Азаматтық талап қою мерзімі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Азаматтық құқық және талап түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі мен құрылымы ... ... ... ... ... .6
1.2 Азаматтық Кодекстегі талап қою ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Талапқа процессуалдық және материалдық мағынада құқық ... ... ... ... ..14
ІІ. Азаматтық талап қою мерзімі, түрлері, ерекшеліктері, орындалу мерзімдері
2.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдер.Мерзімдердің түсінігі, есептелуі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау мерзімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Азаматтық талап қою мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Талаптың ескіруінің қалпына келтірілуі үзіліс, тоқтатылуы ... ... ... ... ..28
2.5 Талап қою мерзімінің басқа мерзім түрлерінен айырмашылығы ... ... ...29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Негізгі бөлім:
І. Азаматтық құқық және талап түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі мен құрылымы ... ... ... ... ... .6
1.2 Азаматтық Кодекстегі талап қою ұғымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.3 Талапқа процессуалдық және материалдық мағынада құқық ... ... ... ... ..14
ІІ. Азаматтық талап қою мерзімі, түрлері, ерекшеліктері, орындалу мерзімдері
2.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдер.Мерзімдердің түсінігі, есептелуі және түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау мерзімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Азаматтық талап қою мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.4 Талаптың ескіруінің қалпына келтірілуі үзіліс, тоқтатылуы ... ... ... ... ..28
2.5 Талап қою мерзімінің басқа мерзім түрлерінен айырмашылығы ... ... ...29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 36
Кез келген демократиялық, құқықтық мемлекет құруды басты бағыт ретінде ұстанған мемлекет пен қоғамды басты құндылық адам және оның өмірі, құқығы мен бостандығы екендігі белгілі. Ал адам құқығын қорғаудың ең басты көрсеткіші оны қорғаудың мемлекеттік механизімі мен қоғаммүшелерінің өздеріне берілетін мүмкіншіліктің деңгейімен анықталады. Мемлекет тиісті жағдайда мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып қажетті шараларды қолдануды міндетіне алса, қоғам мүшелері нормативтік-құқықтық актілерде көзделген өз құқықтарын пайдалана отырып тиісті қадамдарды жасауы қажет болады. Ал белгілі бір топтардың, яғни өз құқығын қорғауға мүмкіндігі жоқ адамдардың мүддесін қорғайтын әртүрлі мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың өкілеттігі шеңберінде жүзеге асырылады.
Құқық пен мүддені қорғаудың сәтті де тиімді жүзеге асырылуы мемлекет бекіткен құқықтық тетіктердің тиімділігі мен икемділігі, сапалылығы мен қоғамдық өмірдің деңгейі мен сәйкестігіне байланысты болады.
Нарықтық қатынастардың қалыбы орныққан демократиялық қоғамда меншік және өзге де мүліктік құқықтар қасиетті ұғым болып саналады әрі оны қорғау да мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Құқық пен мүддені қорғаудың сәтті де тиімді жүзеге асырылуы мемлекет бекіткен құқықтық тетіктердің тиімділігі мен икемділігі, сапалылығы мен қоғамдық өмірдің деңгейі мен сәйкестігіне байланысты болады.
Нарықтық қатынастардың қалыбы орныққан демократиялық қоғамда меншік және өзге де мүліктік құқықтар қасиетті ұғым болып саналады әрі оны қорғау да мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі болып табылады.
1. ҚР Конституциясы, 1995 ж. 30 тамызда қабылданған
2. ҚР Азаматтық Кодексі.-Алматы: ЖЖС «Баспа» 2001 ж.
3. «Азаматтарға психиатриялық жәрдем берудегі кепілдер» туралы ҚР Заңы. 1997ж. 16 сәуір (2001 16 шілде өз.тол-р)
4. Гражданское право Республики Казахстан: (Общая часть). Учебное пособие. /Отв. ред. Г. И. Тулеугалиев, К. С. Мауленов.- Алматы: Гылым. Т.1, 1998. –227 с.
5. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және жәрдемдесу туралы» ҚР Заңы 4 шілде 1992 ж. № 1549.-XII. ҚР Парламент Жаршысы, 1996, № 14
6. «Заңгер» журналы,ақпан 2007ж.
7. «Тура би» журналы, 2005ж
8. «Тура би» журналы, 2006ж.
9. «Тура би» журналы,2007ж.
10. «Заң» Республикалық құқықтық, ғылыми-практикалық журнал,2005ж.
11. «Саясат» журналы,2007ж.
12. Е.Баянов. Қазақстан Республикасының Мемекеті мен Құқығының нгіздері,Алматы,2003ж.
13. Б.Қ.Төлеубекова. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы.Жалпы бөлім:Оқулық-Алматы: « Жеті жарғы»2000ж.
14. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодекстері.
15. Қазақстан Республикасының Қылмыстық еодексіне.Түсінік.-Алматы.2004ж.
16. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері.Атамұра. АЛМАТЫ.
17. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы.Жеті Жарғы.Алматы.2001.
18. Мемлекет және құқық негіздері. Жеті Жарғы.Алматы.2001.
19. Қазақстан Республикасы мен құқықығының негіздері Алматы.2003.
20. Касенова А.Ж. Қарсы талап азаматтық іс жүргізу құқығының институты ретінде “Ұлттық құқық жүйесін қалыптастырудың өзекті мәселелері”. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Алматы: ҚазГЗУ, 2002-123-131 беттер. Афтореферат.
2. ҚР Азаматтық Кодексі.-Алматы: ЖЖС «Баспа» 2001 ж.
3. «Азаматтарға психиатриялық жәрдем берудегі кепілдер» туралы ҚР Заңы. 1997ж. 16 сәуір (2001 16 шілде өз.тол-р)
4. Гражданское право Республики Казахстан: (Общая часть). Учебное пособие. /Отв. ред. Г. И. Тулеугалиев, К. С. Мауленов.- Алматы: Гылым. Т.1, 1998. –227 с.
5. «Жеке кәсіпкерлікті қорғау және жәрдемдесу туралы» ҚР Заңы 4 шілде 1992 ж. № 1549.-XII. ҚР Парламент Жаршысы, 1996, № 14
6. «Заңгер» журналы,ақпан 2007ж.
7. «Тура би» журналы, 2005ж
8. «Тура би» журналы, 2006ж.
9. «Тура би» журналы,2007ж.
10. «Заң» Республикалық құқықтық, ғылыми-практикалық журнал,2005ж.
11. «Саясат» журналы,2007ж.
12. Е.Баянов. Қазақстан Республикасының Мемекеті мен Құқығының нгіздері,Алматы,2003ж.
13. Б.Қ.Төлеубекова. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу құқығы.Жалпы бөлім:Оқулық-Алматы: « Жеті жарғы»2000ж.
14. Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу кодекстері.
15. Қазақстан Республикасының Қылмыстық еодексіне.Түсінік.-Алматы.2004ж.
16. Қазақстан мемлекеті мен құқығының негіздері.Атамұра. АЛМАТЫ.
17. Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы.Жеті Жарғы.Алматы.2001.
18. Мемлекет және құқық негіздері. Жеті Жарғы.Алматы.2001.
19. Қазақстан Республикасы мен құқықығының негіздері Алматы.2003.
20. Касенова А.Ж. Қарсы талап азаматтық іс жүргізу құқығының институты ретінде “Ұлттық құқық жүйесін қалыптастырудың өзекті мәселелері”. Республикалық ғылыми-тәжірибелік конференцияның материалдары. – Алматы: ҚазГЗУ, 2002-123-131 беттер. Афтореферат.
Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Тарих, экономика және құқық факультеті
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Азаматтық талап қою мерзімі
Орындаған:
Тексерген:
Орал- 2015 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Азаматтық құқық және талап түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі мен
құрылымы ... ... ... ... ... .6
1.2 Азаматтық Кодекстегі талап қою
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Талапқа процессуалдық және материалдық мағынада
құқық ... ... ... ... ..14
ІІ. Азаматтық талап қою мерзімі, түрлері, ерекшеліктері, орындалу
мерзімдері
2.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдер.Мерзімдердің түсінігі, есептелуі және
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау
мерзімдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Азаматтық талап қою
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...24
2.4 Талаптың ескіруінің қалпына келтірілуі үзіліс,
тоқтатылуы ... ... ... ... ..28
2.5 Талап қою мерзімінің басқа мерзім түрлерінен
айырмашылығы ... ... ...29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..36
Кіріспе
Кез келген демократиялық, құқықтық мемлекет құруды басты бағыт ретінде
ұстанған мемлекет пен қоғамды басты құндылық адам және оның өмірі, құқығы
мен бостандығы екендігі белгілі. Ал адам құқығын қорғаудың ең басты
көрсеткіші оны қорғаудың мемлекеттік механизімі мен қоғаммүшелерінің
өздеріне берілетін мүмкіншіліктің деңгейімен анықталады. Мемлекет тиісті
жағдайда мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып қажетті шараларды қолдануды
міндетіне алса, қоғам мүшелері нормативтік-құқықтық актілерде көзделген өз
құқықтарын пайдалана отырып тиісті қадамдарды жасауы қажет болады. Ал
белгілі бір топтардың, яғни өз құқығын қорғауға мүмкіндігі жоқ адамдардың
мүддесін қорғайтын әртүрлі мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың өкілеттігі
шеңберінде жүзеге асырылады.
Құқық пен мүддені қорғаудың сәтті де тиімді жүзеге асырылуы мемлекет
бекіткен құқықтық тетіктердің тиімділігі мен икемділігі, сапалылығы мен
қоғамдық өмірдің деңгейі мен сәйкестігіне байланысты болады.
Нарықтық қатынастардың қалыбы орныққан демократиялық қоғамда меншік
және өзге де мүліктік құқықтар қасиетті ұғым болып саналады әрі оны қорғау
да мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Белгілі бір құқықтар мен заңды мүдделерін қорғау үшін адамдар оның
қорғаудың сан түрлі тетіктерін қолданады және қорғану тәсілін таңдау құқығы
олардың өздеріне қалдырылады. Яғни құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттік
немесе өоғамдық тәртіпте қорғауды жүзеге асырады. Азаматтар мен ұйымдар
даулы құқықтарын жүйелеп көбінще соттарға халықаралық төреліктерге
жүгінеді.
