Қазақстан – иран қатынастары

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:

Қазақстан Республикасы білім және ғылым министрлігі

М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

«Тарих, экономика және құқық» факультеті

Курстық жұмыс

Тақырыбы: «Қазақстан - Иран қатынастары»

Орындаған:

Тексерген:

Орал- 2015 жыл

Мазмұны

Кіріспе . . . 3

Негізгі бөлім

І. Иран Ислам Республикасы және ирандық қазақтар

1. 1 Иран Ислам Республикасы туралы жалпы мағлұматтар . . . 7

1. 2 Иран қазақтарының жек- жат жұрағаттық қатынастары . . . 15

ІІ. Қазақстан - Иран қатынастары

2. 1 Қазақстан- Иран қатынастарының тарихы . . . 22

2. 2 Иран - Қазақстан арасындағы жоғарғы достық байланыстар байламы . . . 26

Қорытынды . . . 33

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі . . . 34

Кіріспе

Зерттеу жұмысының өзектілігі. Күрделі аймақтық және жаһандық үрдістерге қарамастан, біздің республика өз көршілерімен және әлемнің жетекші елдерімен тығыз серіктестігін дамытып келеді. Тиімді геостратегиялық жағдайы, елеулі экономикалық әлеуеті және саяси салмағы сияқты факторларына байланысты Оңтүстік Азия мемлекеттерінің қазақстандық дипломатия үшін үлкен тәжірибелік құндылығы бір бөлек. Азияның оңтүстігінде болып жатқан оқиғалардың даму үрдісі, осы жерде күшейіп келе жатқан интеграциялық тенденциялар Қазақстанның осы аймақтағы елдермен тұрақты және өзара тиімді қатынасты құруы қажеттігін талап етеді. Сондай елдердің бірі - Оңтүстік Азияда орналасқан Иран Ислам Республикасы. Қазақстан және Иран екіжақты ынтымақтастыққа ерекше көңіл бөледі. Қазақстан мен Иран арасындағы көліктік-коммуникациялық қиыншылықтарға қарамастан, екі елді, ондағы халықтарды байланыстыратын негіз көп, оларды геосаяси тұрғыдан туындайтын тарихи-мәдени байланыстар біріктіреді. Сондай-ақ екі мемлекет үшін XX ғасырдың соңғы онжылдығында орын алған өзгерістердің маңызы зор болды. Осы кезеңде Қазақстан дербес, тәуелсіз және қуатты мемлекет құру үрдісін бастаса, Иран Орталық Азия аймағында жаңа мемлекеттердің пайда болуымен аймаққа қатысты саясатын толығымен өзгерте бастады. Қазіргі кезде Иран алдында саяси және экономикалық трансформациядан өтудегі қиын әрі ауыр кезең тұрса, Қазақстан Республикасы алдында халықаралық құқықтың жас субъектісі ретінде халықаралық қатынастар жүйесінде өз орнын табу міндеті тұрды. Осыған дейін екі мемлекет ортақ Азия аймағы әртүрлі геосаяси жағдайда бола тұрып, өзіндік жол кешті. Екі мемлекет те XXI ғасырды үлкен өзгерістермен қарсы алды. Енді екі жақ тәжірибелерімен бөлісе отырып, байланыстарын дамыту үстінде.

Қазақ-Иран қатынастары өз тарихи бастауын сонау XV-XVI ғасырдан алады. Ежелгі Ұлы Жібек жолы бойында жатқан Қазақ және Иран халықтары арасындағы қатынастар сауда-саттықпен ғана шектеліп қоймай, мәдени қатынастар орын алған. 1916 ж. Ақ патшаға қарсы көтерілістің жеңіліс табуынан кейін, сондай-ақ большевиктер жүзеге асырған ұжымдастырудан және 1932 ж. ашаршылықтан өз туған жерін тастап кетуге мәжбүр болған қазақтар Қытай және Иран жеріне барып бас сауғалаған болатын. Осы кезеңде Қытай тарапы қазақтарды өз территориясынан ығыстыруға тырысып, қудалаған болса, Иран бауырлас мұсылман халқына өз шекараларын айқара ашты. Бүгінгі күнде сол ирандық қазақтар ұрпағының көбі Түркия арқылы отанына оралып отыр. Олар сол кезде өздерін сақтап қалған Пәкістан халқын үнемі мадақтап, өз разылықтарын білдіріп отырады. Екі халықтың шығу тегінің әркелкілігіне қарамастан, қазақтар мен пәкістандықтарды біріктіретін ортақ нәрсе көп болды, олардың ең бастысы - бауырлас мұсылман халық болуы және бостандыққа, азаттыққа деген сүйіспеншілік.

Орталық Азиядан Иранға және Еуропаға мұнай және газ құбырларын салуда. Бүгінгі таңда Орталық Азия аймағы елдері мен Иран маңызды рөл алатын Оңтүстік Азия аймағы мемлекеттері арасында пәрменді ынтымақтастықсыз әлемнің осы бөлігінде тұрақты дамудың орын алуы мүмкін емес екендігі айқын болды. Қазақстан Республикасының президенті Н. Назарбаев айтқандай, «мемлекеттік және аймақтық қауіпсіздікті аймақ шекарасы периметріндегі мемлекеттермен қауіпсіздік саласында ынтымақтастық негізінде дамыту қажет». Орталық Азия аймағынан территориялық жақындығы бойынша маңызды және Орталық Азия аймағындағы геосаяси үрдістерге ең басты және тікелей ықпал етуші мемлекеттердің бірі - Иран Ислам Республикасы екендігі сөзсіз.

Иран мен Қазақстан аймақтық қатынастарды дамытуда белсенді іс-әрекеттер жүргізіп, ЭЫҰ, ШЫҰ және АӨЫСШК сияқты аймақтық құрылымдар шекарасында көпжақты қатынастар орнатқан.

Иранмен ынтымақтастықты дамытуда Қазақстанды қызықтыратын басты бір маңызды нәрсе бар. Бұл - Қазақстанның ашық суға шыға алмайтын жабық мемлекет болуымен байланысты. Бүгінгі күнде «ежелгі Жібек Жолы» немесе қазіргі Трансазиялық Темір жол (ТАТЖ) жобасы бойынша екі мемлекет арасындағы қатынастар қарқынды түрде дамып келе жатыр. Ал ирандық порттар арқылы Парсы шығанағы мен Суэц каналына шығуға болатындығы Қазақстан үшін беретін мүмкіндіктері өте зор. Осы порттарды пайдалану арқылы қазақстандық кәсіпкерлер тек қана Иран және Қазақстан арасындағы сауда қатынастарын дамытып қана қоймай, Батыс мемлекеттерінен келетін тауарларды тасымалдау үшін қажетті арзан және Иран арқылы өтетін қысқа жолды қолдана алады. Қазақстанның дүниежүзілік теңіз сауда жолдарынан шалғайда жатқанына қарамастан, Иран арқылы біздің транзит әлеуетімізді пайдаланушы салалар болашақ дамуымызға зор көмегін беретіндігі анықталып отыр.

Иранның Қазақстандағы мүдделері саяси және экономикалық сипаттармен байланысты. Саяси жағдайларға байланысты Иран Ислам Республикасы Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі мен өзінің ядролық бағдарламасын дамыту мәселесінде өзін қолдаушы серіктес іздеуі және аймақтық қауіпсіздікті қамтамасыз ету жатса, экономикалық сипатқа Қазақстанның бай шикізат пен мұнай-газ көздерін пайдалану болып табылады.

Он жеті жылдан бері қайсыбір саланы алсақ та, Қазақстан мен Иран арасындағы қарым-қатынастар қарқынды дамып келеді. Екі мемлекеттің бір-біріне тигізер ықпалы мол әрі елеулі. Қазақстанның сыртқы саясатында азиялық Иран Ислам Республикасы маңызды орын алады. Қазақстан - Иранның Орталық Азиядағы басты серіктесі болса, Иран - Қазақстанның Орта Шығыстағы серіктесі болып табылады.

Зерттеу жұмысының мақсаты: Қазақстан- Иран арасындағы қарым- қатынастардың тарихы мен оның жапсарлас салаларын зерттеу, нық сенімді қатынас жақтарын айқындау, ирандық қазақтардың өмірін зерттеу, олардың қарым- қатынас ықпалына тигізер әсерін айқындау.

Зерттеу мақсатына сай келесі міндеттер анықталды:

1) Иран Ислам республикасының тарихы мен географиялық жағдайымен, экономикасымен танысу;

2) Қазақстан - Иран арасындағы қарым- қатынастар жағдайын қарастыру;

Зерттеу объектісі: Иран Ислам Республикасы

Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша математикалық, ақпараттық, тиiстi әдебиеттер мен мұрағат мәлiметтерiне теориялық талдау, материалдарды саралау, модельдеу.

Зерттеу болжамы: егер, Қазақстан- Иран арасындағы қарым- қатынастар жағдайы теориялық тұрғыда дәлелденсе, онда, оқу орындарында қосымша немесе көмекші материалдар ретінде қолдануға болады.

Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екітараудан, қорытындыдан, әдебиеттер тізімінен тұрады.

І. Иран Ислам Республикасы және ирандық қазақтар

1. 1 Иран Ислам Республикасы туралы жалпы мағлұматтар

Иран (1935 жылға дейін Парсы елі), Иран Ислам Республикасы - Азияның оңтүстік-батыс бөлігінде орналасқан мемлекет. Жер көлемі 1, 648 млн. км². Халқы 65, 2 млн. адам (1999) . Халқының ұлттық құрамы: парсылар (51%), әзірбайжандар (27%), күрдтер(5%), арабтар, түрікмендер, белуджилер, армяндар, еврейлер, т. б. Қала халқы 58, 3%. Астанасы - Тегеран қ. (айналасын қосқанда 12 млн-нан астам) . Одан басқа Мешхед (1, 5 млн. ), Исфаһан (1 млн. ), Тебриз (852 мың), Шираз (800 мың) сияқты ірі қалалар бар. Ресми тілі - парсы тілі. Мемлекеттік діні - ислам дінінің шиит тармағы. Иран - діни мемлекет. Елдегі саяси және діни билік аятолла Сейд Әли Хаменеидің қолында. Президент (1997 жылдан бастап Сейд Мохаммед Хатами) 4 жылға сайланады және Министр Кабинетін басқарады. Жоғарғы заң шығарушы орган - бір палаталы парламент - Ислам кеңесі жиналысы (меджлис) 4 жыл сайын сайланып отыратын 270 депутаттан тұрады. 1981 жылғы конституциясы бойынша, елде саяси және діни емес ұйымдарға тыйым салынған. Ұлттық мейрамы 11 ақпан - Революция күні (1979) . Ұлттық ақша бірлігі - риал.

Табиғаты

Иран Армян таулы қыратының оңтүстік-шығысы мен Иран таулы қыратының батыс бөлігінде орналасқан. Шет жақтарында Солтүстік Иран (Эльбурс, Түрікмен - Хорасан), Оңтүстік Иран (Загрос, Мекран), Шығысы Иран (Серхед, Пеленган, Боран, Келат) таулары, ортасында Кухруд жотасы, Деште-Кевир, Деште-Лух шөлдері орналасқан. Солтүстік-батысын Оңтүстік Каспий және Кура-Аракс ойпаттары, солтүстік-шығысын Горган жазығы, оңтүстікн - Гермезир шөлі алып жатыр. Жері, негізінен, таулы. Климаты субтропиктік, континенттік, жазы ыстық, қысы солтүстігінде салқын, оңтүстігінде жылы. Парсы және Оман шығанақтары жағалауларының климаты тропиктік.

Қаңтардағы орташа температура 2°С-тан 19, 4°С-қа дейін, шілде айында 29, 4 - 32, 5°С. Жауын-шашынның жылдық мөлш. 500 мм. Эльбурс тауы беткейінде 2000 мм, Систан ойысында 50 - 60 мм. Жер беті суы аз. Ірі өзендері - Карун, Сефидруд, Гильменд, Қиыр солтүстігінде Атрек, Аракс өзендері бар. Таулы аудандарда көптеген көлдер кездеседі. Жері сары, қоңыр және қызғылт топырақты. Тау беткейлері орманды, өзендер бойы шалғын, ішкі аудандары шөл, шөлейт. Иран жерінде сүтқоректілердің 100-ге тарта, құстардың 400-ге жуық, бауырымен жорғалаушылардың 80-ге жуық түрі бар. Шектес теңіздері балыққа бай. Пайдалы қазындылары: мұнай, газ, тас көмір, темір, хромит, т. б.

Тарихы

Иран жеріне адам баласы тым ерте заманнан бері қоныстанған. Б. з. б. 3-мыңжылдықта қазіргі Иранның оңтүстік-батысында алғашқы мемлекеттер құрыла бастады. Б. з. б. 2-мыңжылдықта бұл аймаққа Орталық Азиядан арий тайпалары келіп қоныстанды. Б. з. б. 673-672 ж. қазіргі Иранның солтүстік-батысында Мидия мемлекеті пайда болып, 616-605 ж. Ассирияны талқандап, аса ірі мемлекетке айналды.

Б. з. б. 550 ж. өкімет билігі парсылық Ахемен әулетіне көшті (қ. Ахемен әулеті) . Ахемен әулеті мемлекетінің шекарасы шығыста Үнді өзеннен батыста Эгей теңізіне дейін, солтүстікте Армениядан оңтүстікте Ніл өзендеріне дейін жетті. Батыс пен Шығысты жалғастыратын сауда жолдары үшін бұл мемлекет гректермен ұзаққа созылған соғыс жүргізді. Сақтар еліне бірнеше дүркін басқыншылық жорықтар жасады (қ. Кир ІІ, Дарий І) .

Ахемен әулеті мемлекетін б. з. б. 330 ж. Александр Македонский талқандады. Иран эллиндік мемлекеттердің билігіне көшіп, б. з. б. 2 ғасырдың орта тұсынан бастап Парфия патшалығына бағынды. 224 ж. Парфия мемлекеті құлап, орнына Сасани әулеті мемлекеті құрылды. Сасани әулеті мемлекеті Оңтүстік Арабияны, Сирияны, Палестинаны, Мысырды жаулап алды. Византияға қауіп төндірді, Түрік қағанатымен соғыс жүргізді. Бірақ Сасани әулеті мемлекеті арабтардың шабуылынан құлап, 7 ғасырдың 2-жартысында Иран Араб халифаты құрамына қосылды.

8 ғасырда Араб халифатының билеушісі Әбу әл-Аббас әс-Саффах халифат астанасын Бағдадқа көшірді. Иран аумағы ұзақ жылдар бойы Аббас әулеті билеген Бағдад халифаты құрамында болып, мәдени және экон. дамуды басынан кешірді. 9 - 10 ғасырларда елде Араб халифатына шартты түрде ғана тәуелді болған әмірліктер құрылды. Елде экономикалық және мәдени өрлеу байқалып, қалалар өсе бастады. Сондай әмірліктердің бірі Самани әулеті биліктен кеткеннен кейін Шығыс Иран Ауғанстанмен және Орта Азияның бір бөлігімен бірге түркі текті Ғазнауи әулеті билеген мемлекеттің құрамына кірді (қ. Ғазнауи әулеті) . 11 ғасырда Иранға түрік-оғыздар (салжұқ) басып кіре бастады. Көп ұзамай олар Ғазнауи әулеті әскерін талқандап, бүкіл Иранды және көрші елдерді басып алып салжұқтар мемлекетін құрды. 12 ғасырда салжұқтар бірнеше сұлтандыққа бөлініп кетті де, осы ғасырдың аяғына таман бүкіл Иранды түркі қыпшақ тайпасынан шыққан Хорезм шаїы Текеш басып алды.

1220 - 56 ж. Иранды Шыңғыс хан әулеті жаулап алды. Олар елде Хулагу әулетіне қарайтын ильхандар мемлекетін құрды. 14 ғасырдың 30-жылдары ильхандар мемлекеті бірнеше иелікке бөлініп кетті де, 1380 - 93 ж. Иранды Әмір Темір әскерлері басып алды. Әмір Темір өлгеннен кейін Шығыс Иран Темір әулетінің билігінде қалып, Батыс Иранда Қарақойлы мемлекеті құрылды. 16 ғасырда Кіші Азиядан шыққан түркі тайпалары (қызылбастар) Иранға басып кіріп, 1501 - 1610 ж. елді толығымен бағындырып, Сефеви әулеті мемлекетін құрды. 17 - 18 ғасырларда Иранның экономикасы құлдырап, халықтың жағдайы нашарлап кетті. Ұсақ халықтар (ауғандар, түрікмендер, Әзірбайжандар, күрдтер, армяндар, грузиндер) орталықтың езгісіне қарсы жиі-жиі көтеріліс жасап тұрды. Әсіресе, 18 ғасырдың 2-жартысында елдегі үстемдік үшін екі әулеттің (Зенд және Каджар) арасындағы үздіксіз соғыс халықты әбден қалжыратты. 18 ғасырдың аяғында билікке Каджар әулеті келді. Осы кезден елдің ішкі істеріне еур. мемлекеттер (Англия, Франция) араласа бастады. 19 ғасырдың басында болған орыс-иран соғысынан кейін елде шетелдіктердің билігі күшейіп кетті.

19 ғасырдың аяғына таман Иран еуропалық мемлекеттердің жартылай отарына айнала бастады. 1901 ж. ағылшындар Иран мұнайын шығаруға рұқсат алып, 1909 ж. бірлескен ағылшын-парсы мұнай компаниясы құрылды. Елдің солтүстігіне Ресей, оңтүстігіне Ұлыбритания қожалық ете бастады. 1905 - 11 ж. елде шетелдіктерге қарсы ұлт-азаттық қозғалысы болып өтті. Оның барысында конституция жарияланып, меджлис шақырылды, ақсүйектік дәрежелер жойылды. Бірақ 1918 ж. ағылшындар бүкіл Иранды басып алып, 1919 ж. оны кіріптарлық шарттарға қол қоюға мәжбүр етті. Елде ағылшын үстемдігіне қарсы жаңа толқулар басталды. 1921 ж. 21 ақпанда әскерилер Реза ханның басшылығымен мемл. төңкеріс ұйымдастырып, жаңа үкімет құрды. Жаңа үкімет халықтың қысымымен 1919 ж. ағылшын-парсы шартын жойылды деп жариялады. Армияға сүйенген Реза хан Орталықтың билігін күшейту үшін сепаратистік пиғылдағы Иран ақсүйектерімен үздіксіз күрес жүргізді. 1925 ж. 31 қазанда 5-меджлис Каджар әулетін тақтан түсті деп жариялады, 12 желтоқсанда Құрылтай жиналысы Реза ханды Реза шаї Пехлеви деп жариялады.

Елде нарықтық қатынастар тез дами бастады. Халықтың мәдени және тұрмыстық өмірінде көптеген өзгерістер болып өтті. Алайда, 1929 - 33 ж. болған дүниежүз. экономикалық дағдарыс Иран экономикасын тұралатып тастады. Халықтың тұрмысы нашарлап, елде толқулар басталды. Ол толқулар күшпен басылып отырды. 2-дүниежүз. соғыс жылдарында Иранға одақтастар әскерлері енгізілді (1941 ж. тамызда ағылшын және кеңес әскерлері, 1942 ж. аяғына таман АҚШ әскерлері) . 1941 ж. 16 қыркүйекте Реза шаї тақтан өз еркімен бас тартып, орнына баласы Мұхаммед Реза Пехлеви шаї болды. 1942 ж. 29 қаңтарда Иран КСРО және Ұлыбритания мемлекеттерімен одақтастық туралы шартқа қол қойды. 1943 ж. 9 қыркүйекте Иран Германияға соғыс жариялады, бірақ соғыс қимылдарына араласқан жоқ.

Тегеран конференциясы кезінде 1943 ж. 1 желтоқсанда КСРО, АҚШ, Ұлыбритания үкіметтері Иранға территориялық тұтастығын сақтауға әзір екендіктерін мәлімдеді. Соғыстан кейін Иран үкіметі Батыс елдерімен тығыз байланыс орнатты. 1953 ж. ел тәуелсіздігін күшейтуге тырысқан М. Мосаддық үкіметі құлатылды. Иран шаһы М. Р. Пехлевидің көмегімен АҚШ елдің ішкі өміріне белсене араласа бастады. Ел 1955 ж. АҚШ-пен әскери келісімдер жасасты, 1960 жылдан бастап Батыс үлгісінде дами бастады. Елде шет ел капиталының үстемдік алуы, ұлттық құндылықтардың аяққа басылуы 1978 - 79 ж. халықтың шаһ үкіметіне қарсы жаппай бас көтеруіне алып келді. Оны елдегі шиит дінбасылары басқарды. 1979 ж. 11 ақпанда болған революция нәтижесінде шаї үкіметі құлап, 1 сәуірден бастап Иран Ислам Республикасы жарияланды. Үкімет басына шиит дінбасыларының көсемі аятолла Р. Хомейни келді. Саяси партияларға тыйым салынды, шаһ үкіметі жойылды, Батыстың иелігіндегі барлық компаниялар мүлкі мемлекет меншігіне алынды, ел СЕАТО блогынан шығып, Блоктарға қосылмау қозғалысына мүше болып енді.

1980-1990 ж. болған иран-ирак соғысы ел экономикасына өте ауыр (700 млрд. АҚШ долларынан астам) зардаптар әкелді (қ. Иран - Ирак соғысы) . Қазіргі кезде Иран үкіметі Батыс елдері қолданып отырған оқшаулау саясаты ықпалын бәсеңдету үшін белсенді сыртқы саясат жүргізуде.

Экономикасы

Ел экономикасының негізі мұнай және мұнай мен газ өңдеу өнеркәсіптері. Мемл. кірістің 1/3 және экспорттың 90%-ына жуығы осы салалардан алынады. Елде жыл сайын 180 млн. т-ға жуық мұнай, 58 млрд. м ³ газ (қоры 14 трл. м ³ шамасында) өндіріледі. Экономиканың басқа салалары да дамыған, бірақ сыртқы экон. байланыстардың нашарлығынан және қаржы жетіспеушілігінен толық қуатымен жұмыс істей алмауда. Өнеркәсіпке қажетті құрал-саймандар 90%-ға дейін шеттен әкелінеді.

Ауыл шаруашылығы нашар дамыған. Тұрғындар үшін бидай, күріш, қант, өсімдік майы, т. б. шеттен (жыл сайын 2 млрд. АҚШ долл-на) әкелінеді. Соңғы жылдары туризм дами бастады. Ұлттық байлықтың 36%-ы өнеркәсіптен, 22%-ы ауыл шаруашылығынан, қалғаны қызмет көрсету секторынан тұрады. Мұнай экспортынан жыл сайын 16, 3 млрд. АҚШ доллары түседі. Ұлттық табыс 75 млрд. АҚШ доллар көлемінде, жан басына шаққанда - 1250 долл. шамасында. Елдегі басты проблеманың бірі - жұмыссыздық (3, 5 млн. адам) . Мұнайдан басқа экспортқа кейбір өнеркәсіп тауарлары, ауыл шаруашылығы өнімдері, кілем, халық тұтыну тауарлары шығарылады. Шеттен - азық-түлік өнімдері (30%), машина, құрал-жабдықтар, кейбір өнеркәсіп шикізаттары әкелінеді. Негізгі сауда серіктестері:Германия, Жапония, Ұлыбритания, Италия, араб елдері, Түркия, Қазақстанмен дипломатиялық және экономикалық байланыс 1992 ж. орнады.

Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев екі рет (1992; 1996) Иранда болып қайтты. Сол кезегінде Иран басшылары да (1993 ж. А. Хашеми Рафсанджани, 1998 ж. М. Хатами) Қазақстанда болды. Екі жақ арасында 40-қа жуық келісімдерге қол қойылған, соның ішінде ең маңыздылары мұнай мен газды Иран арқылы шетке шығару, жаңа астанадағы құрылысқа Иран жағының қатысуы, Каспий тенізі мәртебесін шешу, т. б. мәселелер. 2002 ж. Алматы -Тегеран бағытында темір жол байланысы орнатылды.

Әдебиеті

Иран әдебиеті ежелгі дәуірде және орта ғасырларда парсы тілі тобына жататын халықтар (парсы, тәжік, ауған, күрд, т. б. ) мен түркі тілінде сөйлейтін (өзбек, түрікмен, Әзірбайжан, түрік) халықтардың әдебиеті арқылы қалыптасты. Иран әдебиетінің классикалық дәуірін (7 - 16 ғасырлар) парсы не парсы-тәжік әдебиеті деп атанды.

Сасани әулеті мемлекетін Араб халифаты басып алған соң (7 ғасыр), араб тілі негізгі әдеби тіл болып, парсы тіліндегі құнды шығармалар араб тіліне аударылды (“Қалила мен Димна”, т. б. ) . Парсы тіліндегі әдебиет, әсіресе, Рудаки (860 - 941) тұсында толық қалыптасты, кейін Фирдауси (940 - 1020 ж. ш. ) “Шаһнама” эпопеясын жазды. Көрнекті ақын әрі ғалым Омар Хайям (1048 ж. ш. т. - 1122 жылдан кейін) сол заманның әлеум. болмысын жырлады. Әзірбайжан ақыны Низамидің (1141 -1209) “Бестік” (“Хамса”) атты шығармасы жазылған кезден бастап Иран әдебиетінде адамгершілік тақырыбы өріс алды. Иран әдебиетінің гүлденген кезі - 13 - 14 ғасырлар. Бұл кезде Закани, ибн-Ямин, Сағди, Хафиз сияқты атақты ақындар шықты.

Иран революциясы (1905 - 11) және азаматтық қозғалыс (1918 - 21) кезінде А. Фарахани, М. Кермани, М. Т. Бехар, т. б. ақындар демокр. идеяның жыршысы болды. Бұл кезде С. Хедаяттың “Қаңғыбас төбет” (1943), “Азғындық” (1944) әңгімелер жинақтары мен “Хаджи аға” повесі (1945), Б. Алевидің “Елу үш” (1942), “Түрме жазбалары” (1941) сияқты түнек жылдарын суреттеген романдары жарияланды. Ирандағы әлеуметтік проблемаларды көрсеткен Ускуидің “Періште жылағанда” (1963), Саркоштың “Көз жасының зары” (1965), А. М. Афганидің “Аху-ханумның күйеуі” (1962), т. б. роман-повестері жарияланды. Иран әдебиетінен “Парсы ертегілері” (1958), Омар Хайям рубаилары (1965), Сағдидың “Бустан” дастаны (1970), т. б. қазақ тіліне аударылды.

Өнері

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.