Жазба жұмыстарының түрлері және оның өткізудің жолдары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
Негізгі бөлім:
І. тарау. Жазба жұмыстарының түрлері
1.1.Диктант ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Мазмұндама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3.Шығарма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ІІ. тарау. Жазба жұмыстарының мақсаты және оны өткізудің жолдары
2.1.Жазу сабақтарының мақсаты, қойылатын талаптар, олардың сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2.Жазба жұмыстарын үйрету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Жазба жұмыстарында жіберген қателерімен жүргізілетін жұмыстар және оны жетілдіру амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Негізгі бөлім:
І. тарау. Жазба жұмыстарының түрлері
1.1.Диктант ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Мазмұндама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
1.3.Шығарма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ІІ. тарау. Жазба жұмыстарының мақсаты және оны өткізудің жолдары
2.1.Жазу сабақтарының мақсаты, қойылатын талаптар, олардың сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
2.2.Жазба жұмыстарын үйрету жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Жазба жұмыстарында жіберген қателерімен жүргізілетін жұмыстар және оны жетілдіру амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
Зерттеудің өзектілігі. Методиканы зерттеудің алғашқы жылдарынан бастап жазба жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп келді. Себебі сауаттылықтың негізі жазба жұмыстарында жатқандықтан оған көңіл бөлмеу мүмкін де емес еді.
Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал систамасының жинақталып, бір арнаға бағытталуы болып табылады. Жазу тілі көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал ауызша сөйлеу, есіту- кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырды. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Жазба жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті деректерді теріп алу, сөздікпен жұмыс істей алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы, шеберлігі есепке алынбаса, олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі төмендейді. Сондықтан қай жазба жұмысы болмасын оның орындалуына ерекше мән беріліп, оқушы еңбегі бағалануға тиісті.
Оқушыларға сапалы білім беруде мұғалім олардың білім, білік және дағдыларын міндеттік деңгейге жеткізуі тиіс. Ал оны іске асыруда әрине бақылау жазба жұмыстары жүргізіледі.Бұл оқушылардың қаншама қандай деңгейде білім нәтижелерінің бар екенін айқындайды. Жүргізілетін жазба жұмыстары арқылы оқушылардың каллиграфиялық дағдыларын жетілдіруге және оқу бағдарламасында берілген тақырыптарды қаншалықты меңгергендіктері анықталады. Жазба жұмыстарының анықтайтын міндеттері: -оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіреді; -орфографиялық, пунктуациялық біліктіліктерін қалыптастырады; -талдау, салыстыру, топтау және жинақтау дағдыларын қалыптастырады; -өздігінен мәтін құру ; -өз ойларын сауатты түрде жазбаша еркін жеткізе білу дағдыларын жетілдіреді; - ауызекі және жазба тілде мазмұндау жұмыстарын қалыптастырады;
Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал систамасының жинақталып, бір арнаға бағытталуы болып табылады. Жазу тілі көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал ауызша сөйлеу, есіту- кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге сүйеніп отырды. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді. Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Жазба жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті деректерді теріп алу, сөздікпен жұмыс істей алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы, шеберлігі есепке алынбаса, олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі төмендейді. Сондықтан қай жазба жұмысы болмасын оның орындалуына ерекше мән беріліп, оқушы еңбегі бағалануға тиісті.
Оқушыларға сапалы білім беруде мұғалім олардың білім, білік және дағдыларын міндеттік деңгейге жеткізуі тиіс. Ал оны іске асыруда әрине бақылау жазба жұмыстары жүргізіледі.Бұл оқушылардың қаншама қандай деңгейде білім нәтижелерінің бар екенін айқындайды. Жүргізілетін жазба жұмыстары арқылы оқушылардың каллиграфиялық дағдыларын жетілдіруге және оқу бағдарламасында берілген тақырыптарды қаншалықты меңгергендіктері анықталады. Жазба жұмыстарының анықтайтын міндеттері: -оқушылардың сауатты, көркем жазу дағдыларын жетілдіреді; -орфографиялық, пунктуациялық біліктіліктерін қалыптастырады; -талдау, салыстыру, топтау және жинақтау дағдыларын қалыптастырады; -өздігінен мәтін құру ; -өз ойларын сауатты түрде жазбаша еркін жеткізе білу дағдыларын жетілдіреді; - ауызекі және жазба тілде мазмұндау жұмыстарын қалыптастырады;
1. Құлмағамбетова Б. Қазақ тілін оқыту методикасы. А., «Мектеп» баспасы. 1998.
2. С.Ф.Иванова Речевая основа учащихся . М., «Просвещение». 1996.
3. Н.Оразханова. Фонетикалықталдауды сатылай комплексті түрде жүргізу. «Қазақтілі мен әдебиеті» журналы. №10. 2000.
4. М.Т.Баранов. , А.Р. Трудникова Лексические упражнения. М. «Просвещение». 1994.
5. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесініњ негіздері. А., «Мектеп». 1992.
6. Диктанттар жинағы. А., «Мектеп». 2004.
7. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп» , 2002.
8. «Қазақтілі мен әдебиет» пәнініњ бағдарламасы. А., «Мектеп». 2005.
9. С.Омаров, Н.Бәйділдаев. Мазмұндама текстерініњ жинағы. А., «Мектеп», 1981.
10. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., «Мектеп», 1978.
11. К.Д.Ушинский Педагогика. М., «Просвещение». 1980.
12. . С.Рахметова. Мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп», 1989.
13. Я. А.Коменский. Школьная правила. «Русский язык в школе». М., 1998.
14. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004.
15. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., «Ана тілі», 1998.
2. С.Ф.Иванова Речевая основа учащихся . М., «Просвещение». 1996.
3. Н.Оразханова. Фонетикалықталдауды сатылай комплексті түрде жүргізу. «Қазақтілі мен әдебиеті» журналы. №10. 2000.
4. М.Т.Баранов. , А.Р. Трудникова Лексические упражнения. М. «Просвещение». 1994.
5. Е. Исабаев. Дыбыс жүйесініњ негіздері. А., «Мектеп». 1992.
6. Диктанттар жинағы. А., «Мектеп». 2004.
7. Диктанттар мен мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп» , 2002.
8. «Қазақтілі мен әдебиет» пәнініњ бағдарламасы. А., «Мектеп». 2005.
9. С.Омаров, Н.Бәйділдаев. Мазмұндама текстерініњ жинағы. А., «Мектеп», 1981.
10. С.Тілешова. Әдебиет сабағында жүргізілетін жазба жұмыстары. А., «Мектеп», 1978.
11. К.Д.Ушинский Педагогика. М., «Просвещение». 1980.
12. . С.Рахметова. Мазмұндамалар жинағы. А., «Мектеп», 1989.
13. Я. А.Коменский. Школьная правила. «Русский язык в школе». М., 1998.
14. Ж.Аймауытов. Психология. А., «Ғылым» баспасы, 2004.
15. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., «Ана тілі», 1998.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Жазба жұмыстарының түрлері және оның өткізудің жолдары
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
І- тарау. Жазба жұмыстарының түрлері
1.1.Диктант ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Мазмұндама ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3.Шығарма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ІІ- тарау. Жазба жұмыстарының мақсаты және оны өткізудің жолдары
2.1.Жазу сабақтарының мақсаты, қойылатын талаптар, олардың
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2.Жазба жұмыстарын үйрету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Жазба жұмыстарында жіберген қателерімен жүргізілетін жұмыстар және оны
жетілдіру амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Методиканы зерттеудің алғашқы жылдарынан бастап
жазба жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп келді. Себебі сауаттылықтың негізі
жазба жұмыстарында жатқандықтан оған көңіл бөлмеу мүмкін де емес еді.
Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы
анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал
систамасының жинақталып, бір арнаға бағытталуы болып табылады. Жазу тілі
көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал ауызша сөйлеу, есіту-
кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге
сүйеніп отырды. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді.
Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Жазба жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен
жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі
бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті
деректерді теріп алу, сөздікпен жұмыс істей алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды
берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы, шеберлігі есепке алынбаса,
олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз
болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп
отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі
төмендейді. Сондықтан қай жазба жұмысы болмасын оның орындалуына ерекше мән
беріліп, оқушы еңбегі бағалануға тиісті.
Оқушыларға сапалы білім беруде мұғалім олардың білім, білік және
дағдыларын міндеттік деңгейге жеткізуі тиіс. Ал оны іске асыруда әрине
бақылау жазба жұмыстары жүргізіледі.Бұл оқушылардың қаншама қандай деңгейде
білім нәтижелерінің бар екенін айқындайды. Жүргізілетін жазба жұмыстары
арқылы оқушылардың каллиграфиялық дағдыларын жетілдіруге және оқу
бағдарламасында берілген тақырыптарды қаншалықты меңгергендіктері
анықталады. Жазба жұмыстарының анықтайтын міндеттері: -оқушылардың сауатты,
көркем жазу дағдыларын жетілдіреді; -орфографиялық, пунктуациялық
біліктіліктерін қалыптастырады; -талдау, салыстыру, топтау және жинақтау
дағдыларын қалыптастырады; -өздігінен мәтін құру ; -өз ойларын сауатты
түрде жазбаша еркін жеткізе білу дағдыларын жетілдіреді; - ауызекі және
жазба тілде мазмұндау жұмыстарын қалыптастырады;
Әдебиет сабағынан шығарма жазу - әдебиеттi оқыту процесiнiң сапаға
айналған нәтижесi болып табылады. Мұғалiмнiң педагогтiк шеберлiгi мен
еңбегiн айқындайтын, оқушының әдебиеттiк ұғымын, бiлiмiн байқайтын,
сынайтын көрсеткiш.
Оқушылар арасында әлi де шығарма жазып, жоспар құра алмайтын, өз ойын
жеткiзе бiлмейтiн, тiл орашолақтары жиi кездесiп отырады. Осындай
кемшiлiктердi мектеп бiтiрушi оқушылардың жазған шығармаларынан жиi
байқаймыз. Қазiргi уақытта жазу жұмысына қойылатын талаптар күшейдi.
Әрине, мұндай талапты орындап шығу – бiр күннiң немесе бiр айдың, бiр
жылдың iсi емес, бүкiл орта мектеп көлемiнде алған бiлiмнiң ұзақ мерзiмде
қол жеткен нәтижесi болу керек. Емтихан уақытында оқушылардың шығарма
жазуда жiберетiн, жиi кездесетiн шығарманы қалай бастау керек екенiн
бiлмеу, бiрiншi беттi бастағанда алдымен жоспар одан кейiн тақырыпты жазу
сияқты кемшiлiктердi болдырмас үшiн шығарманы қалай жазу туралы арнайы
нұсқауды негiзге алу жөн.
Зерттеу пәні: қазақ тілі
Зерттеу объектісі: жазба жұмыстары
Зерттеудің мақсаты: Жазба жұмыстарының түрлері мен оны өткізудің жолдарын
қарастыру;
Зерттеудің міндеттері:
✓ Оқушыларға жазба жұмыстары және түрлері туралы толыққанды мәлімет
беру;
✓ Оқушыларға жазба жұмыстарын өткізу жолдарын қарастыру;
✓ Жазба жұмыстарында жіберілетін кемшіліктерді түзету жолдарын іздеу.
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте жазба жұмыстарының
түрлері және оның өткізудің жолдары теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
тұтастық принципін басшылыққа ала талданды;
Зерттеудің әдістемелік маңызы: Жазба жұмыстарының түрлері және оның
өткізудің жолдары анықтайтын әдістемелер сарапталып зерттеулер жүргізу
негізінде талданды;
Зерттеу әдістері: педагогикалық, ғылыми-әдістемелік материалдар мен
әдебиеттердегі жазба жұмыстары туралы ғылыми деректерді кешенді жүйемен
салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі ұғымдарды
сараптау;
Зерттеу көздері: педагогика, әдебиет ғылымдарының классиктерінің еңбектері,
жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік стандарттары, оқу
бағдарламалары;
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады;
І- тарау. Жазба жұмыстарының түрлері
1.1.Диктант
Диктантты өткізуге қойылатын жалпы талаптар
Диктанттың өткізілетін түрі екі-үш күн бұрын оқушыларға айтылып, оған
оқушылардың қалай дайындалуы керек екендігі (қайталау, жаттау, т.б.)
ескертіледі.
Диктант үшін ұсынылатын текстер орфографиялық тұрғыдан таныс, яғни өткен
сабақ материалдары негізінде алынады. Егер текст құрамында өтілмеген емле,
тыныс белгілері немесе айтылуы мен жазылуы қиын сөздер кездессе, олар
түсіндіріліп, тақтаға жазылады.
Диктанттың қай түрі болсын текст орфоэпиялық заңға сүйеніп, кідіріс (пауза)
жасап, негізінен үш рет оқылады.
Тексті жазбас бұрын оқушыларға оны бар ынта-зейінімен тыңдап, мазмұны
бойынша жазу, ауыр тиетін сөздерді қадағалап отыру тапсырылады.
Оқылған дыбыс, буын, сөз және сөйлемнің мән-мағынасын түсініп, іштей
қайталап, қалай жазылатынын еске түсірген соң барып жазуға кіріскен жөн.
Шала естіп, мағына, мазмұнын түсінбей қалған оқушы мұғалімнің екінші рет
оқуын күтеді. Диктант жазу үстінде қасындағы жолдасының дәптеріне қарауға
болмайды. Одан немесе мұғалімнен не жазу керектігін сұрап, кедергі жасауға
тыйым салынады.
Мұғалім мәтінді ең баяу жазатын оқушының үлгеріп жазу жылдамдығын сақтап
оқиды.
Диктант жазылып болған соң мұғалім мәтінді тағы бір рет түгел оқып шығады.
Оқушылар жазғандарын мұғалімнің оқығанына ілесе тексеріп, қалып қойған сөз,
әріп болса, қол көтеріп сұрап, мұғалімнің қайталауымен толықтырылады.
Ең соңында оқушылар жазған текстерін өз беттерімен тексеріп шыққан соң,
диктант дәптерлері жинап алынады.
Диктант жазудың психологиялық ерекшелігі
Қазіргі жағдайда әр балаға тән ерекшеліктерді есепке алу өте күрделі.
Өйткені әр бала – жеке тұлға. Сондықтан да сынып және үй жұмыстарын
орындауда білімділікті бекіту әр баланың өзіндік жұмыс жасауына жағдай
туғызу үшін жеке-дара тұрғыдан келу маңызды.
Төртінші сынып оқушылары, ең алдымен, жаттап алған тақпақ, өлеңдерді
және сөздерді оқиды. Мысалы, оқулықта картофель, капуста, морковь, лук
сөздері бар. Әрине аталған сөздердің мәні алдын-ала анық түсіндірілген, ал
балалар сөздерді дұрыс айту және жазу мақсатында жаттығу жұмыстарын
орындайды. Үш оқушы өлеңді жаттап айтып береді, жеміс-жидектерді қазақшаға
аударады. Соңынан оқушылар диктант жазуға кіріседі.