Жалпы алғанда соттық тәртіпте қаралатын істердің түгелге жуығы талап
қою тәртібімен жүзеге асырылады. Талап және оның элементтерінің ұғымы мен
түрлеріне теориялық тұрғыда салыстырмалы саралау жүргізе отырып талдам
жасау мәселенің құндылығын айқындай түсетіндігі анық жағдай. Талап нысаны
мен негізінің өзекті мәселелері, мазмұны мен субъектісіне, талаптың
объектісіне тәжірилік сараптама жасау нәтижесінде белгілі бір кемшіліктерді
айқындай отырып, оны шешудің жолдарын ұсыну көзделеді. Талап өндірісіндегі
қолданыстағы терминдердің қазақша атауларының жай-күйі мен құқықтық ахуалы
туралы тезден өткізілуге жататын терминдердің мәселелері мен аудармалық
қателіктердің негізін ашып көрсетіп, ұсыныстар әзірлеу.
Талап қою азаматтық іс жүргізу құқығының ең бір күрделі де ауқымды
бөлігі болып табылады. Талап ұғымы, оның түрлері, талап арыздың теориялық
мәселесі, талаптың құрамдас бөліктерінің құқықтық мәселелерінің өзектілігі
көптеген үдерісші-заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектерініңобъектісіне
айналды. Талаптың элементтері мен түрлерінің сипаты мен ерекшелігіне
қатысты қазақстандық та, ресейлік те ғалымдар қалам тартуда. Атап өтетін
болсақ олар Ю.Г Басин, З.Х Баймолдина, З.К Абдулина, А.Ж Касенова, Т.Е
Каудыров, Г.А Жайлин, және т.б. Ресейлік ғалымдарды атап өтсек:
-Осокина Г.А., Филиппов П.М., Чечот Д.М., Анисимова Л.И., Арапов Н.Т.,
Абрамов С.М., Башкатов Н., Безлипкин Т.Т., Василенко К.М., Василева Г.Д.,
Викут М.А., Гурвич М.А., Добровольский А.А., Иванова С.А., Джалипов В.Г.,
Елисейкина Г.Ф., Иванов О.В., Кожухарь А.Н., Анисимова Л.И., Кострова Н.,
Комиссаров Н.И., Осипов Ю.Н., Курылев С.В., Треушников М.К., Пушкарь Е.Г.,
Пятиллетов И.М., Шакарян М.С., Швейцарь Д.В., Юдельсон К.С. тағы басқа да
көптеген ғалымдар ғылыми еңбектерінде көрсетіп кеткен.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде талаптың құрамдас бөліктерінің ұғымы
мен түрлерінеғ талап қою мерзіміне, маңыздылығы мен ғылыми құндылығы жоғары
дәрежеде теориялық және тәжірибелік сипатта зерттеу жүргізген.
Курстық жұмыстың тақырыптық мәселелерін талқылау кезінде талап
ұғымынан бастап талап арыздың құрылымы мен нысанының құқықтық маңызына
тоқталып, талап элементтеріне жеке бөлімде толық қарастырып, мерзімдеріне
тоқталып өтіледі. Зерттеу жұмысының жазылу барысында сонымен қатар әртүрлі
ғылыми монографиялар мен кітап, оқу құралдары, газет-журнал беттеріндегі
мақалалар пайдаланылды.
Курстық жұмыста зерттеу тақырыбының қайнар көздеріне жалпылай
сараптамалық талдам жасай отырып талаптың құрамдас бөліктерінің құрылымын
анықтау, талап элементтерінің жеке түрлерінің құқықтық-теориялық
мәселелерінің мәнін ашып заңнамалық кемшіліктерге саралау жүргізу, талап
институтындағы терминдер мәселесіне талдау жасай отырып талап қою мерзімін
анықтау қарастырылды.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаттар легі:
Азаматтық талап қою ұғымының теориялық аспектілеріне талдам жасау,
Азаматтық талап түсінігінің құқықтық мәнін ашу,
Азаматтық талап арыздың құқықтық табиғаты мен ұғымына сипаттама беру,
Азаматық талаптың элементі мәселесіне құқықтық сипаттама жасау,
Азаматтық талап элементтерінің түрлерінің ара жігін ажырату және
салыстырмалы талдам жасау,
Курстық жұмысының жазылуы балысында салыстырмалы, логикалық жүйелі
құрылымдық, статистикалық, формальды ойлау түрі, салыстырмалы құқықтық,
диалектикалық-материалистік тұрғыда әдістер қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Азаматтық құқық және талап түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі мен құрылымы
Азаматтық құқықтық қатынас және қоғамдық қатынастарды азаматтық
-–құқықтық реттеу механизмі. Түрлі нормативті актілердегі азаматтық-
құқықтық нормалар азаматтық құқық пәнің құрайтың қоғамдвқ қатынастарды
реттеуге шақырылған. Азаматтық-құқықтық реттеу механизмін ашуда басты
рольды азаматтық құқықтық қатынас түсінігі атқарады.
Қоғамдық катынастардың азаматтық құқық нормаларын реттеу нәтижесінде олар
құқықтық форманы иемденіп, азаматтық құқықтық қатынасқа айналады. Азаматтық
құқықтық қатынас – бұл азаматтық құқық нормасымен реттелген қоғамдық
қатынас сияқты. Оның пәніне мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар
кіреді. Мүліктік қатынастарды азаматтық құқықпен реттеу нәтижесінде
азаматтық мүліктік құқық қатынастары туындайды. Егер жеке мүліктік емес
қатынастар азаматтық құқық нормаларымен реттеме, жеке мүліктік емес құқық
қатынастары тағайындалады.
Азаматтық құқық ең алдымен, қоғамның экономикалық базисі сферасында
жатқан мүліктік қатынастармен байланысты. Олардың құқықтық реттелуі
азаматтық құқықтық қатынастарда көрінбейтін бірқатар ерекшеліктермен
сипатталады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың ерекшеліктері. Азаматтық құқық пәніне
кіретін қоғамдық қатынастар жақтардың заңдық теңдігі әдісімен реттеледі.
Жақтардың заңдық теңдігі азаматтық құқықтық қатынастын бөлінбейтін қасиеті
болып табылады. Осы қасиеттің жойылуынан құқықтық қатынас табиғаты да
өзгереді. Азаматтық құқықтық қатынас оның қураумен элементтері түрінде
қарастырылады, оларға құқықтық қатынастың мазмұны, формасы, субъектілері
мен объектілері кіреді.
Азаматтық құқықтық қатынастың мазмұны мен формасы
Азаматтық құқықтық формасы. Қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық
реттеу процесінде олардың мүшелері субъективті құқықтар мен
міндеттемелермен бөлінеді, ол болашақта құқықтық қатынас шегіндегі мүшелер
тәртібін анықтайды. Азаматтық құқықтық қатынас формасы. Мүшелерге тән
субъективті құқықтар мен міндеттер оның құқықтық формасын қурайды.
Субъективті құқық түрінде құқықтық тулғаның тәртібінің заңдық қамтылған
өлшемі түсіндіріледі, ал субъективті міндеттеме – азаматтық құқықтық
қатынастасы міндетті тулғаның қажетті тәртібінің заңдық қамтылған өлшемі.
Азаматтық құқықтық қатынас мазмұны мен формасының бірлігі. Азаматтық
мүліктік қатынасты оның экономиялық базисіне толық жатқызуға болмайды. Ол
экономиялық мазмұны мен құқықтық формасының диалектикалық бірлігін
көрсетеді. Азаматтық мүліктік құқықтық қатынас мазмұны экономиялық базис
сферасында болады. Азаматтық құқықтық қатынас спецификасы оның субъектілері
мен объектілеріненде байқалады.
Азаматтық құқықтық қатынас субъектілері. Азаматтық құқық қатынас мүшелер
олардың субъектілер мен аталады. Азаматтық құқық қатынас адамдар
арасында қалыптасады. Сондықтан субъект түрінде жеке индивидтер,
әйтпесе белгілі бір адамдар ұйымы көрінеді. Біздің елде субъект түрінде тек
Қазақстан Республикасының азаматтары ғана емес, шет ел азаматтары жеке
азаматтығы жоқ тұлғалар бола алады.
Сонымен, азаматтық құқық қатынас субъектілері мыналар:
1. Қазақстан азаматтары, шет елдік азаматтар, жеке азаматтығы жоқ
тұлғалар
2. Қазақстандық жеке шет елдік заңды тұлғалар
3. Қазақстан республикасы, әкімшілік-территориялық бірлестер
Азаматтық құқық қатынас объектілері. Азаматтық құқық қатынас объектісі
түрінде оның субъектілерінің материалдық жеке материалдық емес игіліктерге
бағытталған тәртібі көрінеді. Азаматтық мүліктік құқықтық қатынастың
спецификасы сол, оның мүшелері өз тәртібі мен тек бір-біріне ғана емес,
белгілі бір материалдық игіліктерге жер ете алады. Азаматтық құқық қатынас
субъектілерінің тәртібі азаматтық мүліктік құқықтық қатынастық объектісін
құрайды. Субъектілердің өзара әрекет ету процессіндегі жеке материалдық
игілікке бағытталған тәртібін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі, азаматтық
мүліктік, құқықтық қатынас мазмұнын құраса, екіншісі – оның объектісін
құрайды. Азаматтық мүліктік құқықтық қатынастың өз мазмұнымен объектігі
әсерінің механизмі келесідей: құқықтық тұлға өз тәртібімен сәйкес
материалдық игілікке бағытталған әрекет жасайтын міндетті жаққа әсер
етеді.
Жеке мүліктік емес құқықтық қатынаста болып - бедел, жетістік қызмет
репутациясы, адам аты, заңды тұлға атауы, тағы басқа сияқты материалдық
игіліктерге бағытталған жақтардың тәртібі табылады. Бірақ кез келген
азаматтық құқықтық қатынаста объект адам қажеттілігін қанағаттандыруға
қабілетті белгілі бір игіліктерге бағытталған оның мүшелерінің тәртібінен
сипатталады.
Азаматтық құқық қатынас түрлері
Мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтық қатынастар. Қандай қоғамдық
қатынастын азаматтық құқық нормасымен реттелгеніне қарап, мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтық қатынастарды бөліп көрсетеді. Мүліктік
құқықтық қатынастар құндық қатынастарды реттеу нәтижесінде, ал жеке
мүліктік емес – азаматтық заңның жеке мүліктік емес қатынастарды реттеу
нәтижесінде бекітіледі. Мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтық қатынас
спецификасы субъективті құқықты қорғаудың ерекше әдістерін анықтайды.
Мүлік құқығы зиянның орнын толтыру жолымен қорғалса, жеке мүліктік
еемес құқықты қорғау басқа әдістермен жүргізіледі.
1.2 Азаматтық Кодекстегі талап қою ұғымы
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жалпы бөлімінде көзделген талап
қою туралы ереженің бұрынғы күшіндегі Азаматтық заңдардан айтарлықтай
өзгешелігі бар. Азаматтық құқықтың қазіргі институты ұғымдарына, талап қою
мерзімдері мен оларды есептеудің тәртібіне, талап қоюдың қолданылуы және
талап қою мерзімінің өту салдарына қатысы бар.
Талап қою ұғымы.Бұл түсінік заңның бірқатар саласында кездеседі.
Қандай жағдайда болса да ол құқықтық себептерге әкелетін белгілі бір мезгіл
кезеңін білдіреді.1991 жылғы Азаматтық заң негіздері мүлік иесі болмаса да,
жылжымайтын мүлікке он бес жылдан артық немесе басқа мүлікке бес жылдан
артық өз мүлкіндей адал, ашық және үздіксіз иелік еткен азамат немесе заңды
тұлға осы мүлікке меншік иесі құқығын алатындығын анықтап, иелену
мерзімінің өтуі туралы тұңғыш рет құқықтық норма енгізілді. Осы ереже
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 240-бабында жаңғырылған.Бұл
орайда иелік етудің мерзімі өтуі негізінде иемдену құқын сот жолымен тану
көзделмеген.Бұл Қазақстан Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы
Жарлығында да айтылмайды. Осылайша жоғарыда келтірілген нормаларда мерзімі
өту –уақыттың белгілі бір кезеңі ретінде сот қатысуынсыз құқықтық себеп-
салдарға әкеліп соғады.
Талап қою институты басқаша әрекет етеді. Осы мерзімі өту дегеннің
өзі талап қоюмен байланысты, сондықтан ол тек соттың талап арызды қарау
процесінде ғана қолданылуы мүмкін.
Дегенмен, талап қоюды қолдану азаматтық-құқықтық қатынастар саласында
ғана белгіленбеген. Қолданылып жүрген заңда талап қою мерзімінің өтуі
отбасы құқында, тұрғын үй құқы, салық құқында , банкі құқығында , көлік
Жарғылары мен Кодекстерде, халықаралық келісімдерде көзделген.
Талап қою туралы бастапқы құқықтық ережелер азаматтық заңда берілген.
Талап қоюдың мерзімін есептеу, қолдану, талап қоюдың мерзімі өтуіне ,
тоқталуына, үзілуіне қарамастан талап қоюды қабылдау жәнеталап қоюды
қалпына келтіру тәртібі туралы азаматтық-құқықтық нормалар тек отбасының
құқында ғана емес,сондай-ақ жоғарыда көрсетілген салаларда да қолданылады
деп санауға болады. Сондықтан да талап қою деген түсінік құқықтың барлық
салалары үшін біртұтас болып табылады.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 177-бабында
берілген талап қоюдың ашық анықтамасында қандай жаңалықтар бар.
Айырмашылықтарды табу үшін анықтау мәтіндерін келтірейік:
1) талап қою дегеніміз- адам құқығының немесе заңмен қорғалатын
мүдденің бұзылуынан туындайтын талаптың қанағаттандырылуы мүмкін
болатын уақыт кезеңі;
2) құқы бұзылған адамның талап қоюы бойынша оның құқығын қорғау
мерзімі(талап мерзімі)- Азаматтық заң негіздерінің 42-бабы.
Осы анықтамаларды салыстыру талап қоюдың ескіру мәнін ашуда мынандай
айтарлықтай жаңа сәттерді анықтауға мүмкіндік береді. Біріншіден,
Азаматтық кодекстің 177-бабында, талап қою – ол уақыт кезеңі деп атап
көрсетілген. Мерзімнің уақыты көрсетілген күнтізбелі датамен анықталуы
мүмкін екендігі белгілі. Ал ол уақыт кезеңі ретінде сөзсіз болуы
немесе белгіленуі тиіс(ҚР-ның Азаматтық кодексінің 172-бабы).
Мерзімді анықтаудың осындай әр түрлі тәсілдерін ескере отырып,
талап қоюды, атап айтқанда , уақыт кезеңі ретінде анықтау – қажетті
нақтылау болып табылады. Екіншіден, талап қою бір қарағанда құқықтық
қорғау мерзімі деген сөзден көрінуі мүмкін болғандай, өздігінен
бұзылған құқықты қорғау қызметін атқармайды. Ол талап қою арқылы
талапты сот қанағаттандыруы мүмкін шектегі уақыт шектеуі болып
табылады.
Дегенмен, талап негізі жеткіліксіз болса, талап қою мерзімі
өткендігіне қарамастан талап арыздың қабылданбауы мүмкін. Бір сөзбен
айтқанда, құқық бұзудың барлығы бірдей тек талап қоюмен қорғалмауы
мүмкін. Сондықтан да ҚР Азаматтық кодексінің 177-бабында талап қою
қызметі талапты мүмкін болғанша қанағаттандырудың уақыт шегі ретінде
белгіленген.
Негізгі талапты сот арыздың қойылу шегінде қанағаттандырады, ал
негізсіз талап осындай талап берілгеніне қарамастан, сондай-ақ талап
қою шегінде ққабылданбауы мүмкін. Үшіншіден, Азаматтық кодекстің 177-
бабында адам құқының немесе заңмен қорғалатын мүдденің бұзылуынан
туған талап қоюдың қанағаттандырылуы туралы көрсетілген, Азаматтық заң
негіздерінің 42-бабында құқы бұзылған адамның талап қоюы бойынша
құқықты қорғау туралы айтылған.
Осы нормаларды салыстыру- талап қою бір жағдайда тек
субьективті азаматтық құқықты бұзумен ғана емес, сондай-ақ күшіндегі
құқықтық норманы, ал басқа жағдайда талапкердің бұзылған
субьективтік құқын қорғаумен ғана байланысты. Соңғы жағдайда
нормативтік қағидалар мен тәжірибедегі болмысқа қарсы талап қоюдың
әрекет ауқымы тарылған.
Талап қою мерзімдері ҚР Азаматтық кодексінің 178-бабында талап
қою мерзімін екі түрге бөледі: жалпы мерзім және талап қоюдың
арнаулы мерзімі. Азаматтық заң негіздері уақытын үш жылдап белгілеген
даулы құқықтық қатынастардың субьективті құрамына қарамастан талап
қоюдың осындай жалпы мерзімі Азаматтық кодексте де қабылданған.
Негізінде кез келген тұлғаның талап арызы бойынша құқықты қорғау
үшін үш жылдық жалпы мезгіл белгіленген. Сондықтан да кодексте
көзделген мемлекеттік және басқа да ұйымдар үшін талап қоюдың бір
жылдық мерзімі бөлігіндегі алып тастау қолданылмауы тиіс.Осылайша ұүш
жылдық талап қоюдың жалпы мерзімі республикада 1993 жылғы 30 қаңтардан
бастап қның субьектілік құрамына қарамастан барлық даулы құқықтық
қатынастарға қолданылады.Жалпы мерзіммен салыстырғанда Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің өзінде талап қоюдың арнайы мерзімі
көзделген: 162- бапта мәміленің күші жоқтығымен байланысты даулар
бойынша талап ұоюдың 10- жылдық мерзімі белгіленген. Қазақстан
Республикасының Президентінің Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Жарлығында салықтың қайта қаралған сомасы
немесе салықтың бұрын есептелген сомасын төлеу туралы салық органдары
қызметінің талабына, сондай-ақ салық төлеушілердің салықты қайтару
немесе артық төленген соманы есептеу туралы талаптарына бес жыл
белгіленген.
Бір сөзбен айтқанда, талап қоюдың мерзімін ұзартуға деген бағыт
байқалады.
Тасымалдау, сондай-ақ көлік жарғылары және кодекстері, байланыс
жарғысы бойынша қатынастардан туындайтын талаптар бойынша қысқартылған
мерзімдер сақталған. Талапты басқа мүдделі адамдар немесе прокурор
қойған жағдайда дау бойынша талап қоюға шарттың күші жоқ деп тануға
негіз болатын жағдайлар туралы талапкер білген немесе білуге тиіс
күннен бастап алты айды құрайды, бірақ шартқа қол қойылған күннен
бастап үш жылдан кешіктірілмейді. Бұл талап қоюдың жаңа мерзімдері
1996-жылғы 1-қаңтардан кейін туындайтын жағдайлар оған негіз болған
дауларға қолданылады.
Талап қоюдың мерзімін есептеу тәртібі.
Талап қою мерзімін есептеу кезінде бастапқы сәттің, талап қоюға
қосылатын үздіксіз уақыт өтуінің маңызы бар. Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің 180-бабы жалпы ереже ретінде ескірген, талап қою
мерзімінің басталуы, тұлға құқының бұзылғандығы туралы білген немесе
білуге тиіс күннен басталатындығын белгілеген. ҚР Азаматтық кодексінің
талап қоюдың басталуын анықтаған кезде талап қоюға құқық деген түсінік
қолданылмайды. Бұл дәлелді болып көрінеді, өйткені талап қоюға құқық
процессуалдық негізде қандайда бір болмасын алғы шарттармен
ескертілмейді, ал талап қоюға құқық материалдық ретте ұсынылған
талапты қарау нәтижесінде белгіленеді. Сондай-ақ талап қоюдың басталуы
үшін тұлға өз құқығының бұзылғандығы туралы білуі немесе білуге
тиістілігі туралы нұсқау да алынып тасталған. Талап қоюдың тек
субьективті құқықты ғана емес, сондай-ақ күшіндегі құқықтық норманы
бұзумен байланысты туралы жоғарыда келтірілген пайымдаулардан талап
қою мерзімнің өтуі іс жүзіндегі немесе кез келген түрдегі құқық
бұзылуын лайықты түрде анықталуымен сабақтастырылғанын көреміз. ҚР
Азаматтық кодексінің 180- бабында талап қоюды қолдануды жеңілдететін
мерзімді және мерзімсіз міндеттемелерге қатысты талап қоюдың басталуы
туралы қағиданы дамытатын қосымша ереже енгізілген. Бұл бапта
көрсетілгендей, жалпы ережеден талап қоюдың басталуын алып тастау
кодекспен және басқа да заң актілерімен белгіленеді.
Мәселен, жалпы ережеден тысқары мына нормаларды келтіруге
болады:
1) негізгі міндеттемені орындау мезгілі көрсетілген және
анықталуы мүмкін емес немесе талап ету сәті анықталған
жағдайда, кепілдік берушіге немесе кепілшіге талап бойынша
талап қоюдың екі жылдық мезгілі кепілдік беру немесе кепілдік
шарты жасалған күннен басталса(ҚР Азаматтық кодексінің 336-
бабы);
2) мәміленің жарамсыздығымен байланысты даулар бойынша Азаматтық
кодексінің 159-бабының 9 және 10 тармақтары бойынша
көзделген негіздер талап қоюдың бір жылдық мезгілі зорлық
немесе қорқыту тоқталған күннен басталады. (ҚР Азаматтық
кодекстің 162-бабы);
1) тарап шартта талап қойған кезде сатып алу – сату шартын
жарамсыз деп танумен байланысты даулар бойынша талап қоюдың
алты айлық мерзімішартқа қол қойылған күннен басталады;
2) асырап алған баланың ата-аналарының, асырап алушының жұбайының
және асырап алу құқықтары бұзылған адамдардың асырап алуды
жарамсыз деп тану туралы талабы үшін талап қоюдың үш жылдық
мерзімі асырап алу туралы шешім шығарылған сәттен басталады(ҚР
К113-бап)
ҚР Азаматтық кодексіне талап қою мерзімінің өтуін тоқтату және
үлісі туралы ереже біршама толықтырулармен жаңқыртылады.Құқықтық қатырастар
субъектілеріне қатыссыз оларды қолдануға бірдей кһзқарас осы ережедегі
айтарлықтай жаңалық болып табылады.
Сонымен қатар қарызды тану талап қою барысын тоқтатуға
негіз ретінде заңды тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастарға да таралады.
Талап қоюдың қолданылуы. ҚР Азаматтық кодексінде талап
қоюды қолдану туралы мәселеге принципті түрде жаңа көзқарастан келген. ҚР
Азаматтық кодексінің 179-бабының 2-тармағында мынадай норма бекітілген. Сот
талап қоюды сот шешәм шығарғанға дейін жасалған дауда тек талаптардың
мәлімдеулері бойынша қолданылады. ҚР Азаматтық кодексінің жоғарыда
келтірілген нормасында дауда талаптардың талап қоюды қолдануы үшін
арыздануы туралы айтылмағанымен, іс жүзінде мұндай арызды жауапкер беруі
тиіс,өйткені ол сот шешімінде талап қоюды қолдану жолымен талаптан бас
тартуға мүдделі.
ҚР Азаматтық кодексіне бірнеше жаңа принципті жаңа
ережелер енгізілуімен байланысты талап қоюдың бірқатар мәселелері де
осындый. Өтпелі кезең жағдайындағы құқықтық қатынастарда және жаңа
нормаларды осылайша пайдаланулар болып табылады.
1.3 Талапқа процессуалдық және материалдық мағынада құқық
Талапқа құқық - ұлғаның заңмен қорғалатын мүддесін немесе бұзылған
құқықтарын қорғау мақсатында жауапкермен материалдық-құқықтық дауды
қарау және шешу туралы талабымен мүдделі тұлғаның заңмен қамтамасыз
етілген сотқа шағымдану мүмкіндігі. Жалпы қабылданған көзқарастарға
сәйкес, талап екі құқылылықтан (правомочие) тұрады: талапты ұсыну
құқығы және талаптан қанағаттанырыну құқығы. Талапқа процессуалдық
мағынасы құқықтың деп аталатын талапты ұсыну құқығы – белгілі
процессуалдық тәртіпте соттан туындаған дау бойынша істі қарауға
және шешім шығаруға талап ету құқығы. Осы құқықты жүзеге асыру алғы
шартарының талаптары азаматтық-процессуалдық заңдылықтармен анықталады.
Бұл жерде айта кететін жай, процессуалдық мағынада талапқа құқық
жалпы ережелер бойынша, қандай да бір мерзімнің өтуіне байланыссыз.
Сотқа талаптың ескіруінің мерзім өтуіне байланыссыз кез келген уақытты
шағымдануға болады.
Талапқа материалдық мағынада құқық басқаша айтсақ, талаптан
қанағаттандырылу құқығы сот арқылы талапкердің талаптын мәжбүрлі жүзеге
асыру мүмкіндігі. Талап қойғанға дейін талап қою мерзімнің өтіп
кетуі соттың талаптан бас тарту туралы шешім шығаруына негіз болады.
(АК 179 б. 3 т)
Талаптың ескіруінің императивтік тәртіптері
Талаптың ескіру мерзімдерін және олардың есептелу тәртібін
анықтайтын заңның ережелері негізінен императивтік сипатта болады.
Тараптар өздерінің келісімі бойынша талаптың ескіру мерзімнің
ұзақтығынөзгерте алмайды. Сонымен қатар, заң, талап мерзімін сот шешім
шығарғанға дейін дауда тарап жасаған мәлімдемен бойынша ғана сот
қолданатыны (АК 179 б. 2т) туралы маңызды ережені қамтиды. Бұл егер де
жауакер сотқа өтінген талаптың өтуі фактісін пайдалануы келмесе, сот
қандай да бір мерзімнің өтуіне қарамастан жауапкер мен талапкер
арасындағы материалдық-құқықтық дау бойынша істі қарау, шешім
шығаруға міндетті екендігін білдіреді. Бұл ережені кеңінен
талқылауға болмайды, еңбек, мысалы, мәліме жасаған кезде олардың мүмкін
болатын дауларына талаптың ескіру мерзімін қолданбау туралы келісім
алуы мүмкін. Мұндау мәліме заңға қайшы болғандықтан жарамсыз болып
саналады. Талаптың ескірілуінің қолданылуы туралы – сот органының
шешіміне талапкер мен берілген пайда болған дауға қатысты ғана беруге
болады.
Талап қою таралмайтын талаптар
Жалпы ереже бойынша, талапты қою барлық азаматтық құқықтық
қатынастарға таралады. Ерекшелік ретінде ескерту мерзімі заңда тікелей
көрсетілген талаптар қатарына қолданылмайды. АК 187б сәйкес, талапты
заңда қарастырылған басқа реттерде материалдық емес игіліктер
мүліктік емес өзіндік құқықтарды бұзудан туындайтын; салымшылардың
банкіге банктік салымдарда беру туралы талаптарына, азаматтың өмірі
мен денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптарына
қолданылмайды. Ең соңғы жағдайда талап қою мерзімі өтіп кеткеннен
кейін қойылған талаптар талап қойыла бастаған соң 3 жылдан асырмай
қанағаттандырылады. Талап қою, сонымен қатар, меншік иесінің немесе
басқа иеленушінің құқығының кез келген бұзылуы неліктен айыруға
байланысты болмаса, олардың осы құқық бұзушылықты жою туралы
талаптарына қолданылмайды. Көрсетілген тізім жеткілікті болып
табылмайды, себебі заңмен талап қою қолданылмайтын жағдайлар анықталуы
мүмкін.
ІІ. Азаматтық талап қою мерзімі, түрлері, ерекшеліктері, орындалу
мерзімдері
2.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдер.Мерзімдердің түсінігі, есептелуі және
түрлері
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері. Азаматтық құқықтарды
жүзеге асыру мерзімі деп – субъективтік құқықтарды иеленушінің
субъективтік құқықтарын жүзеге асыру. Көбінесе ол - заңмен немесе
нормативтік актілермен бекітіледі, бірақ жақтардың келісімен де
қарастырылуы мүмкін. Бұл мерзімдер, өз кезегінде, азаматтық құқықтарды
жүзеге асыру мерзімі, талаптық, кепілдік мерзімдер, пайдалану, қызмет,
жүзеге асыру, сақтау, көлік мерзімдері болып бөлінеді.
Азаматтық құқықтардың болу мерзімдері – бұл субъективтік құқықтардың
уақытта әрекет ету мерзімі. Оларды ерекше топқа бөлу, мерзімсіз
құқықтармен, мысалы, меншік құқығы, авторлық құқық, тұрғын үйді
жалдау құқығы т.б. және белгісіз мерзімге әрекет ету құқықтары,
мысалы, белгісіз мерзімге бекітілген жалдау шарты бойынша мүлікті
пайдалану құқығы әрекет ету шектеру уақытпен шектелген субъективтік
құқықтардың бар болуымен байланысты.
Осылай, сенімхат 3 жылдан артық емес мерзімге берлуі мүмкін,
шығармаға патент әрекетінің мерзімі жиырма жылмен шектелген, авторлық
құқық автордың барлық өмірі және оның өлімінен кейін (мерзімсіз
қорғалатын авторлық құқылықтан басқа) әрекет етеді және т.б.
Субъективтік құқықтардың уақытша әрекетін шектеуді еңгізудің
себептері әртүрлі сипатталады, дегенмен, бұл көбінесе тұлғаның
мүдделерінің тұтастай қоғам мүдделерімен сәйкес келуінің
қажеттілігімен қамтамасыз етіледі.
Субъективтік құқықтардың болу мерзімінен мерзімдері ажырату қажет.
Олар, сонымен өкілетті тұлғаға қатаң анықталған ұйымдастыру үшін
өкілетті тұлғаға қатаң анықталған уақыт береді. Дегенмен, егер
құқықтардың мерзімдері осу құқықтардың қалыпты жалғасуын анқтаса,
онда мерзімдер орындалмауы немесе орындалуы қажетті емесе жағдайларда
субъективтік құқықтардың алдын ала тоқтатылуын тағайындайды. Осылай,
тұрғын үйде жалға алушының ұзақ уақыт болмауы, егер де ол жалға алу
шартында көзделген болса, жалға алу шартын тоқтатудың негізі болып
табылады.
Субъективтік құқықтардың болу мерзімінен мерзімдердің айырмашылығы,
өкілетті тұлғамен жүзеге асырылуы қажетті шарттар негізінде болуы
мүмкін субъективтік құқықтарды ғана қарастырады.
Азаматтық құқықта мерзімдерге қатысты пікірлер көп емес. Талаптық
мерзім - өкілетті тұлғаның міндетті тұлғаға олардың арасындағы болған
түсініспеушілікті реттеу мақсатында өзінің бұзылған құқықтарын сотқа
дейін қорғауға құқылы, ол кейінде міндетті мерзім аралығы.. Бұл
ережені ерікті түрде шешілуі мүмкін, бұзылған құқықты қорғау туралы
мәселелержәне тараптар арасында дау болмаған, істің мән жайы анық
болған жағдайларда бұзылған азаматтық құқықтарын қалпына келтіруді
және өндірістік емес процессуалдық шығындарды азайтумен, заң
шығарушының соттық істердің санын қысқартуға тырысуы негізделеді.
Тауарларды ауыстыру туралы немесе кемшіліктерін жою туралы
претензиялық талаптарын жеткізушіге кредитормен кемшіліктерді бекіту
үшін, ұзақ пайдаланушыға немесе сақтауға арналған таруарларға қатысты
заңмен, сонымен қатар, стандарттармен, техникалық жағдайлармен немесе
шартпен одан да ұзақ мерзімдер қарастырылуы мүмкін. Былайша айтқанда,
кепілдік болып табылатын көрсетілген мерзім ішінде бұйымды ауыстыру
және барлық кемшіліктерді өз есебінен жоюға міндеттенеді және
бұйымдық қызметті қарсылықсық орындағаны үшін борышкер кепілденеді.
Заң бойынша, кепілдік мерзімдер бұйымды қабылдау кезенде
байқалмайтын, бірақ оны пайдалану сақтау, өндеу, эксплуатациялау және
т.б. үрдістер кезінде кемшіліктерден қорғау үшін бекітіледі.
Кей жағдайда кепілдік күнтізбелік мерзімге емес, басқа да
тәсілдермен, мысалы, кепіл машинаның километр жүргізуімен беріледі.
Кепілдік – заңмен қарастырылғандай басқа да сипаттағы мерзімдер,
мысалы, пайдалану,сақтау, өндеу, транспорт. Осыған байланысты олар
негізінен жеке топтарға бөлінбейді және әдебиеттерде кепілдік
мерзімдердің түрлері ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты, олар ерекшеліктерге ие бола отырып, ерекше
құқықтың салдарларға әкеліп соғады. Солай, уақыт өте келе пайдалану
қасиетін жоғалтатын тауарларға, химияның тұрмыстық бұйымдарға,
медикаменттерге, иіс су – косметикалық тауарларға, азық-түліктерге
қатысты пайдалану мерзімі бекітіледі. Пайдалану мерзімі өтп кеткен
тауарларды сату тыйым салынады. Тауарлардың пайдалану мерзімі оны
жасаған күннен бастап есептелеу және тауарды пайдаланудың жарамдылығы
уақыт кезеңі мен, немесе күнмен анықталады.
Пайдалану мерзіммен дайындаушы тұтынушыға тауарды мақсатқа сай
пайдалануын қамтамасыз етуге немесе оның кесірінен болған
кемшіліктері үшін жауапкершілікке тартылуға міндетті – тауардың қызмет
мерзімімен ұқсас. Дегенмен, егер де мерзім нормативтік-техникалық
құжаттармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті
Тарих, экономика және құқық факультеті
Курстық жұмыс
Тақырыбы: Азаматтық талап қою мерзімі
Орындаған:
Тексерген:
Орал- 2015 жыл
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
Негізгі бөлім:
І. Азаматтық құқық және талап түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі мен
құрылымы ... ... ... ... ... .6
1.2 Азаматтық Кодекстегі талап қою
ұғымы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..9
1.3 Талапқа процессуалдық және материалдық мағынада
құқық ... ... ... ... ..14
ІІ. Азаматтық талап қою мерзімі, түрлері, ерекшеліктері, орындалу
мерзімдері
2.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдер.Мерзімдердің түсінігі, есептелуі және
түрлері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.2 Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру және азаматтық міндеттерді орындау
мерзімдері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .20
2.3 Азаматтық талап қою
мерзімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...24
2.4 Талаптың ескіруінің қалпына келтірілуі үзіліс,
тоқтатылуы ... ... ... ... ..28
2.5 Талап қою мерзімінің басқа мерзім түрлерінен
айырмашылығы ... ... ...29
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..36
Кіріспе
Кез келген демократиялық, құқықтық мемлекет құруды басты бағыт ретінде
ұстанған мемлекет пен қоғамды басты құндылық адам және оның өмірі, құқығы
мен бостандығы екендігі белгілі. Ал адам құқығын қорғаудың ең басты
көрсеткіші оны қорғаудың мемлекеттік механизімі мен қоғаммүшелерінің
өздеріне берілетін мүмкіншіліктің деңгейімен анықталады. Мемлекет тиісті
жағдайда мәжбүрлеу әдісін қолдана отырып қажетті шараларды қолдануды
міндетіне алса, қоғам мүшелері нормативтік-құқықтық актілерде көзделген өз
құқықтарын пайдалана отырып тиісті қадамдарды жасауы қажет болады. Ал
белгілі бір топтардың, яғни өз құқығын қорғауға мүмкіндігі жоқ адамдардың
мүддесін қорғайтын әртүрлі мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың өкілеттігі
шеңберінде жүзеге асырылады.
Құқық пен мүддені қорғаудың сәтті де тиімді жүзеге асырылуы мемлекет
бекіткен құқықтық тетіктердің тиімділігі мен икемділігі, сапалылығы мен
қоғамдық өмірдің деңгейі мен сәйкестігіне байланысты болады.
Нарықтық қатынастардың қалыбы орныққан демократиялық қоғамда меншік
және өзге де мүліктік құқықтар қасиетті ұғым болып саналады әрі оны қорғау
да мемлекеттің ең басты міндеттерінің бірі болып табылады.
Белгілі бір құқықтар мен заңды мүдделерін қорғау үшін адамдар оның
қорғаудың сан түрлі тетіктерін қолданады және қорғану тәсілін таңдау құқығы
олардың өздеріне қалдырылады. Яғни құқықтар мен бостандықтарды мемлекеттік
немесе өоғамдық тәртіпте қорғауды жүзеге асырады. Азаматтар мен ұйымдар
даулы құқықтарын жүйелеп көбінще соттарға халықаралық төреліктерге
жүгінеді.
Жалпы алғанда соттық тәртіпте қаралатын істердің түгелге жуығы талап
қою тәртібімен жүзеге асырылады. Талап және оның элементтерінің ұғымы мен
түрлеріне теориялық тұрғыда салыстырмалы саралау жүргізе отырып талдам
жасау мәселенің құндылығын айқындай түсетіндігі анық жағдай. Талап нысаны
мен негізінің өзекті мәселелері, мазмұны мен субъектісіне, талаптың
объектісіне тәжірилік сараптама жасау нәтижесінде белгілі бір кемшіліктерді
айқындай отырып, оны шешудің жолдарын ұсыну көзделеді. Талап өндірісіндегі
қолданыстағы терминдердің қазақша атауларының жай-күйі мен құқықтық ахуалы
туралы тезден өткізілуге жататын терминдердің мәселелері мен аудармалық
қателіктердің негізін ашып көрсетіп, ұсыныстар әзірлеу.
Талап қою азаматтық іс жүргізу құқығының ең бір күрделі де ауқымды
бөлігі болып табылады. Талап ұғымы, оның түрлері, талап арыздың теориялық
мәселесі, талаптың құрамдас бөліктерінің құқықтық мәселелерінің өзектілігі
көптеген үдерісші-заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектерініңобъектісіне
айналды. Талаптың элементтері мен түрлерінің сипаты мен ерекшелігіне
қатысты қазақстандық та, ресейлік те ғалымдар қалам тартуда. Атап өтетін
болсақ олар Ю.Г Басин, З.Х Баймолдина, З.К Абдулина, А.Ж Касенова, Т.Е
Каудыров, Г.А Жайлин, және т.б. Ресейлік ғалымдарды атап өтсек:
-Осокина Г.А., Филиппов П.М., Чечот Д.М., Анисимова Л.И., Арапов Н.Т.,
Абрамов С.М., Башкатов Н., Безлипкин Т.Т., Василенко К.М., Василева Г.Д.,
Викут М.А., Гурвич М.А., Добровольский А.А., Иванова С.А., Джалипов В.Г.,
Елисейкина Г.Ф., Иванов О.В., Кожухарь А.Н., Анисимова Л.И., Кострова Н.,
Комиссаров Н.И., Осипов Ю.Н., Курылев С.В., Треушников М.К., Пушкарь Е.Г.,
Пятиллетов И.М., Шакарян М.С., Швейцарь Д.В., Юдельсон К.С. тағы басқа да
көптеген ғалымдар ғылыми еңбектерінде көрсетіп кеткен.
Аталған ғалымдардың еңбектерінде талаптың құрамдас бөліктерінің ұғымы
мен түрлерінеғ талап қою мерзіміне, маңыздылығы мен ғылыми құндылығы жоғары
дәрежеде теориялық және тәжірибелік сипатта зерттеу жүргізген.
Курстық жұмыстың тақырыптық мәселелерін талқылау кезінде талап
ұғымынан бастап талап арыздың құрылымы мен нысанының құқықтық маңызына
тоқталып, талап элементтеріне жеке бөлімде толық қарастырып, мерзімдеріне
тоқталып өтіледі. Зерттеу жұмысының жазылу барысында сонымен қатар әртүрлі
ғылыми монографиялар мен кітап, оқу құралдары, газет-журнал беттеріндегі
мақалалар пайдаланылды.
Курстық жұмыста зерттеу тақырыбының қайнар көздеріне жалпылай
сараптамалық талдам жасай отырып талаптың құрамдас бөліктерінің құрылымын
анықтау, талап элементтерінің жеке түрлерінің құқықтық-теориялық
мәселелерінің мәнін ашып заңнамалық кемшіліктерге саралау жүргізу, талап
институтындағы терминдер мәселесіне талдау жасай отырып талап қою мерзімін
анықтау қарастырылды.
Курстық жұмыстың негізгі мақсаттар легі:
Азаматтық талап қою ұғымының теориялық аспектілеріне талдам жасау,
Азаматтық талап түсінігінің құқықтық мәнін ашу,
Азаматтық талап арыздың құқықтық табиғаты мен ұғымына сипаттама беру,
Азаматық талаптың элементі мәселесіне құқықтық сипаттама жасау,
Азаматтық талап элементтерінің түрлерінің ара жігін ажырату және
салыстырмалы талдам жасау,
Курстық жұмысының жазылуы балысында салыстырмалы, логикалық жүйелі
құрылымдық, статистикалық, формальды ойлау түрі, салыстырмалы құқықтық,
диалектикалық-материалистік тұрғыда әдістер қолданылды.
Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
І. Азаматтық құқық және талап түсінігі
1.1 Азаматтық құқықтық қатынастардың түсінігі мен құрылымы
Азаматтық құқықтық қатынас және қоғамдық қатынастарды азаматтық
-–құқықтық реттеу механизмі. Түрлі нормативті актілердегі азаматтық-
құқықтық нормалар азаматтық құқық пәнің құрайтың қоғамдвқ қатынастарды
реттеуге шақырылған. Азаматтық-құқықтық реттеу механизмін ашуда басты
рольды азаматтық құқықтық қатынас түсінігі атқарады.
Қоғамдық катынастардың азаматтық құқық нормаларын реттеу нәтижесінде олар
құқықтық форманы иемденіп, азаматтық құқықтық қатынасқа айналады. Азаматтық
құқықтық қатынас – бұл азаматтық құқық нормасымен реттелген қоғамдық
қатынас сияқты. Оның пәніне мүліктік және жеке мүліктік емес қатынастар
кіреді. Мүліктік қатынастарды азаматтық құқықпен реттеу нәтижесінде
азаматтық мүліктік құқық қатынастары туындайды. Егер жеке мүліктік емес
қатынастар азаматтық құқық нормаларымен реттеме, жеке мүліктік емес құқық
қатынастары тағайындалады.
Азаматтық құқық ең алдымен, қоғамның экономикалық базисі сферасында
жатқан мүліктік қатынастармен байланысты. Олардың құқықтық реттелуі
азаматтық құқықтық қатынастарда көрінбейтін бірқатар ерекшеліктермен
сипатталады.
Азаматтық құқықтық қатынастардың ерекшеліктері. Азаматтық құқық пәніне
кіретін қоғамдық қатынастар жақтардың заңдық теңдігі әдісімен реттеледі.
Жақтардың заңдық теңдігі азаматтық құқықтық қатынастын бөлінбейтін қасиеті
болып табылады. Осы қасиеттің жойылуынан құқықтық қатынас табиғаты да
өзгереді. Азаматтық құқықтық қатынас оның қураумен элементтері түрінде
қарастырылады, оларға құқықтық қатынастың мазмұны, формасы, субъектілері
мен объектілері кіреді.
Азаматтық құқықтық қатынастың мазмұны мен формасы
Азаматтық құқықтық формасы. Қоғамдық қатынастарды азаматтық-құқықтық
реттеу процесінде олардың мүшелері субъективті құқықтар мен
міндеттемелермен бөлінеді, ол болашақта құқықтық қатынас шегіндегі мүшелер
тәртібін анықтайды. Азаматтық құқықтық қатынас формасы. Мүшелерге тән
субъективті құқықтар мен міндеттер оның құқықтық формасын қурайды.
Субъективті құқық түрінде құқықтық тулғаның тәртібінің заңдық қамтылған
өлшемі түсіндіріледі, ал субъективті міндеттеме – азаматтық құқықтық
қатынастасы міндетті тулғаның қажетті тәртібінің заңдық қамтылған өлшемі.
Азаматтық құқықтық қатынас мазмұны мен формасының бірлігі. Азаматтық
мүліктік қатынасты оның экономиялық базисіне толық жатқызуға болмайды. Ол
экономиялық мазмұны мен құқықтық формасының диалектикалық бірлігін
көрсетеді. Азаматтық мүліктік құқықтық қатынас мазмұны экономиялық базис
сферасында болады. Азаматтық құқықтық қатынас спецификасы оның субъектілері
мен объектілеріненде байқалады.
Азаматтық құқықтық қатынас субъектілері. Азаматтық құқық қатынас мүшелер
олардың субъектілер мен аталады. Азаматтық құқық қатынас адамдар
арасында қалыптасады. Сондықтан субъект түрінде жеке индивидтер,
әйтпесе белгілі бір адамдар ұйымы көрінеді. Біздің елде субъект түрінде тек
Қазақстан Республикасының азаматтары ғана емес, шет ел азаматтары жеке
азаматтығы жоқ тұлғалар бола алады.
Сонымен, азаматтық құқық қатынас субъектілері мыналар:
1. Қазақстан азаматтары, шет елдік азаматтар, жеке азаматтығы жоқ
тұлғалар
2. Қазақстандық жеке шет елдік заңды тұлғалар
3. Қазақстан республикасы, әкімшілік-территориялық бірлестер
Азаматтық құқық қатынас объектілері. Азаматтық құқық қатынас объектісі
түрінде оның субъектілерінің материалдық жеке материалдық емес игіліктерге
бағытталған тәртібі көрінеді. Азаматтық мүліктік құқықтық қатынастың
спецификасы сол, оның мүшелері өз тәртібі мен тек бір-біріне ғана емес,
белгілі бір материалдық игіліктерге жер ете алады. Азаматтық құқық қатынас
субъектілерінің тәртібі азаматтық мүліктік құқықтық қатынастық объектісін
құрайды. Субъектілердің өзара әрекет ету процессіндегі жеке материалдық
игілікке бағытталған тәртібін бөліп көрсетуге болады. Біріншісі, азаматтық
мүліктік, құқықтық қатынас мазмұнын құраса, екіншісі – оның объектісін
құрайды. Азаматтық мүліктік құқықтық қатынастың өз мазмұнымен объектігі
әсерінің механизмі келесідей: құқықтық тұлға өз тәртібімен сәйкес
материалдық игілікке бағытталған әрекет жасайтын міндетті жаққа әсер
етеді.
Жеке мүліктік емес құқықтық қатынаста болып - бедел, жетістік қызмет
репутациясы, адам аты, заңды тұлға атауы, тағы басқа сияқты материалдық
игіліктерге бағытталған жақтардың тәртібі табылады. Бірақ кез келген
азаматтық құқықтық қатынаста объект адам қажеттілігін қанағаттандыруға
қабілетті белгілі бір игіліктерге бағытталған оның мүшелерінің тәртібінен
сипатталады.
Азаматтық құқық қатынас түрлері
Мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтық қатынастар. Қандай қоғамдық
қатынастын азаматтық құқық нормасымен реттелгеніне қарап, мүліктік және
жеке мүліктік емес құқықтық қатынастарды бөліп көрсетеді. Мүліктік
құқықтық қатынастар құндық қатынастарды реттеу нәтижесінде, ал жеке
мүліктік емес – азаматтық заңның жеке мүліктік емес қатынастарды реттеу
нәтижесінде бекітіледі. Мүліктік және жеке мүліктік емес құқықтық қатынас
спецификасы субъективті құқықты қорғаудың ерекше әдістерін анықтайды.
Мүлік құқығы зиянның орнын толтыру жолымен қорғалса, жеке мүліктік
еемес құқықты қорғау басқа әдістермен жүргізіледі.
1.2 Азаматтық Кодекстегі талап қою ұғымы
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің жалпы бөлімінде көзделген талап
қою туралы ереженің бұрынғы күшіндегі Азаматтық заңдардан айтарлықтай
өзгешелігі бар. Азаматтық құқықтың қазіргі институты ұғымдарына, талап қою
мерзімдері мен оларды есептеудің тәртібіне, талап қоюдың қолданылуы және
талап қою мерзімінің өту салдарына қатысы бар.
Талап қою ұғымы.Бұл түсінік заңның бірқатар саласында кездеседі.
Қандай жағдайда болса да ол құқықтық себептерге әкелетін белгілі бір мезгіл
кезеңін білдіреді.1991 жылғы Азаматтық заң негіздері мүлік иесі болмаса да,
жылжымайтын мүлікке он бес жылдан артық немесе басқа мүлікке бес жылдан
артық өз мүлкіндей адал, ашық және үздіксіз иелік еткен азамат немесе заңды
тұлға осы мүлікке меншік иесі құқығын алатындығын анықтап, иелену
мерзімінің өтуі туралы тұңғыш рет құқықтық норма енгізілді. Осы ереже
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 240-бабында жаңғырылған.Бұл
орайда иелік етудің мерзімі өтуі негізінде иемдену құқын сот жолымен тану
көзделмеген.Бұл Қазақстан Республикасы Президентінің Жылжымайтын мүлікке
құқықтарды және онымен жасалатын мәмілелерді мемлекеттік тіркеу туралы
Жарлығында да айтылмайды. Осылайша жоғарыда келтірілген нормаларда мерзімі
өту –уақыттың белгілі бір кезеңі ретінде сот қатысуынсыз құқықтық себеп-
салдарға әкеліп соғады.
Талап қою институты басқаша әрекет етеді. Осы мерзімі өту дегеннің
өзі талап қоюмен байланысты, сондықтан ол тек соттың талап арызды қарау
процесінде ғана қолданылуы мүмкін.
Дегенмен, талап қоюды қолдану азаматтық-құқықтық қатынастар саласында
ғана белгіленбеген. Қолданылып жүрген заңда талап қою мерзімінің өтуі
отбасы құқында, тұрғын үй құқы, салық құқында , банкі құқығында , көлік
Жарғылары мен Кодекстерде, халықаралық келісімдерде көзделген.
Талап қою туралы бастапқы құқықтық ережелер азаматтық заңда берілген.
Талап қоюдың мерзімін есептеу, қолдану, талап қоюдың мерзімі өтуіне ,
тоқталуына, үзілуіне қарамастан талап қоюды қабылдау жәнеталап қоюды
қалпына келтіру тәртібі туралы азаматтық-құқықтық нормалар тек отбасының
құқында ғана емес,сондай-ақ жоғарыда көрсетілген салаларда да қолданылады
деп санауға болады. Сондықтан да талап қою деген түсінік құқықтың барлық
салалары үшін біртұтас болып табылады.
Сонымен, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 177-бабында
берілген талап қоюдың ашық анықтамасында қандай жаңалықтар бар.
Айырмашылықтарды табу үшін анықтау мәтіндерін келтірейік:
1) талап қою дегеніміз- адам құқығының немесе заңмен қорғалатын
мүдденің бұзылуынан туындайтын талаптың қанағаттандырылуы мүмкін
болатын уақыт кезеңі;
2) құқы бұзылған адамның талап қоюы бойынша оның құқығын қорғау
мерзімі(талап мерзімі)- Азаматтық заң негіздерінің 42-бабы.
Осы анықтамаларды салыстыру талап қоюдың ескіру мәнін ашуда мынандай
айтарлықтай жаңа сәттерді анықтауға мүмкіндік береді. Біріншіден,
Азаматтық кодекстің 177-бабында, талап қою – ол уақыт кезеңі деп атап
көрсетілген. Мерзімнің уақыты көрсетілген күнтізбелі датамен анықталуы
мүмкін екендігі белгілі. Ал ол уақыт кезеңі ретінде сөзсіз болуы
немесе белгіленуі тиіс(ҚР-ның Азаматтық кодексінің 172-бабы).
Мерзімді анықтаудың осындай әр түрлі тәсілдерін ескере отырып,
талап қоюды, атап айтқанда , уақыт кезеңі ретінде анықтау – қажетті
нақтылау болып табылады. Екіншіден, талап қою бір қарағанда құқықтық
қорғау мерзімі деген сөзден көрінуі мүмкін болғандай, өздігінен
бұзылған құқықты қорғау қызметін атқармайды. Ол талап қою арқылы
талапты сот қанағаттандыруы мүмкін шектегі уақыт шектеуі болып
табылады.
Дегенмен, талап негізі жеткіліксіз болса, талап қою мерзімі
өткендігіне қарамастан талап арыздың қабылданбауы мүмкін. Бір сөзбен
айтқанда, құқық бұзудың барлығы бірдей тек талап қоюмен қорғалмауы
мүмкін. Сондықтан да ҚР Азаматтық кодексінің 177-бабында талап қою
қызметі талапты мүмкін болғанша қанағаттандырудың уақыт шегі ретінде
белгіленген.
Негізгі талапты сот арыздың қойылу шегінде қанағаттандырады, ал
негізсіз талап осындай талап берілгеніне қарамастан, сондай-ақ талап
қою шегінде ққабылданбауы мүмкін. Үшіншіден, Азаматтық кодекстің 177-
бабында адам құқының немесе заңмен қорғалатын мүдденің бұзылуынан
туған талап қоюдың қанағаттандырылуы туралы көрсетілген, Азаматтық заң
негіздерінің 42-бабында құқы бұзылған адамның талап қоюы бойынша
құқықты қорғау туралы айтылған.
Осы нормаларды салыстыру- талап қою бір жағдайда тек
субьективті азаматтық құқықты бұзумен ғана емес, сондай-ақ күшіндегі
құқықтық норманы, ал басқа жағдайда талапкердің бұзылған
субьективтік құқын қорғаумен ғана байланысты. Соңғы жағдайда
нормативтік қағидалар мен тәжірибедегі болмысқа қарсы талап қоюдың
әрекет ауқымы тарылған.
Талап қою мерзімдері ҚР Азаматтық кодексінің 178-бабында талап
қою мерзімін екі түрге бөледі: жалпы мерзім және талап қоюдың
арнаулы мерзімі. Азаматтық заң негіздері уақытын үш жылдап белгілеген
даулы құқықтық қатынастардың субьективті құрамына қарамастан талап
қоюдың осындай жалпы мерзімі Азаматтық кодексте де қабылданған.
Негізінде кез келген тұлғаның талап арызы бойынша құқықты қорғау
үшін үш жылдық жалпы мезгіл белгіленген. Сондықтан да кодексте
көзделген мемлекеттік және басқа да ұйымдар үшін талап қоюдың бір
жылдық мерзімі бөлігіндегі алып тастау қолданылмауы тиіс.Осылайша ұүш
жылдық талап қоюдың жалпы мерзімі республикада 1993 жылғы 30 қаңтардан
бастап қның субьектілік құрамына қарамастан барлық даулы құқықтық
қатынастарға қолданылады.Жалпы мерзіммен салыстырғанда Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің өзінде талап қоюдың арнайы мерзімі
көзделген: 162- бапта мәміленің күші жоқтығымен байланысты даулар
бойынша талап ұоюдың 10- жылдық мерзімі белгіленген. Қазақстан
Республикасының Президентінің Салық және бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы Жарлығында салықтың қайта қаралған сомасы
немесе салықтың бұрын есептелген сомасын төлеу туралы салық органдары
қызметінің талабына, сондай-ақ салық төлеушілердің салықты қайтару
немесе артық төленген соманы есептеу туралы талаптарына бес жыл
белгіленген.
Бір сөзбен айтқанда, талап қоюдың мерзімін ұзартуға деген бағыт
байқалады.
Тасымалдау, сондай-ақ көлік жарғылары және кодекстері, байланыс
жарғысы бойынша қатынастардан туындайтын талаптар бойынша қысқартылған
мерзімдер сақталған. Талапты басқа мүдделі адамдар немесе прокурор
қойған жағдайда дау бойынша талап қоюға шарттың күші жоқ деп тануға
негіз болатын жағдайлар туралы талапкер білген немесе білуге тиіс
күннен бастап алты айды құрайды, бірақ шартқа қол қойылған күннен
бастап үш жылдан кешіктірілмейді. Бұл талап қоюдың жаңа мерзімдері
1996-жылғы 1-қаңтардан кейін туындайтын жағдайлар оған негіз болған
дауларға қолданылады.
Талап қоюдың мерзімін есептеу тәртібі.
Талап қою мерзімін есептеу кезінде бастапқы сәттің, талап қоюға
қосылатын үздіксіз уақыт өтуінің маңызы бар. Қазақстан Республикасы
Азаматтық кодексінің 180-бабы жалпы ереже ретінде ескірген, талап қою
мерзімінің басталуы, тұлға құқының бұзылғандығы туралы білген немесе
білуге тиіс күннен басталатындығын белгілеген. ҚР Азаматтық кодексінің
талап қоюдың басталуын анықтаған кезде талап қоюға құқық деген түсінік
қолданылмайды. Бұл дәлелді болып көрінеді, өйткені талап қоюға құқық
процессуалдық негізде қандайда бір болмасын алғы шарттармен
ескертілмейді, ал талап қоюға құқық материалдық ретте ұсынылған
талапты қарау нәтижесінде белгіленеді. Сондай-ақ талап қоюдың басталуы
үшін тұлға өз құқығының бұзылғандығы туралы білуі немесе білуге
тиістілігі туралы нұсқау да алынып тасталған. Талап қоюдың тек
субьективті құқықты ғана емес, сондай-ақ күшіндегі құқықтық норманы
бұзумен байланысты туралы жоғарыда келтірілген пайымдаулардан талап
қою мерзімнің өтуі іс жүзіндегі немесе кез келген түрдегі құқық
бұзылуын лайықты түрде анықталуымен сабақтастырылғанын көреміз. ҚР
Азаматтық кодексінің 180- бабында талап қоюды қолдануды жеңілдететін
мерзімді және мерзімсіз міндеттемелерге қатысты талап қоюдың басталуы
туралы қағиданы дамытатын қосымша ереже енгізілген. Бұл бапта
көрсетілгендей, жалпы ережеден талап қоюдың басталуын алып тастау
кодекспен және басқа да заң актілерімен белгіленеді.
Мәселен, жалпы ережеден тысқары мына нормаларды келтіруге
болады:
1) негізгі міндеттемені орындау мезгілі көрсетілген және
анықталуы мүмкін емес немесе талап ету сәті анықталған
жағдайда, кепілдік берушіге немесе кепілшіге талап бойынша
талап қоюдың екі жылдық мезгілі кепілдік беру немесе кепілдік
шарты жасалған күннен басталса(ҚР Азаматтық кодексінің 336-
бабы);
2) мәміленің жарамсыздығымен байланысты даулар бойынша Азаматтық
кодексінің 159-бабының 9 және 10 тармақтары бойынша
көзделген негіздер талап қоюдың бір жылдық мезгілі зорлық
немесе қорқыту тоқталған күннен басталады. (ҚР Азаматтық
кодекстің 162-бабы);
1) тарап шартта талап қойған кезде сатып алу – сату шартын
жарамсыз деп танумен байланысты даулар бойынша талап қоюдың
алты айлық мерзімішартқа қол қойылған күннен басталады;
2) асырап алған баланың ата-аналарының, асырап алушының жұбайының
және асырап алу құқықтары бұзылған адамдардың асырап алуды
жарамсыз деп тану туралы талабы үшін талап қоюдың үш жылдық
мерзімі асырап алу туралы шешім шығарылған сәттен басталады(ҚР
К113-бап)
ҚР Азаматтық кодексіне талап қою мерзімінің өтуін тоқтату және
үлісі туралы ереже біршама толықтырулармен жаңқыртылады.Құқықтық қатырастар
субъектілеріне қатыссыз оларды қолдануға бірдей кһзқарас осы ережедегі
айтарлықтай жаңалық болып табылады.
Сонымен қатар қарызды тану талап қою барысын тоқтатуға
негіз ретінде заңды тұлғалар арасындағы құқықтық қатынастарға да таралады.
Талап қоюдың қолданылуы. ҚР Азаматтық кодексінде талап
қоюды қолдану туралы мәселеге принципті түрде жаңа көзқарастан келген. ҚР
Азаматтық кодексінің 179-бабының 2-тармағында мынадай норма бекітілген. Сот
талап қоюды сот шешәм шығарғанға дейін жасалған дауда тек талаптардың
мәлімдеулері бойынша қолданылады. ҚР Азаматтық кодексінің жоғарыда
келтірілген нормасында дауда талаптардың талап қоюды қолдануы үшін
арыздануы туралы айтылмағанымен, іс жүзінде мұндай арызды жауапкер беруі
тиіс,өйткені ол сот шешімінде талап қоюды қолдану жолымен талаптан бас
тартуға мүдделі.
ҚР Азаматтық кодексіне бірнеше жаңа принципті жаңа
ережелер енгізілуімен байланысты талап қоюдың бірқатар мәселелері де
осындый. Өтпелі кезең жағдайындағы құқықтық қатынастарда және жаңа
нормаларды осылайша пайдаланулар болып табылады.
1.3 Талапқа процессуалдық және материалдық мағынада құқық
Талапқа құқық - ұлғаның заңмен қорғалатын мүддесін немесе бұзылған
құқықтарын қорғау мақсатында жауапкермен материалдық-құқықтық дауды
қарау және шешу туралы талабымен мүдделі тұлғаның заңмен қамтамасыз
етілген сотқа шағымдану мүмкіндігі. Жалпы қабылданған көзқарастарға
сәйкес, талап екі құқылылықтан (правомочие) тұрады: талапты ұсыну
құқығы және талаптан қанағаттанырыну құқығы. Талапқа процессуалдық
мағынасы құқықтың деп аталатын талапты ұсыну құқығы – белгілі
процессуалдық тәртіпте соттан туындаған дау бойынша істі қарауға
және шешім шығаруға талап ету құқығы. Осы құқықты жүзеге асыру алғы
шартарының талаптары азаматтық-процессуалдық заңдылықтармен анықталады.
Бұл жерде айта кететін жай, процессуалдық мағынада талапқа құқық
жалпы ережелер бойынша, қандай да бір мерзімнің өтуіне байланыссыз.
Сотқа талаптың ескіруінің мерзім өтуіне байланыссыз кез келген уақытты
шағымдануға болады.
Талапқа материалдық мағынада құқық басқаша айтсақ, талаптан
қанағаттандырылу құқығы сот арқылы талапкердің талаптын мәжбүрлі жүзеге
асыру мүмкіндігі. Талап қойғанға дейін талап қою мерзімнің өтіп
кетуі соттың талаптан бас тарту туралы шешім шығаруына негіз болады.
(АК 179 б. 3 т)
Талаптың ескіруінің императивтік тәртіптері
Талаптың ескіру мерзімдерін және олардың есептелу тәртібін
анықтайтын заңның ережелері негізінен императивтік сипатта болады.
Тараптар өздерінің келісімі бойынша талаптың ескіру мерзімнің
ұзақтығынөзгерте алмайды. Сонымен қатар, заң, талап мерзімін сот шешім
шығарғанға дейін дауда тарап жасаған мәлімдемен бойынша ғана сот
қолданатыны (АК 179 б. 2т) туралы маңызды ережені қамтиды. Бұл егер де
жауакер сотқа өтінген талаптың өтуі фактісін пайдалануы келмесе, сот
қандай да бір мерзімнің өтуіне қарамастан жауапкер мен талапкер
арасындағы материалдық-құқықтық дау бойынша істі қарау, шешім
шығаруға міндетті екендігін білдіреді. Бұл ережені кеңінен
талқылауға болмайды, еңбек, мысалы, мәліме жасаған кезде олардың мүмкін
болатын дауларына талаптың ескіру мерзімін қолданбау туралы келісім
алуы мүмкін. Мұндау мәліме заңға қайшы болғандықтан жарамсыз болып
саналады. Талаптың ескірілуінің қолданылуы туралы – сот органының
шешіміне талапкер мен берілген пайда болған дауға қатысты ғана беруге
болады.
Талап қою таралмайтын талаптар
Жалпы ереже бойынша, талапты қою барлық азаматтық құқықтық
қатынастарға таралады. Ерекшелік ретінде ескерту мерзімі заңда тікелей
көрсетілген талаптар қатарына қолданылмайды. АК 187б сәйкес, талапты
заңда қарастырылған басқа реттерде материалдық емес игіліктер
мүліктік емес өзіндік құқықтарды бұзудан туындайтын; салымшылардың
банкіге банктік салымдарда беру туралы талаптарына, азаматтың өмірі
мен денсаулығына келтірілген зиянның орнын толтыру туралы талаптарына
қолданылмайды. Ең соңғы жағдайда талап қою мерзімі өтіп кеткеннен
кейін қойылған талаптар талап қойыла бастаған соң 3 жылдан асырмай
қанағаттандырылады. Талап қою, сонымен қатар, меншік иесінің немесе
басқа иеленушінің құқығының кез келген бұзылуы неліктен айыруға
байланысты болмаса, олардың осы құқық бұзушылықты жою туралы
талаптарына қолданылмайды. Көрсетілген тізім жеткілікті болып
табылмайды, себебі заңмен талап қою қолданылмайтын жағдайлар анықталуы
мүмкін.
ІІ. Азаматтық талап қою мерзімі, түрлері, ерекшеліктері, орындалу
мерзімдері
2.1 Азаматтық құқықтағы мерзімдер.Мерзімдердің түсінігі, есептелуі және
түрлері
Азаматтық құқықтарды жүзеге асыру мерзімдері. Азаматтық құқықтарды
жүзеге асыру мерзімі деп – субъективтік құқықтарды иеленушінің
субъективтік құқықтарын жүзеге асыру. Көбінесе ол - заңмен немесе
нормативтік актілермен бекітіледі, бірақ жақтардың келісімен де
қарастырылуы мүмкін. Бұл мерзімдер, өз кезегінде, азаматтық құқықтарды
жүзеге асыру мерзімі, талаптық, кепілдік мерзімдер, пайдалану, қызмет,
жүзеге асыру, сақтау, көлік мерзімдері болып бөлінеді.
Азаматтық құқықтардың болу мерзімдері – бұл субъективтік құқықтардың
уақытта әрекет ету мерзімі. Оларды ерекше топқа бөлу, мерзімсіз
құқықтармен, мысалы, меншік құқығы, авторлық құқық, тұрғын үйді
жалдау құқығы т.б. және белгісіз мерзімге әрекет ету құқықтары,
мысалы, белгісіз мерзімге бекітілген жалдау шарты бойынша мүлікті
пайдалану құқығы әрекет ету шектеру уақытпен шектелген субъективтік
құқықтардың бар болуымен байланысты.
Осылай, сенімхат 3 жылдан артық емес мерзімге берлуі мүмкін,
шығармаға патент әрекетінің мерзімі жиырма жылмен шектелген, авторлық
құқық автордың барлық өмірі және оның өлімінен кейін (мерзімсіз
қорғалатын авторлық құқылықтан басқа) әрекет етеді және т.б.
Субъективтік құқықтардың уақытша әрекетін шектеуді еңгізудің
себептері әртүрлі сипатталады, дегенмен, бұл көбінесе тұлғаның
мүдделерінің тұтастай қоғам мүдделерімен сәйкес келуінің
қажеттілігімен қамтамасыз етіледі.
Субъективтік құқықтардың болу мерзімінен мерзімдері ажырату қажет.
Олар, сонымен өкілетті тұлғаға қатаң анықталған ұйымдастыру үшін
өкілетті тұлғаға қатаң анықталған уақыт береді. Дегенмен, егер
құқықтардың мерзімдері осу құқықтардың қалыпты жалғасуын анқтаса,
онда мерзімдер орындалмауы немесе орындалуы қажетті емесе жағдайларда
субъективтік құқықтардың алдын ала тоқтатылуын тағайындайды. Осылай,
тұрғын үйде жалға алушының ұзақ уақыт болмауы, егер де ол жалға алу
шартында көзделген болса, жалға алу шартын тоқтатудың негізі болып
табылады.
Субъективтік құқықтардың болу мерзімінен мерзімдердің айырмашылығы,
өкілетті тұлғамен жүзеге асырылуы қажетті шарттар негізінде болуы
мүмкін субъективтік құқықтарды ғана қарастырады.
Азаматтық құқықта мерзімдерге қатысты пікірлер көп емес. Талаптық
мерзім - өкілетті тұлғаның міндетті тұлғаға олардың арасындағы болған
түсініспеушілікті реттеу мақсатында өзінің бұзылған құқықтарын сотқа
дейін қорғауға құқылы, ол кейінде міндетті мерзім аралығы.. Бұл
ережені ерікті түрде шешілуі мүмкін, бұзылған құқықты қорғау туралы
мәселелержәне тараптар арасында дау болмаған, істің мән жайы анық
болған жағдайларда бұзылған азаматтық құқықтарын қалпына келтіруді
және өндірістік емес процессуалдық шығындарды азайтумен, заң
шығарушының соттық істердің санын қысқартуға тырысуы негізделеді.
Тауарларды ауыстыру туралы немесе кемшіліктерін жою туралы
претензиялық талаптарын жеткізушіге кредитормен кемшіліктерді бекіту
үшін, ұзақ пайдаланушыға немесе сақтауға арналған таруарларға қатысты
заңмен, сонымен қатар, стандарттармен, техникалық жағдайлармен немесе
шартпен одан да ұзақ мерзімдер қарастырылуы мүмкін. Былайша айтқанда,
кепілдік болып табылатын көрсетілген мерзім ішінде бұйымды ауыстыру
және барлық кемшіліктерді өз есебінен жоюға міндеттенеді және
бұйымдық қызметті қарсылықсық орындағаны үшін борышкер кепілденеді.
Заң бойынша, кепілдік мерзімдер бұйымды қабылдау кезенде
байқалмайтын, бірақ оны пайдалану сақтау, өндеу, эксплуатациялау және
т.б. үрдістер кезінде кемшіліктерден қорғау үшін бекітіледі.
Кей жағдайда кепілдік күнтізбелік мерзімге емес, басқа да
тәсілдермен, мысалы, кепіл машинаның километр жүргізуімен беріледі.
Кепілдік – заңмен қарастырылғандай басқа да сипаттағы мерзімдер,
мысалы, пайдалану,сақтау, өндеу, транспорт. Осыған байланысты олар
негізінен жеке топтарға бөлінбейді және әдебиеттерде кепілдік
мерзімдердің түрлері ретінде қарастырылады.
Осыған байланысты, олар ерекшеліктерге ие бола отырып, ерекше
құқықтың салдарларға әкеліп соғады. Солай, уақыт өте келе пайдалану
қасиетін жоғалтатын тауарларға, химияның тұрмыстық бұйымдарға,
медикаменттерге, иіс су – косметикалық тауарларға, азық-түліктерге
қатысты пайдалану мерзімі бекітіледі. Пайдалану мерзімі өтп кеткен
тауарларды сату тыйым салынады. Тауарлардың пайдалану мерзімі оны
жасаған күннен бастап есептелеу және тауарды пайдаланудың жарамдылығы
уақыт кезеңі мен, немесе күнмен анықталады.
Пайдалану мерзіммен дайындаушы тұтынушыға тауарды мақсатқа сай
пайдалануын қамтамасыз етуге немесе оның кесірінен болған
кемшіліктері үшін жауапкершілікке тартылуға міндетті – тауардың қызмет
мерзімімен ұқсас. Дегенмен, егер де мерзім нормативтік-техникалық
құжаттармен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz