«Жүсіп – Зылиха» дастаны

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

Кіріспе

«Жүсіп - Зылиха» дастаны - махаббат туралы көне және көркем жыр. 3

I тарау

1. 1. «Жүсіп - Зылиха» дастаны сюжетінің бастау негізі. 4-6

1. 2. «Жүсіп - Зылиха» дастанының Алтын Орда дәуірі әдебиетінде жырлануы. 7-9

I I тарау

2. 1. «Жүсіп - Зылиха» дастанының идеялық мазмұны 10-12

2. 2. «Жүсіп - Зылиха» дастанындағы образдар жүйесі. 13-33

Қорытынды

«Жүсіп - Зылиха» дастанының тәрбиелік мәні 34

«Жүсіп - Зылиха» дастаны - махаббат туралы ең көне және көркем жыр

«Жүсіп - Зылиха» дастаны махаббат туралы көне әрі көркем жырлардың бірі. Әрі махаббат туралы ХІІІ ғасырда түркі тілінде жазылған алғашқы шығарма. Солай бола тұра дастанда тек қана екі жасттың махаббаты, пәк сезімі, махаббат жолында көрген азабы ғана айтылмайды. Сонымен қатар адамгершілік, қоғамдағы әділетсіздік тіпті сол кездегі қоғамдық құрылысқа деген сын көрініс тапқан. Және шығармада діни идеялар да кездеседі.

Десек те шығарма махаббат туралы. Қай заманда болмасын, қай халықта болмасын махаббат тақырыбына жүгінбеген ақын жоқ. Өйткені махаббат - ұлы сезім. Адам баласы, адамзат тарихы кей нәрселерді ұмытса да, махаббатты ұмытпақ емес. Махаббат ол өмірімізді әрлендіріп, өмірімізге сән беретін, мән-мағына беретін кереметтей сезім. Әр адам өз басынан махаббат сезімін өткергенде ғана осы бір сезімнің құдіреттілігін түсінер деп ойлаймын. Әрине, бізге жеткен дастандар да махаббаттың құдіреттілігін насихаттайды. «Жүсіп - Зылиха» дастанының ерекшелігі бұл дастанда екі жастың жас ерекшелігі махаббатқа кедергі болмайды. Зылиха Жүсіптен үлкен болса да олардың бір-біріне деген ынтық сезімі өшпейді.

Тақырыптың таңдалу себебіне келер болсақ, дастан махаббат туралы және қазақ даласына және жалпыға кең тараған дастан. Бұл дастанды тек кітаптан оқып қана қоймай бала кезімізде әжелеріміздің аузынан естіп қанып өскендіктен шығарма өте қызықтырды. Сонымен қатар шығарма ертегі іспеттес шытырман оқиғалы болып келеді және сол уақыттағы шын өмірге жақын болып келеді. Және оқиғалары өте қызықты.

Дастанды тек қазақ ғалымдары ғана емес сонымен қатар татар, өзбек, орыс ғалымдары да зерттеген. Дастан жай ғана зерттелмей ғалымдар арасында пікірталас туғызған да болатын. Қазақ ғалымдары ішінен дастанды біршама зерттеген Алма Қыраубайқызы болатын. Және де дастанның зерттелуіне өз үлестерін қосқан Н. Келімбетов, Ә. Қоңыратбаев, Х. Сүйіншіәлиевтер болатын.

Жүсіп - Зылмха дастанының бастау негізі

Казақ арасында "Жүсіп-3ылиха" деген атпен белгілі болған бұл сюжеттің негізі ежелгі мифтерден, Таурат пен Інжіл, Құран оқиғаларынан алынып, алғаш түрік әдебиетінде XIII - ғасырда (1212-1233 ж. арасы) тірілткен адам- Әли. Одан кейін XV ғасырда "Иусуф уа Зулайха" атты поэма жазған кісімін деп білген. Науаи зерттеуші ғалымдар оны ақындар антиологиясындағы үш жүз отыз алты ақын өмірінен келтірілген деректердің ішінде "Қисса Жүсіп" туындыгер Әли туралы ештеңе айтылмайтынын көрсетеді. Олай болса, бұл шығарма Дүрбек пен Науаи өмip сүрген ортаға белгісіз деген сөз.

Ал "Қисса Жүсіп" көбірек татар ғалымдары Тагирджанов Г., Джавад Алмаз, Ұсманов М., Хисаманов Н. Ш. бұл ecкepткiш ежелгі бұлғар бойынікі деген дәлелдер келтіруге тырысады. Одан бұрынырақтағы орыс тюркологтары Самайлович А. Н. Бертелеьс, Е. Э. Брокельман К., Жир Нэжш сияқты ғалымдардың бipi - Kiшi Азияда, бipi- Орта Азияда, бipi - Еділ бойында туған деп бағалаған. Орта Азияда туды деуге себеп болған нәрсе Әли қиссаның сопылық көзқарастары тұрғысынан Ахмет Иассауи "Хикметтеріне" ұқсастығы болатын.

Біз неміс ғалымы К. Брокельман айтқандай, бұл қиссада оғыз тілінің элементтері келтірілгенін тілге тиек ете отырып, оны Бұлғар ескерткіш дегеннен гөpi, оғыздардың ежелгі мекені Арал, Сыр бойы екенін ескеріп, осы өңірде туған қисса деген пiкipгe келеміз. Бұл қиссаның қазақ арасында кең тарағанын XIX-ғасыр басындағы Жүсіпбек Шайхисламұлы, Құлмұхаммед Байұғлы нұсқаларының жазылуынан анғаруға болады. "Қисса-Жүсіптің" Иассауи шығармаларының дәстүрін жалғастырғаны жөнінде Tүpiк ғалымы В. М. Кржатурж Анкарадан шыққан "Түрік әдебиеті тарихы" (1964) еңбегінде: "Әліге дейін-ақ Иассауидың діни шығармаларында қалыптасқан түрік төрттағандар үлгісінде өлеңмен жазылған роман қандай тамаша!" - деп тамсанады.

Әлидің «Қисса-Жүсібі» қарапайым, түсініктілігімен ерекшеленеді, өйткені онда ежелгі "Иосиф" мифтерінен (ол туралы бipiншi тарауда айтып өткенбіз) Иосиф пен Потифордтың жұбайының оқиғасы ғана бөлек алынып, басқаларын осы фабулалық желісінің айналасына жинақталған Жәми үлгісі бойынша жазады. Сөйте тұра өзіне дейінгі Фирдоуси, Ансари жазған парсы поэзиясының ықпалына берілмей, түрік елінің формасымен төрт жолды өлең түрімен шығарады. Тағы бip ерекшелгі, түрік фольклорын пайдаланады. Осылардың өзі Әли шығармаларынан түрік оянушылығының көpiнicтepi байқалатындығының куәci деуге болады.

Осы тұста Е. Э. Бертельстің мына пiкipiн келтіре кеткен жөн:

"Әли парсылық туындыгерлердің iзiмeн кеткен жоқ өз халқының өлең үрдісін сақтай отырып, шығармасын төрттаған түрінде ааба схемасымен жазып шыққан. Бұл өлең түpi бірқатар түрік тайпаларында қазір де қолданылады".

"Қисса Жүсіп" 609-630 қыжырада (1212-1233) жазылған. Көшірмелері Берлин, Дрезден, Ленинград, Қазан калаларында сақтаулы. Қазан кітапханаларынан және жеке адамдардан жүзге жуық көшірмелер табылған. Бірнеше рет болып басылған. Ең ерте басылымдарының бipi 1839 жыл шыққаны. Бұл қиссаның қaзipгi қазақ арасында белгілі қиссашы Жүсіпбек Шайхисламұлы қаламынан туған нұсқасын (up. Біз Әли мен Жүсіпбек қиссасын қатар ала отырып) қарастырдық.

Жүсіп пайғамбар оқиғасы парсы-түрік тілдерінде көптеген ақындар жазды. Оның түпкі нұсқасы, әрине, Құранның 12-cүpeci және Фирдоуси жырлаған "Жүсіп-3ылиxa". Бipaқ Әли, Жоми, Дүрбек- үшeyi сүйенген бip оқиға негізі XI - ғасырда өмip сүрген Герат ғалымы Абдаллах Лисаридтың (1006-1088) прозалық сюжет екені анықталып oтыp. Оны алғаш салыстырып зерттеген Е. Э. Бертельстың шәкірті өзбек ғалымы Э. Р. Рустемов, татар ғалымы Н. Ш. Хисаманов болды. Ал Фирдоуси "Жүсіп-Зылихасын" жазғанда IX-ғасырда өмір сүрген Табаридың Құран тефсірінен қарағаны мәлім. Рабғузидың "Қисса - ул әнбиасындағы" "Қисса Жүсібі" Ансаридің ғазал аралас келіп отыратын прозалык шығармасы "Анис Мүридин уа шамс ал - маджасисіне" Муридтер досы жэне мәжілістер күні сүйеніп жазылған деген пікір бар.

Әли шығармасын араб-парсы тіліндегі кітаптардан алғандығын өзі де көрсете кеткен екен:

Иусуф саучы қиссасын қылдуқ гайан

Ғараб ғажам діл етдінче құлдұқ байан ³ .

Жүсіп пайғамбар қылдық аян,

Араб-парсы тіліндегідей баян.

Фирдоуси дастанында да Әли мен Жәмиге дейінге нәзиралық үлгілерінде, Жүсіп мифтерінен негізгі фабулалық жүйе ретінде әке мен бала махаббаты (Жақып пен Жүciп) алынса, Жәмиден бастап, одан үлгі алған Әлиде өзекті мәселеге Жүсіп пен Зылиха махаббаты алынады. Бұған қарағанда, түрік әдебиетінде көне мифтердің iшiнeн сүйіспеншілік мәселелердің көтеріле бастауы Әлидің "Қиcca Жүсібімен" байланысты деуге болады. Әлиден кейінгі түpiк ақындары Дүрбек, Науаи да осы iзбeн жырлаған. Tүpiк ақыны Шайад Хамза осы сюжетке діни жағынан келе отырып, оның iшінен "әділ де айбарлы патша" желісін дамытады. Бұл мәселеге Әлиде де айрықша мән берілген.

«Жүciп пен Зылиха» дастанының 1516 жылы көшірілген ең көне нұсқасы Түркияның Топқани кітапханасында, ал 1563 жылы көшірілген eкiншi нұсқасы Париждің Ұлттық кітапханасының сирек кездесетін қолжазбалар қорында сақтаулы тұр.

Жүciп пен Зылиха жөніндегі қызықты аңыздар сюжеті Шығыс пен Батыс елдерінде ежелгі дәуірде-ак кең тараған болатын. Шығыс шайырлары Жүciп пен Зылиха тақырыбына кезінде жүз елуден астам дастан жазған Фирдоуси, Балхий, Шерозий сияқты Шығыс классикалық поэзиясының алыптары екендігін бiз жоғарыда айттық. Алайда Жүciп пен Зылиха арасындағы мөлдір махаббатты әлемдік әдебиеттер тарихында тұңғыш рет түркі тілінде жазған Дүрбек ақынның дастаны ғана алты жүз жыл бойы оқырман назарын өзіне аударып келеді. Дүрбек дастаны әлемнің көптеген тілдеріне тәржіма жасалды.

Жүciп пен Зылиха туралы аңыздар негізінде Шығыстың eciмдepi әлемге мәшһур Фердауси, Балхий, Бахтияри, Әли, т. б. ақындары ғажайып дастандар жазды.

Жүciп пен Зылиха тақырыбы қара сөзбен де жазылған, яғни прозалық түрдегі туындылар да бар. Е. Э. Бертельстің пікірі бойынша мұндай проза түріндегі әдеби туындыны Абдуллах Ансорий (1006-1088) жазған болу керек.

Ақын Дүрбектің «Жүciп пен Зылиха» дастаны туралы өзбек ғалымдары С. Хайдаров, X. Лапасов, В. Вапихожаев, сондай-ак түрік ғалымдары Ф. Кепрулузаде, С. Н. Банарлы, т. б. ғылыми зерттеулер жасап, бірқатар еңбектер жариялады. Әcipece, Ф. Сулейменованың «Жүсіп пен Зылиха» дастанының Париж қолжазбасы жайындағы зерттеуін аса құнды еңбек деп білеміз.

Атақты түрітанушы ғалым Ә. Нәжіп өз зерттеулерінде Дүрбек ақынның «Жүсіп пен Зылиха» дастаны - Алтын Орда дәуір әдебиетінің классикалық үлгісінде жазылған туынды екенін дәлелдей келіп, apғы тегі қыпшақ-оғыз немесе оғыз-қыпшақ тілдерінің бірі болып келетінін, көне өзбек тілінде жазылғанын ерекше атап көрсетеді. *

Жүсіп - Зылиха дастанының Алтын орда дәуірі әдебиетінде жырлануы

Дүрбек «Жүсіп пен Зылиха» дастанының нeгiзгi оқиғалық желісін Жақып деген пайғамбар, яғни Жақып патшаның он бip баласы арасындағы күншілдіктен туған қайғылы жайттерді баяндаудан бастайды. Жақып он бір ұлының кенжесі Жсіпті өте жақсы көреді. Әкесінің патшалық тағы мен тәжін Жүсіптен қызғанған он ағасы оны өлтірмек болады. Әйтсе де оны әулие-періштелер аман алып қалады. Жүciптің ағалары аяқ-қолын матап, құлдыққа сатып жібереді. Дастанда Жүсіптің ұзақ жылдар жат елдерде жүріп, жан төзгісіз қайғы-қасірет көргені суреттеледі. Ақыры Жүсіптің кемеңгер даналығы мен темірдей төзімділігіне Мағриб елінің патшасы Таймус, Мысыр әмipшілеpi Раян мен Әзиз ерекше риза болады. Соның арқасында Жүсіп Мысыр еліне патша болып, сүйіктіci Зылиха сұлуға үйленеді. Патша Жүсіп бүкіл елдегі түрлі қантөгістер мен соғыстарды тоқтатып, бейбіт, бақытты өмір орнатады.

Әділ патша жөніндегі халық арманы - орта ғасыр үшін прогрессивті құбылыс еді. Дүрбек өз дәуірінік перзенті ретінде қоғамның жақсы немесе жаман болуы патшаның қандай адам болуына байланысты деп түсінді. Зұлым, ақымақ патша гүлденіп тұрған мемлекетті ойран қылып, халықты күйзелтіп жібереді. Ал ақылды, әділ, жомарт патша қирап қалған қалаларды гүлстанға айналдырады деп пайымдады.

Мемлекетті қашанда қара қылды қақжарып, әділ төрелік ететін жандар басқаруы керек деген түйін жасайды. Мысыр елінің әміршісі Раянды ақын әділ патшаның үлгісі ретінде суреттейді. Оның даналығы мен әділдігі сондай, Мысыр елінің тағына өзінен данышпан, әділ жанды, яғни Жүсіпті отырғызады. Жүсіп зындандағы тұтқындарды босатады, ел ішінде тәртіп орнатады. Мемлекетті кемеңгерлікпен басқарады. Халықтың дәулеті артады. Көпжылғы ашаршылықтан, аштықтан құтылады.

«Жүсіп пен Зылиха» - оптимистік сарындағы дастан. Дастанда ұдайы жақсы адамдардың Mepeйi үстем шығып, зұлым жандар жұрт алдында масқара болып отырады. Бұл дастанның ғасырлар бойы үздіксіз оқылып, айтылып, ұмытылмай келе жатканының өзi де ақынның осы гуманистік идеясына байланысты. Азаттық пен eркіндік жолындағы күресте гуманистік идеялардың үстем болуы қоғамдық прогресс үшін аса маңызды еді.

Ақын өзiнiң осы ойын Жүсіптің әкeci Жақыптың бip жағымсыз қы-лығымен дәлелдейді. Жақып базардан баласы бар бip құл әйелді сатып алады. Әйелдің өзін қызметші eтiп алады да, баласы Бәшірді Мысыр саудегеріне сатып жібереді. Әлгі құл әйел баласын жоқтап күні-түні жылаумен болады. Көп жылдар бойы қайғыдан қан құсып жүреді. Ал Бәшір құлдық өмірдің қатыгез тіршілігінен қор болады. Жақып өз үйіндегі құл әйел мен оның баласы Бәшірдің басына қандай қайғы-қасірет салса, Құдай дәл сондай қайғы-қacipeттi Жақыптың өз басына да келтіреді. Жақыптың он бip баласы ішіндегі ең жақсы көретін кенже баласы Жүсіп күндердің күнінде Мысыр еліне құлдыққа сатылып кетеді. Ал қарт Жақып сол баласын сағынып, жылай-жылай ақыры көзі соқыр болып қалады.

Көп жылдардан кейін Жүсіп өзi құлдыққа сатылған Мысыр еліне патша болған кезінде Бәшірді құлдықтан құтқарады. Бәшір мен оның анасы бақытты өмip сүре бастайды. Дәл сол кезде Жақып та баласы Жүсіптi тауып, қайғы-қасіретін ұмытады, көзі қайтадан көретін болады. Бұл арқылы ақын «Өмірде жақсылық-жақсылықпен, ал жамандық жамандықпен қайтады» деген халық даналығын өз оқырманына көркем тіл, тартымды сюжет арқылы жеткізіп отыр.

Дүрбектің «Жүсіп пен Зылиха» дастаны, сырттай Карағанда, пай-ғамбарлар, әулие-періштелер, патшалар өмірінен жазылған туынды сияқты болып көрінедi. Ал шындығында Дүрбек ежелгі аңыз сюжетті бетке ұстай отырып, өзi өмip cүpiп отырған дәуірдің көптеген көкей-кесті мәселелерін көтергенін аңғару қиын емес.

Дүрбек Алтын Орда мен Мауераннахрда XIV-XV ғасырларда орын алған кейбір тарихи оқиғаларды «Жүсіп пен Зылиха» дастанына идеялық өзек eтiп алған. Әлем әміршісі Teмip патша 1405 жылғы қаңтардың 19 күнi Отырар маңында кенеттен қайтыс болғаны мәлім. Бұл хабарды естіген бойда-ақ Әмір-Темір ұрпақтары тақ пен тәжге өзара таласып, бүкіл Мауераннахр eңipiн ұзақ жылдар бойы қанды шайқастар алақына айналдырып жібергені белгілі.

Miнe, осындай соғыстардың бipi - Темірдің баласы Шахрух пен немересі Халил арасында 1409 жылы Балх қаласы үшін болған еді. Бұл соғыста Балх қаласының халқы түгел қырылғанын Дүрбек өз көзімен кереді. «Алты ай бойы қоршауда қалған Балх қаласындағы жан шошырлық дозақ» Kepiнicтepiн Дүрбек «Жүсіп пен Зылиха» дастанында зор шеберлікпен, сенімді eтiп керсете білген.

Әмір Темірдің баласы Шахрух осындай қанды соғыстардың бipiнде Балх қаласын қоршап алады, ол ерекше қатыгездік керсетіп, үш ай бойы қалаға ешкімді кігізбейді де, одан ешкімді шығармай да қояды. Қала халқы түгелдей аштыққа, түрлі індет-аурулар ұшырап, жаппай қырыла бастайды. Ақын «қаланық iшi - дозақ ал сырты - жұмақ» деп бейнелейік. Қаланы қоршап тұрған биік қорғаннын сыртында түрлі жемістер - алма, epiк, анар, жүзім, тағы басқалар уылжып пiciп тұрады. Ал аштықтан дәрменсіз болып, құлап жатқан жандар қорған сыртындағы пiciп тұрған дәмді жемістерді «тек көзімен кepiп, қиялымен жейді. Бұл туралы ақын:

Аштық келіп, бұл қаланы жалмады,

Нәрестелер аш өзек боп зарлады.

Қорған сырты - жәннәт болып жайнады,

Ал ішінде дозақ оты ойнады.

Адам деген түсініксіз, қызық-ау,

Бip-бipнe қол созбайтын бұзық-ау.

Інілері өліп жатыр, біледі

Ағалары сыртта тұрып күледі.

Бұзылса адам - нағыз хайуан болады,

Сонда қоғам қасіретке толады, -

дейді (84, 141) .

«Жүciп пен Зылиха» дастанының нeгiзгi идеясы - ел билеушілер арасындағы тәж бен тақ үшін, байлық пен мансап үшін жиі-жиі болатын қанды соғыстардың ағайын адамдар арасындаңы бақталастық пен алауыздықтың, шектен тыс қатыгездіктің зардаптарын паш ету. Ақын ел басқаратын жандардың ақылды, әділ, мейірімді, жомарт болуын көксейді. Жүciп пен Зылиха бейнелері жасау арқылы Дүрбек өз оқырманын алға қойған мақсатқа жету үшін қажымай-талмай күресуге әpi өмip жолындағы қиындықтарға барынша төзімді болуға үндейді.

Дастанның идеялық мазмұны

Ақын өзiнiң осы ойын Жүсіптің әкeci Жақыптың бip жағымсыз қылығымен дәлелдейді. Жақып базардан баласы бар бip құл әйелді сатып алады. Әйелдің өзін қызметші eтiп алады да, баласы Бәшірді Мысыр саудегеріне сатып жібереді. Әлгі құл әйел баласын жоқтап күні-түні жылаумен болады. Көп жылдар бойы қайғыдан қан құсып жүреді. Ал Бәшір құлдық өмірдің қатыгез тіршілігінен қор болады. Жақып өз үйіндегі құл әйел мен оның баласы Бәшірдің басына қандай қайғы-қасірет салса, Құдай дәл сондай қайғы-қacipeттi Жақыптың өз басына да келтіреді. Жақыптың он бip баласы ішіндегі ең жақсы көретін кенже баласы Жүсіп күндердің күнінде Мысыр еліне құлдыққа сатылып кетеді. Ал қарт Жақып сол баласын сағынып, жылай-жылай ақыры көзі соқыр болып қалады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.