Үйрету диктанттарының маңызы
Үйрету диктанттарының аты, мазмұны, көлемі әр түрлі болғанымен, олардың
алдына қойған мақсаттары бірдей: таныту, үйрету, жаттықтыру, дағдыландыру,
меңгерту. Сондықтан үйрету диктанттарында қолданылатын әдіс-тәсілдер көбіне
ыңғайлас, ұқсас болады. Үйрету диктанттары негізінен жаңа ғана өтілетін
немесе екі-үш күн бұрын өткен материалдарға тән ерекшеліктерді жете
меңгертуге ыңғайлы әрі тиімді болып келеді. Мұнда мұғалім қай оқушыға
қандай сұрақтар қоятынын алдын-ала ойланып, әдіс-тәсілдер мен
көрнекіліктерді соған орай пайдаланғанда ғана еңбек нәтижелі болмақ, яғни
сыныптағы оқушылардың білім олқылықтарын дәл танып жұмыс жүргізу мұғалімнің
ізденгіштігі мен байқампаздығын көрсетеді.
Үйрету диктанттарының тағы бір ерекшелігі – оқушыларды ойлануға,
ізденуге, өз ойларын салыстыру әдісі бойынша дәлелдеп айта білуге және өз
беттерімен жұмыс істей білуге төселдіреді. Бұл оқушыларды құлшындырып, өз
ісіне деген сенімділігін арттырады.
Қысқасы, үйрету диктанттары оқушыларды сауатты жазуға ғана баулып
қоймайды, алған білімін сыннан өткізіп, тұрақтандыруға, мәнерлеп оқу
машығын қалыптастыруға көп септігін тигізеді.
Әріп диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Әріп диктантын жаздыру мақсаты – ана тілін жеткілкті білмейтіндер мен
басқа ұлт балаларына қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылуы мен жазылуындағы
фонемалық, орфографиялық ерекшеліктерге байланысты олардың бір-бірінен
айырмашылықтарын және оларды жаза білуді қаншалықты дәрежеде
меңгергендіктерін білу. Өйткені әріп диктанты барлық жазу жұмыстарының
іргетасы.
Әріп диктанттарына мынадай талаптар қойылады:
әріп диктантын үйрету диктанттарының басқа түрлері сияқты сыныптағы ең
жақсы оқитын оқушыға алдымен түсіндіріп алып, соңынан оларға тақтаға
жаздыру әдісімен бастау керек;
жазылатын әріп қай дыбыстың таңбасы екендігін, дауысты болса, себебін,
жуан, жіңішке түрге бөлінуін, дауыссыз дыбыстардың дауыстылар сияқты буын
құрамайтынын және жеке айтылмай, тек дауыстыға қосылып қана айтылатындығын
таныту қажет;
әріпті жазуға, көзбен көруге болатынын, олар оқылатынын және бас әріп, кіші
әріп (жазылу емлесі) болатынын білдіру керек;
өткен әріптерге жаңа әріптің ұқсастығы мен өзіне тән айтылу, естілу сияқты
фонемалық өзгешелігін әрбір оқушы саналы түрде түсініп, жаттанды болған
дәрежеде айта білгенге дейін сабақ сайын қайталату қажет;
дәптерлеріндегі сурет, сызық, әріптердің бөліктері, әріп, буын, сөз,
сөйлем, т. б.— бәрінің де әдемі, таза, ұқыпты, көркем жазылуын дағдыға
айналдыру керек.
Міне, осы талаптардың бәрі әуелі мұғалімнің тікелей басшылығымен
жүргізіліп, біртіндеп (алғашқы апталардың өзінде-ақ) белсенді, алғыр, зерек
оқушылардың міндетіне көшіп, мұғалім сынып бақылаушысына айналады. Әр
оқушының берген жауаптарын қадағалап, толықтыру зейінді оқушылардың ішінен
бұрын өтілген материалдарды жете білмейтін, өзгелерге жан-жақты, еркін,
саналы түрде түсіндіріп бере алмайтындарды айқындайды. Бұл жеке оқушының
біліміндегі олқылықты анықтауда сынып талабына сүйенуі уақытты үнемдеумен
бірге оқушылардың өздігінен жұмыс істеу белсенділігі мен сабақтардың
сапалығын арттырады.
Буын диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Әріп диктантын жазып, әрбір дыбыс пен әріптің орфоэпиялық,
орфографиялық өзгешелігін, үндестігі мен ұқсастығын салыстыру әдісімен
саналы түрде түсініп, талдауға төселген оқушылар үшін буын диктантын жазу
онша қиындық келтірмейді. Мәселе сол өздері үйренген, өздеріне таныс қазақ
тіліне тән дауысты, дауыссыз дыбыстардың ауызекі сөйлегенде өздігінен буын
құрап барып айтылатын заңдылығын және әріптердің бір-бірімен қосылып
жазылуын саналы түсіндіру – буын диктантының шешуші мақсаты. Ол үшін
оқушылар дауыссыз дыбыстардың дауыстылар тәрізді жеке айтылмай, қы, ғы, ме,
кі, гі, не, ың, т.б. түрінде дауыстымен қосылып айтылатынына, ал ы, і, ұ,
ү, ә, е дыбыстарын жеке айтумен бірге олар арқылы ыңылдап, ән салуға да
болатынына (мысалы, а-а-а, о-о-о, е-е-е, т.б.) көздерін жеткізу керек. Бұл
буын диктантын тез меңгеріп кетуге үлкен көмегін тигізеді.
Дауыстылардың жеке тұрып та буын құрайтыны, буындардың жуан, жіңішке
болуы дауыстыларға қатысты екендігі сабақ сайын дыбыстық талдау барысында
айтылып отыруы қажет.
Сөз диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Сөз диктантының жеңіл болатын себебі – ол оқушылар меңгеріп болған
дыбыстар мен буындардан құрылады. Мұндағы мақсат – сөздердің бір, екі, үш,
төрт, одан да көп буыннан құралып, белгілі бір ұғымды білдіретінін дыбыс
(әріп) және буынмен салыстыра отырып түсіндіру. Сөз диктантын жаздырар
алдында оқушыға берілген сөздің қандай ұғымды білдіріп, неше буыннан, неше
дыбыстан құралғанын, бірінші буындағы дауыстының жуан немесе жіңішке екенін
айқындап, ондағы бір дыбыстың әріпке айналғандағы жазылу емлесін айтып
өтеді. Бұл, мысалы, былайша баяндалуға тиіс: көз, құлақ, құлақшын,
көзілдірік сөздері бір, екі, үш, төрт буыннан құралған. Көз сөзінде 3,
көзілдірік сөзінде 10 дыбыс (әріп) бар. Төрт сөз төрт түрлі мағына білдіріп
тұр. Бұл сөздерде қазақ алфавитіне тән ә, ұ, ғ, ң, һ әріптері жоқ.
Сөйтіп, сөз диктантын жазу үстінде оқушылар фонетикалық, орфграфиялық,
лексикалық талдауларға жаттыға бастайды. Сондықтан сөз диктантында әріп,
буын диктанттарындай көру, терме, өздік, сөздік, шығармашылық диктанттарды
жиі жүргізу өте қажет. Сонда ғана балалардың сөздік қоры толыға түседі.
Ана тілі лексикасы бойынша алған білімдері оқушылардың есінде
(жадыларында) сақталуы үшін сөздер олардың белсенді сөздік қорына айналуы
керек. Сөздердің оқушылардың белсенді сөздік қорында болуы үшін жұмыстың
алуан түрлерін жүргізу шарт. Балалардың жаттап алған өлең, тақпақтарындағы
сөздер бойынша дербес немесе өздік диктант жүргізу – аталмыш жұмыстың дара
формасы болып саналады.
Сөйлем диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Диктанттың бұл түрі алғашқылардың бәрінен де күрделі. Өйткені бұл бір,
екі, үш, төрт, бес, одан да көп сөздерден құралып, аяқталған ойды
білдіреді.
Мысалы: Қыс. Таң атты. Мен төсектен тұрдым. Күндегі әдетімше төсегімді
жинадым. Асықпай ертеңгі тамағымды ішуге отырдым.
Сөйлем диктантын жаздырудағы мақсат – оқушыларға сөйлемнің сыртқы
құрылымын таныту және оны құрай білуге машықтандыру. Мұғалім сөйлем
диктантын өткізуге кірісер алдында басқаларға түсіндіретін сөйлемнің
бірінші сөзі бас әріппен басталып, сөздер бір-бірінен бөлек жазылатынын,
мағынасына қарай сөйлем соңына нүкте, леп немесе сұрау белгілерінің бірі
қойылатынын, сондай-ақ қазақ тіліне тән дыбыстардың (әріптердің) бар-жоғын
айтады.
Әріп, буын, сөз және сөйлем диктанттарын жаздыру үшін төмендегідей
әдістер пайдаланылады.
Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктанттар екі топқа бөлінеді: мәтіні
өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар.
Мәтіні өзгертілмеген диктанттар ішіндегі күрделісі – түсіндірмелі
диктанттар. Бұл диктанттар дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер
тіркесінің, тасымалдың, біріккен сөздердің, қос сөздердің, қысқарған
сөздердің, зат есімнің,сын есімнің, сан есімнің, тұйық етістіктің,
үстеулердің, шылау сөздердің емлелеріне байланысты жүргізіледі. Түсіндірме
диктант екі түрге бөлінеді:
а) есту диктанты.
ә) көру диктанты.
Есту диктанты
Емле ережелерінің шегін ажырата отырып, оқушылардың есту қабілетін
арттыруға байланысты орындалады. Есту диктантының орындалу тәсілі екі
түрлі. Бірінші түрі: дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер
тіркесінің, тасымалдың, сөз құрамының және сөз таптарының жазылу ережесі
ауызша түсіндіріледі де, осы мәліметке сай дайындалған мәтінге оқушылар көз
жүгіртеді. Сонан соң бұл мәтін мұғалім тарапынан жаздырылады. Екінші түрі:
мұғалім белгілі емлеге сай дайындалған мәтінді жаздырады. Жазу үстінде
белгілі бір емлелердің астын сызып отыруды жүктейді. Сонан соң диктанттағы
емлені оқушылардың өздері түсіндіріп, қатесін өздері түзетеді. Белгілі бір
емлені түсіндіруге байланысты алынған диктанттың мәтіні 40-50 сөзге, ал
арнайы жүргізілген диктант мәтінінің сөзі 90-210 сөзге дейін болады.
Көру диктанты
Емлені айыра отырып, оқушылардың көру қабілетін дамыту мақсатында
жүргізіледі. Бұның да орындалу амалы екі түрлі. Бірінші түрі: емлеге сай
дайындалған мәтін оқушыларға түгелдей оқытылады да, оны мұғалім дәптерге
жаздырады. Содан кейін оқушылар жазылған диктантты емлеге сай түсіндіреді.
Екінші түрі: мұғалім дайындаған мәтінді тақтаға жазады. Емлеге байланысты
түсіндіру кезінде тақтадағы орфограммалардың асты сызылады. Сонан соң
тақтадағы мәтін өшіріледі де, сол мәтінді мұғалім оқушыларға жаздырады.
Бұл диктант оқушылардың көру, есту, есте сақтау, затты тану сияқты
қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын,
жеке сөздер, сондай-ақ жазылуы қиын сөздер мен сөз тіркестері және шағын
мәтіндер, жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдерді де алуға болады.
Диктант мәтіндері үзіліс кезінде тақтаға немесе алдын-ала аумақты
қағазға жазылып, ілулі тұрғаны дұрыс. Оны оқушылардың 2-3 рет оқып шығуына,
естерінде сақтауына 1-2 минут уақыт беріледі. Содан кейін мұғалім оны жауып
немесе жинап қояды. Оқушылар көрген, оқыған сөздерін немесе мәтінді
естеріне түсіріп, өз беттерінше дәптерге жазады.
Өздік диктанты
Диктанттың бұл түрінің де өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор.
Оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен буындарды, сөздер мен
сөз тіркестерін, сөйлемдер мен жатталған өлеңдерді, жұмбақтар мен
жаңылтпаштарды естеріне түсіріп, өздігінен ойланып отырып жазады. Мұғалім
өздік диктанттың қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін
оқушыларға алдын-ала ескертіп қояды. Сонда оқушылар үйден шала жаттаған
өлең, жұмбақты, жаңылтпаштар мен ережелерді пысықтап келетін болады.
Шығармашылық диктант
Диктанттың бұл түрі – үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым,
стиль, әдіс-тәсіл жағынан ең күрделісі, оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік
қорын, білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерінің
көрсеткіші. Сондықтан бұл диктант шолу, қорытындылау, қайталау сабақтарында
жиі жүргізілсе, шәкірттер ескерту, бақылау диктантттарына сенімді
даярлықпен келеді.
Сөздік диктанты
Сөздік диктанты сабақтың кез келген уақытында жазылады. Оған
оқушылардың жыл бойы меңгеруге тиісті термин сөздері, омоним, антоним
сөздері және жазылуы қиын сөздер алынады. Текстің көлемі 5-10 сөзден аспауы
керек. Сөздік диктантын көру, өздік диктанттары ретінде де, мұғалімнің
ауызша айтуы бойынша да жаздыруға болады. Ол мұғалімнің еркінде.
Терме диктанты
Диктанттың бұл түрі кез келген ережеге негізделіп жүргізіледі. Мұғалім
диктант мәтінін оқымастан бұрын қандай ережеге көңіл аудару керектігін
ескертеді. Оқушылар мәтінді түгел жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен
әркім өзіне берілген тапсырмаға лайықты сөздер мен сөз тіркестерін немесе
сөйлемдерді теріп жазады.
Ескерту диктанты
Бұл диктант көлемі, орфографиялық емлеге тән сөздік қоры жағынан
бақылау диктантына жақын келеді.Басқа диктанттардай тек кеше не бүгін ғана
өтілген тақырыптарды емес, осы уақытқа дейінгі барлық материалдарды түгел
қамтып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей әзірлейді. Сондықтан бұл
диктантқа енген мәтіндер бірін-бірі қайталамай, өткен материалдарды
тиянақтап, толықтыра түсуге тиіс. Ескерту диктантына мұғалім де, оқушылар
да тиянақты, ұқыпты да жауапты қарауы қажет.
Бақылау диктанты
Бұл диктант айына бір не әрбір үлкен тақырып, тараудан кейін немесе
тоқсанның соңында өткізіледі. Бақылау диктанттары оқушылардың бұрын өтілген
материалдарды қандай дәрежеде меңгергенін және сауаттылық деңгейін анықтау
мақсатымен жүргізіледі.
Диктант үшін ІІ сыныпта 18-20 сөзден, ІІІ сыныпта 20-30 сөзден құралған
қысқа сюжетті мәтін алынады да, көлемі жөнінен де, мазмұны тұрғысынан да
біртіндеп күрделеніп отырады. Бақылау диктанты төмендегіше жүргізіледі:
а) үзіліс кезін пайдаланып, мұғалім диктант тақырыбын, мәтін ішінде
кездесетін қиын сөздерді тақтаға жазып қояды;
ә) мұғалім диктант мәтінін екі рет дауыстап оқып, жазылуы қиын сөздерді
тақтадан қарап алу керектігін ескертеді;
б) егер диктант мәтіні жеке сөздер мен сөз тіркестерінен немесе оған
негізделген сөйлемдерден құралған болса, мұндай мәтіндердің әрбір сөзін,
сөйлемін мұғалім үш рет оқиды. Оқушылар жазар алдында әрбір сөзді көңіл қоя
тыңдап, ұғып алғаннан кейін ғана жазуды ұсынады. Мұғалім оқушылардың
түгелдей жазуын қадағалап, ең баяу жазатын оқушы жазып бітісімен, келесі
сөйлемді оқиды. Бірақ ол жаңа сөйлем екені айтылмайды.
Оқушылар диктантты түгел жазып болғаннан кейін, мұғалім мәтінді бастан-
аяқ тағы бір рет оқуға кіріседі. Осы кезде оқушылар өз жазғандарын
мұғалімге ілесе отырып тексеріп, қатесі болса, түзетеді. Бақылау
диктантында әрбір оқушы бұрынғы диктанттарда жіберген қателерін еске
түсіріп, оларға байланысты ережелерді қайталап келуге әдеттенуін қадағалап
отыру керек.
Ескерту. Диктанттардың қай түрін жазғанда да оқушылар көркем жазу мен
грамматикалық талдауға жаттыққандық, төселгендік көрсетуі керек. Бұл –
шәкірттер білімін бағалаудағы бірінші шарт. Сондықтан көркем жазу –
сабақтың көркі де, грамматикалық талдау – сабақты барлық жағынан
жандандыратын күш.
Үйрету диктанттарының маңызы
Үйрету диктанттарының аты, мазмұны, көлемі әр түрлі болғанымен, олардың
алдына қойған мақсаттары бірдей: таныту, үйрету, жаттықтыру, дағдыландыру,
меңгерту. Сондықтан үйрету диктанттарында қолданылатын әдіс-тәсілдер көбіне
ыңғайлас, ұқсас болады. Үйрету диктанттары негізінен жаңа ғана өтілетін
немесе екі-үш күн бұрын өткен материалдарға тән ерекшеліктерді жете
меңгертуге ыңғайлы әрі тиімді болып келеді. Мұнда мұғалім қай оқушыға
қандай сұрақтар қоятынын алдын-ала ойланып, әдіс-тәсілдер мен
көрнекіліктерді соған орай пайдаланғанда ғана еңбек нәтижелі болмақ, яғни
сыныптағы оқушылардың білім олқылықтарын дәл танып жұмыс жүргізу мұғалімнің
ізденгіштігі мен байқампаздығын көрсетеді.
Үйрету диктанттарының тағы бір ерекшелігі – оқушыларды ойлануға,
ізденуге, өз ойларын салыстыру әдісі бойынша дәлелдеп айта білуге және өз
беттерімен жұмыс істей білуге төселдіреді. Бұл оқушыларды құлшындырып, өз
ісіне деген сенімділігін арттырады. Қысқасы, үйрету диктанттары оқушыларды
сауатты жазуға ғана баулып қоймайды, алған білімін сыннан өткізіп,
тұрақтандыруға, мәнерлеп оқу машығын қалыптастыруға көп септігін тигізеді.
Диктантты жаздыру техникасы былайша құрылады
Бір орында тұрып, диктант мәтіні мәнерлі, ашық дауыспен бір рет
оқылады. Оқу кезінде оқушылардың басқа жаққа көңіл аудармай ұқыпты тыңдап
отыруы ескертіледі. Сонан соң мәтінде кездескен түсініксіз, аз қолданылатын
және таныс емес емлелер тақтаға жазып қойылады, түсіндіріледі. Бұдан кейін
әрбір сөйлем жеке-жеке оқылады. Бестен сегіз сөзге дейін құралған сөйлем
бір рет, он екіден он төрт сөзге дейінгі сөйлем екі рет, он бестен он сегіз
сөзге дейінгі сөйлем үш рет оқылады. Оқушылар сөйлемді ұмытып қалмауы үшін,
қайталап айтқызылады. Сөйлем аяқталарда тыңдаңдар, басталарда жазыңдар,
сөйлем біткеннен кейін тексеріп шығыңдар деп ескертіп отырған жөн.
Диктант жазылып болғаннан кейін, оның мәтіні бастан-аяқ бір рет
оқылады. Бұл кезде оқушылардың өздігінен жұмыс істеуіне мүмкіншілік туады.
Өтілген емлелік тақырыптарды тексере отырып, қалып қойған сөзді, түсіп
қалған орфограммаларды орын-орнына қойып шығады. Осыдан кейін диктант
жұмысы жинап алынады, одан соң оқушылардың диктантқа байланысты сұрақтарына
жауап беріледі.
Диктанттағы қателерді талдау жүйесі былай жүргізіледі: алдымен,
дауыссыз әріптер мен әріптер тіркесінің емлесіне байланысты алынған бақылау
диктантындағы қателер тақырып бойынша түр-түрге бөлінеді. Диктантты
талдағаннан кейін жіберілген қателерге байланысты кішігірім диктант
жаздырылады, оның көлемі отыз-қырық шақты сөзден құралады. Сөйтіп, алғашқы
жіберілген қателерді болдырмауға шаралар белгіленеді.
Сырттан қарағанда диктант жүргізуден оңай нәрсе жоқ сияқты. Оқисың да
жаздырасың, онда тұрған не бар. Диктантқа өгей бала тұрғысынан қарау
кейбір мектеп тексеруші инспекторлар тарапынан да байқалады. Сабаққа
кіргелі отырған тексерушіге мұғалім:
- Менде қазір диктант еді, - десе-ақ, тексеруші:
- Е, онда несіне барамыз, өзіңіз өткізе беріңіз, - дейді өзінің
Диктантты қалай жүргізуге болады атты мақаласында Қ.Өтебасов осындай
мысал келтіреді.
Бұл арада әңгіме бақылау диктанттары туралы емес. Диктант жөнінде теріс
пікір қалыптасқан ба, кейбір мұғалімдер де диктантқа толыққанды сабақ
ретінде қарамайды. Сондықтан болар, оны өткізудің әдістемесін жетілдіру
жағына қазіргі қазақ тілінде көңіл бөліп жүргендер сирек кездеседі.
Диктант та сабақ. Өзіндік ерекшелігі бар сабақ. Өзінің өткізілу тәсілі
жағынан да, дидактикалық мақсаты жағынан да өзгеше сабақ.
Белгілі әдістемеші ғалымдардың сабақты дидактикалық мақсатына қарай
бірнеше түрге бөліп жүргені белгілі. Ал, диктант жазбаша бақылау – тексеру
сабағына жатады. Сонымен бірге диктантты өзінің алдына қоятын мақсат,
мазмұны жағынан қайталау, жинақтау немесе білім сапасын анықтау сабағы деп
те атауға болады.
Диктант сабағына жоғарыда айтқандай, кіруден жұрт неге қашқалақтайды?
Ойланатын болсақ, оның себебі: Диктантқа кіргенде не айтасың?.. Талдайтын
не бар онда? Оқыды, жаздырды, сонымен бітті. Дайын мәтінді кім оқып,
жаздыра алмайды деп, үзілді-кесілді тұжырым жасайды. Тіпті де олай емес.
Диктант өткізудің де өзіндік ерекшелігі, жолы, тәсілі бар. Оны кейінірек
айтамыз. Сөзді ең алдымен диктант мәтініне қойылатын талаптан бастаған жөн
ғой деп отырмыз.
Диктант мәтініне ең алдымен танымдылық, тәрбиелік талап қойылатыны
белгілі. Мәтіннің тәрбиелік мәні танымдық, білімдік мәнінен бөлек алып
қаралмайды, тұтас бірлікте қаралады. Мұның үстіне мәтіннің оқушыларға
бұрыннан таныс болуы талап етіледі. Мұнда әңгіме мәтін туралы немесе оның
тақырыбы, мазмұны туралы емес, әңгіме мәтіннің құрамына енген жеке
сөздердің, берілген орфограммалар мен пунктограммалардың оқушыларға
бұрыннан таныстығы туралы.
Ең алдымен, мәтінде берілетін грамматикалық тапсырмалар – оқушылардың
бұған дейін өткен және әбден игерген орфограммалары мен пунктограммаларынан
алынуға тиіс. Екіншіден, оның көлемі (саны), мазмұны бағдарламалық талап
деңгейінде болуы шарт. Тексте, сонымен бірге, жақында ғана өткен
грамматикалық категорияларға байланысты тапсырмалар беруге болмайды.
Өйткені оны оқушылар әлі толық игеріп, үйреніп болған жоқ. Ал күнделікті
жаттығу болса, оның жөні бір басқа... Алда-жалда тапсырма беріле қалса, одан
жіберілген қателерді есептеуге болмайды. Міне, диктант мәтініне осындай
талаптар қойылады. Бұл талаптардың тұтас бір мәтіннен (бір жерден) табыла
қоюы қиын мәселе. Ол үшін мұғалімге біраз ізденіп, қарастыруға тура келеді.
Ал, диктанттар жинағындағы мәтіндерден мұның бәрі үнемі табыла бермейді.
Қысқасы, сабаққа кірген кісі осының бәрін ескеруі, білуі керек. Онсыз
сабақ туралы мұғаліммен тиімді әңгіме жүргізу, қажет болса, әдістемелік
көмек көрсету қиын болады.
Енді, диктантты жаздыруға қойылатын талаптарға келейік
Мұғалімнің тексті үйде алдын-ала тағы бір қарап шығуы, әсіресе, сабақ
жоспарын жасау кезінде аса қажет деп есептеледі. Сабақ жоспары демекші,
диктантқа жоспар жасамайтын мұғалімдер де кездеседі. Жасағандары болса,
диктанттың атын, өтетін күнін, айын, сыныпты жазумен ғана шектеледі. Ең
алдымен, мәтінді оқу кезеңінде көлденең сөз, сұрақ болмауға тиіс. Жазу
кезінде бірлі – жарым қалып қойған оқушы болса, ол мұғалімнің ісі. Ал
кейде, оқушылар тарапынан бір қажетті сұрақ бола қалса, жаздырып жатқан
кезекті сөйлемді оқушылар түгел жазып біткеннен кейін қойылу керек. Диктант
мәтінін жаздыру үстінде, диктант мәтінінен сыртқары кездесуі ықтимал
көлденең сөздердің көлемі, мазмұны, шамасы оқушыларға алдын ала белгілі
болуға тиіс. Мәтінді жаздыру үстінде мұғалім тарапынан оқушыларға айтылатын
ескертпе түріндегі сөздерді жиі пайдалануға болмайды. Ерекше бір күрделі,
қиын сөйлемдерді жаздыру ретінде ғана емес, бар ынта, зейіні диктант
мәтінін жазуда болып отырғанда, қапелімде мәтін арасына көлденең сөздің
кіруі оқушыларды аз да болса, алаңдатады, зейінін бөледі. Екіншіден, өзі
жазып үлгіре алмай отырған кейбір балалар жаңағыдай сөздерді (көлденең)
ажырата алмай, мәтінмен бірге жазып қояды. Мәтінді оқуда басты талап –
тілдің орфографиялық заңдылығын сақтау болып табылады.
Мәтін оқылып болғаннан кейін, оқушылардың өздерін қатыстыра отырып,
жазылуы қиын сөздерді, бейтаныс сөздерді анықтау керек. Егер мәтінде ондай
сөздер кездессе, тақтаға жазып беруге болады. Әдетте ондай сөздерді
көптеген ұстаздар о баста-ақ тақтаға жазып қояды. Егер сөйлем шұбалаңқы
болмай, қысқа, тұжырымды, жай сөйлем түрінде болып келсе, оны екі рет оқу
жеткілікті. Ал сөйлем күрделі, құрмалас сөйлем түрінде келсе, оны сөз
үзбелеріне бөліп оқуға тура келеді.
Қайсібір мұғалімдер сөйлемді бір оқиды да, одан кейін оны бір – екі
балаға қайталатады. Осыдан кейін барып жазуға рұқсат етеді. Оқушылар үн-
түнсіз жаза бастайды, бірақ кімнің қалай жазып жатқанын білу қиын. Есте
сақтау қабілеті дамымаған, әсіресе, мінез жағынан ұшқалақ балалардың дұрыс
жазып шығуы екіталай.
Диктантты бағалау нормалары
Мұғалім ІV-VІ сынып оқушыларының жазба жұмыстарын бағалағанда, мынадай
бағалау өлшемдерін басшылыққа алғаны жөн. Диктанттағы орфографиялық,
пунктуациялық және стилистикалық қателер жеке есептеледі. Сондықтан баға
жалпы қойылады.
5 деген баға қатесі жоқ немесе орфографиялық жеңіл бір қатеге немесе
тыныс белгісінен жеңіл бір қатесі болса қойылады.
4 деген баға үш тыныс белгіден, үш емледен, немесе екі тыныс
белгіден, екі емледен болса қойылады.
3 деген баға алты тыныс белгіден, алты емледен, немесе сегіз тыныс
белгіден, үш емледен болса қойылады.
2 деген баға бес тыныс белгіден, тоғыз емледен, немесе тоғыз тыныс
белгіден, сегіз емледен болса қойылады.
Сондай-ақ диктанттармен қосымша өткізілетін бақылау тапсырмаларына екі
баға қойылады, бірі – диктантқа, екіншісі грамматикалық тапсырмаларға
қойылады. Фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, орфографиялық,
орфоэпиялық және пунктуациялық қосымша тапсырмаларды бағалауға мынадай
өлшемдер басшылыққа алынуы қажет:
5 деген баға толық дұрыс орындалған тапсырмаға қойылады.
4 деген баға тапсырманың 75% -ті орындалса,
3 деген баға тапсырманың 50%-ті орындалса,
2 деген баға тапсырманың 50%-ке жетпесе қойылады.
Диктант жазғанда кейбір оқушылар ілесіп жаза алмай, қайталап сұрай
береді, уақытты алады. Сондықтан ондай оқушыларға 7-8 сөйлемнен құралған
шағын диктанттар тиімді болып саналады.
Есте сақтау диктанттарда мұғалім сөйлемді бір-ақ рет (ұзақ сөйлем
болса екі рет) оқиды. Дереу оқи сала жазыңдар дейді. Ондағы мақсаты –
оқушыларды сақтыққа, естігенді есте сақтауға, айтқанды ұғып тыңдауға және
жылдамдыққа баулу. Егер сынып жаза алмаса, есіне сақтап қалған оқушыға
қайталаттырады. Сөйтіп, үйренеді.
Диктант тексерудің де түрлі жолдары бар. Сыныпта жазу сауаттылығына
қарай топтайды.
1. Сенімділер тобы үнемі 4 пен 5-ке жазатындар.
1. Әрқалай 4, кейде 3-ке жазатындар.
2. Қателер.
3. Шимайлар тобы. Шимайлап, түзеп, бұзып, былғап жазатындар кіреді.
Әр топтың аты-жөндері, жіберетін қателері жазылатын арнайы дәптер
жүргізеді. Мынадай сызба пайда болады:
Ң,н И,й Ы,і Ұ,ү Қос Тасымал Тыныс Жазуы
дауыссыз. белгісі. нашар.
Тұстарына оқушының аты-жөні жазылады. Диктантты жазу үстінде оқушы
қателерін мұғалім ескертіп отырады.
Мектеп оқушыларының білімін бағалау үшін оқу жылының басы мен соңында
және әрбір тоқсанда өткізілетін диктанттардың сөз саны шамамен мынадай
нормаларда белгіленуі тиіс:
ІV сынып үшін – 80 -100 сөз.
V сынып үшін -100 –110 сөз.
VІ сынып үшін – 110 -120 сөз.
VІІ сынып үшін – 120 –140 сөз.
VІІІ сынып үшін – 140 -160 сөз.
ІХ сынып үшін – 170 -180 сөз.
Х сынып үшін - 190 - 200 сөз.
ХІ сынып үшін – 200– 210 сөз.
Осы диктант мәтінінде әрбір өтілген ережеге байланысты кем дегенде екі-
үш орфографиялық және тыныс белгілерінің объектілері болуға тиіс. Сондықтан
бір диктант құрамында ұшырасатын орфографиялық және тыныс белгілерінің
объектілері төмендегідей нормалардан аспауға тиіс:
ІV сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 12, тыныс белгісі 2-3-тен аспау
керек.
V сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 12, тыныс белгісі 3-4-тен аспау
керек.
VІ сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 20, тыныс белгісі 4-5-тен аспау
керек.
VІІ сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 24, тыныс белгісі 5-7-тен аспау
керек.
VІІІ сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 25, тыныс белгісі 7-10-нан
аспау керек.
Қазақ тілі бойынша жазба жұмысына бөлінетін сағаттар бағдарламалық
тақырыптардан да, тіл дамытудан да, қайталанудан да алынады. Оқу жылы
басында өткенді қайталау есебімен сынып оқушыларының сауаттылық дәрежесін
анықтау үшін бір сағат және әр тоқсан соңында бір сағат бақылау жұмыстары
алынады. Ал бұдан басқа уақыттағы алған жазба жұмыстар үйрету мақсатын
көздейді. Жазба жұмыстарын талдауға арнайы сағаттар бөлінеді. Әр сыныптағы
жазба, жаттығу, үйрету және бақылау жұмыстарының саны төмендегі мөлшерде
белгіленеді:
ІV сынып – сегіз диктант, төрт мазмұндама, екі сынып және екі үй
шығармалары.
V сынып – сегіз диктант, төрт мазмұндама, үш сынып және бір үй
шығармалары.
VІ сынып – алты диктант, үш мазмұндама, екі сынып және екі үй
шығармалары.
VІІ сынып – бес диктант, екі мазмұндама, екі сынып және үш үй
шығармалары.
VІІІ сынып – бес диктант, үш сынып және үш үй шығармалары.
ІХ сынып – төрт диктант, төрт сынып және үш үй шығармалары.
Х сынып – үш диктант, төрт сынып және үш үй шығармалары.
ХІ сынып – екі диктант, үш сынып және екі үй шығармалары.
Диктант және тіл ұстарту
Кейбір ғалымдарымыз диктант жаздыруды тіл ұстарту жұмыстарымен
ұштастырып жүр. Тіл ұстарту жұмыстарымен диктант жаздыруды қалай
байланыстыруға болады? Тіл сабағында бұл екеуінің де өзіндік орны,
ерекшелігі бар екендігі белгілі.
Диктант жаздырғанда біз белгілі бір тақырыпты аламыз, ол Диктанттар
жинағынан алынады. Сөз санының шектеліп берілуіне байланысты мәтін
түсініксіздеу болуы да мүмкін, әйтсе де, бала белгілі бір нәрседен қысқаша
мағлұмат алады. Қазақ тіліндегі грамматикалық ереже, морфология, лексика,
фонетика бөлімдерінің де өз талаптары бар. Жалпы қазақ тілі курсы бойынша
жазылатын диктант жұмыстарының мұғалім алдына қоятын өз шарты бар. Одан
ауытқымаған жөн деп жүрміз.
Диктант жаздыру оқушылардың сауаттылығын арттырып қана қоймай, олардың
білім дәрежесін сынау екені де белгілі. Дегенмен де, біз бір жақты жұмыс
істеп жүрміз бе деген ой да туындайды. Диктант жазғызу жұмысын біз неге тіл
ұстарту жұмысымен байланыстырмаймыз? Мысалы, Абай өмірінен мәлімет бере
отырып, ортаңғы сыныптарда Абайдың табиғат лирикасын өттік дейік, Абай
шығармашылығын өткенде оның әлеуметтік жағдайы, халқына деген ыстық
ықласымен қоса анасы Ұлжан, әкесі Құнанбай, әжесі Зере және бауырлар мен
балалары туралы да айта кетсек артық болмайды. Ал, қазақ тілі мен тіл
ұстарту сабақтарында осы ойды жалғастыра отырып, бірнеше тақырыпта
диктанттар жаздыртса, жүйелі жұмыс, байланыс бола ма деп ойлаймыз. Мысалы:
Абайдың мінез-машықтары, Құнанбай Өскенбаев, Абайдың сүйікті ұлы -
Әбіш. Тағы бір мысал, Мұхтар Мағауиннің Доңыз жылғы балалық жинағынан
Тассудан өткен қашқындар атты әңгімесінен Тассу бұлағы, Қашқындар
атты мәтін, Қант пен ірімшік әңгімесінен Ақ ірімшік атты бір мәтін
алған болатынбыз. Грамматикалық талап өз алдына, осы екі әңгімедегі қазақ
халқының басынан өткен қиыншылық, кеңес өкіметінің орнаған кезіндегі
халқымыздың нәубеттік өмірі туралы терең ой бала санасына, түсінігіне өте
жеңіл, ұғынықты оқылады. Осы мәтіндерді диктант негізінде жазғыздық. Ол
сонымен ғана қалуға тиіс пе? Мұғалім диктант жаздырғаннан кейін осы
әңгімелермен оқушыларды кең көлемде таныстырса дұрыс болар еді.
Әр сыныпта тіл ұстартуға берілген сағат саны жетерлік. Тіл ұстарту
сабақтарында не істейміз деп жүрген мұғалімдер де жоқ емес. Міне,
тыңдағанда құлағыңның құрышын қандыратын, ал бала үшін оқуға жеңіл болып
қана қоймай, халқымыздың өткен тарихының нағыз шындығын айтатын, ой
тастайтын әңгімелерді оқуға жетелеу жолы осы емес пе? Әңгімені тіл ұстарту
сабақтарында оқыту, оның идеясын ашу, мазмұнын ашу – еліміздің өткен
тарихындағы тар жол, тайғақ кешуін ұғындыру, әңгіменің мазмұнын айтқыза
отырып тілдік қорын табу болып табылады. Баланың ойын селт еткізер нәрсемен
оның санасын халқының ұлылығы туралы ұғымды сіңіру, санасын ұштау, ұлтына
деген сүйіспеншілік сезімін ояту деген сөз бұл. Сондықтан да Тассудан
өткен қашқындар әңгімесін оқушы бар ынтасымен оқып, жақсы мен жамандықты
айыруды, халқының дархандығын осындай сабақтарда ұғындыру қажет. Тіл
ұстарту мен диктант жаздыру сабақтарының байланысы, бір жүйелілігі қазіргі
уақытта ақты – ақ, қараны – қара деп жазып жүрген ақын-жазушыларымыздың
шығармашылығына терең бойлай алуына бастайтыны сөзсіз.
Мұхтар Мағауиннің шығармашылығын өткен кезде осы жұмыстардың әсері мол
екені анық. Міне, пәндердің өзара байланысы, үндестігі, тіл ұстарту
жұмыстарының жүйелігі де осында. Диктант жаздыруды осылайша тіл дамыту
жұмыстарымен ұштастырған орынды. Әңгімені оқуды диктант жаздырумен
сабақтастырудың тиімді жолдарының бірі – осы.
Барлық сыныптарда, барлық кезеңдерде диктант жаздыруда осы бір ізден
ауытқымаған жөн деген пікір бар. Әрине, әр мұғалім тіл дамыту жұмысын өз
білім дәрежесіне, іздемпаздығына қарай бағдарламаға сүйене отырып
жүргізеді. Бірақ тіл дамыту мен диктант сабақтарын байланыстыру өз
нәтижесін берері анық. Мысалы: Ана туралы диктант жазылған соң оқушыларға
өз бетімен орындауға мынадай жұмыстар тапсыруға болады:
1. ана туралы әңгімелерді оқу;
2. өлеңдер жаттау, мақал–мәтел, нақыл сөздер жинау, оны оқу;
3. ана туралы айтылған ұлы адамдардың сөздерін дәптерлеріне жаздыру;
4. тіл ұстарту сабақтарында осы тақырыпқа әңгіме құру;
5. қысқа шығарма жазғызу.
Қазақ балаларының ауызекі сөйлеуі жатық емес, қанағаттандырмайды.
Оқушының әдеби тілмен айшықтап, мақалдап сөйлеуі, теңеулер келтіріп, өз
ойын анық, өз дәрежесінде жеткізуі жоқтың қасы. Баланың тілдік қоры нашар
дамыған. Ойы мен сөзінің арасында алшақтық басым. Сөзінің іркілушілігі,
тоқыраушылығы, мүкістенушілігі, біріншіден, логикалық ұлттық ұстанымның
қалыптаспауынан болса, екіншіден, тіл қорының қордаланбауынан деп білу
қажет. Оқушыға суырылып сөйлеу тұрмақ, қара дүрсін әңгімелеудің өзі бір
алынбас қамалдай. Көңіліндегі небір жақсы ойды айтуға келгенде берекесі
қашып, сәні болмай, еңсесі түсіп, білгенін айта алмау қазақ баласына тән
қасиет болып барады. Оның ұлттық психологиялық астарларын да, қазіргі
замана тауқыметімен біртұтас қарастырған жөн. Сондықтан да, баланың тілдік
қорын дамытуда жан-жақты еңбектену қажет.
Қорыта айтқанда, диктант өз алдына басы бірікпейтін нәрсе сияқты
көрінеді. Бір жүйеге түсірсек, оқыту да, тіл дамыту да, әдебиет пен қазақ
тіліне деген құрмет пен қызығушылық та арта түспесе кемімейді. Ұрпақ тілі –
біздің болашағымыз екенін ұмытпайық.
1.2.Мазмұндама
Жазба жұмыстарының бір түрі – мазмұндама жұмысы. Балалардың мектепке
келіп түскен кездегі психикалық және дене даму ерекшеліктері жөнінде
оқулықтарда берілген мағлұматтарға сүйене отырып, мазмұндама екінші
сыныптан бастап жүргізуге мүмкіндік бар екендігі анықталды.
Мазұндама жұмыстары балалардың психикалық процестерін (түйсік,
қабылдау, зейін, ес, ойлау, қиял, сезім, ерік) күшейтеді, әсіресе ой
қызметінің белсенділігін арттырып, мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп
жататын анализдеу, синтездеу әрекетін тудырады.
Мазмұндамаға дайындалу барысында, әсіресе екінші сынып оқушыларының
психикасында 1-ші сигнал системасының қызметі мен эмоция басым
болғандықтан, балалардың өмірде көрген-білгендеріне, заттың тікелей өзін
көрсетіп, сол жөнінде қабылдауларына, уақиғаны бақылау қабілеттеріне сүйену
керек.
Мәтінді алдын-ала синтездеу жұмысына ерекше назар аударған жөн.
Өйткені мәтінді алдын-ала синтездеудің, яғни жазбас бұрын мәтінді жобалап
алудың, қате жібермеу үшін де тигізер пайдасы мол. Жазу процестерінің
аналитикалық жағы неден көрінеді десек, ол әңгімеленгелі отырған уақиғаға
сай келетін сөздерді таңдап алу, аналитикалық процеске жатады, ал осы
сөздерді мәтіннің ішіне енгізу синтетикалық процесс болып есептеледі.
Субъектілер мен предикаттарды және заттың белгілерін көрсететін сөзді
іріктеп алу анализ болса, ал синтез – осыларды сөйлемнің ішінде орын-орнына
қойып орналастыру болады. Мәтінді бірнеше бөлімге бөлу анализ болса, ал
синтез – сол бөлімдерді бір-бірімен жалғастыру. Мәтінге жоспар жасау жұмысы
кезінде анализ іске асса, синтез сол жасалған жоспар бойынша, құрастырып
айту, не жазып беру жұмысы болып саналады.
Психология оқулықтарында бастауыш мектеп балаларының қабылдауы
эмоциямен, сезіммен сабақтас жүретіні айтылады. Сондықтан мазмұндауға
алынатын мәтіндер балаларда болатын көңілділік, сенгіштік, сезімталдық,
қызығушылық, еліктегіштік сияқты қасиеттерге сай іріктелуге тиіс.
Сөйтіп, мазмұндама жазу процесінің психологиялық негізі жөнінде аздап
болса да мағлұмат алу – оның жүйесін жасап, методикалық тәсілдердің
қолайлысын таңдап алуда жол-жоба көрсете алады.
Оқушыларды мазмұндама жазуға үйретуде дидактиканың негізгі талаптарына
сүйенген жөн. Бастауыш мектептерде мазмұндамаға үйрету жұмыстарында басқа
пәндердегі сияқты, оның ғылымилығы, теорияның практикамен байланысы,
көрнекілігі, саналылығы, оқушылардың белсенділігі және жүйелілік пен
беріктік принципі ескеріледі.
Мазмұндама оқушылардың жас ерекшелгіне сай бірте-бірте күрделене
береді. Жоғары сыныптарда мазмұндама жұмыстары көп жүргізілмейді. Өйткені
жұмыстың бұл түрі кең көлемді шығарма жазуға дайындық ретінде
қолданылатындықтан, ендігі жерде шығарма жазуға ауысады.
Мазмұндамалар жинақтарына талдау жасау
Әр жылда шыққан мазмұндамалар жинақтарын салыстырып, талдайтын болсақ,
олардың құрамындағы мәтіндердің заман талабына сай өзгергендігін байқауға
болады. Мысалы, 1981 жылы жарық көрген Мазмұндама текстерінің жинағы 1973
жылғы басылымға негізделіп жазылғанымен, оған едәуір өзгерістер, қосымшалар
еңгізілген. Бірсыпыра аударма материалдар жинақтан алынып тасталып, олардың
орнына төл әдебиетіміздің үлгілері берілген.
Жаңа бағдарламаның талаптарына сәйкес тіл дамыту жұмыстарының ең
негізгі түрі болып табылатын мазмұндама мен шығарма жаздыруда оның қай
түрі, қалай жаздыру керектігі мәтін соңындағы сұрақтар мен тапсырмаларда
көрсетіліп отырылған. Мұндай тапсырмалар мәтіндерге үлгі ретінде ғана
берілген. Бұдан тіл дамыту жұмысын тіл сабақтарының тақырыбымен ұштастыра,
байланыстыра жүргізілуі керек деген міндет туып отырғаны байқалады.
Сондықтан да мұғалімдер жинақты пайдаланғанда, тіл тапсырмаларының берілген
үлгісін басшылыққа алып, басқа мәтіндердің материалдарын да пайдаланғаны
жөн.
1981 жылғы Мазмұндама текстерінің жинағының авторлары С.Омаров пен Н.
Бәйділдаев мұғалімдердің пайдалануына қолайлы жағын ескеріп, мәтіндерді
мөлшермен әр сыныпқа жеке-жеке бөліп берген. Жинаққа қосымша ретінде IV-XI
сыныптарда жүргізілетін шығарма жұмыстарының үлгі тақырыптары берілген.
Бірақ та авторлар әр мектептің, әр сыныптың өзіне лайық ерекшелігін күні
бұрын дәлме-дәл болжау қиындығын айтады.. Сондықтан мәтіндердің әр сыныпқа
бөлініп берілуі мұғалімдердің өз сыныбының ерекшелігі мен жүргізейін деп
отырған жұмыстың мақсатына қарай еркін таңдап алу, мәтіндерді бір сыныптан
екінші сыныпқа ауыстырып пайдалану мүмкіншілігін жоққа шығармайды.
Жинақтағы материал IV-XI сыныптарда жүргізілетін тіл дамыту жұмысының
төмендегідей түрлерін қамтиды:
а) ауызша әңгіме өткізу;
ә) берілген сұраққа ауызша, жазбаша жауаптар қайтару;
б) жай және күрделі жоспар жасау;
в) мәтіннің көркемдік ерекшелігін және шығарманың тіл, стиль
ерекшелігін сақтай отырып, мәтінге жақындата ауызша және жазбаша мазмұндау;
г) мәтіннің формасын өзгерте мазмұндау, яғни I жақ, осы шақ
формасындағы мәтінді III жақ, өткен шақ формасында немесе керісінше
мазмұндау;
д) қысқарта мазмұндау, яғни берілген мәтіннің тек түйінді негізгі
мәселелерін ғана мазмұндау;
е) мәтіннен цитат және эпиграф келтіре отырып мазмұндау;
ж) берілген мәтінге оқушы өз ой қорытындысын қоса мазмұндау;
з) шығарма жұмыстары;
и) сөздік жұмыстары.
Әр сыныпқа арналған жеке бөлімдерде хабарлау-баяндау, суреттеу және
байымдау-мінездеу түріндегі шығармалардан тиісті үзінді беріледі.
Шығармалардың бұл түр-түрлері мазмұндама, шығарма жұмыстарында сыныптың
жалпы дайындығына, оқушылардың басым көпшілігін көбірек қызықтыратын
тақырыптарға, мұғалімнің алдына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Жазба жұмыстарының түрлері және оның өткізудің жолдары
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2014
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
Негізгі бөлім:
І- тарау. Жазба жұмыстарының түрлері
1.1.Диктант ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2.Мазмұндама ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
1.3.Шығарма ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...31
ІІ- тарау. Жазба жұмыстарының мақсаты және оны өткізудің жолдары
2.1.Жазу сабақтарының мақсаты, қойылатын талаптар, олардың
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
2.2.Жазба жұмыстарын үйрету
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.3. Жазба жұмыстарында жіберген қателерімен жүргізілетін жұмыстар және оны
жетілдіру амалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .43
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..48
Кіріспе
Зерттеудің өзектілігі. Методиканы зерттеудің алғашқы жылдарынан бастап
жазба жұмыстарына ерекше көңіл бөлініп келді. Себебі сауаттылықтың негізі
жазба жұмыстарында жатқандықтан оған көңіл бөлмеу мүмкін де емес еді.
Жазу дағдысының психологиялық негізі мидың үлкен жарты шар қабығындағы
анализатор ұштарының бір-бірімен күрделі байланысқа түсуі, екінші сигнал
систамасының жинақталып, бір арнаға бағытталуы болып табылады. Жазу тілі
көзбен қабылданады, қолмен іске асады. Ал ауызша сөйлеу, есіту-
кинестезиялық нерв байланыстары арқылы өтеді.
Жазу тілі ауызша сөйлеуден кейін шықты, сондықтан да ол үнемі ауыз тілге
сүйеніп отырды. Жазудың құрамына алфавит, графика және орфография енеді.
Жазба тілінің өзіне тән ерекшеліктері бар.
Жазба жұмысының барысында оқушылардың білімдері бекіп, өз беттерімен
жұмыс жасау дағдылары қалыптасады, яғни зейін қойып тыңдай білу, белгілі
бір жобалар бойынша сөйлем мүшелеріне талдай алу, сұрақ қоя білу, қажетті
деректерді теріп алу, сөздікпен жұмыс істей алуға үйренеді.
Әрбір материал мұғалім тарапынан жақсы түсіндіріліп, қаншама дағды
берілгенімен, әр оқушының білімі, дағдысы, шеберлігі есепке алынбаса,
олардың материалды қалай меңгергені, нәтижесі, оған қалай жеткені белгісіз
болып қала береді. Оның үстіне балалар өз еңбегінің нәтижесін біліп
отырмаған соң, келесі еңбекке ынтасы азайып, сабаққа белсенділігі
төмендейді. Сондықтан қай жазба жұмысы болмасын оның орындалуына ерекше мән
беріліп, оқушы еңбегі бағалануға тиісті.
Оқушыларға сапалы білім беруде мұғалім олардың білім, білік және
дағдыларын міндеттік деңгейге жеткізуі тиіс. Ал оны іске асыруда әрине
бақылау жазба жұмыстары жүргізіледі.Бұл оқушылардың қаншама қандай деңгейде
білім нәтижелерінің бар екенін айқындайды. Жүргізілетін жазба жұмыстары
арқылы оқушылардың каллиграфиялық дағдыларын жетілдіруге және оқу
бағдарламасында берілген тақырыптарды қаншалықты меңгергендіктері
анықталады. Жазба жұмыстарының анықтайтын міндеттері: -оқушылардың сауатты,
көркем жазу дағдыларын жетілдіреді; -орфографиялық, пунктуациялық
біліктіліктерін қалыптастырады; -талдау, салыстыру, топтау және жинақтау
дағдыларын қалыптастырады; -өздігінен мәтін құру ; -өз ойларын сауатты
түрде жазбаша еркін жеткізе білу дағдыларын жетілдіреді; - ауызекі және
жазба тілде мазмұндау жұмыстарын қалыптастырады;
Әдебиет сабағынан шығарма жазу - әдебиеттi оқыту процесiнiң сапаға
айналған нәтижесi болып табылады. Мұғалiмнiң педагогтiк шеберлiгi мен
еңбегiн айқындайтын, оқушының әдебиеттiк ұғымын, бiлiмiн байқайтын,
сынайтын көрсеткiш.
Оқушылар арасында әлi де шығарма жазып, жоспар құра алмайтын, өз ойын
жеткiзе бiлмейтiн, тiл орашолақтары жиi кездесiп отырады. Осындай
кемшiлiктердi мектеп бiтiрушi оқушылардың жазған шығармаларынан жиi
байқаймыз. Қазiргi уақытта жазу жұмысына қойылатын талаптар күшейдi.
Әрине, мұндай талапты орындап шығу – бiр күннiң немесе бiр айдың, бiр
жылдың iсi емес, бүкiл орта мектеп көлемiнде алған бiлiмнiң ұзақ мерзiмде
қол жеткен нәтижесi болу керек. Емтихан уақытында оқушылардың шығарма
жазуда жiберетiн, жиi кездесетiн шығарманы қалай бастау керек екенiн
бiлмеу, бiрiншi беттi бастағанда алдымен жоспар одан кейiн тақырыпты жазу
сияқты кемшiлiктердi болдырмас үшiн шығарманы қалай жазу туралы арнайы
нұсқауды негiзге алу жөн.
Зерттеу пәні: қазақ тілі
Зерттеу объектісі: жазба жұмыстары
Зерттеудің мақсаты: Жазба жұмыстарының түрлері мен оны өткізудің жолдарын
қарастыру;
Зерттеудің міндеттері:
✓ Оқушыларға жазба жұмыстары және түрлері туралы толыққанды мәлімет
беру;
✓ Оқушыларға жазба жұмыстарын өткізу жолдарын қарастыру;
✓ Жазба жұмыстарында жіберілетін кемшіліктерді түзету жолдарын іздеу.
Зерттеудің теориялық маңызы: Педагогикалық іс-әрекетте жазба жұмыстарының
түрлері және оның өткізудің жолдары теориялық және тәжірибелік тұрғыдан
тұтастық принципін басшылыққа ала талданды;
Зерттеудің әдістемелік маңызы: Жазба жұмыстарының түрлері және оның
өткізудің жолдары анықтайтын әдістемелер сарапталып зерттеулер жүргізу
негізінде талданды;
Зерттеу әдістері: педагогикалық, ғылыми-әдістемелік материалдар мен
әдебиеттердегі жазба жұмыстары туралы ғылыми деректерді кешенді жүйемен
салыстырмалы талдау, зерттеу нысаны мен пәніне байланысты негізгі ұғымдарды
сараптау;
Зерттеу көздері: педагогика, әдебиет ғылымдарының классиктерінің еңбектері,
жалпыға міндетті білім берудің мемлекеттік стандарттары, оқу
бағдарламалары;
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады;
І- тарау. Жазба жұмыстарының түрлері
1.1.Диктант
Диктантты өткізуге қойылатын жалпы талаптар
Диктанттың өткізілетін түрі екі-үш күн бұрын оқушыларға айтылып, оған
оқушылардың қалай дайындалуы керек екендігі (қайталау, жаттау, т.б.)
ескертіледі.
Диктант үшін ұсынылатын текстер орфографиялық тұрғыдан таныс, яғни өткен
сабақ материалдары негізінде алынады. Егер текст құрамында өтілмеген емле,
тыныс белгілері немесе айтылуы мен жазылуы қиын сөздер кездессе, олар
түсіндіріліп, тақтаға жазылады.
Диктанттың қай түрі болсын текст орфоэпиялық заңға сүйеніп, кідіріс (пауза)
жасап, негізінен үш рет оқылады.
Тексті жазбас бұрын оқушыларға оны бар ынта-зейінімен тыңдап, мазмұны
бойынша жазу, ауыр тиетін сөздерді қадағалап отыру тапсырылады.
Оқылған дыбыс, буын, сөз және сөйлемнің мән-мағынасын түсініп, іштей
қайталап, қалай жазылатынын еске түсірген соң барып жазуға кіріскен жөн.
Шала естіп, мағына, мазмұнын түсінбей қалған оқушы мұғалімнің екінші рет
оқуын күтеді. Диктант жазу үстінде қасындағы жолдасының дәптеріне қарауға
болмайды. Одан немесе мұғалімнен не жазу керектігін сұрап, кедергі жасауға
тыйым салынады.
Мұғалім мәтінді ең баяу жазатын оқушының үлгеріп жазу жылдамдығын сақтап
оқиды.
Диктант жазылып болған соң мұғалім мәтінді тағы бір рет түгел оқып шығады.
Оқушылар жазғандарын мұғалімнің оқығанына ілесе тексеріп, қалып қойған сөз,
әріп болса, қол көтеріп сұрап, мұғалімнің қайталауымен толықтырылады.
Ең соңында оқушылар жазған текстерін өз беттерімен тексеріп шыққан соң,
диктант дәптерлері жинап алынады.
Диктант жазудың психологиялық ерекшелігі
Қазіргі жағдайда әр балаға тән ерекшеліктерді есепке алу өте күрделі.
Өйткені әр бала – жеке тұлға. Сондықтан да сынып және үй жұмыстарын
орындауда білімділікті бекіту әр баланың өзіндік жұмыс жасауына жағдай
туғызу үшін жеке-дара тұрғыдан келу маңызды.
Төртінші сынып оқушылары, ең алдымен, жаттап алған тақпақ, өлеңдерді
және сөздерді оқиды. Мысалы, оқулықта картофель, капуста, морковь, лук
сөздері бар. Әрине аталған сөздердің мәні алдын-ала анық түсіндірілген, ал
балалар сөздерді дұрыс айту және жазу мақсатында жаттығу жұмыстарын
орындайды. Үш оқушы өлеңді жаттап айтып береді, жеміс-жидектерді қазақшаға
аударады. Соңынан оқушылар диктант жазуға кіріседі.
Үйрету диктанттарының маңызы
Үйрету диктанттарының аты, мазмұны, көлемі әр түрлі болғанымен, олардың
алдына қойған мақсаттары бірдей: таныту, үйрету, жаттықтыру, дағдыландыру,
меңгерту. Сондықтан үйрету диктанттарында қолданылатын әдіс-тәсілдер көбіне
ыңғайлас, ұқсас болады. Үйрету диктанттары негізінен жаңа ғана өтілетін
немесе екі-үш күн бұрын өткен материалдарға тән ерекшеліктерді жете
меңгертуге ыңғайлы әрі тиімді болып келеді. Мұнда мұғалім қай оқушыға
қандай сұрақтар қоятынын алдын-ала ойланып, әдіс-тәсілдер мен
көрнекіліктерді соған орай пайдаланғанда ғана еңбек нәтижелі болмақ, яғни
сыныптағы оқушылардың білім олқылықтарын дәл танып жұмыс жүргізу мұғалімнің
ізденгіштігі мен байқампаздығын көрсетеді.
Үйрету диктанттарының тағы бір ерекшелігі – оқушыларды ойлануға,
ізденуге, өз ойларын салыстыру әдісі бойынша дәлелдеп айта білуге және өз
беттерімен жұмыс істей білуге төселдіреді. Бұл оқушыларды құлшындырып, өз
ісіне деген сенімділігін арттырады.
Қысқасы, үйрету диктанттары оқушыларды сауатты жазуға ғана баулып
қоймайды, алған білімін сыннан өткізіп, тұрақтандыруға, мәнерлеп оқу
машығын қалыптастыруға көп септігін тигізеді.
Әріп диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Әріп диктантын жаздыру мақсаты – ана тілін жеткілкті білмейтіндер мен
басқа ұлт балаларына қазақ тіліне тән дыбыстардың айтылуы мен жазылуындағы
фонемалық, орфографиялық ерекшеліктерге байланысты олардың бір-бірінен
айырмашылықтарын және оларды жаза білуді қаншалықты дәрежеде
меңгергендіктерін білу. Өйткені әріп диктанты барлық жазу жұмыстарының
іргетасы.
Әріп диктанттарына мынадай талаптар қойылады:
әріп диктантын үйрету диктанттарының басқа түрлері сияқты сыныптағы ең
жақсы оқитын оқушыға алдымен түсіндіріп алып, соңынан оларға тақтаға
жаздыру әдісімен бастау керек;
жазылатын әріп қай дыбыстың таңбасы екендігін, дауысты болса, себебін,
жуан, жіңішке түрге бөлінуін, дауыссыз дыбыстардың дауыстылар сияқты буын
құрамайтынын және жеке айтылмай, тек дауыстыға қосылып қана айтылатындығын
таныту қажет;
әріпті жазуға, көзбен көруге болатынын, олар оқылатынын және бас әріп, кіші
әріп (жазылу емлесі) болатынын білдіру керек;
өткен әріптерге жаңа әріптің ұқсастығы мен өзіне тән айтылу, естілу сияқты
фонемалық өзгешелігін әрбір оқушы саналы түрде түсініп, жаттанды болған
дәрежеде айта білгенге дейін сабақ сайын қайталату қажет;
дәптерлеріндегі сурет, сызық, әріптердің бөліктері, әріп, буын, сөз,
сөйлем, т. б.— бәрінің де әдемі, таза, ұқыпты, көркем жазылуын дағдыға
айналдыру керек.
Міне, осы талаптардың бәрі әуелі мұғалімнің тікелей басшылығымен
жүргізіліп, біртіндеп (алғашқы апталардың өзінде-ақ) белсенді, алғыр, зерек
оқушылардың міндетіне көшіп, мұғалім сынып бақылаушысына айналады. Әр
оқушының берген жауаптарын қадағалап, толықтыру зейінді оқушылардың ішінен
бұрын өтілген материалдарды жете білмейтін, өзгелерге жан-жақты, еркін,
саналы түрде түсіндіріп бере алмайтындарды айқындайды. Бұл жеке оқушының
біліміндегі олқылықты анықтауда сынып талабына сүйенуі уақытты үнемдеумен
бірге оқушылардың өздігінен жұмыс істеу белсенділігі мен сабақтардың
сапалығын арттырады.
Буын диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Әріп диктантын жазып, әрбір дыбыс пен әріптің орфоэпиялық,
орфографиялық өзгешелігін, үндестігі мен ұқсастығын салыстыру әдісімен
саналы түрде түсініп, талдауға төселген оқушылар үшін буын диктантын жазу
онша қиындық келтірмейді. Мәселе сол өздері үйренген, өздеріне таныс қазақ
тіліне тән дауысты, дауыссыз дыбыстардың ауызекі сөйлегенде өздігінен буын
құрап барып айтылатын заңдылығын және әріптердің бір-бірімен қосылып
жазылуын саналы түсіндіру – буын диктантының шешуші мақсаты. Ол үшін
оқушылар дауыссыз дыбыстардың дауыстылар тәрізді жеке айтылмай, қы, ғы, ме,
кі, гі, не, ың, т.б. түрінде дауыстымен қосылып айтылатынына, ал ы, і, ұ,
ү, ә, е дыбыстарын жеке айтумен бірге олар арқылы ыңылдап, ән салуға да
болатынына (мысалы, а-а-а, о-о-о, е-е-е, т.б.) көздерін жеткізу керек. Бұл
буын диктантын тез меңгеріп кетуге үлкен көмегін тигізеді.
Дауыстылардың жеке тұрып та буын құрайтыны, буындардың жуан, жіңішке
болуы дауыстыларға қатысты екендігі сабақ сайын дыбыстық талдау барысында
айтылып отыруы қажет.
Сөз диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Сөз диктантының жеңіл болатын себебі – ол оқушылар меңгеріп болған
дыбыстар мен буындардан құрылады. Мұндағы мақсат – сөздердің бір, екі, үш,
төрт, одан да көп буыннан құралып, белгілі бір ұғымды білдіретінін дыбыс
(әріп) және буынмен салыстыра отырып түсіндіру. Сөз диктантын жаздырар
алдында оқушыға берілген сөздің қандай ұғымды білдіріп, неше буыннан, неше
дыбыстан құралғанын, бірінші буындағы дауыстының жуан немесе жіңішке екенін
айқындап, ондағы бір дыбыстың әріпке айналғандағы жазылу емлесін айтып
өтеді. Бұл, мысалы, былайша баяндалуға тиіс: көз, құлақ, құлақшын,
көзілдірік сөздері бір, екі, үш, төрт буыннан құралған. Көз сөзінде 3,
көзілдірік сөзінде 10 дыбыс (әріп) бар. Төрт сөз төрт түрлі мағына білдіріп
тұр. Бұл сөздерде қазақ алфавитіне тән ә, ұ, ғ, ң, һ әріптері жоқ.
Сөйтіп, сөз диктантын жазу үстінде оқушылар фонетикалық, орфграфиялық,
лексикалық талдауларға жаттыға бастайды. Сондықтан сөз диктантында әріп,
буын диктанттарындай көру, терме, өздік, сөздік, шығармашылық диктанттарды
жиі жүргізу өте қажет. Сонда ғана балалардың сөздік қоры толыға түседі.
Ана тілі лексикасы бойынша алған білімдері оқушылардың есінде
(жадыларында) сақталуы үшін сөздер олардың белсенді сөздік қорына айналуы
керек. Сөздердің оқушылардың белсенді сөздік қорында болуы үшін жұмыстың
алуан түрлерін жүргізу шарт. Балалардың жаттап алған өлең, тақпақтарындағы
сөздер бойынша дербес немесе өздік диктант жүргізу – аталмыш жұмыстың дара
формасы болып саналады.
Сөйлем диктантын жаздыру мақсаты мен оған қойылатын талаптар
Диктанттың бұл түрі алғашқылардың бәрінен де күрделі. Өйткені бұл бір,
екі, үш, төрт, бес, одан да көп сөздерден құралып, аяқталған ойды
білдіреді.
Мысалы: Қыс. Таң атты. Мен төсектен тұрдым. Күндегі әдетімше төсегімді
жинадым. Асықпай ертеңгі тамағымды ішуге отырдым.
Сөйлем диктантын жаздырудағы мақсат – оқушыларға сөйлемнің сыртқы
құрылымын таныту және оны құрай білуге машықтандыру. Мұғалім сөйлем
диктантын өткізуге кірісер алдында басқаларға түсіндіретін сөйлемнің
бірінші сөзі бас әріппен басталып, сөздер бір-бірінен бөлек жазылатынын,
мағынасына қарай сөйлем соңына нүкте, леп немесе сұрау белгілерінің бірі
қойылатынын, сондай-ақ қазақ тіліне тән дыбыстардың (әріптердің) бар-жоғын
айтады.
Әріп, буын, сөз және сөйлем диктанттарын жаздыру үшін төмендегідей
әдістер пайдаланылады.
Қазақ тілі бойынша жүргізілетін диктанттар екі топқа бөлінеді: мәтіні
өзгертілмеген диктанттар және мәтіні өзгертілген диктанттар.
Мәтіні өзгертілмеген диктанттар ішіндегі күрделісі – түсіндірмелі
диктанттар. Бұл диктанттар дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер
тіркесінің, тасымалдың, біріккен сөздердің, қос сөздердің, қысқарған
сөздердің, зат есімнің,сын есімнің, сан есімнің, тұйық етістіктің,
үстеулердің, шылау сөздердің емлелеріне байланысты жүргізіледі. Түсіндірме
диктант екі түрге бөлінеді:
а) есту диктанты.
ә) көру диктанты.
Есту диктанты
Емле ережелерінің шегін ажырата отырып, оқушылардың есту қабілетін
арттыруға байланысты орындалады. Есту диктантының орындалу тәсілі екі
түрлі. Бірінші түрі: дауысты, дауыссыз дыбыс әріптерінің, әріптер
тіркесінің, тасымалдың, сөз құрамының және сөз таптарының жазылу ережесі
ауызша түсіндіріледі де, осы мәліметке сай дайындалған мәтінге оқушылар көз
жүгіртеді. Сонан соң бұл мәтін мұғалім тарапынан жаздырылады. Екінші түрі:
мұғалім белгілі емлеге сай дайындалған мәтінді жаздырады. Жазу үстінде
белгілі бір емлелердің астын сызып отыруды жүктейді. Сонан соң диктанттағы
емлені оқушылардың өздері түсіндіріп, қатесін өздері түзетеді. Белгілі бір
емлені түсіндіруге байланысты алынған диктанттың мәтіні 40-50 сөзге, ал
арнайы жүргізілген диктант мәтінінің сөзі 90-210 сөзге дейін болады.
Көру диктанты
Емлені айыра отырып, оқушылардың көру қабілетін дамыту мақсатында
жүргізіледі. Бұның да орындалу амалы екі түрлі. Бірінші түрі: емлеге сай
дайындалған мәтін оқушыларға түгелдей оқытылады да, оны мұғалім дәптерге
жаздырады. Содан кейін оқушылар жазылған диктантты емлеге сай түсіндіреді.
Екінші түрі: мұғалім дайындаған мәтінді тақтаға жазады. Емлеге байланысты
түсіндіру кезінде тақтадағы орфограммалардың асты сызылады. Сонан соң
тақтадағы мәтін өшіріледі де, сол мәтінді мұғалім оқушыларға жаздырады.
Бұл диктант оқушылардың көру, есту, есте сақтау, затты тану сияқты
қабілеттерін дамыту мақсатында жүргізіледі. Көру диктанты үшін әріп, буын,
жеке сөздер, сондай-ақ жазылуы қиын сөздер мен сөз тіркестері және шағын
мәтіндер, жұмбақтар, мақалдар, жаттауға берілген өлеңдерді де алуға болады.
Диктант мәтіндері үзіліс кезінде тақтаға немесе алдын-ала аумақты
қағазға жазылып, ілулі тұрғаны дұрыс. Оны оқушылардың 2-3 рет оқып шығуына,
естерінде сақтауына 1-2 минут уақыт беріледі. Содан кейін мұғалім оны жауып
немесе жинап қояды. Оқушылар көрген, оқыған сөздерін немесе мәтінді
естеріне түсіріп, өз беттерінше дәптерге жазады.
Өздік диктанты
Диктанттың бұл түрінің де өткенді қайталап, тіл ұстартуда маңызы зор.
Оқушылар өтілген материалдарға байланысты әріптер мен буындарды, сөздер мен
сөз тіркестерін, сөйлемдер мен жатталған өлеңдерді, жұмбақтар мен
жаңылтпаштарды естеріне түсіріп, өздігінен ойланып отырып жазады. Мұғалім
өздік диктанттың қай күні болатынын, нені қайталап келу керектігін
оқушыларға алдын-ала ескертіп қояды. Сонда оқушылар үйден шала жаттаған
өлең, жұмбақты, жаңылтпаштар мен ережелерді пысықтап келетін болады.
Шығармашылық диктант
Диктанттың бұл түрі – үйрету диктанттарының ішінде мазмұн, құрылым,
стиль, әдіс-тәсіл жағынан ең күрделісі, оқушылардың ойлау қабілетін, сөздік
қорын, білім деңгейі мен өздігінен жұмыс істеудегі шеберліктерінің
көрсеткіші. Сондықтан бұл диктант шолу, қорытындылау, қайталау сабақтарында
жиі жүргізілсе, шәкірттер ескерту, бақылау диктантттарына сенімді
даярлықпен келеді.
Сөздік диктанты
Сөздік диктанты сабақтың кез келген уақытында жазылады. Оған
оқушылардың жыл бойы меңгеруге тиісті термин сөздері, омоним, антоним
сөздері және жазылуы қиын сөздер алынады. Текстің көлемі 5-10 сөзден аспауы
керек. Сөздік диктантын көру, өздік диктанттары ретінде де, мұғалімнің
ауызша айтуы бойынша да жаздыруға болады. Ол мұғалімнің еркінде.
Терме диктанты
Диктанттың бұл түрі кез келген ережеге негізделіп жүргізіледі. Мұғалім
диктант мәтінін оқымастан бұрын қандай ережеге көңіл аудару керектігін
ескертеді. Оқушылар мәтінді түгел жазбай, мұғалім оқып тұрған мәтіннен
әркім өзіне берілген тапсырмаға лайықты сөздер мен сөз тіркестерін немесе
сөйлемдерді теріп жазады.
Ескерту диктанты
Бұл диктант көлемі, орфографиялық емлеге тән сөздік қоры жағынан
бақылау диктантына жақын келеді.Басқа диктанттардай тек кеше не бүгін ғана
өтілген тақырыптарды емес, осы уақытқа дейінгі барлық материалдарды түгел
қамтып, оқушыларды бақылау диктантына тікелей әзірлейді. Сондықтан бұл
диктантқа енген мәтіндер бірін-бірі қайталамай, өткен материалдарды
тиянақтап, толықтыра түсуге тиіс. Ескерту диктантына мұғалім де, оқушылар
да тиянақты, ұқыпты да жауапты қарауы қажет.
Бақылау диктанты
Бұл диктант айына бір не әрбір үлкен тақырып, тараудан кейін немесе
тоқсанның соңында өткізіледі. Бақылау диктанттары оқушылардың бұрын өтілген
материалдарды қандай дәрежеде меңгергенін және сауаттылық деңгейін анықтау
мақсатымен жүргізіледі.
Диктант үшін ІІ сыныпта 18-20 сөзден, ІІІ сыныпта 20-30 сөзден құралған
қысқа сюжетті мәтін алынады да, көлемі жөнінен де, мазмұны тұрғысынан да
біртіндеп күрделеніп отырады. Бақылау диктанты төмендегіше жүргізіледі:
а) үзіліс кезін пайдаланып, мұғалім диктант тақырыбын, мәтін ішінде
кездесетін қиын сөздерді тақтаға жазып қояды;
ә) мұғалім диктант мәтінін екі рет дауыстап оқып, жазылуы қиын сөздерді
тақтадан қарап алу керектігін ескертеді;
б) егер диктант мәтіні жеке сөздер мен сөз тіркестерінен немесе оған
негізделген сөйлемдерден құралған болса, мұндай мәтіндердің әрбір сөзін,
сөйлемін мұғалім үш рет оқиды. Оқушылар жазар алдында әрбір сөзді көңіл қоя
тыңдап, ұғып алғаннан кейін ғана жазуды ұсынады. Мұғалім оқушылардың
түгелдей жазуын қадағалап, ең баяу жазатын оқушы жазып бітісімен, келесі
сөйлемді оқиды. Бірақ ол жаңа сөйлем екені айтылмайды.
Оқушылар диктантты түгел жазып болғаннан кейін, мұғалім мәтінді бастан-
аяқ тағы бір рет оқуға кіріседі. Осы кезде оқушылар өз жазғандарын
мұғалімге ілесе отырып тексеріп, қатесі болса, түзетеді. Бақылау
диктантында әрбір оқушы бұрынғы диктанттарда жіберген қателерін еске
түсіріп, оларға байланысты ережелерді қайталап келуге әдеттенуін қадағалап
отыру керек.
Ескерту. Диктанттардың қай түрін жазғанда да оқушылар көркем жазу мен
грамматикалық талдауға жаттыққандық, төселгендік көрсетуі керек. Бұл –
шәкірттер білімін бағалаудағы бірінші шарт. Сондықтан көркем жазу –
сабақтың көркі де, грамматикалық талдау – сабақты барлық жағынан
жандандыратын күш.
Үйрету диктанттарының маңызы
Үйрету диктанттарының аты, мазмұны, көлемі әр түрлі болғанымен, олардың
алдына қойған мақсаттары бірдей: таныту, үйрету, жаттықтыру, дағдыландыру,
меңгерту. Сондықтан үйрету диктанттарында қолданылатын әдіс-тәсілдер көбіне
ыңғайлас, ұқсас болады. Үйрету диктанттары негізінен жаңа ғана өтілетін
немесе екі-үш күн бұрын өткен материалдарға тән ерекшеліктерді жете
меңгертуге ыңғайлы әрі тиімді болып келеді. Мұнда мұғалім қай оқушыға
қандай сұрақтар қоятынын алдын-ала ойланып, әдіс-тәсілдер мен
көрнекіліктерді соған орай пайдаланғанда ғана еңбек нәтижелі болмақ, яғни
сыныптағы оқушылардың білім олқылықтарын дәл танып жұмыс жүргізу мұғалімнің
ізденгіштігі мен байқампаздығын көрсетеді.
Үйрету диктанттарының тағы бір ерекшелігі – оқушыларды ойлануға,
ізденуге, өз ойларын салыстыру әдісі бойынша дәлелдеп айта білуге және өз
беттерімен жұмыс істей білуге төселдіреді. Бұл оқушыларды құлшындырып, өз
ісіне деген сенімділігін арттырады. Қысқасы, үйрету диктанттары оқушыларды
сауатты жазуға ғана баулып қоймайды, алған білімін сыннан өткізіп,
тұрақтандыруға, мәнерлеп оқу машығын қалыптастыруға көп септігін тигізеді.
Диктантты жаздыру техникасы былайша құрылады
Бір орында тұрып, диктант мәтіні мәнерлі, ашық дауыспен бір рет
оқылады. Оқу кезінде оқушылардың басқа жаққа көңіл аудармай ұқыпты тыңдап
отыруы ескертіледі. Сонан соң мәтінде кездескен түсініксіз, аз қолданылатын
және таныс емес емлелер тақтаға жазып қойылады, түсіндіріледі. Бұдан кейін
әрбір сөйлем жеке-жеке оқылады. Бестен сегіз сөзге дейін құралған сөйлем
бір рет, он екіден он төрт сөзге дейінгі сөйлем екі рет, он бестен он сегіз
сөзге дейінгі сөйлем үш рет оқылады. Оқушылар сөйлемді ұмытып қалмауы үшін,
қайталап айтқызылады. Сөйлем аяқталарда тыңдаңдар, басталарда жазыңдар,
сөйлем біткеннен кейін тексеріп шығыңдар деп ескертіп отырған жөн.
Диктант жазылып болғаннан кейін, оның мәтіні бастан-аяқ бір рет
оқылады. Бұл кезде оқушылардың өздігінен жұмыс істеуіне мүмкіншілік туады.
Өтілген емлелік тақырыптарды тексере отырып, қалып қойған сөзді, түсіп
қалған орфограммаларды орын-орнына қойып шығады. Осыдан кейін диктант
жұмысы жинап алынады, одан соң оқушылардың диктантқа байланысты сұрақтарына
жауап беріледі.
Диктанттағы қателерді талдау жүйесі былай жүргізіледі: алдымен,
дауыссыз әріптер мен әріптер тіркесінің емлесіне байланысты алынған бақылау
диктантындағы қателер тақырып бойынша түр-түрге бөлінеді. Диктантты
талдағаннан кейін жіберілген қателерге байланысты кішігірім диктант
жаздырылады, оның көлемі отыз-қырық шақты сөзден құралады. Сөйтіп, алғашқы
жіберілген қателерді болдырмауға шаралар белгіленеді.
Сырттан қарағанда диктант жүргізуден оңай нәрсе жоқ сияқты. Оқисың да
жаздырасың, онда тұрған не бар. Диктантқа өгей бала тұрғысынан қарау
кейбір мектеп тексеруші инспекторлар тарапынан да байқалады. Сабаққа
кіргелі отырған тексерушіге мұғалім:
- Менде қазір диктант еді, - десе-ақ, тексеруші:
- Е, онда несіне барамыз, өзіңіз өткізе беріңіз, - дейді өзінің
Диктантты қалай жүргізуге болады атты мақаласында Қ.Өтебасов осындай
мысал келтіреді.
Бұл арада әңгіме бақылау диктанттары туралы емес. Диктант жөнінде теріс
пікір қалыптасқан ба, кейбір мұғалімдер де диктантқа толыққанды сабақ
ретінде қарамайды. Сондықтан болар, оны өткізудің әдістемесін жетілдіру
жағына қазіргі қазақ тілінде көңіл бөліп жүргендер сирек кездеседі.
Диктант та сабақ. Өзіндік ерекшелігі бар сабақ. Өзінің өткізілу тәсілі
жағынан да, дидактикалық мақсаты жағынан да өзгеше сабақ.
Белгілі әдістемеші ғалымдардың сабақты дидактикалық мақсатына қарай
бірнеше түрге бөліп жүргені белгілі. Ал, диктант жазбаша бақылау – тексеру
сабағына жатады. Сонымен бірге диктантты өзінің алдына қоятын мақсат,
мазмұны жағынан қайталау, жинақтау немесе білім сапасын анықтау сабағы деп
те атауға болады.
Диктант сабағына жоғарыда айтқандай, кіруден жұрт неге қашқалақтайды?
Ойланатын болсақ, оның себебі: Диктантқа кіргенде не айтасың?.. Талдайтын
не бар онда? Оқыды, жаздырды, сонымен бітті. Дайын мәтінді кім оқып,
жаздыра алмайды деп, үзілді-кесілді тұжырым жасайды. Тіпті де олай емес.
Диктант өткізудің де өзіндік ерекшелігі, жолы, тәсілі бар. Оны кейінірек
айтамыз. Сөзді ең алдымен диктант мәтініне қойылатын талаптан бастаған жөн
ғой деп отырмыз.
Диктант мәтініне ең алдымен танымдылық, тәрбиелік талап қойылатыны
белгілі. Мәтіннің тәрбиелік мәні танымдық, білімдік мәнінен бөлек алып
қаралмайды, тұтас бірлікте қаралады. Мұның үстіне мәтіннің оқушыларға
бұрыннан таныс болуы талап етіледі. Мұнда әңгіме мәтін туралы немесе оның
тақырыбы, мазмұны туралы емес, әңгіме мәтіннің құрамына енген жеке
сөздердің, берілген орфограммалар мен пунктограммалардың оқушыларға
бұрыннан таныстығы туралы.
Ең алдымен, мәтінде берілетін грамматикалық тапсырмалар – оқушылардың
бұған дейін өткен және әбден игерген орфограммалары мен пунктограммаларынан
алынуға тиіс. Екіншіден, оның көлемі (саны), мазмұны бағдарламалық талап
деңгейінде болуы шарт. Тексте, сонымен бірге, жақында ғана өткен
грамматикалық категорияларға байланысты тапсырмалар беруге болмайды.
Өйткені оны оқушылар әлі толық игеріп, үйреніп болған жоқ. Ал күнделікті
жаттығу болса, оның жөні бір басқа... Алда-жалда тапсырма беріле қалса, одан
жіберілген қателерді есептеуге болмайды. Міне, диктант мәтініне осындай
талаптар қойылады. Бұл талаптардың тұтас бір мәтіннен (бір жерден) табыла
қоюы қиын мәселе. Ол үшін мұғалімге біраз ізденіп, қарастыруға тура келеді.
Ал, диктанттар жинағындағы мәтіндерден мұның бәрі үнемі табыла бермейді.
Қысқасы, сабаққа кірген кісі осының бәрін ескеруі, білуі керек. Онсыз
сабақ туралы мұғаліммен тиімді әңгіме жүргізу, қажет болса, әдістемелік
көмек көрсету қиын болады.
Енді, диктантты жаздыруға қойылатын талаптарға келейік
Мұғалімнің тексті үйде алдын-ала тағы бір қарап шығуы, әсіресе, сабақ
жоспарын жасау кезінде аса қажет деп есептеледі. Сабақ жоспары демекші,
диктантқа жоспар жасамайтын мұғалімдер де кездеседі. Жасағандары болса,
диктанттың атын, өтетін күнін, айын, сыныпты жазумен ғана шектеледі. Ең
алдымен, мәтінді оқу кезеңінде көлденең сөз, сұрақ болмауға тиіс. Жазу
кезінде бірлі – жарым қалып қойған оқушы болса, ол мұғалімнің ісі. Ал
кейде, оқушылар тарапынан бір қажетті сұрақ бола қалса, жаздырып жатқан
кезекті сөйлемді оқушылар түгел жазып біткеннен кейін қойылу керек. Диктант
мәтінін жаздыру үстінде, диктант мәтінінен сыртқары кездесуі ықтимал
көлденең сөздердің көлемі, мазмұны, шамасы оқушыларға алдын ала белгілі
болуға тиіс. Мәтінді жаздыру үстінде мұғалім тарапынан оқушыларға айтылатын
ескертпе түріндегі сөздерді жиі пайдалануға болмайды. Ерекше бір күрделі,
қиын сөйлемдерді жаздыру ретінде ғана емес, бар ынта, зейіні диктант
мәтінін жазуда болып отырғанда, қапелімде мәтін арасына көлденең сөздің
кіруі оқушыларды аз да болса, алаңдатады, зейінін бөледі. Екіншіден, өзі
жазып үлгіре алмай отырған кейбір балалар жаңағыдай сөздерді (көлденең)
ажырата алмай, мәтінмен бірге жазып қояды. Мәтінді оқуда басты талап –
тілдің орфографиялық заңдылығын сақтау болып табылады.
Мәтін оқылып болғаннан кейін, оқушылардың өздерін қатыстыра отырып,
жазылуы қиын сөздерді, бейтаныс сөздерді анықтау керек. Егер мәтінде ондай
сөздер кездессе, тақтаға жазып беруге болады. Әдетте ондай сөздерді
көптеген ұстаздар о баста-ақ тақтаға жазып қояды. Егер сөйлем шұбалаңқы
болмай, қысқа, тұжырымды, жай сөйлем түрінде болып келсе, оны екі рет оқу
жеткілікті. Ал сөйлем күрделі, құрмалас сөйлем түрінде келсе, оны сөз
үзбелеріне бөліп оқуға тура келеді.
Қайсібір мұғалімдер сөйлемді бір оқиды да, одан кейін оны бір – екі
балаға қайталатады. Осыдан кейін барып жазуға рұқсат етеді. Оқушылар үн-
түнсіз жаза бастайды, бірақ кімнің қалай жазып жатқанын білу қиын. Есте
сақтау қабілеті дамымаған, әсіресе, мінез жағынан ұшқалақ балалардың дұрыс
жазып шығуы екіталай.
Диктантты бағалау нормалары
Мұғалім ІV-VІ сынып оқушыларының жазба жұмыстарын бағалағанда, мынадай
бағалау өлшемдерін басшылыққа алғаны жөн. Диктанттағы орфографиялық,
пунктуациялық және стилистикалық қателер жеке есептеледі. Сондықтан баға
жалпы қойылады.
5 деген баға қатесі жоқ немесе орфографиялық жеңіл бір қатеге немесе
тыныс белгісінен жеңіл бір қатесі болса қойылады.
4 деген баға үш тыныс белгіден, үш емледен, немесе екі тыныс
белгіден, екі емледен болса қойылады.
3 деген баға алты тыныс белгіден, алты емледен, немесе сегіз тыныс
белгіден, үш емледен болса қойылады.
2 деген баға бес тыныс белгіден, тоғыз емледен, немесе тоғыз тыныс
белгіден, сегіз емледен болса қойылады.
Сондай-ақ диктанттармен қосымша өткізілетін бақылау тапсырмаларына екі
баға қойылады, бірі – диктантқа, екіншісі грамматикалық тапсырмаларға
қойылады. Фонетикалық, грамматикалық, лексикалық, орфографиялық,
орфоэпиялық және пунктуациялық қосымша тапсырмаларды бағалауға мынадай
өлшемдер басшылыққа алынуы қажет:
5 деген баға толық дұрыс орындалған тапсырмаға қойылады.
4 деген баға тапсырманың 75% -ті орындалса,
3 деген баға тапсырманың 50%-ті орындалса,
2 деген баға тапсырманың 50%-ке жетпесе қойылады.
Диктант жазғанда кейбір оқушылар ілесіп жаза алмай, қайталап сұрай
береді, уақытты алады. Сондықтан ондай оқушыларға 7-8 сөйлемнен құралған
шағын диктанттар тиімді болып саналады.
Есте сақтау диктанттарда мұғалім сөйлемді бір-ақ рет (ұзақ сөйлем
болса екі рет) оқиды. Дереу оқи сала жазыңдар дейді. Ондағы мақсаты –
оқушыларды сақтыққа, естігенді есте сақтауға, айтқанды ұғып тыңдауға және
жылдамдыққа баулу. Егер сынып жаза алмаса, есіне сақтап қалған оқушыға
қайталаттырады. Сөйтіп, үйренеді.
Диктант тексерудің де түрлі жолдары бар. Сыныпта жазу сауаттылығына
қарай топтайды.
1. Сенімділер тобы үнемі 4 пен 5-ке жазатындар.
1. Әрқалай 4, кейде 3-ке жазатындар.
2. Қателер.
3. Шимайлар тобы. Шимайлап, түзеп, бұзып, былғап жазатындар кіреді.
Әр топтың аты-жөндері, жіберетін қателері жазылатын арнайы дәптер
жүргізеді. Мынадай сызба пайда болады:
Ң,н И,й Ы,і Ұ,ү Қос Тасымал Тыныс Жазуы
дауыссыз. белгісі. нашар.
Тұстарына оқушының аты-жөні жазылады. Диктантты жазу үстінде оқушы
қателерін мұғалім ескертіп отырады.
Мектеп оқушыларының білімін бағалау үшін оқу жылының басы мен соңында
және әрбір тоқсанда өткізілетін диктанттардың сөз саны шамамен мынадай
нормаларда белгіленуі тиіс:
ІV сынып үшін – 80 -100 сөз.
V сынып үшін -100 –110 сөз.
VІ сынып үшін – 110 -120 сөз.
VІІ сынып үшін – 120 –140 сөз.
VІІІ сынып үшін – 140 -160 сөз.
ІХ сынып үшін – 170 -180 сөз.
Х сынып үшін - 190 - 200 сөз.
ХІ сынып үшін – 200– 210 сөз.
Осы диктант мәтінінде әрбір өтілген ережеге байланысты кем дегенде екі-
үш орфографиялық және тыныс белгілерінің объектілері болуға тиіс. Сондықтан
бір диктант құрамында ұшырасатын орфографиялық және тыныс белгілерінің
объектілері төмендегідей нормалардан аспауға тиіс:
ІV сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 12, тыныс белгісі 2-3-тен аспау
керек.
V сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 12, тыныс белгісі 3-4-тен аспау
керек.
VІ сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 20, тыныс белгісі 4-5-тен аспау
керек.
VІІ сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 24, тыныс белгісі 5-7-тен аспау
керек.
VІІІ сынып үшін әр түрлі орфограмма саны 25, тыныс белгісі 7-10-нан
аспау керек.
Қазақ тілі бойынша жазба жұмысына бөлінетін сағаттар бағдарламалық
тақырыптардан да, тіл дамытудан да, қайталанудан да алынады. Оқу жылы
басында өткенді қайталау есебімен сынып оқушыларының сауаттылық дәрежесін
анықтау үшін бір сағат және әр тоқсан соңында бір сағат бақылау жұмыстары
алынады. Ал бұдан басқа уақыттағы алған жазба жұмыстар үйрету мақсатын
көздейді. Жазба жұмыстарын талдауға арнайы сағаттар бөлінеді. Әр сыныптағы
жазба, жаттығу, үйрету және бақылау жұмыстарының саны төмендегі мөлшерде
белгіленеді:
ІV сынып – сегіз диктант, төрт мазмұндама, екі сынып және екі үй
шығармалары.
V сынып – сегіз диктант, төрт мазмұндама, үш сынып және бір үй
шығармалары.
VІ сынып – алты диктант, үш мазмұндама, екі сынып және екі үй
шығармалары.
VІІ сынып – бес диктант, екі мазмұндама, екі сынып және үш үй
шығармалары.
VІІІ сынып – бес диктант, үш сынып және үш үй шығармалары.
ІХ сынып – төрт диктант, төрт сынып және үш үй шығармалары.
Х сынып – үш диктант, төрт сынып және үш үй шығармалары.
ХІ сынып – екі диктант, үш сынып және екі үй шығармалары.
Диктант және тіл ұстарту
Кейбір ғалымдарымыз диктант жаздыруды тіл ұстарту жұмыстарымен
ұштастырып жүр. Тіл ұстарту жұмыстарымен диктант жаздыруды қалай
байланыстыруға болады? Тіл сабағында бұл екеуінің де өзіндік орны,
ерекшелігі бар екендігі белгілі.
Диктант жаздырғанда біз белгілі бір тақырыпты аламыз, ол Диктанттар
жинағынан алынады. Сөз санының шектеліп берілуіне байланысты мәтін
түсініксіздеу болуы да мүмкін, әйтсе де, бала белгілі бір нәрседен қысқаша
мағлұмат алады. Қазақ тіліндегі грамматикалық ереже, морфология, лексика,
фонетика бөлімдерінің де өз талаптары бар. Жалпы қазақ тілі курсы бойынша
жазылатын диктант жұмыстарының мұғалім алдына қоятын өз шарты бар. Одан
ауытқымаған жөн деп жүрміз.
Диктант жаздыру оқушылардың сауаттылығын арттырып қана қоймай, олардың
білім дәрежесін сынау екені де белгілі. Дегенмен де, біз бір жақты жұмыс
істеп жүрміз бе деген ой да туындайды. Диктант жазғызу жұмысын біз неге тіл
ұстарту жұмысымен байланыстырмаймыз? Мысалы, Абай өмірінен мәлімет бере
отырып, ортаңғы сыныптарда Абайдың табиғат лирикасын өттік дейік, Абай
шығармашылығын өткенде оның әлеуметтік жағдайы, халқына деген ыстық
ықласымен қоса анасы Ұлжан, әкесі Құнанбай, әжесі Зере және бауырлар мен
балалары туралы да айта кетсек артық болмайды. Ал, қазақ тілі мен тіл
ұстарту сабақтарында осы ойды жалғастыра отырып, бірнеше тақырыпта
диктанттар жаздыртса, жүйелі жұмыс, байланыс бола ма деп ойлаймыз. Мысалы:
Абайдың мінез-машықтары, Құнанбай Өскенбаев, Абайдың сүйікті ұлы -
Әбіш. Тағы бір мысал, Мұхтар Мағауиннің Доңыз жылғы балалық жинағынан
Тассудан өткен қашқындар атты әңгімесінен Тассу бұлағы, Қашқындар
атты мәтін, Қант пен ірімшік әңгімесінен Ақ ірімшік атты бір мәтін
алған болатынбыз. Грамматикалық талап өз алдына, осы екі әңгімедегі қазақ
халқының басынан өткен қиыншылық, кеңес өкіметінің орнаған кезіндегі
халқымыздың нәубеттік өмірі туралы терең ой бала санасына, түсінігіне өте
жеңіл, ұғынықты оқылады. Осы мәтіндерді диктант негізінде жазғыздық. Ол
сонымен ғана қалуға тиіс пе? Мұғалім диктант жаздырғаннан кейін осы
әңгімелермен оқушыларды кең көлемде таныстырса дұрыс болар еді.
Әр сыныпта тіл ұстартуға берілген сағат саны жетерлік. Тіл ұстарту
сабақтарында не істейміз деп жүрген мұғалімдер де жоқ емес. Міне,
тыңдағанда құлағыңның құрышын қандыратын, ал бала үшін оқуға жеңіл болып
қана қоймай, халқымыздың өткен тарихының нағыз шындығын айтатын, ой
тастайтын әңгімелерді оқуға жетелеу жолы осы емес пе? Әңгімені тіл ұстарту
сабақтарында оқыту, оның идеясын ашу, мазмұнын ашу – еліміздің өткен
тарихындағы тар жол, тайғақ кешуін ұғындыру, әңгіменің мазмұнын айтқыза
отырып тілдік қорын табу болып табылады. Баланың ойын селт еткізер нәрсемен
оның санасын халқының ұлылығы туралы ұғымды сіңіру, санасын ұштау, ұлтына
деген сүйіспеншілік сезімін ояту деген сөз бұл. Сондықтан да Тассудан
өткен қашқындар әңгімесін оқушы бар ынтасымен оқып, жақсы мен жамандықты
айыруды, халқының дархандығын осындай сабақтарда ұғындыру қажет. Тіл
ұстарту мен диктант жаздыру сабақтарының байланысы, бір жүйелілігі қазіргі
уақытта ақты – ақ, қараны – қара деп жазып жүрген ақын-жазушыларымыздың
шығармашылығына терең бойлай алуына бастайтыны сөзсіз.
Мұхтар Мағауиннің шығармашылығын өткен кезде осы жұмыстардың әсері мол
екені анық. Міне, пәндердің өзара байланысы, үндестігі, тіл ұстарту
жұмыстарының жүйелігі де осында. Диктант жаздыруды осылайша тіл дамыту
жұмыстарымен ұштастырған орынды. Әңгімені оқуды диктант жаздырумен
сабақтастырудың тиімді жолдарының бірі – осы.
Барлық сыныптарда, барлық кезеңдерде диктант жаздыруда осы бір ізден
ауытқымаған жөн деген пікір бар. Әрине, әр мұғалім тіл дамыту жұмысын өз
білім дәрежесіне, іздемпаздығына қарай бағдарламаға сүйене отырып
жүргізеді. Бірақ тіл дамыту мен диктант сабақтарын байланыстыру өз
нәтижесін берері анық. Мысалы: Ана туралы диктант жазылған соң оқушыларға
өз бетімен орындауға мынадай жұмыстар тапсыруға болады:
1. ана туралы әңгімелерді оқу;
2. өлеңдер жаттау, мақал–мәтел, нақыл сөздер жинау, оны оқу;
3. ана туралы айтылған ұлы адамдардың сөздерін дәптерлеріне жаздыру;
4. тіл ұстарту сабақтарында осы тақырыпқа әңгіме құру;
5. қысқа шығарма жазғызу.
Қазақ балаларының ауызекі сөйлеуі жатық емес, қанағаттандырмайды.
Оқушының әдеби тілмен айшықтап, мақалдап сөйлеуі, теңеулер келтіріп, өз
ойын анық, өз дәрежесінде жеткізуі жоқтың қасы. Баланың тілдік қоры нашар
дамыған. Ойы мен сөзінің арасында алшақтық басым. Сөзінің іркілушілігі,
тоқыраушылығы, мүкістенушілігі, біріншіден, логикалық ұлттық ұстанымның
қалыптаспауынан болса, екіншіден, тіл қорының қордаланбауынан деп білу
қажет. Оқушыға суырылып сөйлеу тұрмақ, қара дүрсін әңгімелеудің өзі бір
алынбас қамалдай. Көңіліндегі небір жақсы ойды айтуға келгенде берекесі
қашып, сәні болмай, еңсесі түсіп, білгенін айта алмау қазақ баласына тән
қасиет болып барады. Оның ұлттық психологиялық астарларын да, қазіргі
замана тауқыметімен біртұтас қарастырған жөн. Сондықтан да, баланың тілдік
қорын дамытуда жан-жақты еңбектену қажет.
Қорыта айтқанда, диктант өз алдына басы бірікпейтін нәрсе сияқты
көрінеді. Бір жүйеге түсірсек, оқыту да, тіл дамыту да, әдебиет пен қазақ
тіліне деген құрмет пен қызығушылық та арта түспесе кемімейді. Ұрпақ тілі –
біздің болашағымыз екенін ұмытпайық.
1.2.Мазмұндама
Жазба жұмыстарының бір түрі – мазмұндама жұмысы. Балалардың мектепке
келіп түскен кездегі психикалық және дене даму ерекшеліктері жөнінде
оқулықтарда берілген мағлұматтарға сүйене отырып, мазмұндама екінші
сыныптан бастап жүргізуге мүмкіндік бар екендігі анықталды.
Мазұндама жұмыстары балалардың психикалық процестерін (түйсік,
қабылдау, зейін, ес, ойлау, қиял, сезім, ерік) күшейтеді, әсіресе ой
қызметінің белсенділігін арттырып, мидың үлкен жарты шарлар қабығында өтіп
жататын анализдеу, синтездеу әрекетін тудырады.
Мазмұндамаға дайындалу барысында, әсіресе екінші сынып оқушыларының
психикасында 1-ші сигнал системасының қызметі мен эмоция басым
болғандықтан, балалардың өмірде көрген-білгендеріне, заттың тікелей өзін
көрсетіп, сол жөнінде қабылдауларына, уақиғаны бақылау қабілеттеріне сүйену
керек.
Мәтінді алдын-ала синтездеу жұмысына ерекше назар аударған жөн.
Өйткені мәтінді алдын-ала синтездеудің, яғни жазбас бұрын мәтінді жобалап
алудың, қате жібермеу үшін де тигізер пайдасы мол. Жазу процестерінің
аналитикалық жағы неден көрінеді десек, ол әңгімеленгелі отырған уақиғаға
сай келетін сөздерді таңдап алу, аналитикалық процеске жатады, ал осы
сөздерді мәтіннің ішіне енгізу синтетикалық процесс болып есептеледі.
Субъектілер мен предикаттарды және заттың белгілерін көрсететін сөзді
іріктеп алу анализ болса, ал синтез – осыларды сөйлемнің ішінде орын-орнына
қойып орналастыру болады. Мәтінді бірнеше бөлімге бөлу анализ болса, ал
синтез – сол бөлімдерді бір-бірімен жалғастыру. Мәтінге жоспар жасау жұмысы
кезінде анализ іске асса, синтез сол жасалған жоспар бойынша, құрастырып
айту, не жазып беру жұмысы болып саналады.
Психология оқулықтарында бастауыш мектеп балаларының қабылдауы
эмоциямен, сезіммен сабақтас жүретіні айтылады. Сондықтан мазмұндауға
алынатын мәтіндер балаларда болатын көңілділік, сенгіштік, сезімталдық,
қызығушылық, еліктегіштік сияқты қасиеттерге сай іріктелуге тиіс.
Сөйтіп, мазмұндама жазу процесінің психологиялық негізі жөнінде аздап
болса да мағлұмат алу – оның жүйесін жасап, методикалық тәсілдердің
қолайлысын таңдап алуда жол-жоба көрсете алады.
Оқушыларды мазмұндама жазуға үйретуде дидактиканың негізгі талаптарына
сүйенген жөн. Бастауыш мектептерде мазмұндамаға үйрету жұмыстарында басқа
пәндердегі сияқты, оның ғылымилығы, теорияның практикамен байланысы,
көрнекілігі, саналылығы, оқушылардың белсенділігі және жүйелілік пен
беріктік принципі ескеріледі.
Мазмұндама оқушылардың жас ерекшелгіне сай бірте-бірте күрделене
береді. Жоғары сыныптарда мазмұндама жұмыстары көп жүргізілмейді. Өйткені
жұмыстың бұл түрі кең көлемді шығарма жазуға дайындық ретінде
қолданылатындықтан, ендігі жерде шығарма жазуға ауысады.
Мазмұндамалар жинақтарына талдау жасау
Әр жылда шыққан мазмұндамалар жинақтарын салыстырып, талдайтын болсақ,
олардың құрамындағы мәтіндердің заман талабына сай өзгергендігін байқауға
болады. Мысалы, 1981 жылы жарық көрген Мазмұндама текстерінің жинағы 1973
жылғы басылымға негізделіп жазылғанымен, оған едәуір өзгерістер, қосымшалар
еңгізілген. Бірсыпыра аударма материалдар жинақтан алынып тасталып, олардың
орнына төл әдебиетіміздің үлгілері берілген.
Жаңа бағдарламаның талаптарына сәйкес тіл дамыту жұмыстарының ең
негізгі түрі болып табылатын мазмұндама мен шығарма жаздыруда оның қай
түрі, қалай жаздыру керектігі мәтін соңындағы сұрақтар мен тапсырмаларда
көрсетіліп отырылған. Мұндай тапсырмалар мәтіндерге үлгі ретінде ғана
берілген. Бұдан тіл дамыту жұмысын тіл сабақтарының тақырыбымен ұштастыра,
байланыстыра жүргізілуі керек деген міндет туып отырғаны байқалады.
Сондықтан да мұғалімдер жинақты пайдаланғанда, тіл тапсырмаларының берілген
үлгісін басшылыққа алып, басқа мәтіндердің материалдарын да пайдаланғаны
жөн.
1981 жылғы Мазмұндама текстерінің жинағының авторлары С.Омаров пен Н.
Бәйділдаев мұғалімдердің пайдалануына қолайлы жағын ескеріп, мәтіндерді
мөлшермен әр сыныпқа жеке-жеке бөліп берген. Жинаққа қосымша ретінде IV-XI
сыныптарда жүргізілетін шығарма жұмыстарының үлгі тақырыптары берілген.
Бірақ та авторлар әр мектептің, әр сыныптың өзіне лайық ерекшелігін күні
бұрын дәлме-дәл болжау қиындығын айтады.. Сондықтан мәтіндердің әр сыныпқа
бөлініп берілуі мұғалімдердің өз сыныбының ерекшелігі мен жүргізейін деп
отырған жұмыстың мақсатына қарай еркін таңдап алу, мәтіндерді бір сыныптан
екінші сыныпқа ауыстырып пайдалану мүмкіншілігін жоққа шығармайды.
Жинақтағы материал IV-XI сыныптарда жүргізілетін тіл дамыту жұмысының
төмендегідей түрлерін қамтиды:
а) ауызша әңгіме өткізу;
ә) берілген сұраққа ауызша, жазбаша жауаптар қайтару;
б) жай және күрделі жоспар жасау;
в) мәтіннің көркемдік ерекшелігін және шығарманың тіл, стиль
ерекшелігін сақтай отырып, мәтінге жақындата ауызша және жазбаша мазмұндау;
г) мәтіннің формасын өзгерте мазмұндау, яғни I жақ, осы шақ
формасындағы мәтінді III жақ, өткен шақ формасында немесе керісінше
мазмұндау;
д) қысқарта мазмұндау, яғни берілген мәтіннің тек түйінді негізгі
мәселелерін ғана мазмұндау;
е) мәтіннен цитат және эпиграф келтіре отырып мазмұндау;
ж) берілген мәтінге оқушы өз ой қорытындысын қоса мазмұндау;
з) шығарма жұмыстары;
и) сөздік жұмыстары.
Әр сыныпқа арналған жеке бөлімдерде хабарлау-баяндау, суреттеу және
байымдау-мінездеу түріндегі шығармалардан тиісті үзінді беріледі.
Шығармалардың бұл түр-түрлері мазмұндама, шығарма жұмыстарында сыныптың
жалпы дайындығына, оқушылардың басым көпшілігін көбірек қызықтыратын
тақырыптарға, мұғалімнің алдына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz