлі күнге өз мәнін
жоғалтқан жоқ. Әсіресе, тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастырғанда
тапсырмалардың түрлерін балалар зейіні шаршамайтындай етіп ауыстырып отыру,
абстракциялы әңгімеден гөрі нақтылы әрі балаларға етене жақын мысалдарды,
суреттерді, ойыншықтарды әсерлі қолдқазақ білу, тапсырмалардың орындалу
мерзімін бірте-бірте ұзарта түсу т.б. педагогикалық-әдістемелік ұстанымдар
осы ғылыми тұжырымдардан туындайды.
Тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру тұсында ескертуге тиіс тағы бір
психологиялық міндет –оқушылардың есте сақтау қабілетін дамыту. Естің адам
өмірінде алатын орнын, балалардың таным үдерісінде атқаратын рөлін психолог
ғалымдардың бәрі ерекше атап өткен. М.Жұмабаев жоғарыда аталған кітабында
есті есту, көру, қозғалу есі деп бөліп, жеке-жеке қарастырады. Естің баланы
дамыту жолдарына әсер күшін, сыртқы сезім мүшелерінің түгел қатысуын, жаңа
білімнің бұрынғы біліммен байланысуын жатқызып, тәрбиеші баланың есті
болуына аса көп күш жұмсау керек, - деп қорытындылайды ойын.
Тіл дамыту жұмыстарына қатысты үшінші психологиялық ерекшелік – балалар
психикасындағы ойлау машығын дамыту болып табылады. Сөздің өзі бейнелейтін
заттан бөлектеніп, балалар сқазақсында абстракцияланып, үйреншікті ұғымға
айналу дағдысы балалар психикасында мектепке келмей тұрып та пайда болатыны
белгілі. Алайда, мектеп өмірі осы дағдының қауырт жетілуін талап етеді.
Оқушылар енді тек өздері бұрын көрген немесе бірнеше рет қайталанған
үйреншікті ұғымдарды (заттарды, құбылыстарды, оқиғаларды т.б.) ғқазақ сөз
түрінде қабылдап қоймай, өздері бұрын көрмеген дүниелер мен қимылдардың
атауларын, сапаларын т.б. білдіретін сөздерді оқуды және жазуды меңгеріп,
естерінде сақтауға мәжбүр болады, әрі мұндай сөздер әр сабақ сайын
кездеседі. Осы жағдайда, мұғалім оқушыларға жаңа сөздердің мағыналарын
меңгерту барысында ол мағыналардың ұғым түрінде балалар психикасында
абстракциялану механизмін жақсы білуі қажет. Атап айтқанда, жаңа сөздердің
мағыналарын суреттер арқылы ұғындыру, бейнелеп көрсету немесе балалардың
көз алдына елестейтіндей әсерлі түсіндіре білу әдістері мұғалімнен ерекше
шеберлікті талап етеді.
Тіл дамыту жұмыстарының тағы бір психологиялық ерекшелігі – балалар
қиялының қуатын пайдалану. Кіші жастағы балалардың қиялы бай болатыны
белгілі. М.Жұмабаев жоғарыда аталған кітабында қиялдың сауат ашу
кезеңіндегі рөлін жоғары бағалай келіп, оқушылардың осы қабілетін
дамытудағы ойындар мен ойыншықтарды пайдаланудың, ертегілерді жиі
қолданудың ерекше ықпалын атап өтеді. Оқушылардың ойы, ақылы кеңейтіп,
құлқы түзеліп, тілі баю үшін ертегі тым қымбат нәрсе дейді ол.
Әсіресе, ертегілерді бүкіл сынып болып бірге оқу, мазмұнын бірге
талқылау, ертегі кейіпкерлерінің рөлін ойнау т.б. әдіс-тәсілдер балалардың
сөйлеу дағдыларын орнықтыра түсетіні сөзсіз.
Тіл дамыту жұмыстарының бұдан өзге де психологиялық астарлары көп. Біз
тек негізгілеріне ғқазақ тоқталдық. Ендігі талдайтынымыз – тіл дамыту
жұмыстарының педагогикалық, яғни дидактикалық негіздері.
Кез келген оқыту үдерісі анықталған дидактикалық ұстанымдарға
негізделгенде ғқазақ жемісті болатыны белгілі. Бастауыш сыныптарда тіл
дамыту жұмыстары да осы ұстанымдарға сүйеніле отырып жүргізіледі. Дәлірек
айтқанда, төменде аталатын ұстанымдар бастауыш сынып оқушыларының жоғарыда
талданған физиологиялық-психологиялық ерекшеліктеріне бейімделіп
қолданылады.
Сонымен, педагогикалық еңбектерде оқытудың бірінші дидактикалық
ұстанымы ретінде берілетін білім мен дағдылардың ғылымилық ұстанымы
аталады. Бірақ бүкіл оқыту үдерісі, оның ішінде тіл дамыту жұмыстары да
қазақ тілінің ғылыми негізіне сүйеніле отырып жүргізіледі.
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында мұғалім оқушыларға ашып
түсіндірмегенмен, сырттай олардың сөздерді мағыналық реңктері бойынша дұрыс
қолдануын қадағалап, қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі көп мағыналық,
синонимдік, антонимдік, омонимдік құбылыстарды ғылыми терминдерін атамай-ақ
байқатылады.
Немесе оқушыларды сөйлемдер құрастыртуда қазақ тілінің синтаксистік
ерекшеліктеріне сүйеніп, заттың атын білдіретін сөздер мен сынып білдіретін
сөздердің тіркесуі қандай жағдайда сөйлем болатынын, қандай жағдайда
болмайтынын ұғындыру қажет.
Мысалы:
ақ қағаз Қағаз ақ.
қызыл көйлек Көйлек қызыл.
Мұның бәрі –тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде оқытудың ғылымилық
ұстанымдарының қалай ескерілетіне қатысты мысалдар.
Ал оқытудың жүйелілік ұстанымы бойынша оқушылардың тілін дамыту
барысында түсіндірілетін жаңа сөздерді олардың белсенді сөздік қорына
енгізу ісі де жүйелі сатылардан тұрады. Сондай-ақ оқушылардың сөздік
қорындағы шашыраңқы ұғымдарды тегіне, түріне, басқа да белгісіне қарай
топтауды мақсат ететін тапсырмалар мен жаттығулар түрлерінің жиі қолданылуы
– тіл дамыту жұмыстарын жүргізудегі жүйелілік ұстанымын жүзеге асырудың
бір мысалы.
Тіл дамытудағы міндетті түрде ескерілуге тиісті келесі ұстаным –
оқытудың көрнекілік ұстанымы.
Бастауыш сынып оқушылары көз алдындағы бейнелі, көрнекті нәрсені тез
қабылдайды және осы тәсілмен үйретілген ұғымдар естерінде сақталып,
ұмытылмайды. Сюжетті суреттер, ойыншықтар, заттардың нақты макеттері мен
суреттері, қима әріптер т.б. – көздеген педагогикалық мақсатқа оңай әрі
жылдам жетудің тиімді тәсілі.
Сабақтың экскурсия түрінде өткізілуі – балалардың ойы мен тілін
дамытудың жақсы формаларының бірі. Тек мұндай сабақтарды мұқият ойластырып,
барынша мол әсер беретіндей түрде ұйымдастыру керек.
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында, әсіресе, тапсырмалардың жұмбақ
жасыру, жаңылтпаш айтып жарыстыру, ребус шешу, балалардың өз беттерімен
жазған шығармаларын көтермелеу, сурет бойынша бірнеше үлгідегі әңгіме
құрату сияқты түрлері оқушылардың белсенділігі мен сқазақлы іс-әрекеттік
дағдыларын жетілдіруге оң ықпал жасайтындығын көрсетеді.
Оқытудың зерттеу тақырыбымызға тікелей қатысты тағы бір маңызды
ұстанымы – берілген білімді тәжірибемен байланыстыру ұстанымы.
Бұл ұстаным осының алдындағы оқыту ұстанымымен тығыз бірлікті жүзеге
асырылады. Тек мұндағы тіл дамыту жұмыстарына қатысты ерекшелік –
үйретілетін жаңа сөздер де, берілетін тапсырмалар да, қолданылатын суреттер
де балаларға мейлінше таныс, күнделікті өмірімен тығыз байланысты болуы
қажет. Кез келген сөз мағынасын балалар өміріне, олардың бұрынғы ұғымына
байланыстырып түсіндіргенде ғқазақ оңай әрі берік қабылдқазақды. Бұл тұста
оқушылардың белсенділігі де арта түседі.
Оқытудың алтыншы ұстанымы – түсінуге жеңіл қолайлық ұстанымы.
Жоғарыда атап өткеніміздей, бастауыш мектеп жасындағы балалар ұзақ-
сонар түсіндіруді, әсерсіз әңгімені қабылдай алмайды. Білім берудің балалар
зейінін шаршатпайтын, психикалық ойлау қабілетіне көп салмақ түсірмейтін
қабылдауға оңай әрі әсерлі формаларын пайдаланып, оны үнемі түрлендіріп
отыру қажет. Тіл дамыту мақсатын көздейтін ойындар мен көрнекі құралдарды
мол пайдалану, тапсырмалардың әсерлігі мен көп түрлілігі осы аталған
ұстанымды сәтті жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Оқытудың жетінші ұстанымы – оқушылардың психикалық ерекшеліктерін
ескеру ұстанымы. тіл дамытуда бұл ұстанымды баса ескеруге тура келеді.
Себебі, қазіргі отандық мектептердегі оқыту үдерісі дамыта оқыту
тұжырымдамасына негізделген. Яғни оқыту балалардың психикалық дамуының
алдында жүріп, оларды ілгері жетілдіру қажет. Алайда, 1-сыныптағы
оқушылардың психикалық даму мүмкіндіктері бәрінде бірдей бола бермейтіні
белгілі. Мысалы, кейбірі холерик, екіншілері меланхолик, үшіншілері
флегматик, ал төртіншілері сангвиник темпераменті болып келетіні белгілі.
Осындай жеке ерекшеліктер бастауыш сыныптарда қатты байқалады. Мұның өзі
мұғалімнен әр баланың жеке ерекшеліктерін мұқият ескеріп, тіл дамытуға
бағытталған тапсырма түрлерін жік-жікке бөліп беруді талап етеді. Әсіресе,
балалар тіліндегі кемшіліктер, сөйлеу екпіні мен мәнеріндегі олқылықтар,
арнайы сөздерді немесе өзге тілден енген сөздерді араластырып сөйлеу т.б.
с.с. сүреңсіздіктерді бірте-бірте жою бағытындағы жұмыстарда қатты
ескеріледі.
Сонымен, тіл дамыту жұмыстарының жоғарыда айтылған психологиялық
ерекшеліктері мен педагогикалық ұстанымдарын бастауыш сынып мұғалімдері
үнемі есте ұстауы қажет.
2 ҚАЗАҚ САБАҚТАРЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛА-РЫНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мәселесінің ресми
құжаттарда қамтылуы
Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту және оны жетілдіру – бүгінгі
күннің кезек күттірмес мәселесі. Ертеңгі күнгі тіліміздің хал-жағдайын
бүгіннен ойлап, сөйлеумен қатар жазбаша сөйлеуге балаларды бастауыш
сыныптардан бастап дағдыландыру арқылы ғқазақ қазақ тілін таза күйінде
сақтауға болады. Бұл қажет те. Бұл тұрғысында академик Р.Сыздықова былайша
пайымдаған: Қажеттіктің бір себебі –жалпы мәдениетіміздің, оның ішінде
тіліміздің әлеуметтік қызметінің дамуында болып отыр. Сол дамуға талаптың
да күшеюінде болып отыр. Бұл – бір. Екінші жағынан, бұрынды-соңды қазақша
тіл, сөйлеу мәдениеті деген мәселелер қазіргідей белгілі бір мақсат көздеп,
кең түрде жан-жақты сөз болған емес. Сондықтан кезегі жеткен жайт болып
отыр. Үшінші бір себебі, жасыратыны жоқ, сөйлеу практикамызда не
білместіктен, не немқұрайдылықтан, не өзге себептерден қабақ шыта қынжылар
кейбір ақаулар етек алып бара жатқандығынан болып отыр.
Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытудың жоғарыда айтылған
жайттардан басқа да бірнеше маңызды қажеттіліктері бар. Біріншіден,
бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыру арқылы олардың
адамгершілік қасиеттері тәрбиеленіп, жеке бас тұлғасын ізгілендіруге
болады, екіншіден, топ алдында қысылмай сөйлеуге дағдыланған оқушының
бойында лидерлік қабілет жетіліп, өзіндік ой-пікір айтуға үйренеді,
үшіншіден, айтар сөзін, жазар ойын нақты әрі толық жеткізуге дағдыланған
оқушы сабаққа қызығып, білім үлгерімі жоғарылайды, төртіншіден, сөйлер
сөзінде әрбір сөзді орнымен, өз мағынасымен қолдануға дағдыланған шәкірт
ертеңгі күні қазақ тілінің мәртебесін көтерер ұлттық тәрбие негіздерімен
сусындайды.
Қазақ тілі оқулықтарында берілген мәтіндер арқылы оқушы тілін дамыту
мақсаты көзделеді. Бұл мақсатты жүзеге толық асыру үшін нақтылы мына
міндеттерді орындау алға қойылды. Олар:
1) Оқушыны мәтіннің мазмұнын өз сөзімен айтып беруге үйрету.
2) Оқушыны мәтіннің мазмұнын толық баяндауға үйрету.
3) Мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауға үйрету.
4) Мәтіннің мазмұнын мәтіндегі көркем сөздерді қатыстыра отырып
баяндауға үйрету.
5) Оқушыны өз ойын басқаға дұрыс жеткізуге үйрету.
Мәтін мазмұнын оқушының баяндау жұмысымен байланысты тіл дамытуды жүзеге
асыруда белгіленген бұл міндеттерді орындау жақсы нәтиже берді. Енді осы
міндеттердің тәжірибеде орындалу әдістемесіне жеке-жеке тоқталайық.
Оқушыны мәтіннің мазмұнын өз сөзімен баяндауға үйрету. Оқытудың
атқаратын қызметі өте күшті, сондықтан оқушыны 1-сыныптан бастап өз сөзімен
сөйлеуге жаттықтыра бастау керек. Бұл жұмыстың оқушының тілін дамытуда
мынадай пайдалы, ұтымды жақтары бар.
1. Оқушы бір ойды әр түрлі жеткізуге болатынын түсінеді.
2. Оқушы ойын жеткізуге керекті сөзді тез табуға жаттығады.
3. Ойын жеткізуге тиісті сөздердің ең тиімдісін таңдай білуге
дағдылқазақды.
4. Өз сөзімен сөйлеуге қысқарта сөйлеу де жатады.
5. Мәтінді өз сөзімен сөйлеу толықтыру арқылы да жүзеге асады.
Бастауыш сынып оқушысында оқулықтағы мәтіндер қалай жазылса, солай
ғқазақ әңгімелеуге, айтуға болады, басқаша айту мүмкін емес деген пікір
қалыптаспауы керек. Ол үшін мұғалім бір мәтіннің өзін әр түрлі баяндауға
болатынына оқушының көзін жеткізуі керек.
Егер оқушылар мәтінді бір тектес баяндаса, оны тағы да қалай айтар
едіңдер деп, басқаша айтуға шақыру қажет. Оқушылар мәтінді түрліше
баяндаса, мұғалім өзі түрліше баяндаудың үлгісін көрсетеді. Егер бұл жұмыс
үнемі жүйелі түрде жүргізілсе, оқушылар мәтінді өзінше баяндауға тырысады,
соған жаттығады. Экспериментте бұл жұмыс жүйелі түрде жүргізіліп
отырғандықтан, оқушылар мәтінді өзінше баяндауда бірінен-бірі қалмауға
тырысып, жарысуға дейін барды. Бұл жұмыстың түрі оқушыларды қызықтырып,
одан жақсы нәтиже алынды. Бір ойды әр түрлі айтуға болатынын түсініп, оған
әбден дағдыланды.
Сөйлемдегі сөздердің негізгілерін мағыналас, синоним сөздермен
ауыстыруға үйрету.
Бұл оқушылар 1-сыныптан бастап, осылай бір сөздің орнына басқа сөзбен
ойын жеткізуге әбден жаттыққан. Оған мұғалімнің бұл ойды басқаша тағы қалай
айтуға болады деген сұрағы жетелейді. Сол арқылы жаттықтыру жұмысы
жүргізіледі, мәтінді түгел өз сөзімен айтуға алдымен сыныппен жүргізілген
дайындық жұмысы жақсы нәтиже береді. Мәтінді өз сөзімен айтуға дайындауда
мағыналас сөздерді іздеттірудің атқаратын қызметі зор. Оқушылар бұл әдіске
әбден жаттықса, мағыналас сөздерді тез табатын болады.
1-сыныптан бастап, мәтінді жаңа сөздер қосу арқылы толықтырып қоймай,
оның мазмұнын жалғастыруға үйрету арқылы да тілін дамытуға болады. Бұл,
әсіресе, оқушы өміріне жақын, таныс уақиғаларға қатысты мәтіндерге
байланысты. Мысалы, әліппеде Лақ деген мәтін бар. Бұл мәтінді өткенде,
ауылды жерде оқушыға үйіндегі лағы туралы айтқызып, мәтінді жалғастыру
жұмысы жүргізілді. Оқушы өзінің үйінде-ақ және қара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Қазақ тілі сабағындағы тіл дамыту жұмыстары
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық негіздері
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің
зерттелуі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2Тіл дамыту жұмыстарының психологиялық, педагогикалық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...14
2 Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту
әдістемесі
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мәселесінің ресми құжаттарда
қамтылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ...19
2.2 Бастауыш сынып24
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі. Қазақстан Республикасының тәуелсіз елге
айналып, әлемдік өркениеттің дәстүрлі арнасымен қауырт даму жолына түсуі,
қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болуы халыққа білім беру
жүйесіне, оның ішінде бастауыш және орта мектептегі оқу-тәрбие процесіне
қойылатын талаптарды күрделендіре түсті. Қазіргі жалпы білім беретін мектеп
жан-жақты дамыған, зиялылық (интелекті) деңгейі мен практикалық машығы
заман талабына сай жеке тұлғаларды оқытып, тәрбиелеуі тиіс.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында бастауыш мектептің бағдарламасы баланың жеке тұлғасын
қалыптастыруға, жеке қабілетін ашуға және дамытуға бағытталып, оның
қарапайым тілдік қарым-қатынас тәжірибесін, шығармашылықпен өзін-өзі
көрсетуін қалыптастыру қажеттігі көрсетілген.
Тұжырымдамада көрсетілгендей, бастауыш сынып оқушыларына тілдік
құралдарды өз тәжірибесінде пайдалқазақ білудің ғылыми-әдістемелік жолдарын
көрсетіп, ойын жүйелі түрде дұрыс айта және жаза алатындай етіп үйрету –
бүгінгі заман талабы. Мұның себебі, біріншіден, тіл – адам мәдениетінің,
интеллектісі мен жан-жақтылығының көрсеткіші болса, екіншіден, өз ойын
байланыстырып айту және жазу баланың басқа адамдармен еркін қарым-қатынас
жасауына мүмкіндік береді. Басқалармен қарым-қатынастың тартымды, сәтті
болуы адамның өзінің ойын қаншалықты еркін, тиянақты, жүйелі түрде
жеткізуіне байланысты. Бастауыш сынып оқушылары сөйлеуді үйрену арқылы
тілдің мағыналық, құрылымдық ерекшелігін тануға, көркемдік бейнелілігін
ұғынуға, сөздік қорының кеңеюіне мүмкіндік алады.
Жалпы алғанда бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту мәселесіне
Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов т.б. ұлы педагогтар өз
кезінде ерекше көңіл бөлген болатын.
Бірақ қазақ мектептеріндегі тіл дамыту мәселесі әсіресе егеменді ел
болғаннан кейін ғқазақ ғылыми зерттеу пәніне айнала бастады. Бұл жөнінде
бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытуға арналған С.Рахметова [2],
Т.Әбдікәрім, Г.Уайсова, Ә.Жұмабаева, Р.Базарбекова, т.б. сияқты ғалымдардың
зерттеулері және түрлі кітаптары мен мақалалардың жарық көргенін айтуға
болады.
Алайда кіші жастағы оқушылардың тіл дамыту әдістемесінің әр сынып
бойынша күні бүгінге дейін нақты зерттеу нысанына айналмағандығы байқалады.
Бүгінгі таңда бастауыш оқыту жүйесінде Қазақстан Республикасының
Бастауыш білім беру тұжырымдамасына сәйкес бастауыш сынып оқушыларының
тілін дамытуға қойылатын мемлекеттік стандарт талабы мен оның жүзеге
асырылуы арасында мынадай қайшылық бар екені анық байқалады
Зерттеу нысаны – бастауыш сыныпта қазақ тілін оқыту үдерісінде
оқушыларды тілін дамыту үдерісі
Зерттеу пәні – Қазақ тілі сабақтарында бастауыш сынып оқушыларынының
тілін дамыту әдістемесі.
Зерттеу мақсаты – бастауыш сынып оқушыларының тілін дамытудың теориялық
негіздерін саралау және соған негізделген тиімді әдіс-тәсілдерді көрсету.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
- бастауыш сынып оқушыларынының тілін дамыту әдістемесінің зерттелуі
жайын айқындау;
- оқушылардың тілін дамытуға тапсырмалар үлгілерін, әдістері мен
құралдарын ұсыну;
Зерттеудің әдіснамалық негіздері және теориялық негіздері. Зерттеуге
қатысты философиялық таным теориясы, психологиялық, лингвистикалық, ғылыми
әдістемелік ой-тұжырымдарда қалыптасқан тұжырымдамалар алынды: оқыту және
таным психологиясы, үйрету теориясы, әрекет теориясы, мәтін теориясы және
оны оқыту әдістемесі, оқыту технологиясының жетістіктері мен тиімді
әдістері.
Зерттеу әдістері. Зерттеу тақырыбы бойынша жазылған ой-пікірлерге,
психологиялық, педагогикалық, әдістемелік ғылыми әдебиеттерге, мемлекеттік
құжаттарға, оқулықтарға теориялық талдау жасау әдісі; әлеуметтік-
педагогикалық әдіс (оқушылардың сөйлеу дағдылары мен біліктерін бақылау
әдістері, мұғалімдер тәжірибесін зерттеу).
Зерттеудің ғылыми жаңалығы:
- бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің зерттелу
тарихы сараланды;
- оқушылардың тілін дамытуға қажетті тапсырма үлгілері, оны іске
асырудың тиімді әдіс-тәсілдері мен құралдары көрсетілді.
Зерттеудің теориялық маңызы:
- бастауыш сынып оқушыларын жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретудің
теориялық негіздері бастауышта қазақ тілін оқыту әдістемесін жетілдіруге
мүмкіндік ашады. Зерттеу барысында жасалған тұжырымдар осы мәселенің ары
қарай зерттелуіне негіз болады
Зерттеудің практикалық маңызы. Зерттеу жұмысындағы тапсырма үлгілерін
мектеп мұғалімдері тіл дамыту сабақтарында қолдануына болады.
1 БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің зерттелуі
Тіл дамыту мәселелерінің зерттелу жайы туралы әдістемелік еңбектерді
зерттеу тақырыбымыз тұрғысынан талдау жасай отырып, бастауыш сынып
жасындағы балалардың тілін дамытуда басшылыққа алдық.
Қазақ даласында оқу-ағарту ісін ұйымдастыру, қазақ балаларының сауатын
ашу мен тілін дамыту мәселелеріне арнап алғаш рет ғылыми еңбектер жазған
ғалым Ы.Алтынсарин болды. Ұлы ағартушының өзіміз қарастырғалы отырған
тілдік объектімізге қатысты пікірлері мен ұстаған принциптері Қазақ
хрестоматиясы оқулығынан, жоғары орындарға бағыттаған Халық ағарту
мәселелері туралы ескертпелерінен, достары мен таныстарына жазған
хаттарынан, Орыс тілін қазақтарға үйретудің бастауыш құралы атты
әдістемелік еңбегінен анық байқалады.
Ы.Алтынсариннің педагогикалық мұраларының ішінде оқушыларды оқу мен
жазуға үйрету, олардың тілін дамыту әдістемесіне қатысты құнды пікірлері
көп кездесетін тұстары – оның достарына, әріптестеріне жазған хаттары. Бұл
хаттарында ұлы ағартушы қазақ балаларының сауатынашуға кедергі болып жүрген
мәселелерді батыл көтеріп, осы жұмысты нәтижелі жүргізуге ықпал ететін
өзінің әдістемелік нұсқауларын баяндайды, тіпті, кейде сол кездегі қазақ
балалары оқитын мектептерде қолданылған бағдармаларды жетілдіру жолдарын да
атап өтеді. Мысалы, ...жат әріппен жазылған біздің оқу құралдарымыздың
күші, меніңше, өте нашар,- дейді Ы.Алтынсарин 1871 жылдың 31 тамызында
К.И.Ильминскийге жазған хатында. – Біз бұл арада сол құралдың өзімен, бірақ
сапасы жағынан басқа, олардың ақылына ақыл қоып, оларды шындыққа, басқаша
айтқанда, оқуға жетелейтін құралмен, қазақтардың өздеріне таныс, оны ешкім
де жек көрмейтін құралымен іс етуіміз керек; бұл оқуымыз да жоғарыда
айтқандай сапалы болса болғаны,мәселенің ең мәнді жері: қазақтарға татар
фқазақтизмінің ықпалын тигізбеу, қазақтардың білім алуына оның кесірін
тигізбеу ғой. Ондай ықпалдан құтқару үшін, бірте-бірте, бірақ шын құтқару
үшін мазмұны балалардың білімін көтеретін, тақырыбы оларды қызықтыратын
кітаптарды асықпай, бірақ алған бағыттан қайтпай, қазақтың өз тілінде,
олардың өздеріне таныс әріппен шығара беру керек. Сөйтсек, ол кітаптарды
жұрт бірден қолға алып оқып, бұл кітаптар татар кітаптармен қатар, зор күш
болар еді. Бұл арада әріптер арабша не орысша болуы – араб әріпінің ептеген
зияны болғанымен ісімізге онша кесел келтірмейді. Ал араб әріпінің ол
зиянынан құтылуға болады. Міне, менің шын пікірім осы.
Мен балаларды оқытуға, қойға шапқан аш қасқырдай, өте қызу кірістім,
- дейді Ы.Алтынсарин Н.И.Ильминскийге 1864 жылы 16 наурызда жазған тағы бір
хатында. – Бұл балалар да менің айымызды қандырып, небәрі үш айдың ішінде
оқи білетін және орысша, татарша жаза білетін болды... Мен әуелі оларға зат
есімге ғқазақ жататын зат аттарын үйретемін; содан кейін заттың сынын
көрсететін – сын есімді үйретемін, осылардан кейін зат есімді олардың
сынымен қосып: ақ адам деген сияқты сөйлемдерді құрып үйретемін. Міне, бұл
пікір – оқушылардың тілін дамыту әдістемесіне қатысты қазақ топырағында
тұңғыш айтылған ғылыми тұжырым.
Демек, Ы.Алтынсариннің мектептегі оқушылардың тілін дамыту жұмыстарын
жүргізу әдістемесін жасауға қазақ топырағында тұңғыш рет талпыныс жасаған
әдіскер ғалым екеніне шүбә келтіру мүмкін емес.
Ы.Алтынсариннен кейін қазақ даласындағы оқу-ағарту мәселелерін ғылыми
тұрғыдан жан-жақты талдап, халыққа білім берудің тұтас жүйесін
қалыптастырған ғалым – Ахмет Байтұрсынұлы. Оның араб әріптері негізінде
қазақ тілінің табиғатына бейімдеген жаңа әліпбиі, қазақ тілінің ғылыми
терминологиясының негізін қалаған оқулықтары мен әдістемелік еңбектері ұзақ
жылдар бойы қазақ мектептеріндегі негізгі оқу құралдары ретінде қолданылып
келгені белгілі. Біз бұл еңбегіміздің осы тұсында А.Байтұрсынұлының
Баяншы, Тіл жұмсар сынды әдістемелік еңбектері мен сауат ашу әдістерін
талдауға арналған Қай әдіс жақсы?, Жалқылау (айырыңқы) әдіс, Жалқылау-
жалпылау әдіс атты мақалаларындағы өз зерттеу тақырыбымызға қатысты
пікірлерге ғқазақ тоқталамыз.
А.Байтұрсынұлының әдіс-тәсілдер жүйесі өзге жұрттарға еліктеуден
тумауы керек, қазақ тілінің төл табиғаты, оның баланың ойы мен тілін
дамытудағы жеке тұлға ретінде қалыптауындағы маңызы ескеріле отырып
жасалынуы қажет деп айтқан пікірі әлі күнге дейін өз маңызын жойған жоқ..
Осы кезеңдердің атауларынан-ақ байқалатындай А.Байтұрсынұлы балаларға
дыбысты үйрету үшін, ең алдымен, сөз дегеннің не екенін білгізіп алу
қажеттігін қайта-қайта пысықтайды Сөз деген ұғымды таныту үшін оқытушы
балаларға бір нәрсені атайды. Оның атаған нәрсесі туралы өзі бір нәрсе
айтып, неше сөзбен айтылып тұрғанын сұрайды. Мәселен, балалар тақтай
деген болса, оқытушы тақтай үлкен дейді де, балалардан неше сөзбен
айтылып тұр деп сұрайды. Сол жөнмен бірнеше рет сөздер, сөйлемдер алынып,
сұралып өткеннен кейін сөздің немесе екенін бәләп кетеді.
Бұл тұста да А.Байтұрсынұлы сауат ашу оқушылардың сөз мағыналалары
туралы түсінігіне, сөйлеу дағдысына сүйеніле отырып атқарылатынын,
оқушылардың дұрыс сөйлеу дағдысы сауат ашу процесіне (дыбыс айыруға, әріп
танытуға) негіз болып қалқазақтынын шегелеп айтып отыр.
Ал қазіргі әдістемелік әдебиеттер жанрмен атағанда, қазақ тіліндегі
алғашқы дидактикалық материалдар жинағы болып табылатын Тіл жұмсар
кітабында А.Байтұрсынұлы өзінің Әліпби оқулығындағы оұушылардың тілін
дамытуға мақсатына арнап берген мәтіндерді толықтырып, бұл жұмысты белгілі
бір мақсат қоя отырып жүргізудің үлгілерін көрсетеді. Тіл жұмсардағы
Жаңылтпаштар, Жұмыс, Жауап жазу, Сұрау, Сөз тудыру, Жат жазу,
Құрастыру, Жауап жазу сияқты тапсырмаларын түрінің бәрі оқушылардың
тілін дамыту мақсатын көздейді. Осы тпасырмалардың үлгілерін талдап
көрсеңіз, сауат ашу барысында тіл дамыту жұмыстарын жүргізу тәсілдерінің
А.Байтұрсынұлы қолданған тәсілдері туралы толық мағлұмат аламыз.
Мысалы, кітаптағы Сөз белгілері параграфы бойынша №3 жұмыс
үлгісін алайық:
Төмендегі екі сөздің арасында бір тел сөзден қалай етіп қайсысына
теліп айтуға болады.
Қалай етіп қайсысына теліп жазуға болады? Айтыңдар және жазып
көрсетіңдер.
№№№
Бұл жұмыс тұрін орындау үшін оқушылар сөз мағыналарына ой жүгіртуге
мәжбүр болатыны белгілі.
Келесі Буыншы әріптер параграфында төмендегідей тапсырма берілген:
торы – төрі сан – сән
сұр – сүр ары – әрі
тұр – түр бұр – бүр
ал – әл
Келтірілген тапсырма негізінен өзі жасаған жаңа Әліп бидегі
дәйекшілердің мәнін ұғындыруға арналғанмен, бір әріптің сөз мағынасын қалай
өзгертетінін оқушыларға байқату мақсатын да көздейді. Сөз мағыналарын
аңғарту көмегімен оқушылардың сауаттылығын жетілдіру мақсатын көздейтін
А.Байтұрсынұлының осы тәсілі күні бүгінге дейін қолданылып келеді.
Кітапта Сөз тудыру, Сөз туғызу тақырыптармен де тіл дамытуға
қажетті біршама тапсырма үлгілері берілген. Әсіресе, топтан берілген
сөздерден -шы, -ші, -ты, -ті, -у, -тық, -дық жұрнақтары көмегімен жаңа
сөздер жасауды балалардың өзіне тапсырма отырып, оқушылардың сөз байлығын
молайтуды көздеген тәсілі назар аударарлық.
Мысалы, автор өзі жазған Әліп бидің 96-бетіндегі мына тапсырманы
оқушылардың орындауына Тіл жұмсарда қайтадан ұсынады:
Сөз туғызу.
ұзын –
ұзару
қысқа –
қысқару
аз –
... .
көп –
... .
суық –
... ..
жылы –
... ...
ашық –
... ...
жабық –
... ...
алыс –
... ...
жақын –
... ...
биік –
... ...
аласа –
... ...
жоғары –
... ... .
төмен –
... ... .
түзу –
... ... ..
қисық –
... ... ..
алыс –
... ... ..
жақын –
... ... ..
биік –
... ... ..
аласа –
... ... ..
жоғары –
... ... ..
төмен –
... ... .
түзу –
... ... .
қисық –
... ... .
Бұл тапсырма екі мақсатты көздеп отыр: біріншіден, оқушыларға берілген
сөздерге қосымша қосу арқылы жаңа сөздер жасау дағдысын меңгертуді мақсат
етсе, екіншіден, қарама-қарсы мәндегі (яғни антоним) сөздерді таңдап ала
отырып, автор тілде мұндай да құбылыс болатынын сауатын жаңа аша бастаған
балаларға аңғарта кетуді лайық көреді.Мұндай көп мақсатты, күрделі сипатты
тапсырма үлгілерін қазіргі оқу процесінде де қолдануға болар еді.
Қорыта айтқанда, қазақ тілі білімі мен оны оқыту әдістемесінің негізін
қалаушы А.Байтұрсынұлы сауат ашу барысындағы тіл дамыту жұмыстарын жүргізу
мәселесіне де көп көңіл бөлген. Ғұлама ғалым әдістемелік еңбектерінде,
әсіресе, оқушылардың сауатын ашу (сауаттандыру) ісі балалардың өздері
бұрыннан меңгерген сөз маңыналары туралы түсініктеріне сүйене жүргізілуі
қажеттігін қайта-қайта пысықтай түседі. Сондай-ақ ол тілі дамыған баланың
ойы да тез дамитынын ескере отырып, дидактикалық тапсырмалар жинағы – Тіл
жұмсарда сауат ашу барысында тіл дамыту мақсатына арналған жаттығуларды
көбірек ұсынады. Бұл жаттығу үлгілері қазіргі әдістемешілер үшін де маңызды
нұсқау ретінде өз маңызын жойған жоқ.
А.Байтұрсынұлына ілесе қазақ бастауыш мектептеріндегі тіл дамыту
жұмысына арнап кітап жазған тілшіғалымдардың бірі – Т.Шонанұлы. Бастауыш
мектепте оқушының тілін дамытуда Т.Шонанұлы Тіл дамыту оқулығының (1-ші
басқыш мектептер үшін жазылған, 1931) алатын орны ерекше. Аталмыш Тіл
дамыту кітабы он үш тақыраптан тұрады:
1. Текст. Азат жол. Сөйлем. Сөздерді танытатын ережелер.
2. Грамматикалық тақырыптарды меңгертуге бағытталған жаттығулар.
3. Мәнерлеп оқытуды үйрететін әдіс-тәсілдер.
4. Текстке жоспар құрғызу.
5. Дайын жоспар бойынша тест құрау.
6. Берілген суреттерге қарап әңгіме құрау.
7. Жазылған іңгңмеге сурет салғызу.
8. Берілген сұраққа жауап бергізу.
9. Текске сұрақ қойғызу.
10. Іс қағаздармен жұмыс жасатып ұйрету.
11. Арнайы Тәл ширату сабақтарын өткізу.
12. Кітаппен жұмыс істей білуді үйрету.
13. Газет –журналдармен жұмыс жасату .
Еңбектің 1-тарауында сөйлеу және сөйлем жайлы теориялық түсінік бере
отырып, оның сөйлеуге үйретудегі ерекшеліктерін көрсетеді. Кітапта
Мағынасы мен дауыс ырғағы жағынан толық біткен сөз тізбегін сөйлеу дейді
деп, сөйлеу тіліне теориялық анықтама берiледi. Оқулықта сөйлеу кезіндегі
екпін мен дауыс ырғағына зор көңіл бөліп, дауыс ырғағына келтіріп айтуға
бірнеше жаттығу бередi. Сөз ырғағы сөйлеудегі ең қажетті элементтің бірі
екендігін көрсетеді .
Телжан Шонанұлы тіл дамытуға арналған тақырыптарды Сөйлем. Азатты жол.
Жоспар. Мақала (Мәтін) деп тарауларға бөлген. Кітапта бірнеше суреттер
мен баланың ойын сол арқылы байланыстырып сөйлеуге үйрететін тапсырмалар
берілген. Мысалы, Жоғарыда суретті әбден байқап қарап алыңдар, соңынан не
жайындағы сурет екендігі туралы дәптерлеріңе жазыңдар деп сурет бойынша
жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйрету жолдарын көрсетеді .
Мәтінді талдау жұмыстарына үйрететін Т.Шонанұлының Тіл дамыту
кітабында біршама тапсырмалар бар: Мәселен, ...Оқып шығыңдар. Осы мақалада
неше азатты жол барлығын байқаңдар, мақаланың азатты жолмен басталған
бөлімдерінің мәнісіне зейін салыңдар деп абзацтың рөлін анықтауды
үйретеді. Осы кітаптың 5-бетінде тұтас мәтіннің (Алатау) алдында
Мақаланы оқып шығыңдар. Ішіндегі ойын қысқартып жазыңдар. Онымызды
мақаланың жоспары делік – деп, мәтінді құрамды бөліктерге бөлуге, сол
арқылы жоспар түзуге тапсырма берілген.
Ал М.Жұмабаев Қазақ тілі бастауыш мектепте деген еңбегінде оқушылардың
тілін дамытуға дағдыландыратын жаттығулар жүйесін әр оқу жылына
сәйкестендіріп, 1-2 сыныпта көргені бойынша өзінің алған әсерін айту, 3-4
сыныпта болған оқиға жайлы немесе белгілі бір тақырып бойынша әңгіме
құрастыруға үйретуді ұсынады.
Бұл жаттығулардың көпшілігі оқушыны байланыстырып сөйлеуге үйретуге
құрылған.
М.Жұмабаев баланың байланыстырып сөйлеуін жетілдірудің мынадай әдіс-
тәсілдерін ұсынады: а) сахналау; ә) сурет бойынша әңгіме; б) әңгіменің бір
бөлімін алып тастап айта білу; в) даяр әңгімені өз жанынан толықтыра білу;
г) хат жаза білу; ғ) бір белгілі әңгімеге ұқсас екінші әңгімені ойдан
шығарып айта білу т.б.
30-шы, 40-шы жылдары бастауыш мектепте қазақ тілін оқыту әдістемесіне
қатысты әдістемеші-ғалымдар Ш.Сарыбаевтың, С.Жиенбаевтың, Ғ.Бегалиевтің,
Ғ.Садуақасовтың, көрнекті психолог Т.Тәжібаевтың зерттеу еңбектері жарық
көрді. Олардың еңбектерінде тіл дамыту жұмыстарын жүргізу мәселесі арнайы
зерттеу объектісі ретінде қарастырылмағанымен, біздің жұмысымызда
басшылыққа алуға болатын құнды тұжырымдар көп. Мысалы, С.Жиенбаев Сауат
мектебімізде ауыз сөз бен жазба сөзге үйрету деген мақаласында тіл дамыту
жұмысының екіге бөлінетінін, олардың арасындағы ерекшеліктерді атап өтеді.
Ал психолог ғалым Т.Тәжібаевтың дәл осы жылдары Бастауыш мектеп
оқушыларының ауызекі сөзі мен жазба сөзінің салыстырма қазақлизі деп
аталатын мақаласында бұл ерекшеліктерді ғылыми тұрғыдан талдауға көңіл
бөлінеді. Ауыз екі сөз бен жазба сөздің функциялары (атқаратын қызметі)
бір, екеуінің де пайда болуына адам қоғамы себеп болған, екеуі де
адамдардың бір-бірімен қатысуына керек құрал, -дей келіп, ғалым бұдан әрі,
– жазба сөз ауыз сөзге қарағанда өзгеше психологиялық негізі бар, айрықша
тіл функциясы, ол өте қиын, сқазақлы, әдейі бір мақсатпен жұмсалатын тіл
формасы - деп жазады да, өз пікірін нақтылы мысалдармен дәлелдейді. Осы
аталған екі еңбек кейінгі қазақ мектебінің бастауыш сыныптарындағы оқыту
әдістемесіне қатысты жазылған кітаптарда оқушылардың ауызекі сөйлеу тілі
мен жазба тілін дамыту проблемаларын ажырата талдауға түрткі болғаны
даусыз.
Әдістемеші ғалымдар С.Жиенбаевтың, Ғ.Бегалиевтің, Ә.Садуақасовтың
бастауыш сыныптардағы оқыту әдістемесіне арналған кітаптары мен
нұсқауларында енді тіл дамыту жұмыстары оқушылардың ауызекі тілін дамыту,
оқушылардың жазба тілін дамыту деп, екіге бөлініп, жеке қарастырыла
бастайды.
Мысалға, Ғ.Бегалиевтің Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының
мәселелері деп аталатын кітабында тіл дамыту жұмыстарына тұтас бір бөлім
(VІ бөлім) арналып, әр сыныптағы оқушылардың ауызекі және жазба тілін
дамыту әдістері жүйеленіп берілген. Кітап, негізінен, Қазақ тілі пәнін
оқыту әдістемесінеарналғанымен, мұнда сауат ашудың кезеңдері, ір кезеңге
тән міндеттер мен қолданылатын әдістер жүйесі де қамтыла зерттелген.
Балаларды оқу-жазуға үйрету үшін оларды сөйлеуге үйрету керек, - деп
жазады ғалым, – Бірінші күннен бастап оларды сөйлеуге үйрету, тілін дамыту
жұмысын қолға алып, дағдылы сабақтар ұйымдастыру қажет болады. Бұл үшін
мұғалімнің сұраұтарына тиянақты, дұрыс жауап беруге, көрген-білгенін,
естігенін дұрыс, түсінікті етіп айтып беруге үйрету керек болады. Осы
жұмыспен байланыстыра, кейбір оқушылардың тіл мүкістігін байқап, түзете
отыру қажет .
Демек, арнайы зерттеу объектісіне айналғанымен, оқушылардың тілін
дамыту міндеті 40-жылдардан бастап қазақ тілі әдісмешілерінің назарына
іліккен.
Дыбыстармен таныстыру үшін алынатын сөзді, - деп жазады бұдан әрі
Ғ.Бегалиев, – әсіресе, алғашқы кезеңдерде айтылуы жазулуынан өзгеше дыбыс
болмауын негізгі шарттардың бірі етіп қоямыз (жұмыс+шы – жұмысшы). Алғашқы
кезеңде сөздің буындарын, дыбыстарын айтқанда, я оларды жинақтап барып, сөз
құратқанда, дыбыстарды,буындарды, жеке сөзді анық етіп айтып беруді талап
етеміз. Егер алғашқы кезеңде оқылатын сөз ішінде айтылуы өзгеше дыбыс
болса, оқушылар оны жазудағысынша оқи ма, әлде орфоэпия заіына келтіріп
оқуға тиіс пе?– Сөз жоқ, соңғыны талап ету әрі орынсыз, әрі қайшылық
тудырар еді.
Алғашқы кезеңде оқылатын (дыбыстармен таңыстыру кезеңінде) сөздердің
ішінде айтылуы жазылуынан өзгеше дыбыс болмасын дегенде, осы жағдайлар
ескеріледі.
Тіл дамыту жұмыстарына қатысты айтылған ғалымның бұл пікірі әлі күнге
дейін өз маңызын жойған жоқ. Себебі, қазақ тіліндегі сөздердің айтылуы мен
қалыптасқан жазылуы арасындағы ерекшеліктер Әліппе оқулығын құрастыру
барысында ескеріле бермейді. Нәтижесінде қазақ тілінің өзіне тән орфоэпия
заңдылығын белінен басып сөйлеу жаппай жайылған жаман әдетке айналды.
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту жөнінде Т.Шонанұлы,
Ғ.Бегалыұлы, С.Жиенбайұлы бірігіп, құрастырып жазған Бастауыш мектептегі
қазақ тілінің әдісі (1935) деп аталатын әдістемелік құралдың үшінші
бөлімі Бастауыш мектепте тіл ширату жұмысы деп аталады. Әдістемелік
еңбекте оқушының тілін дамытудың мынадай жолдарын көрсетеді: керекті
сөздерді таңдап алу (тірек сөздер); сол сөздерді мағына мен форма жағынан
байланыстыра білу; бүтін бір ойды білдіретін бірнеше сөйлемдерді бір-
бірімен байланыстыра білу; өз ойын, емле қатасын (қатесін) дұрыс жаза
білу .
Ғалым Мәтінге тақырып қоюға үйрету балаға оқып шыққанын талқылауға,
мәтіндегі негізгі ойды түсінуге үйрететінін айтады.
Мәтінге тақырып қою, мәтіннің негізгі ойы жайлы: Шәпке қойылмаған
текске шәпке тапқызу тапсырмасы бірінші кластан бастап жүргізуге болады.
Бір текске ат қою үшін оның жалпы мазмұнын ғқазақ білумен болмайды, сол
текстің түйінді жерлерін білу керек. Шәпке сондай болуы керек: оны көргенде
текстің мазмұны немесе түйінді жері білініп тұрсын, – деп жазады.
Ғ. Бегалиев Сөз басын ойлап тапқызудың үлкен пайдасы сол, балалар
оқығандарын ойлап, байқап, түсініп үйренеді, сөз болуға лайық, мәнді
сөздерді ескеріп отырады, ойындағысын қысқа, бірақ мағыналы етіп айтуға
дағдыландырады – деп жазады. Оқушының көрген-білгені, істегені туралы
айтып беруде план бойынша айтудың жолын ұсынады. Бөлімге бөліп ( план)
жоспар жасау, өз ойын айтуға жеңілдік беретіні белгілі. Ғ. Бегалиев мәтінге
жоспар құруды үйрену арқылы оқушы берілген материалдың ішіндегі ең негізгі
ойды табуға, жеке бөліктеріне ат қоюға, мәтін логикасын түсінуге мүмкіндік
алатынын ашып көрсетеді.
Балаларды сөйлеуге үйрететін әдіс ретінде әңгіме әдісінің мынадай
жолдарын ұсынады: баланы дұрыс сөйлеуге дағдыландыру; сұраққа жауап беру;
көрген білгені, істегені туралы ауызекі айтып беру; оқып шыққанды сөйлеп
беру; сөз басын тапқызу (тақырып қою); өлең жаттау.
Кітапта 1-4 сыныптарда сөйлем құрастыру жұмысының мазмұны мен әдістерін
саралап, әр оқу жылында жүргізілетін жаттығулар берілген.
Ғ.Бегалиев Қазақ тілін оқыту методикасының кейбір мәселелері (Қазақ
тілі мен әдебиеті, 1958, № 6) мақаласында ...ой тіл арқылы жүзеге асатын
болғандықтан, балалардың ойлау қабілетін дамытуда да тілді басты құрал
етуді, анықтап айтқанда, балалардың тілін жетілдіру арқылы олардың ойлау
қабілетінің өсуіне мүмкіндік туғызуды естен шығармау керек деп, баланың
сөйлеу тілін дамытуда тіл мен ойдың өзара тығыз бірлігін айқындайды.
Ғалым Бастауыш мектепте қазақ тілі методикасының мәселелері деген
еңбегінде (1950) жазбаша байланыстырып сөйлеуге үйретуді қалай ұйымдастыру
керек деген сұрақ қоя отырып, бұл жөнінде қойылатын бірінші мақсат бір
оқиға, құбылыс, я зат туралы өз ойын айтып (яки жазып) білдіруге
дағдыландыру керек деп жазады.
Бастауыш мектептегі тіл дамыту әдістемесі әр қырынан зерттеле
бастағанымен, жоғарыда аталған ғалымдардың бірде-біреуі тіл дамыту
жұмыстарын арнайы зерттеу объектісіне айналдармаған.
1954 жылы шыққан Бастауыш мектеп (мүғалімдердің күнделікті
пайдалануына арналған кітап) деген кітапта қазақ тілінің синтаксистік
бөлімін оқыған кезде жеке-жеке ойларынан біріктіріп тұтас әңгіме құратып
үйрету – баланың тілін жетілдіру сабағының негізгі міндеті болады
делінген. ...3-4-ші класта балалар өзінің (, жазбаша) әңгіме жоспарын
өздері жасайды, өз беттерімен жоспар жасап, сол бойынша да, жазуша да
әңгіме құрастырады деп жазылған.
Бұл құрал мұғалімдерге әр пәнді оқытуда басшылыққа алатын тиімді
әдістемелік құрал болып сқазақлды.
70-жылдары тіл дамыту әдістемесі ғылымның жеке зерттеу саласы болып
қалыптаса бастады. Осы жылдары М.Жұбанова бастауыш мектепте Сауат ашудың
методикасы деген тақырыпта зерттеу жұмысын жазды. Зерттеу еңбегінде тіл
ұстарту жұмыстары бойынша оқушылардың алған білімін бекітіп, оны практикада
өз бетімен қолдқазақ білу дағдыларын қалыптастыруға арналған жаттығу
жұмыстары берілді.
Тіл дамыту әдістемесінің ғылыми негізін зерттеген С.Рахметова тіл
дамытуға балалардың сөздігін байытуға, мағынасын түсініп, сол сөздерді дәл
қолдқазақ білуге, өз ойларын, пікірін екінші біреуге жеке сөйлемдер арқылы,
логикалық, композициялық тұтастығын сақтай отырып, жүйелі түрде әңгімелеу
арқылы , жазбаша дұрыс білдіруге, яғни, нәрсенің жайын-күйін, түрін, ісін
сөзбен келістіріп айтып беруге үйрету жұмысын айтамыз деп анықтама береді.
Оны мынадай үш құрамдас бөліктерге бөлген: 1) оқушылардың сөздік қорын
дамыту; 2) сөз тіркесі, сөйлеммен жұмыс жүргізу; 3) байланыстырып сөйлеуге
үйрету.
С.Рахметова бұл еңбегінде байланыстырып сөйлеуді үйретуге арналған
бірнеше жаттығу түрлерін айқындап, оларды мынадай топқа біріктірді:
1) үлгі бойынша мазмұндау, түсінік айту;
2) тексті қысқартып мазмұндау;
3) тексті ішінара өзгертіп әңгімелеу;
4) текст жүйесін сурет бойынша реттеу;
5) сурет бойынша әңгімелеу;
6) өз жанынан ертегі шығару;
7) кино, диафильм бойынша мазмұндау.
С.Рахметова шығарма және мазмұндама жазу жұмыстарын бастауыш мектепте
жазбаша байланыстырып сөйлеу әдістемесінің негізгі компоненті ретінде
қарастырады. Жазба жұмыстар арқылы шәкірттердің байқампаздық танымын
кеңейту мақсатында жүргізетін оқушыларды салыстыра талдауға, жинақтауға, өз
бетімен пікір айтуға жетелейтін, оның жолдарын үйрететін әдіс-тәсілдерді
анықтады.
Әдіскер ғалым Г.Уәйісова, Ә.Жұмабаева, М.Ермекбаев бастауыш
сыныпта оқушылардың байланыстырып сөйлеуін сөздік жұмыс арқылы
қалыптастыруды ұсынады.
Т.Әбдікәрімнің еңбегінде қазақ тілі сабағында мәтінмен жүргізілетін
мынадай жұмыстар арқылы тіл дамытуға болатынын көрсетеді: тексті оқыту
арқылы тіл дамыту; текстің мазмұнын әңгімелеу арқылы тіл дамыту; текстпен
жүргізілетін творчестволық жұмыс арқылы тіл дамыту; мақал-мәтел, жаңылтпаш
оқыту арқылы тіл дамыту. Бұл жұмыста бастауыш сыныпта байланыстырып
сөйлеуді дамытуда мәтіннің үлкен мүмкіншілігі бар екендігі ашылады.
Бастауыш сыныпта тіл дамыту әдістемесінің негізін салған С.Рахметованың,
мектепте сауат ашудың әдістемесін зерттеген М.Жұбанованың, оқу дағдысын
қалыптастыру мәселесін зерттеген К.Бозжанованың, тіл дамыту бағытында
зерттеу жүргізген Р. Әміровтің, мәтін арқылы тіл дамыту әдістемесін
зерттеген Т.Әбдікәрімнің, лексиканы оқыту мәселесі бойынша Г.Уәйісованың,
сауат ашу кезеңінде тілді дамыту мәселесін қарастырған Ә.Е.Жұмабаеваның,
шығармашылық арқылы тіл дамытуды зерттеген Б.Қабатайдың, шағын комплектілі
мектепте тіл дамыту әдістемесін жасаған Н.Сламбекованың ғылыми еңбектері
бастауыш сынып оқушыларының сөйлеуге үйретудің әдіс-тәсілдерін сипаттауға
мүмкіндік берді.
Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту әдістемесінің зерттелу
жағдайына талдау жасай келіп, мынадай жағдайларды анықтадық:
1. Оқушылардың тілін дамытудың бала өміріне тигізетін пайдасы мен
баға жетпес маңызын біздің ұлы педагог-әдістемеші ғалымдарымыз өз
еңбектерінде дәлелдегеніне көз жеткіздік.
2. Жоғарыда келтірілген зерттеулердегі ой-пікірлерден ойға түйгеніміз,
тіл дамытуды ұйымдастыру өз нәтижесін беретінін байқадық.
1.2 Тіл дамыту жұмыстарының психологиялық, педагогикалық ерекшеліктері
Қазақ мектептерінде тіл дамыту жұмыстарын жүргізудің ғылыми негіздерін
талдауды, ең алдымен, бұл проблеманың психологиялық аспектілерін зерттеуден
бастағанды жөн көрдік.
Балалық шақта дамудың алдында жүріп, дамуды соңынан ілестіріп отыратын
оқыту ғқазақ жақсы, – деген орыс психологы Л.С.Выготский. Ғалымның
пікірінше, бала сол сәтте пісіп-жетілген қабілеттерінің деңгейінде емес,
бойындағы дамуға бейім тендециялардың деңгейінде тұрады. Оның ертеңгі
болашағын айқындайтын да нақ осы тендециялар. Осы ойын Л.С.Выготский әрі
қарай былайша өрбітеді: Оқыту мен даму бір-бірімен тең деңгейде бола
бермейді, сөйтіп, олар өте күрделі қарым-қатынастарда тұрған екі процесс
болып табылады. Оқыту дамудың алдында жүрген кезде ғқазақ жақсы. Сонда
ғқазақ ол пісіп-жетілу сатысында тұрған, ең таяудағы даму аймағында жатқан
бірқыдыру фукцияларға түрткі болып, өмірге әкеледі. Оқыту ең таяу даму
аймағын айқындайтын кезең аймағында жүзеге асқанда ғқазақ жемісті болмақ.
Л.С.Выготский Оқытудың басты міндеті бала сқазақсындағы ең таяу даму
аймағына түрткі болу екендігі туралы тұжырымын қайта жаңғыртып, өз іс-
тәжірибелерінде сәтті қолдқазақ білген педагогтер (Ш.Амонашвили т.б.) бұл
тұжырымның бастауыш оқыту үдерісіне өте дәл келетінін дәлелдеп берді.
Сөйтіп, әдістеме ғылымында балаларды дамыта оқыту жүйесі қалыптасты.
Бастауыш оқыту үдерісінде оқушылардың тілін дамыту (сөздік қорын
байыту, сөйлеу дағдыларын жетілдіру т.б.) ісі олардың сол сәттегі
психикалық-физиологиялық қабылдау мүмкіндіктерінен төмен болмай, керісінше,
алға түсіп, балалардың дамуын жетелеп отырады.
Бастауыш оқыту үдерісінде тіл дамыту жұмыстарының нәтижелі болуы
балалардың қабылдау мүмкіндігін дамытуға байланысты екендігі белгілі. 6-7
жастағы балалардың жаңа нәрсені (затты, ұғымды, әңгімені, суретті т.б.)
қабылдауы көбінісе көру және есту түйсігі арқылы жүзеге асады. Және
мектепке келген алғаш бала не нәрсені де тұтас қабылдайды, оның мәніне
назар аударып жатпайды. Бұл жастағы балалар қабылдауының тағы бір
ерекшелігі– сезіміне тиер әсерлі нәрсені (суретті, әңгімені,мағлұматты) тез
қабылдағыштығы. Ал мұғалімнің міндеті – балалардың бойындағы осы
қасиеттерді жетілдіріп, қабылдаудың сқазақлы болуына, не нәрсенің де мәнін
түсінуге ұмтылу әрекетін тәрбиелеу. Ол үшін, ең алдымен, оқушылардың
зейінін, есте сақтау қабілетін, ойлау машығын, қиялын мақсатты түрде
дамытуға тура келеді.
Орыс педагогі К.Д.Ушинский кезінде ...зейін – сыртқы танымдық
дүниеге, сқазақға енетін адам жан дүниесінің бірден бір есігі. Онсыз ешбір
ұғым баланың жан дүниесіне жете алмайды деген еді.
Мектеп табалдырығын жаңа аттаған баланың зейіні тұрақсыз болатыны
белгілі. Қабылдауға қиын нәрседен, ұзақ сонар әңгімеден немесе жұмыстан
бала зейіні тез шаршайды. Оны шаршатпай, баланың сабақтағы тапсырмаға
зейінін ұзағырақ аударуға бірте-бірте тәрбиелеу –оқыту үдерісіндегі қиын
міндеттердің бірі. Бұған кезінде қазақ тілінде Педагогика оқулығын жазған
алғашқы авторлардың бірі М.Жұмабаев та егжей-тегжейлі тоқталып, Абай
дегеніміз сыртқы дүниедегі бір затқа, яки ішіміздегі бір жан көрінісімізге
– ойға, ішкі сезімге қайратқа жанның көнуі, нүктеленуі , –деп жазды.
Адам зейінін ерікті және еріксіз, табанды және табансыз, ішкі және
сыртқы деп жіктей отырып, баланың зейіні ересек адам зейінінен көп төмен
екендігін айтады:
1. Баланың абайы ерікті емес, еріксіз. Яғни бала өзі тілеп, абайын
бір нәрсеге байлай алмайды...
2. Баланың абайы ішкі емес, сыртқы. Яғни бала сыртқы заттардан
ғқазақ абайлы бола алады. Өз жанында болып жатқан көріністерге абайлы бола
алмайды.
3. Баланың абайы табансыз. Бала бір нәрсеге табанды, абайлы болам
десе де, бола алмайды. Бір нәрседен екіншіге әп сәттен ауып жүре береді .
М.Жұмабаев еңбегінде айтылған бұл ғылыми тұжырымдар әлі күнге өз мәнін
жоғалтқан жоқ. Әсіресе, тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастырғанда
тапсырмалардың түрлерін балалар зейіні шаршамайтындай етіп ауыстырып отыру,
абстракциялы әңгімеден гөрі нақтылы әрі балаларға етене жақын мысалдарды,
суреттерді, ойыншықтарды әсерлі қолдқазақ білу, тапсырмалардың орындалу
мерзімін бірте-бірте ұзарта түсу т.б. педагогикалық-әдістемелік ұстанымдар
осы ғылыми тұжырымдардан туындайды.
Тіл дамыту жұмыстарын ұйымдастыру тұсында ескертуге тиіс тағы бір
психологиялық міндет –оқушылардың есте сақтау қабілетін дамыту. Естің адам
өмірінде алатын орнын, балалардың таным үдерісінде атқаратын рөлін психолог
ғалымдардың бәрі ерекше атап өткен. М.Жұмабаев жоғарыда аталған кітабында
есті есту, көру, қозғалу есі деп бөліп, жеке-жеке қарастырады. Естің баланы
дамыту жолдарына әсер күшін, сыртқы сезім мүшелерінің түгел қатысуын, жаңа
білімнің бұрынғы біліммен байланысуын жатқызып, тәрбиеші баланың есті
болуына аса көп күш жұмсау керек, - деп қорытындылайды ойын.
Тіл дамыту жұмыстарына қатысты үшінші психологиялық ерекшелік – балалар
психикасындағы ойлау машығын дамыту болып табылады. Сөздің өзі бейнелейтін
заттан бөлектеніп, балалар сқазақсында абстракцияланып, үйреншікті ұғымға
айналу дағдысы балалар психикасында мектепке келмей тұрып та пайда болатыны
белгілі. Алайда, мектеп өмірі осы дағдының қауырт жетілуін талап етеді.
Оқушылар енді тек өздері бұрын көрген немесе бірнеше рет қайталанған
үйреншікті ұғымдарды (заттарды, құбылыстарды, оқиғаларды т.б.) ғқазақ сөз
түрінде қабылдап қоймай, өздері бұрын көрмеген дүниелер мен қимылдардың
атауларын, сапаларын т.б. білдіретін сөздерді оқуды және жазуды меңгеріп,
естерінде сақтауға мәжбүр болады, әрі мұндай сөздер әр сабақ сайын
кездеседі. Осы жағдайда, мұғалім оқушыларға жаңа сөздердің мағыналарын
меңгерту барысында ол мағыналардың ұғым түрінде балалар психикасында
абстракциялану механизмін жақсы білуі қажет. Атап айтқанда, жаңа сөздердің
мағыналарын суреттер арқылы ұғындыру, бейнелеп көрсету немесе балалардың
көз алдына елестейтіндей әсерлі түсіндіре білу әдістері мұғалімнен ерекше
шеберлікті талап етеді.
Тіл дамыту жұмыстарының тағы бір психологиялық ерекшелігі – балалар
қиялының қуатын пайдалану. Кіші жастағы балалардың қиялы бай болатыны
белгілі. М.Жұмабаев жоғарыда аталған кітабында қиялдың сауат ашу
кезеңіндегі рөлін жоғары бағалай келіп, оқушылардың осы қабілетін
дамытудағы ойындар мен ойыншықтарды пайдаланудың, ертегілерді жиі
қолданудың ерекше ықпалын атап өтеді. Оқушылардың ойы, ақылы кеңейтіп,
құлқы түзеліп, тілі баю үшін ертегі тым қымбат нәрсе дейді ол.
Әсіресе, ертегілерді бүкіл сынып болып бірге оқу, мазмұнын бірге
талқылау, ертегі кейіпкерлерінің рөлін ойнау т.б. әдіс-тәсілдер балалардың
сөйлеу дағдыларын орнықтыра түсетіні сөзсіз.
Тіл дамыту жұмыстарының бұдан өзге де психологиялық астарлары көп. Біз
тек негізгілеріне ғқазақ тоқталдық. Ендігі талдайтынымыз – тіл дамыту
жұмыстарының педагогикалық, яғни дидактикалық негіздері.
Кез келген оқыту үдерісі анықталған дидактикалық ұстанымдарға
негізделгенде ғқазақ жемісті болатыны белгілі. Бастауыш сыныптарда тіл
дамыту жұмыстары да осы ұстанымдарға сүйеніле отырып жүргізіледі. Дәлірек
айтқанда, төменде аталатын ұстанымдар бастауыш сынып оқушыларының жоғарыда
талданған физиологиялық-психологиялық ерекшеліктеріне бейімделіп
қолданылады.
Сонымен, педагогикалық еңбектерде оқытудың бірінші дидактикалық
ұстанымы ретінде берілетін білім мен дағдылардың ғылымилық ұстанымы
аталады. Бірақ бүкіл оқыту үдерісі, оның ішінде тіл дамыту жұмыстары да
қазақ тілінің ғылыми негізіне сүйеніле отырып жүргізіледі.
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында мұғалім оқушыларға ашып
түсіндірмегенмен, сырттай олардың сөздерді мағыналық реңктері бойынша дұрыс
қолдануын қадағалап, қазақ тілінің лексикалық жүйесіндегі көп мағыналық,
синонимдік, антонимдік, омонимдік құбылыстарды ғылыми терминдерін атамай-ақ
байқатылады.
Немесе оқушыларды сөйлемдер құрастыртуда қазақ тілінің синтаксистік
ерекшеліктеріне сүйеніп, заттың атын білдіретін сөздер мен сынып білдіретін
сөздердің тіркесуі қандай жағдайда сөйлем болатынын, қандай жағдайда
болмайтынын ұғындыру қажет.
Мысалы:
ақ қағаз Қағаз ақ.
қызыл көйлек Көйлек қызыл.
Мұның бәрі –тіл дамыту жұмыстарын жүргізуде оқытудың ғылымилық
ұстанымдарының қалай ескерілетіне қатысты мысалдар.
Ал оқытудың жүйелілік ұстанымы бойынша оқушылардың тілін дамыту
барысында түсіндірілетін жаңа сөздерді олардың белсенді сөздік қорына
енгізу ісі де жүйелі сатылардан тұрады. Сондай-ақ оқушылардың сөздік
қорындағы шашыраңқы ұғымдарды тегіне, түріне, басқа да белгісіне қарай
топтауды мақсат ететін тапсырмалар мен жаттығулар түрлерінің жиі қолданылуы
– тіл дамыту жұмыстарын жүргізудегі жүйелілік ұстанымын жүзеге асырудың
бір мысалы.
Тіл дамытудағы міндетті түрде ескерілуге тиісті келесі ұстаным –
оқытудың көрнекілік ұстанымы.
Бастауыш сынып оқушылары көз алдындағы бейнелі, көрнекті нәрсені тез
қабылдайды және осы тәсілмен үйретілген ұғымдар естерінде сақталып,
ұмытылмайды. Сюжетті суреттер, ойыншықтар, заттардың нақты макеттері мен
суреттері, қима әріптер т.б. – көздеген педагогикалық мақсатқа оңай әрі
жылдам жетудің тиімді тәсілі.
Сабақтың экскурсия түрінде өткізілуі – балалардың ойы мен тілін
дамытудың жақсы формаларының бірі. Тек мұндай сабақтарды мұқият ойластырып,
барынша мол әсер беретіндей түрде ұйымдастыру керек.
Тіл дамыту жұмыстарын жүргізу барысында, әсіресе, тапсырмалардың жұмбақ
жасыру, жаңылтпаш айтып жарыстыру, ребус шешу, балалардың өз беттерімен
жазған шығармаларын көтермелеу, сурет бойынша бірнеше үлгідегі әңгіме
құрату сияқты түрлері оқушылардың белсенділігі мен сқазақлы іс-әрекеттік
дағдыларын жетілдіруге оң ықпал жасайтындығын көрсетеді.
Оқытудың зерттеу тақырыбымызға тікелей қатысты тағы бір маңызды
ұстанымы – берілген білімді тәжірибемен байланыстыру ұстанымы.
Бұл ұстаным осының алдындағы оқыту ұстанымымен тығыз бірлікті жүзеге
асырылады. Тек мұндағы тіл дамыту жұмыстарына қатысты ерекшелік –
үйретілетін жаңа сөздер де, берілетін тапсырмалар да, қолданылатын суреттер
де балаларға мейлінше таныс, күнделікті өмірімен тығыз байланысты болуы
қажет. Кез келген сөз мағынасын балалар өміріне, олардың бұрынғы ұғымына
байланыстырып түсіндіргенде ғқазақ оңай әрі берік қабылдқазақды. Бұл тұста
оқушылардың белсенділігі де арта түседі.
Оқытудың алтыншы ұстанымы – түсінуге жеңіл қолайлық ұстанымы.
Жоғарыда атап өткеніміздей, бастауыш мектеп жасындағы балалар ұзақ-
сонар түсіндіруді, әсерсіз әңгімені қабылдай алмайды. Білім берудің балалар
зейінін шаршатпайтын, психикалық ойлау қабілетіне көп салмақ түсірмейтін
қабылдауға оңай әрі әсерлі формаларын пайдаланып, оны үнемі түрлендіріп
отыру қажет. Тіл дамыту мақсатын көздейтін ойындар мен көрнекі құралдарды
мол пайдалану, тапсырмалардың әсерлігі мен көп түрлілігі осы аталған
ұстанымды сәтті жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Оқытудың жетінші ұстанымы – оқушылардың психикалық ерекшеліктерін
ескеру ұстанымы. тіл дамытуда бұл ұстанымды баса ескеруге тура келеді.
Себебі, қазіргі отандық мектептердегі оқыту үдерісі дамыта оқыту
тұжырымдамасына негізделген. Яғни оқыту балалардың психикалық дамуының
алдында жүріп, оларды ілгері жетілдіру қажет. Алайда, 1-сыныптағы
оқушылардың психикалық даму мүмкіндіктері бәрінде бірдей бола бермейтіні
белгілі. Мысалы, кейбірі холерик, екіншілері меланхолик, үшіншілері
флегматик, ал төртіншілері сангвиник темпераменті болып келетіні белгілі.
Осындай жеке ерекшеліктер бастауыш сыныптарда қатты байқалады. Мұның өзі
мұғалімнен әр баланың жеке ерекшеліктерін мұқият ескеріп, тіл дамытуға
бағытталған тапсырма түрлерін жік-жікке бөліп беруді талап етеді. Әсіресе,
балалар тіліндегі кемшіліктер, сөйлеу екпіні мен мәнеріндегі олқылықтар,
арнайы сөздерді немесе өзге тілден енген сөздерді араластырып сөйлеу т.б.
с.с. сүреңсіздіктерді бірте-бірте жою бағытындағы жұмыстарда қатты
ескеріледі.
Сонымен, тіл дамыту жұмыстарының жоғарыда айтылған психологиялық
ерекшеліктері мен педагогикалық ұстанымдарын бастауыш сынып мұғалімдері
үнемі есте ұстауы қажет.
2 ҚАЗАҚ САБАҚТАРЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛА-РЫНЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ
ӘДІСТЕМЕСІ
2.1 Бастауыш сынып оқушыларының тілін дамыту мәселесінің ресми
құжаттарда қамтылуы
Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамыту және оны жетілдіру – бүгінгі
күннің кезек күттірмес мәселесі. Ертеңгі күнгі тіліміздің хал-жағдайын
бүгіннен ойлап, сөйлеумен қатар жазбаша сөйлеуге балаларды бастауыш
сыныптардан бастап дағдыландыру арқылы ғқазақ қазақ тілін таза күйінде
сақтауға болады. Бұл қажет те. Бұл тұрғысында академик Р.Сыздықова былайша
пайымдаған: Қажеттіктің бір себебі –жалпы мәдениетіміздің, оның ішінде
тіліміздің әлеуметтік қызметінің дамуында болып отыр. Сол дамуға талаптың
да күшеюінде болып отыр. Бұл – бір. Екінші жағынан, бұрынды-соңды қазақша
тіл, сөйлеу мәдениеті деген мәселелер қазіргідей белгілі бір мақсат көздеп,
кең түрде жан-жақты сөз болған емес. Сондықтан кезегі жеткен жайт болып
отыр. Үшінші бір себебі, жасыратыны жоқ, сөйлеу практикамызда не
білместіктен, не немқұрайдылықтан, не өзге себептерден қабақ шыта қынжылар
кейбір ақаулар етек алып бара жатқандығынан болып отыр.
Бастауыш мектеп оқушыларының тілін дамытудың жоғарыда айтылған
жайттардан басқа да бірнеше маңызды қажеттіліктері бар. Біріншіден,
бастауыш мектеп оқушыларының сөйлеу дағдыларын қалыптастыру арқылы олардың
адамгершілік қасиеттері тәрбиеленіп, жеке бас тұлғасын ізгілендіруге
болады, екіншіден, топ алдында қысылмай сөйлеуге дағдыланған оқушының
бойында лидерлік қабілет жетіліп, өзіндік ой-пікір айтуға үйренеді,
үшіншіден, айтар сөзін, жазар ойын нақты әрі толық жеткізуге дағдыланған
оқушы сабаққа қызығып, білім үлгерімі жоғарылайды, төртіншіден, сөйлер
сөзінде әрбір сөзді орнымен, өз мағынасымен қолдануға дағдыланған шәкірт
ертеңгі күні қазақ тілінің мәртебесін көтерер ұлттық тәрбие негіздерімен
сусындайды.
Қазақ тілі оқулықтарында берілген мәтіндер арқылы оқушы тілін дамыту
мақсаты көзделеді. Бұл мақсатты жүзеге толық асыру үшін нақтылы мына
міндеттерді орындау алға қойылды. Олар:
1) Оқушыны мәтіннің мазмұнын өз сөзімен айтып беруге үйрету.
2) Оқушыны мәтіннің мазмұнын толық баяндауға үйрету.
3) Мәтіннің мазмұнын қысқаша баяндауға үйрету.
4) Мәтіннің мазмұнын мәтіндегі көркем сөздерді қатыстыра отырып
баяндауға үйрету.
5) Оқушыны өз ойын басқаға дұрыс жеткізуге үйрету.
Мәтін мазмұнын оқушының баяндау жұмысымен байланысты тіл дамытуды жүзеге
асыруда белгіленген бұл міндеттерді орындау жақсы нәтиже берді. Енді осы
міндеттердің тәжірибеде орындалу әдістемесіне жеке-жеке тоқталайық.
Оқушыны мәтіннің мазмұнын өз сөзімен баяндауға үйрету. Оқытудың
атқаратын қызметі өте күшті, сондықтан оқушыны 1-сыныптан бастап өз сөзімен
сөйлеуге жаттықтыра бастау керек. Бұл жұмыстың оқушының тілін дамытуда
мынадай пайдалы, ұтымды жақтары бар.
1. Оқушы бір ойды әр түрлі жеткізуге болатынын түсінеді.
2. Оқушы ойын жеткізуге керекті сөзді тез табуға жаттығады.
3. Ойын жеткізуге тиісті сөздердің ең тиімдісін таңдай білуге
дағдылқазақды.
4. Өз сөзімен сөйлеуге қысқарта сөйлеу де жатады.
5. Мәтінді өз сөзімен сөйлеу толықтыру арқылы да жүзеге асады.
Бастауыш сынып оқушысында оқулықтағы мәтіндер қалай жазылса, солай
ғқазақ әңгімелеуге, айтуға болады, басқаша айту мүмкін емес деген пікір
қалыптаспауы керек. Ол үшін мұғалім бір мәтіннің өзін әр түрлі баяндауға
болатынына оқушының көзін жеткізуі керек.
Егер оқушылар мәтінді бір тектес баяндаса, оны тағы да қалай айтар
едіңдер деп, басқаша айтуға шақыру қажет. Оқушылар мәтінді түрліше
баяндаса, мұғалім өзі түрліше баяндаудың үлгісін көрсетеді. Егер бұл жұмыс
үнемі жүйелі түрде жүргізілсе, оқушылар мәтінді өзінше баяндауға тырысады,
соған жаттығады. Экспериментте бұл жұмыс жүйелі түрде жүргізіліп
отырғандықтан, оқушылар мәтінді өзінше баяндауда бірінен-бірі қалмауға
тырысып, жарысуға дейін барды. Бұл жұмыстың түрі оқушыларды қызықтырып,
одан жақсы нәтиже алынды. Бір ойды әр түрлі айтуға болатынын түсініп, оған
әбден дағдыланды.
Сөйлемдегі сөздердің негізгілерін мағыналас, синоним сөздермен
ауыстыруға үйрету.
Бұл оқушылар 1-сыныптан бастап, осылай бір сөздің орнына басқа сөзбен
ойын жеткізуге әбден жаттыққан. Оған мұғалімнің бұл ойды басқаша тағы қалай
айтуға болады деген сұрағы жетелейді. Сол арқылы жаттықтыру жұмысы
жүргізіледі, мәтінді түгел өз сөзімен айтуға алдымен сыныппен жүргізілген
дайындық жұмысы жақсы нәтиже береді. Мәтінді өз сөзімен айтуға дайындауда
мағыналас сөздерді іздеттірудің атқаратын қызметі зор. Оқушылар бұл әдіске
әбден жаттықса, мағыналас сөздерді тез табатын болады.
1-сыныптан бастап, мәтінді жаңа сөздер қосу арқылы толықтырып қоймай,
оның мазмұнын жалғастыруға үйрету арқылы да тілін дамытуға болады. Бұл,
әсіресе, оқушы өміріне жақын, таныс уақиғаларға қатысты мәтіндерге
байланысты. Мысалы, әліппеде Лақ деген мәтін бар. Бұл мәтінді өткенде,
ауылды жерде оқушыға үйіндегі лағы туралы айтқызып, мәтінді жалғастыру
жұмысы жүргізілді. Оқушы өзінің үйінде-ақ және қара ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz