Жеке тұлганың танымдық қызығушылықтарын арттыру
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 Жеке тұлғаның танымдық қызығушылықты арттырудың теориялық негізі
1.1 Таным процестерінің педагогика.психологиялық негіздерінің дамуы және қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Танымның негіздері және оның қоғамдағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ..11
1.3Таным қызығушылықтың бағыттары дәрежелері және белгілері мен компененттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 Жеке тұлғаның танымдық дық қызығушылықтың арттыру
2.1 Танымдық қызығушылықты арттырудағы әдістер жүйесі ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Танымдық қызығушылықтың даму деңгейлерін анықтаудағы тәжірибелік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Танымдық қызығушылықты арттыруды ұйымдастыру жолдарының оқушы танымын қалыптастырудағы тәжірибелік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ...22
2.4 Жеке тұлғаны қалыптастырудағы оқушының қызығушылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
1 Жеке тұлғаның танымдық қызығушылықты арттырудың теориялық негізі
1.1 Таным процестерінің педагогика.психологиялық негіздерінің дамуы және қалыптасу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Танымның негіздері және оның қоғамдағы алатын орны ... ... ... ... ... ... ..11
1.3Таным қызығушылықтың бағыттары дәрежелері және белгілері мен компененттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2 Жеке тұлғаның танымдық дық қызығушылықтың арттыру
2.1 Танымдық қызығушылықты арттырудағы әдістер жүйесі ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Танымдық қызығушылықтың даму деңгейлерін анықтаудағы тәжірибелік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Танымдық қызығушылықты арттыруды ұйымдастыру жолдарының оқушы танымын қалыптастырудағы тәжірибелік зерттеулер ... ... ... ... ... ... ...22
2.4 Жеке тұлғаны қалыптастырудағы оқушының қызығушылығын арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2002-жылғы сәуір айындағы Қазақстан халқына жолдауына орай 2003-2005 жылдар «Ауыл жылы» болып жарияланды. Қазақстан халқына Жолдауында: «Білім беру жүйесіндегі істің жағдайын түбегейлі өзгертудің стратегиялық міндет деп санаймын. Еліміз үшін мұғалім мәртебесін арттыру, ең алдымен, ауылдық жерді арттыру- ең бір өзекті мәселе», деп атап көрсетті.
Оқу үрдісінде оқу белсенділігін арттырудың жолдары мен тәсілдерін, танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселелері туралы жазылған еңбектерді атап өтсек: Я. А. Коменский, Ы. Алтынсарин, А.Е. Әбілқасымова, Т.С. А.Ж. Қараев , Р.С.Омарова. т.б еңбектері.
Жеке адам тәрбиелеу мен қалыптастырудың тарихы ерте кезден басталған. Бұл мәселені ежелгі грек философтары біздің жыл санауымыздан бұрын қарастырса, ал қазіргі кезде белгілі педагогтар, психолог-тар, социологтар, мәдениеттанушылар және тағы басқа да көптеген мамандар мәселені зерттеп, жаңа турғыдан жан-жақты ғылыми негіздегі талдауларды жасауда.
Ежелгі философтар Платон және Аристотель адамның дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін әлеуметтік факторлар мен тәрбиенің әсерін ескермей, ол тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деген дәлелдерді алға тартса, бихевиоризм бағытының негізін салушы американ психологы әдуард Торндайк ежелгі грек ойшылдарының тужырымдарына қолдау жасайды. Атап айтқанда, тұлғаның барлық қасиеттері геналарға, яғни шыққан тегіне байланысты деп есептелген. Ал ағылшын философы социологизаторлық бағыттың негізін салушылардың алғашқыларының бірі Джон Локк адамның көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші рөлін мойындай келіп, адам тәрбие арқылы жетіледі деген сыңаржақ қорытындыға келді.
Сонымен жоғарыда қаралған мәселенің түйінін қорыта айтар болсақ, баланың дамуына ықпал ететін факторларға: тұқым қуалаушылық; әлеуметтік орта және тәрбие жатады екен.
Оқу үрдісінде оқу белсенділігін арттырудың жолдары мен тәсілдерін, танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселелері туралы жазылған еңбектерді атап өтсек: Я. А. Коменский, Ы. Алтынсарин, А.Е. Әбілқасымова, Т.С. А.Ж. Қараев , Р.С.Омарова. т.б еңбектері.
Жеке адам тәрбиелеу мен қалыптастырудың тарихы ерте кезден басталған. Бұл мәселені ежелгі грек философтары біздің жыл санауымыздан бұрын қарастырса, ал қазіргі кезде белгілі педагогтар, психолог-тар, социологтар, мәдениеттанушылар және тағы басқа да көптеген мамандар мәселені зерттеп, жаңа турғыдан жан-жақты ғылыми негіздегі талдауларды жасауда.
Ежелгі философтар Платон және Аристотель адамның дамуы мен қалыптасуына ықпал ететін әлеуметтік факторлар мен тәрбиенің әсерін ескермей, ол тағдыр белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деген дәлелдерді алға тартса, бихевиоризм бағытының негізін салушы американ психологы әдуард Торндайк ежелгі грек ойшылдарының тужырымдарына қолдау жасайды. Атап айтқанда, тұлғаның барлық қасиеттері геналарға, яғни шыққан тегіне байланысты деп есептелген. Ал ағылшын философы социологизаторлық бағыттың негізін салушылардың алғашқыларының бірі Джон Локк адамның көзқарастары мен адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші рөлін мойындай келіп, адам тәрбие арқылы жетіледі деген сыңаржақ қорытындыға келді.
Сонымен жоғарыда қаралған мәселенің түйінін қорыта айтар болсақ, баланың дамуына ықпал ететін факторларға: тұқым қуалаушылық; әлеуметтік орта және тәрбие жатады екен.
1. Ж.Б. Қоянбаев, Р.М. Қоянбаев. Педагогика 3 басылым. Алматы 2004 226-228; 296-297 бет.
2. Әбиев Ж.Ә., Бабаева С.Б., Құдиярова А.М. Педагогика Дарын. Алматы 2004. 189-191бет.
3. Т.А. Ильина. Педагогиканың жалпы негіздері. Мектеп. Алматы 1977. 223-225, 229-230 бет.
4. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Мектеп. Алматы 1978. 135-137 бет.
5. Н.В. Савин. Педагогика. Мектеп. Алматы 1983. 100-101, 104-105 бет.
6. Ю.К. Бабанский. Педагогика. Москва. Просвещение 1988. 214-216 бет.
7. В.А. Сластенин. Педагогика. Издание третье. Москва “Школа-Пресс” 2000. 193-196 бет.
8. П.Г. Сидоренко. Школа и педагогическая наука. Москва 1975. 323-325 бет.
9. М. Жұмабаев. Педагогика. Алматы “Ана тілі” 1992 152-154 бет.
10. М.К. Крупская. Педагогическое сочинение 1 том Издательство АПН 1960. 280-281 бет.
11. Ж.Б. Қоянбаев. Педагогика Алматы. Рауан 1992. 195-197 бет.
12. Қазақстан мектебі журналы. №11-12 2005. 11-12 бет. 2006ж. №1-2 8-9, 13-14 бет.
13. Бастауыш мектеп журналы 2006. № 2-3 3-4,15-16 бет.
2. Әбиев Ж.Ә., Бабаева С.Б., Құдиярова А.М. Педагогика Дарын. Алматы 2004. 189-191бет.
3. Т.А. Ильина. Педагогиканың жалпы негіздері. Мектеп. Алматы 1977. 223-225, 229-230 бет.
4. Сабыров Т.С. Оқушылардың оқу белсенділігін арттыру жолдары. Мектеп. Алматы 1978. 135-137 бет.
5. Н.В. Савин. Педагогика. Мектеп. Алматы 1983. 100-101, 104-105 бет.
6. Ю.К. Бабанский. Педагогика. Москва. Просвещение 1988. 214-216 бет.
7. В.А. Сластенин. Педагогика. Издание третье. Москва “Школа-Пресс” 2000. 193-196 бет.
8. П.Г. Сидоренко. Школа и педагогическая наука. Москва 1975. 323-325 бет.
9. М. Жұмабаев. Педагогика. Алматы “Ана тілі” 1992 152-154 бет.
10. М.К. Крупская. Педагогическое сочинение 1 том Издательство АПН 1960. 280-281 бет.
11. Ж.Б. Қоянбаев. Педагогика Алматы. Рауан 1992. 195-197 бет.
12. Қазақстан мектебі журналы. №11-12 2005. 11-12 бет. 2006ж. №1-2 8-9, 13-14 бет.
13. Бастауыш мектеп журналы 2006. № 2-3 3-4,15-16 бет.
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Жеке тұлганың танымдық қызығушылықтарын арттыру
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жеке тұлғаның танымдық қызығушылықты арттырудың теориялық негізі
1.1 Таным процестерінің педагогика-психологиялық негіздерінің дамуы және
қалыптасу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.2 Танымның негіздері және оның қоғамдағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ..11
1.3Таным қызығушылықтың бағыттары дәрежелері және белгілері мен
компененттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Жеке тұлғаның танымдық дық қызығушылықтың арттыру
2.1 Танымдық қызығушылықты арттырудағы әдістер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Танымдық қызығушылықтың даму деңгейлерін анықтаудағы тәжірибелік
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Танымдық қызығушылықты арттыруды ұйымдастыру жолдарының оқушы танымын
қалыптастырудағы тәжірибелік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ..22
2.4 Жеке тұлғаны қалыптастырудағы оқушының қызығушылығын
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .29
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...30
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2002-жылғы сәуір айындағы
Қазақстан халқына жолдауына орай 2003-2005 жылдар Ауыл жылы болып
жарияланды. Қазақстан халқына Жолдауында: Білім беру жүйесіндегі істің
жағдайын түбегейлі өзгертудің стратегиялық міндет деп санаймын. Еліміз үшін
мұғалім мәртебесін арттыру, ең алдымен, ауылдық жерді арттыру- ең бір
өзекті мәселе, деп атап көрсетті.
Оқу үрдісінде оқу белсенділігін арттырудың жолдары мен тәсілдерін,
танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселелері
туралы жазылған еңбектерді атап өтсек: Я. А. Коменский, Ы. Алтынсарин, А.Е.
Әбілқасымова, Т.С. А.Ж. Қараев , Р.С.Омарова. т.б еңбектері.
Жеке адам тәрбиелеу мен қалыптастырудың тарихы ерте кезден басталған.
Бұл мәселені ежелгі грек философтары біздің жыл санауымыздан бұрын
қарастырса, ал қазіргі кезде белгілі педагогтар, психолог-тар, социологтар,
мәдениеттанушылар және тағы басқа да көптеген мамандар мәселені зерттеп,
жаңа турғыдан жан-жақты ғылыми негіздегі талдауларды жасауда.
Ежелгі философтар Платон және Аристотель адамның дамуы мен қалыптасуына
ықпал ететін әлеуметтік факторлар мен тәрбиенің әсерін ескермей, ол тағдыр
белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деген дәлелдерді алға тартса,
бихевиоризм бағытының негізін салушы американ психологы әдуард Торндайк
ежелгі грек ойшылдарының тужырымдарына қолдау жасайды. Атап айтқанда,
тұлғаның барлық қасиеттері геналарға, яғни шыққан тегіне байланысты деп
есептелген. Ал ағылшын философы социологизаторлық бағыттың негізін
салушылардың алғашқыларының бірі Джон Локк адамның көзқарастары мен
адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші рөлін мойындай
келіп, адам тәрбие арқылы жетіледі деген сыңаржақ қорытындыға келді.
Сонымен жоғарыда қаралған мәселенің түйінін қорыта айтар болсақ,
баланың дамуына ықпал ететін факторларға: тұқым қуалаушылық; әлеуметтік
орта және тәрбие жатады екен.
Қазіргі кезде орта білім берудің мақсаты-жылдам өзгеріп отыратын дүние
жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін
бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше
дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеқе
тұлғаны қалыптастыру. Яғни қазіргі кезде жаңа білім парадигмасы бірінші
орынға баланың білімін, білігін ғана емес, оның жеке тұлғасын, білім арқылы
дамуын қойып отыр. Бұл дегеніміз тұлғаның маңызды құндылықтарының және ішкі
дүниесінің негізінде дүниетанымды қабылдауының даралығымен айқындалады.
Білімділікті, біліктілікті тұлғаның интелектуалдық, эмоциональдық,
өнегелілік потенциалынан бөлек қарауға болмайды. Бұл жағдайға байланысты
белгілі орыс педагог ғалымы Г.М.Анохина тұлғаның танымдық қабілетін
дамытуға жағдай жасап, оның құндылық-эмоциональдық қабылдауына зиянын
тигізе жүргізген оқыту тұлғаны қалыптастыруда технократтық ойлауымен
сыңаржақтылыққа әкелетіндігін айтады. Технократтық парадигмаға тән ұран
"Күш - білімде", ал оқу-тәрбие процесіндегі нәтижелер "иә-жоқ", "біледі-
білмейді", "тәрбиелі-тәрбиесіз", "меңгерген-меңгермеген",- деп бағаланады.
Баланың құндылығы "жақсырақ-жаманырақ", "күштірек-әлсізірек" деген принцип
бойынша анықталады. Ал бұл өз кезегінде бәсекелестікті туғызады.
Кемшіліктерге қарамастан, технократтық парадигма білімнің жоғары деңгейін
көрсетеді.
К.Д.Ушинский балаларды зерттеп олардың жеке адам ретінде қабілеттерін және
қызығушылығын білу қажеттігін талай рет атап көрсеткен болатын. Н.Х.Вессель
баланы "субъект" және "объект" ретінде қарастыра келе субъект ретінде тұқым
қуалаушылық үлкен мағынаға ие екендігін, ал екінші жағдайда тәрбиенің рөлі
басым екендігін айтады.
Қазақстандық ғалымдар Ж.Әбиев, С.Бабаев, және А.Құдиярова "индивид"-
деп адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа қасиеттеріне қатысынсыз
тануға болатын және бұл тұрғыдан әрбір ақыл-есі дұрыс адам "индивид" бола
алатынын айтады. Сонымен қатар бұл авторлар "жеке адам" ұғымын қолданып,
оған төмендегідей анықтама береді: "Жеке адам"-адамның қоғамдық сипатын
танытып, оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен
қасиеттер жиынтығын білдіреді. "Адам"- ойлау және сөйлеу сыйына, құрал-
сайман жасай және еңбек процесінде оны қолдана алатын қабілетіне ие тірі
организм, ол физикалық және руха-ни, табиғи және әлеуметтік, тұқым
қуалаушылық және иемденушілік бірлікті білдіреді. "Тұлға" деп қоғамдық
дамудың өнімін, еңбек, қарым-қатынас және таным субъектісін, қоғамдық
өмірдің нақты тарихи жағдайында анықталған адамды айтуға болады."Адам",
"индивид", "тұлға", "даралықтағы жеке бас" ұғымдарын салыстыра келіп,
ғалымдар әрбір адамзат баласы өмірге жеке адам болып келеді, "тұлға"
ретінде қалыптасады, ал даралықтағы жеке бас ретінде өзін сақтап қалады -
деген тұжырымға келеді. Тұлғаның өмір барысында "дамуы", "қалыптасуы"
ұғымдарымен қатар, соңғы кезде педагогика ғылымында "социализация" ұғымы да
кеңінен қолданылып жүр. Социализация дегеніміз адам мен қоғамның өзара
қатынасы, тұлғаның әлеуметтік ортаға интеграция процесі, яғни бейімделуі.
Тұлғаның жан-жақты ашылуына дұрыс ұйымдастырылған оқыту мен тәрбиелеу
септігін тигізуі тиіс. Бұның басты принципі баланың барлық қызығушылығын,
мүмкіндігін және шығармашылық қабілетін көрсетуге жан-жақты ықпал ету.
А.Маслоу шығармашылық адамның жан-жақты әрекеті, яғни өзін-өзі көрсетудің
барлық түріне және адамдардың жан-жақты сипаттамасына әкеледі.
Шығармашылыққа деген қабілет әрбір адамда бар және оған арнайы талант керек
емес деген пікірді айтады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Жеке адамды тәрбиелеу мен қалыптастыруда
тәрбие ісінің маңызын ашып көрсетіп, оларды тәрбие процесінде тиімді
қолдану жолдарын қарастыру .
Зерттеу пәні: Педагогика.
Зерттеудің міндеттері:
1.Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру проблемасын теориялық
тұрғыда қарастыру және оны қазіргі кезеңде дамытудың перспективалық
бағыттарын айқындау.
2.Орта мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қызығушылығын арттыру моделін құру.
3.Бастауыш сынып оқушыларының қызығушылығын қалыптастырудың нақты
әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын арттырудағы
тәжірибеден бұрынғы оқушылар таным деңгейін анықтау
5.Оқушылардың танымдық қызығушылығын анықтау мақсатындағы тәжірибелік
сауалнамалар құру
6.Жүргізілген тәжірибеге негіздей отырып, оқушылардың танымдық
қызығушылығын арттыру жолдарын жасау
Зерттеудің болжамы. Егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттыру ғылыми-педагогикалық, жан-жақты тұлғалық-
бағдарлық негізде талдау жасалып, оқу-тәлімдік мәні айқындалса және ол
әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығушылығы артуы негізінде білім деңгейі көтеріліп, дербестігі
мен шығармашылығы қалыптасады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу
әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушылардың оқу үрдісін бақылау;
оқушылармен әңгіме жүргізу, сауалнама алу; алдыңғы қатарлы педагогикалық
тұрғыда саралау; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және
педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік –
эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1.Оқушылардың танымдық қызығушылығын белсенділігін арттыру теориялық
негіздері айқындалып, оларға берілген сауалнамалар бір жүйеге келтірілді
және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын арттырудың моделі
жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- Қазіргі жағдайда орта мектептерде оқушылардың танымдық қызығушылығын
арттырудың әдістемесі жасалынды;
-Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыруға байланысты ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
-Оқушылардың танымдық қызығушылығын белсенділігін арттырудың теориялық
әдістемесі, қорытындылары, зерттеу нәтижелері мектеп мұғалімдер қызметінде,
педагог кадрлардың біліктілігін жетілдіру институттарында, осы саладан
білім, іскерлік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады..
1. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Таным процестерінің педгогика- психологиялық негіздерінің дамуы және
қалыптасу жолдары
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен,
туғаннан кейін бернеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра
алады. Оның аузына хинин ерінтіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция
білдіреді. Осы айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін
байқатады. Баланың есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері құлақ
түтігі суға толы болады да, ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана
бала дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін
дыбысқа елеңдемесе, оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы
баласын дәрігерге апарып көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының
еркелеткен дауысын естіп, көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп
жылайтын болады. 2-3 айдан былай қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған
затқа бұра бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға тырысады.
Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған нәрестелерден де байқалады. Мәселен, шала
туған баланың өзі де бірнеше күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше
реакция білдіреді. Заттың түсін айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық
бала алдымен заттың түріне, біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып,
бояуына көңіл аударатын болады. Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы-
түйсіктердің дамуына қолайлы әсер етеді. Мектепке түскенге дейін
түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту, сипай сезу, қозғалыс т.б.)
біршама қалыптасып үлгереді. Мектеп оқушыларының түйсіктерін де жан-жақтылы
дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін оқушылардың оқу әрекеті белсенді де
творчествалы, қызғылықты да сан қилы болып ұйымдастырылуы тиіс. Түйсік
дамытуды баланың өзі қажетсінсе, тіптен жақсы. Егер оқушы мектепке дейін
сурет салумен әуестенсе, және оның салғандары сәтті шықса, мектепте де
сурет салуға ынталанып, бояу біткеннің қасиетін білуге ықыластанып тұрады.
Осындай баланың түсті айыру қабілеті өз құрбыларынан әлдеқайда жоғары
болады. Түйсікті дамытуға нұқсан келтіретін факторлардың бар екенін ұмытпау
қажет. Мәселен, бала партада дұрыс отыра алмайтын болса, оқыған немесе,
жазған кезде қисайып жатып алса, кітапқа, дәптерге көзін өте жақын
дағдыланса, оның көру қабілеті нашарлайды. Мұғалім осы айтылғандардың,
сондай-ақ жатып оқудың да зияндылығын балаға ескертуі тиіс. Мұғалім көзі
нашар көретін оқушыны жеке бақылауға алып, қадағалап отырмаса болмайды.
Көзі нашар көретін баланы қадағаламаса, оның сабақты нашар үлгеруі де
мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының есту түйсіктерін жетілдірудің де маңызы
зор.
Оқушылар жоғары дыбыстарды да сезе алатын болуы тиіс. Мұндай қабілет
арнаулы жаттығулар арқылы тәрбиеленеді.
Мәселен, 1-ші сынып оқушыларының көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен
ажырата алмауы, оқу жазу дағдаларының қалыптасуына кедергі эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе жүзінде
дамитындығы атап айтқанда, ән айту – есту түйсігін, сурет салу – көру
түйсігін, еңбек сабақтары – қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келітіріп отыратындығы байқалды.
Қабылдау. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің
дамуымен бірге жүріп, отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы
зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын
ұғынуға жәрдем етеді, мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз. Сондықтан олар
заттарды көбінесе үстірт қабылдамайды. Мәселен, 4-5 жастағы бөбектер
кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты, нашар ажыратады
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді,
жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен, бүгін мен ертеңді кешегі
мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде
болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Бала заттың
көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерн ғана көреді, заттарды
талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын,
олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.
Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер объектіні қабылдау
қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады, қабылданған
затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай қателері
азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын болады.
Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік белгісін
ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу принципіне зер
сала бастайды, Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді. Заттарды дұрыс
қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей болмайды. Мәселен,
күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек болатын ән-күй,
сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектеуі – оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші,
төртінші сынып оқушылары объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де
назар аудара алады, байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы
тұжырымдап, бірнеше объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер етеді.
Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының белсенділігін
қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға селсоқ
кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын
заттар мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен құбылыстарды аз да болса, жалпылай бейнелей алуға
мүмкіндік алады.
Мәселен, баланы оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.
Егер оқушы да әріптердің жазылуы жөнінде анық елес болмаса, ол дұрыстап
жаза алмайды. Көру елестері сурет сабағында аса қажет. Баланың зат
жөніндегі елестері анық болса ғана ол суреттерді соған сәйкес етіп сала
алады. Елестер қабылдаудың негізінде қалыптасып отырады. Сондықтан баланың
қабылдауы толық болса ғана елестері де толық болады. Оқушы өзі байқап
отырған нәрсені кейін қажет блатындығын сезінетін болса, оның елесі де
тиянақты қалыптасады. Мәселен, оқушы табиғаттану сабағында үй қояндары
туралы мәлімет алғанда, кейін мұны жатқа саладыны ескертілсе, баланың
байқауы тереңірек болып, елесіне жақсы тірек болады. Баланың елестерін
дамытуда арнаулы жаттығулар жасап отыру қажет. Мәселен, сурет сабағында
алдымен салынатын затқа баланың зейінін аударып, кейін одан жатқа сол затты
салуды талап етсе және осындай әдісті бірнеше рет қайталаса баланың көру
елесі дами түседі. Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесі аз, ой-өрісі
әлі жетілмегендіктен, затты жалпылай алу қабілеті нашар болады. Мұғалім осы
жағдайды ескере отырып, балада нақтылы елестердің мол болуын ойластыруы
тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып отыру, оларды оқу
әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-аналардың естерінде
болуы тиіс.
Зейінннің дамуы және оны тәрбиелеу. Балаларда тілдің шығуына байланысты
ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін үлкендердің
ықпалымен балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай дамытып
отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру,
үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т.б) Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады. Ойын
арқылы бала түрлі обьектілерді көреді, естиді, байқай алады, фактілер мен
құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара бастайды. Балаларды
зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы т.б) жақсы
байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі. Мектеп-
оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процессінің талаптарына байланысты жүйелі
түрде қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім – балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойлағаннан басқаға көңіл бөлмей
келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін
отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын
асыға күтіп отыратындары да осыдан. Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы
ой-өрісінің көрнекілігіне де байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары
түрлі нәрселерді санағанда, көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына
көңіл аударады да, ең негізгі міндеті есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл
жастағы балалардың зейініндегі екінші бір ерекшелік- зейін көлемінің өте
тары келетіндігі. Мұғалім осы жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол
сабақта бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі
құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір обьектіге тұрақтала түседі
де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде
тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша,
мұғалімнің сөзі оның зейініне қонбайды, қиялын толғандырмайды.
Зейін тәрбиесінде әр бір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына
төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, олада
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын.
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық,
қысқа болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де, (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа
тәрбиеленуі тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі –ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз
жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне
талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар
шаралар. Ы. Алтынсарин: егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, оқытушы
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға
тиіс -деп өте дұрыс айтқан.
Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру Жаңа туған балада ешқандай ойлау
болмайды. Ойлау баланың сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасаудың
нәтижесінде, оның өмір тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Он бес айлық
бала өзі сүйрей алмаған жәшіктің ішіндегі нәрселерді көріп, біртіндеп
оларды азайта бастайды, содан соң оны жылжытатын болады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
мектепке түскенге дейін бала ойлауы дамудың үстінде болады. Ойлау бұл
кезеңде нақтылы-бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауын дамыту үшін мұғалім
тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты
кейбірі мына төмендегілер:
1.Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық математикалық) жөнінде өз
беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мұғалім сабақта мүмкіндігінше
эвристикалық методты жиі пайдаланып отыруы қажет.
2.Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын дамытуға
үлкен әсерін тигізеді
3.Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жазылады.
4.Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дамыта алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5.Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операцияларының дұрыс-бұрыстығын
тексерткізу, оларды бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге үнемі
бағыттап отыру
6.Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен тығыз
ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, таныту қызығуларын,
көзқарасымен сенімін тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс.
Сөйлеудің дамуы және оны тәрбиелеу. Бала алдымен дауысты дыбыстарды,
кейінірек дауыссыз және сыңар дыбыстарды, соңынан дауыссыздардың қатаң, ұяң
түрлерін меңгереді. Екіден былай қарай баланың сөздік қоры қауырт өседі.
Мәселен, жас жарымдағы балада 10-15 сөз болса, екіге келгенде 300, үш жаста
мыңға жуық сөзі болады. Үш жастан былай қарай ана тілінің заңдылықтарын
стихиялы түрде үйренуге кіріседі.
Жанұяда баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл
бөлінсе, мектепке келгенде оңай хат танып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді.
Осындай балалардың ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп отырады.
Баланың сөйлеуі мектепке дейін тек қарым-қатынас ролін атқарса, мектепте
жүргенде білім жүйелері меңгерудің негізгі құралы қызметін атқарады.
Мектепке түсу бала тілінің жоспарлы түрде дамуына өте қолайлы жағдай
туғызады. Сауат ашу, оқып, жаза алуға үйрену, мектепке дейін өз бетінше
меңгерген ана тілін енді арнаулы пән ретінде (фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық трғыдан) оқып-үйрену бала тілін дамуына бұрын-соңды болып
көрмеген үлкен өзгерістер енгізеді. Тілді меңгеру барысында баланың сөйлеу
ерекшеліктері онан сайын жетіле, дами түседі.
Жазбаша сөйлеу – баланың тіл мәдениетінің дамуына ерекше ықпал
жасайтын қуатты фактор. Жазбаша сөйлеуді меңгеруге бала мектеп есігін
аттағаннан бастап белсенді кіріседі. Балалардың орфографиялық дағдылармен
қатар жазу жұмысы дағдыларын үйрену жазба сөйлеуді меңгерудің негізгі
элементі болып табылады.
Жазба сөйлеудің дамуы хат тани білуден басталады. Хат тану арқылы
арнаулы дағдылары болуын қажет етеді. Мұндай дағдыларды оқу дағдысы дейді.
Хат негізгі үш кезеңнен тұрады.
Мұның бірінші кезеңде оқушы әріптің аттарымен танысады. Оқу дағдысының
бірінші кезеңін психологияда анализдік (талдау) кезеңі деп атайды.
Екінші кезеңде оқушы сөздің элементтерін онша қиналмай-ақ бір-біріне
жеңіл қоса алатын болады.
Үшінші кезеңде бала әріптерді тез танып, бір-біріне қосып оқи алады.
Бала мектепке келген күндерден бастап оқу дағдысымен қатар жазу
дағдысын да меңгере бастайды.
Жазу дағдыларына машықтану да өте күрделі процесс. Мұның үш кезеңі
бар. Жазу дағдысының осы үш кезеңі жылдам тез жазуға жасалған дайындық
кезеңі болып табылады.
Баланың жазу қарқыны әр сыныпта әр түрлі болып келеді. Бастауыш
мектеп оқушыларының ішінде жазумен көбірек шұғылданатын – бірінші
сыныптағылар. Өйткені бұл кезде жазуға көп көңіл бөлінеді. Екінші, үшінші
сыныптарда баланың жазу қарқыны біршама төмендейді де, төртінші сыныпта
қайтадан көтеріледі. Психологиялық зерттеулерде бастауыш мектеп бітіретін
оқушының жазу темпі минутына 60-70 әріп болатындығы анықталған.
Балалар сөйлеу мәдениетіне төселдіруді әсіресе мектеп жағдайында қолға
алу үшін мұғалімге төмендегідей жұмыстарды жүргізуге болады.
1).Оқушылардың жеке дыбыстарды, буындарды, сөздерді, фонетикалық,
лексикалық дұрыс жаза айта алуына қамқорлық жасау керек.
2) Оқушының тілінде байқалатын кемшіліктерді (мәселен, кекеш, тұтықпа,
кей дыбыстарды дұрыс айтпау т.б.) жою
3)Мұғалімдер оқушылардың екі тілде дұрыс сөйлей алуына көңіл бөлу
4)Оқушылардың сөйлеу мәдениетін
Халқымыздың классик жазушысы Мұхтар Әуезов: Бұл дәуірде өз тілін,
әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге де
болады- деді.
Қиялдың дамуы және оны қалыптастыру. Қиялдың алғашқы көріністері үш
жасар бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын көріп,
бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай
сияқты болып көрінгенімен, ондағы образдар шындықтан өте алыс жатады.
Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен роль атқарады. Мұндағы оқылатын
сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен, табиғаттағы
суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын бір материалды
түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы оқушылардың қиялын оятады.
Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді көз алдына елестеткендей, қолымен
ұстағандай, құлағымен еститіндей күйге түседі. Бастауш сынып оқушыларында
алғашқы кезде қиялдың дамуы айтарлықтай болмайды. Мәселен, бірінші
сыныптағылар суретке не оқығанға қарап, өз бетімен жаңадан бейне жасай
алмайды. Осы салада мұғалім істейтін іс – ұшан теңіз. Мәселен, мұғалім
балаларды орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір
ағашты, өсімдік түрлерін көздерісен көріп, қолдарымен ұстайды,
білмегендерін бірінен-бірі сұрап не мұғалімнен біліп алады. Ертеңіне
мұғалім оқу сабағында балалардан көрмеген ормандарды (тайга, тундра,
тропика т.б.) туралы айтып беріңдер десе, бұл олардың қиялын тәрбиелеуге
көп пайдасын тигізеді.
Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсуі балалардың қиялын
да дамыта түседі. Мәселен, үшінші сыныптағылар сурет сабағында алдында
тұрған заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқа затпен
салыстырып көреді.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін
қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен,
сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың
осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту – олардың эстетикалық
сезімдерін оятады.
Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті дамыған
балалармен дербес жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына топ саяхат
жасау, таапсырмаларды оқушыларға дербес орындатып отырғызу, оқу барысында
кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер бала қиялын
тәрбиелеудің түрлері болып табылады.
1.2 Танымның негіздері және оның қоғамдағы алатын орны
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным – адам санасын
дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де
үйренеді.
Таным – филисофиялық ұғым,... айналадағы материалдық шындықты адам
санасында бейнелеуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамиды.
Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Осылайша таным
нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе, оны өз мәнінде
танып-білу үшін ғылым керек. Дүниетанымды қалыптастыру үшін биологиялық,
химиялы, тілдік және басқа ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың мәдениеті,
әдебиеті, қазіргі таңда рухани өмірде жеткен жітістіктерін бір-бірімен
байланыстыра отырып білім беруді қамтамасыз ету керек.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдың көзқарас философиялық
тұрғыдан қарастырылады. Қазақ халқының қоғам, адам, табиғат туралы
философиялық ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты
дәріптеу, зорлы-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының мәнін
түсіну тұрғысында қалыптаса бастаған. Халық арасынан шыққан ақындар
табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы туралы біршама шығармашылық үлгі
көрсетті. Алдыңғы қатарлы ойшылдар да өздерінің көрген-білгендерін терең
біліммен байланыстыра отырып, ауқымды ой жүйесін құрады. Осыдан халықтық
философия және ғылыми көзқарастар туады. Адамзаттың даму эволюциясына
байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп, күрделене түсті. Неғұрлым табиғи
ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған сайын адамның оны меңгеру мақсаты
да, соған орай атқаратын қызметінің түрі де өзгерді. Енді табиғатқа
табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын қалыпта қалмай, оны бағындырушы,
керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті. Сөйтіп табиғатты меңгеру
деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен білімі де өсе түсті.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетанымын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де кезеңнен өтті. Оның ең алғашқы кезеңі – халық ауыз
әдебиетінің басты түрлері – ертегілер, аңыздар, айтысра, батырлар жырлары
негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.
Бұл кезеңдегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан дүниетанымдықпен
сабақтаса байып отырады. Ертегілерде қоршаған дүние ішінде адамды жоғары
ұстап, оның өзіне тән қасиеттерін (батырлық, тапқырлық, күштілік,
ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б,) сол кездегі қоғаммен
тығыз байланыста көрсетеді.
Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін уағыздап, ортаға салған.
Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқының дүниетанымының негізі деп
қарауымызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ философтары М. С. Орынбеков пен
Ә. Нысанбаев еңбектерінде кездестіреміз.
Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал
ақын, Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері,
Махамбет, Шернияз, Сүйінбай т.б.) өздерінің дүниетанымдық көзқарастарында
материалдық, рухани байлықтарды, ақыл-парасатты, адамгершілік, қоғамдық,
байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу, Абай
тілімен айтқанда, Жан азығы еді. ...Табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-
қуатты адамның қажетіне сәйкестендіріп, қол я тіл арқылы көріктендіріп
жіберу ол жанға, яғни көңіл күйіне, сезімге қатты әсер етеді.
Мұнан әрі адам тілі, ұғымы дамып табиғатты меңгеру жолындағы өздігінен
атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерін тек қабылдап қана
қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге, олардың себеп-
салдарын білуге талпынды. Сананың, ой-өрістің дамуына байланысты дүниетаным
да жаңа белеске көтерілді. Осы тұста білімі бар, парасатты ойшылдарымыз да
көріне бастады.
Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым-қатынасты диалектикалық
тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С. Торайғыров және т.б.
ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады.
Абай адам мен қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен,
принципшілдік және қарапайымдылықпен, халықтың бірлігі мен өркениетке жету
жолындағы мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады, - дейді М. С.
Орынбеков. Бұл пікірдің түпкі тірегі – дүниетанымдық деңгейдің көтерілу
сатысын көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып талдау
арқылы сол затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала түсуінде.
Адам көзқарасы ғылымға, қоршаған ортаға, алған білімді меңгеру және
ұғыну деңгейіне қарай өзгеріп, соған қарай қалыптасады, қалыптасқан
көзқарасқа байланысты дүниетаным да өзгереді. Адамның дүниетанымы,
біріншіден, қоғамның тарихи дамуына байланысты өзгерсе, екіншіден, сол
қоғамдағы халықтың сана-сезімінің өсуі, білімді меңгеру мүмкіндігіне қарай
өзгеріп отырады. Дүниетанудың ең өркендеу шыңы – ғылыми таным.
Дүниені ғылым жолымен тану үшін нақты объектілерді бақылау,
эксперимент, анализ жасау, абстрактілі ойлау – бәрі қатысуға тиіс. ...Адам
сезім органдарының көмегімен заттың сыртқы қасиеттері мен ерекшеліктерін
қабылдап, біле алады, ал оның ішкі мәнін, даму заңдылықтарын тек
абстрактілі ойлау арқылы игеруге болады. Сонда ғана дүниетаным ғылыми
теориялық деңгейге көтеріледі. Ғылыми теория зерттеліп отырған объектінің
ішкі, қажетті жақтарымен байланыстырып, оның өмір сүру және даму
заңдылықтарын бейнелейді .
Адам көзқарасының қалыптасуында, әсіресе, биология ғылымының алатын
орны ерекшк. Биология жетістіктері көзқарасты қалыптастырып қана қоймай,
оны жаңартады, өзгертеді. Дүниетанымды адамның дүние жайындағы қалыптасқан
көзқарасы деп қарасақ, адам сол көзқарастың ажырамас бөлігі екенін
ұмытпауымыз керек. Адамды оның өмірге көзқарасынан бөліп қарауға болмайды.
Биология ғылымдары дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретінін
дәлелдесе, көзқарас сол дүниені адам ойынан өткізіп, соған қажеттігіне
қарап бағалайды. Биология ғылымының салалары дүниені теориялық тұрғыдан
дәлелдесе, көзқарас бұл дүниенің адам үшін қандай мәні, маңызы барын, адам
осы қоршаған ортасында өзін қалай ұстауы керек, неге талпынуы, неден
сақтануы жөн екенін қарастырады. Сөйтіп, биология ғылымы қоршаған дүниені,
нақты шындықты қабылдауды қамтамасыз етсе, қалыптасқан көзқарас осы ұғымды
бағалау тұрғысынан қарайды.
Көзқарастың қалыптасуы мен даму тарихына көз жүгіртсек, оның адам
баласының табиғатты танып-білуіне тікелей байланыстылығын көреміз.
Табиғатты танып білу өте күрделі процесс. Оған қажетті алғы шарттар: адам
мен табиғаттың іс жүзіндегі ара қатысы; табиғат, қоғам, адам арасындағы
қарым-қатынас; қоғамның рухани мәдениеті, ой мәдениеті, ғылым жетістігі,
жалпы философиялық көзқарастар т.б.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына,
дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай, үш
қабілетті (ерекше жаралған дене құрылысы, жан құмарлығы, ой парасаты) дұрыс
жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге мүмкіндік туады.
1.3 Оқушының дамуындағы танымдық қызығушылық бағыттары, дәрежелері мен
белгілері мен компоненттері
Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық
ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе танымдық қызығушылықты
дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде жалпы төрт бағытты бөліп
көрсетуге болады.
Әлеуметтік-педагогикалық бағыт ежелгі дәуірден бастап алады. Оның
көрнекті өкілдеріне ежелгі грек оқымыстылары: Сократ, Платон, Аристотель
баланың белсенді және өз бетімен білім алыуының маңыздылығын, өз бетімен
білім алудағы жетістіктері өзін-өзі тәрбиелеуде маңызды екендігін, жан-
жақты жетілудің әрі объекті, әрі субъекті екендігін жан-жақты негіздеген.
Олардың пікірінше, белсенді ойлау адамның заттық, тәжірибелік іс-әрекетінің
алғышарты болып табылады және ойлап отырып оқушы іздену арқылы өз бетімен
білім алады. Өзіндік іс-әрекеті нәтижесінде балада қанағаттану, қуаныш
сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі артады деген пікірде болды.
Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысанасы
болып келді.
Ол Мишель Монтень, Томас Мор, Томаззо Компанелла еңбектерінде жалғасын
тапты. Енді баланы өз бетінше әрекет ететін, саналы, ойлы, сыншыл азамат
тйрбиелеу талабы туындады. Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше жұмыс
жасап, өзі таным жолына бет бұрып, таным өрісінің жаңа шеңберіне жету жолын
дұрыс таңдап алуы қажет болды.
Дидактикалық-әдістемелік бағыт Я. А. Коменский еңбектерінен бастау
алады. Оның Ұлы дидактика еңбегінде жазылған дидактикалық принциптерін
ұсына келіп, оқушылар өз бетінше істейтін белсенді әрекетін ұйымдастыру
және оқыту, мұғалім мен оқушының әрекетін талдау мәселелерін қарастырды.
Бұл бағыт бірнеше ғасырлар бойы жалғасын тауып, одан әрі дамыды. Бұл Ж. Ж.
Руссоның, И. Г. Песталоццидің, А. Дистервергтің және т.б. еңбектерінде дами
түсті.
Үшінші бағыт психологиялық-дидактикалық бағыт К. Д. Ушинский, Ы
Алтынсарин еңбектерінде бастау алады. Оқушылардың өзіндік әрекеті тек қана
оқытудың педагогикалық әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-
ақ зерттеу нысаны ретінде танылуымен сипатталады.
К. Д. Ушинский танымдық әрекет мәселесіне мән беріп, өз бетінше
жұмыс – оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеді. Осы
жұмыстың нәтижесінде жету үшін мұғалім мен оқушының оқу үрдісіндегі еңбегін
дұрыс болуы деп түсіндірді. К. Д. Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет
оқушылардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық-педагогикалық
тұрғыда талдау жасайды.
Ы. Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің ролін жоғары бағалады. Ал
К. Д. Ушинский мұғалімнің ролін ескере отырып, ол оқушының
белсенділігін дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе
өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталады.
К. Д. Ушинскийдің пікірін П. Ф. Каптерев одан әрі дамытты, оның
пікірінше, сабақта мұғалім бағыттаушы ғана, ал оқушының білімді игеруі
өзіндік ішкі мүмкіндіктеріне байланыстылығын атап көрсетті.
Бұл бағытта П. Ф. Каптерев, А. П. Вахтерев, Ы. Алтынсариннің және
т.б. педагогикалық ойларын жатқызуға болады. В. П. Вахтерев оқушының оқу-
танымдық белсенділігін арттыратын әдіс-тәсілдерді көрсетіп, көптеген
экспериметтер жүргізді.
Төртінші жаңашыл педагогикалық бағыт. Қоғам дамуының тарихи жаңа
кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі өзгерістермен
айқындалады.
Қоғамдағы оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер жеке тұлғаны
қалыптастыруға, оқу үрдісіне тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге баланың
шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен
салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады.
Оқытудың жаңа технологиясы (инноватика, танымдық белсенділікті
дамыту, модуль жүйесі, саралап, көп дейгейлік негізде, мультимедия жүйесін
қолдану т.б.) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогика идеясы орта мектеп
жағдайындағы білім берудің қызметіне жаңаша сипатәкелді.
Танымдық іс-әрекет, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық
мәселелері жөнінде оқу-әдістемелік, психология-педагогикалық әдебиеттерге
ғылыми зерттеулерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогикалық
бағытты бөліп көрсетуге болады.
Ю. К. Бабанский білім беруді оңтайландыру жүйесін ұсынса, М. А.
Ланилов пен Б. П. Есипов оқушының танымдық міндеттерін шешуде танымдық
белсенділікті қалыптастыратын оқыту әдістерінің дидактикалық тұрғыдағы
классификациясын жасады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әрекетін
дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В. И. Зазвязинский, М. И. Махмутов,
Ж. Б. Қоянбаев, А. А. Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін артырудың
тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу
әрекеті жайлы Т. С. Сабыров, А. Е. Әбілқасымова, С. Смаилов, М. А.
Құдайқұлов, Р. С. Омарованың еңбектері маңызды.
Оқушылардың оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде А. Н. Ильясова,
Н. Д. Хмель, С. А. Ұзақбаева, Р. Н. Төлеубаева, О. С. Сыздықов, Б. И.
Мұқанова, М. С. Молдабекова, Г.Ж Менлибекова, т.б. еңбектерін ерекше атап
өтуге болады.
Танымдық әрекет – шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады.
Танымдық белсенділікті бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғым,
оның алуан қырлы сипатын айқын көреміз.
Белсенділік адамның әрекетке қатынасын өз бетінше әрекет етуге дайын
болудан, ұмтылыстан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды
таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Оқушының танымдық белсенділігі өз кезегінде қабылдау, есте сақтау,
ойлау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу
барысында оқушының таным белсенділігін арттыруда олардың бетінше танымдық
ықылас-ынтасын шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырады.
Шәкірттің қабылдауы, негізінен, мұғалімнің сабақты жүйелі түрде
жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз
болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін
арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік
сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы,)әсерленуі негізінде
қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
Танымдық қызығушылықтың үш дәрежесі бар:
1-дәреже – жаңғыртушы қызығушылық– шәкірттің материалды жадылап, қайта
жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмтылысымен сипатталады.
Белсенділіктің 1-дәрежесіне тән көрсеткіш – оқушының бойында білімін
тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-дәреже – түсіндіруші қызығушылық– оқушының оқығанын зерделеуге, оны
өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану
жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәрежеге тән көрсеткіш оқушының
бастаған істі аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны
жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-дәреже –қызығушылықтың шығармашылық дәрежесі – оқушының тапсырманы
(мәселені) шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.
Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның
негіздері мен әр алуандығы.
Сөйтіп оқудағы белсенділік – оқушының іс-қимыл жағдайы ғана емес, осы
іс-қимылдың санасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен,
өзінің рухани-ерік, күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жетуге жұмылдыруға
деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді.
Дербестік әрекетке өздігінен икемделудің сапалық көрінісімен, мотивті
және белсенді қылықтың оқушыға тән арнаулы нысандары мен тәсілдерін
синтезделумен; өмір шындығының белгілі бір жақтарына оқушының тұрлаулы,
мінез-құлықта тиянақталған қатынасымен сипатталған жүйелі білім алу
ретінде қарастырылады.
Танымдық қызығушылық туралы анықтамаларға талдау жасай отырып, сондай-
ақ педагогикалық экспериметтік нәтижелерін пайдаланып, оқушылардың танымдық
белсендік белгілері жүйелерін Мұстаяпова былай анықтайды. [14] Оған үш
белгі тән:
1)оқу-танымдық әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
2)оқу-танымдық әрекеттің интеллектуалдық сипаты;
3)оқу-танымдық әрекеттің реттеушілік сипаты.
Бұл үш белгіні оқушылардың белсенділіктерін әртүрлі зерттеулер
нәтижесінде, әрі ғалымдардың әртүрлі топтастыруларын қарай отырып ең тиімді
деп өз қорытындыларымен топтастырады. Мен бұл топтастыруды қолдаған себебім
танымдық әрекеттің қоғамдық, әлеуметтік және педагогика-психологиялық
жағынан интеллектуалдық тұрғыдан алып қарағаны ұнады. Яғни жан-жақты
қарастырылған. Оқушы белсенділігі осы үш белгі нәтижесінде жан-жақты
қарастырылғанда оның белсенділік деңгейін анықтауға көп мүмкіндіктер
береді.
Еліміздің алға қойған мақсаттарының бірі 12 жылдық білім беруді жүзеге
асыруда бастауыш білім стандартында бірінші сыныптан бастап барлық пән
бойынша Таным әліппесі оқытылатыны белгілі. Міне, сол кезеңде танымдық
жүйенің теориялық негіздері мұғалімдерге ауадай қажет болады. Танымды оқуда
қызығушылық белгілері, оның компоненттері ерекше рол атқарады.
Оқушының танымдық белсенділігі, оның дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастыру, дамытуда таным компоненттерінің алатын орны ерекше. Таным
компоненттерін зерттеген ғалымдар оны төмендегідей негізгі топтарға бөледі.
Танымдық белсенділік компоненттерінің құрамын төртке бөліп
қарастырады:
- мотивтік;
- мазмұнды-операциялық;
- еріктік;
- бағалау-нәтижелік.
Танымдық белсенділік компонентерінің құрамы 1- суретте көрсетілген.
Сонымен, танымдық қызығушылық пен жалпы танымдық іс-әрекет проблемасына
арналған көптеген еңбектерді зерттеу мынадай қорытынды жасауға әкелді:
белсенділік – жеке тұлғаның алуан қырлы болмыс-бітімі болып табылады, ол
сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық мотив пен өз
беттілік тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып
табылатын танымдық әрекетке бейімделуімен сипатталады.
Танымдық қызығушылық компоненттерінің моделіне қарасақ онда
оқушылардың танымын арттыруда барлық жағынан қарастырылып, зерттелген.
Оқушы қызығушылығын арттырудан бастап танымды басқару, әдіс-тәсілдері
қиындықтарды жеңу, оны қалыптастырудағы барлық бірліктер қарастырылған.
2. ОҚУШЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ
2.1 Танымдық қызығушылықты арттырудағы әдістер жүйесі
Көптеген ғалымдар оқыту әдістерін мазмұнына, қолданылуы мен іс-әрекет
түрлеріне, мақсатына, мәніне қарай түрліше топтайды. Мұнда Мұстаяпова
Алтынгүл Сәрсенқызының топтауын ұсынып отырмын.
Мұнда жалпы оқыту әдістерін талдап, жүйелей отырып, оқушылардың
танымдық белсенділігін арттырудағы әдістер тобын мынадай негіз бойынша:
1. Ақпараттың берілуі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледж
Педагогика және
психология кафедрасы
Курстық жұмыс
Тақырыбы:
Жеке тұлганың танымдық қызығушылықтарын арттыру
Орындаған:
тобының студенті
Жетекшісі:
Орал қаласы - 2015
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 Жеке тұлғаның танымдық қызығушылықты арттырудың теориялық негізі
1.1 Таным процестерінің педагогика-психологиялық негіздерінің дамуы және
қалыптасу жолдары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.2 Танымның негіздері және оның қоғамдағы алатын
орны ... ... ... ... ... ... ..11
1.3Таным қызығушылықтың бағыттары дәрежелері және белгілері мен
компененттері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..14
2 Жеке тұлғаның танымдық дық қызығушылықтың арттыру
2.1 Танымдық қызығушылықты арттырудағы әдістер
жүйесі ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 Танымдық қызығушылықтың даму деңгейлерін анықтаудағы тәжірибелік
зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Танымдық қызығушылықты арттыруды ұйымдастыру жолдарының оқушы танымын
қалыптастырудағы тәжірибелік зерттеулер ... ... ... ... ... ... . ..22
2.4 Жеке тұлғаны қалыптастырудағы оқушының қызығушылығын
арттыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .29
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...30
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев 2002-жылғы сәуір айындағы
Қазақстан халқына жолдауына орай 2003-2005 жылдар Ауыл жылы болып
жарияланды. Қазақстан халқына Жолдауында: Білім беру жүйесіндегі істің
жағдайын түбегейлі өзгертудің стратегиялық міндет деп санаймын. Еліміз үшін
мұғалім мәртебесін арттыру, ең алдымен, ауылдық жерді арттыру- ең бір
өзекті мәселе, деп атап көрсетті.
Оқу үрдісінде оқу белсенділігін арттырудың жолдары мен тәсілдерін,
танымдық ізденімпаздық, танымдық белсенділігін қалыптастыру мәселелері
туралы жазылған еңбектерді атап өтсек: Я. А. Коменский, Ы. Алтынсарин, А.Е.
Әбілқасымова, Т.С. А.Ж. Қараев , Р.С.Омарова. т.б еңбектері.
Жеке адам тәрбиелеу мен қалыптастырудың тарихы ерте кезден басталған.
Бұл мәселені ежелгі грек философтары біздің жыл санауымыздан бұрын
қарастырса, ал қазіргі кезде белгілі педагогтар, психолог-тар, социологтар,
мәдениеттанушылар және тағы басқа да көптеген мамандар мәселені зерттеп,
жаңа турғыдан жан-жақты ғылыми негіздегі талдауларды жасауда.
Ежелгі философтар Платон және Аристотель адамның дамуы мен қалыптасуына
ықпал ететін әлеуметтік факторлар мен тәрбиенің әсерін ескермей, ол тағдыр
белгілеген тұқым қуалаушылық табиғатынан деген дәлелдерді алға тартса,
бихевиоризм бағытының негізін салушы американ психологы әдуард Торндайк
ежелгі грек ойшылдарының тужырымдарына қолдау жасайды. Атап айтқанда,
тұлғаның барлық қасиеттері геналарға, яғни шыққан тегіне байланысты деп
есептелген. Ал ағылшын философы социологизаторлық бағыттың негізін
салушылардың алғашқыларының бірі Джон Локк адамның көзқарастары мен
адамгершілік қасиеттерін қалыптастырудағы тәрбиенің шешуші рөлін мойындай
келіп, адам тәрбие арқылы жетіледі деген сыңаржақ қорытындыға келді.
Сонымен жоғарыда қаралған мәселенің түйінін қорыта айтар болсақ,
баланың дамуына ықпал ететін факторларға: тұқым қуалаушылық; әлеуметтік
орта және тәрбие жатады екен.
Қазіргі кезде орта білім берудің мақсаты-жылдам өзгеріп отыратын дүние
жағдайларында алынған терең білімнің, кәсіби дағдылардың негізінде еркін
бағдарлай білуге, өзін-өзі іске асыруға, өзін-өзі дамытуға және өз бетінше
дұрыс, адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдер қабылдауға қабілетті жеқе
тұлғаны қалыптастыру. Яғни қазіргі кезде жаңа білім парадигмасы бірінші
орынға баланың білімін, білігін ғана емес, оның жеке тұлғасын, білім арқылы
дамуын қойып отыр. Бұл дегеніміз тұлғаның маңызды құндылықтарының және ішкі
дүниесінің негізінде дүниетанымды қабылдауының даралығымен айқындалады.
Білімділікті, біліктілікті тұлғаның интелектуалдық, эмоциональдық,
өнегелілік потенциалынан бөлек қарауға болмайды. Бұл жағдайға байланысты
белгілі орыс педагог ғалымы Г.М.Анохина тұлғаның танымдық қабілетін
дамытуға жағдай жасап, оның құндылық-эмоциональдық қабылдауына зиянын
тигізе жүргізген оқыту тұлғаны қалыптастыруда технократтық ойлауымен
сыңаржақтылыққа әкелетіндігін айтады. Технократтық парадигмаға тән ұран
"Күш - білімде", ал оқу-тәрбие процесіндегі нәтижелер "иә-жоқ", "біледі-
білмейді", "тәрбиелі-тәрбиесіз", "меңгерген-меңгермеген",- деп бағаланады.
Баланың құндылығы "жақсырақ-жаманырақ", "күштірек-әлсізірек" деген принцип
бойынша анықталады. Ал бұл өз кезегінде бәсекелестікті туғызады.
Кемшіліктерге қарамастан, технократтық парадигма білімнің жоғары деңгейін
көрсетеді.
К.Д.Ушинский балаларды зерттеп олардың жеке адам ретінде қабілеттерін және
қызығушылығын білу қажеттігін талай рет атап көрсеткен болатын. Н.Х.Вессель
баланы "субъект" және "объект" ретінде қарастыра келе субъект ретінде тұқым
қуалаушылық үлкен мағынаға ие екендігін, ал екінші жағдайда тәрбиенің рөлі
басым екендігін айтады.
Қазақстандық ғалымдар Ж.Әбиев, С.Бабаев, және А.Құдиярова "индивид"-
деп адамзат тегінің әрбір бөлек өкілін, оның сапа қасиеттеріне қатысынсыз
тануға болатын және бұл тұрғыдан әрбір ақыл-есі дұрыс адам "индивид" бола
алатынын айтады. Сонымен қатар бұл авторлар "жеке адам" ұғымын қолданып,
оған төмендегідей анықтама береді: "Жеке адам"-адамның қоғамдық сипатын
танытып, оның өмір барысында өзіне топтаған әлеуметтік сапалар мен
қасиеттер жиынтығын білдіреді. "Адам"- ойлау және сөйлеу сыйына, құрал-
сайман жасай және еңбек процесінде оны қолдана алатын қабілетіне ие тірі
организм, ол физикалық және руха-ни, табиғи және әлеуметтік, тұқым
қуалаушылық және иемденушілік бірлікті білдіреді. "Тұлға" деп қоғамдық
дамудың өнімін, еңбек, қарым-қатынас және таным субъектісін, қоғамдық
өмірдің нақты тарихи жағдайында анықталған адамды айтуға болады."Адам",
"индивид", "тұлға", "даралықтағы жеке бас" ұғымдарын салыстыра келіп,
ғалымдар әрбір адамзат баласы өмірге жеке адам болып келеді, "тұлға"
ретінде қалыптасады, ал даралықтағы жеке бас ретінде өзін сақтап қалады -
деген тұжырымға келеді. Тұлғаның өмір барысында "дамуы", "қалыптасуы"
ұғымдарымен қатар, соңғы кезде педагогика ғылымында "социализация" ұғымы да
кеңінен қолданылып жүр. Социализация дегеніміз адам мен қоғамның өзара
қатынасы, тұлғаның әлеуметтік ортаға интеграция процесі, яғни бейімделуі.
Тұлғаның жан-жақты ашылуына дұрыс ұйымдастырылған оқыту мен тәрбиелеу
септігін тигізуі тиіс. Бұның басты принципі баланың барлық қызығушылығын,
мүмкіндігін және шығармашылық қабілетін көрсетуге жан-жақты ықпал ету.
А.Маслоу шығармашылық адамның жан-жақты әрекеті, яғни өзін-өзі көрсетудің
барлық түріне және адамдардың жан-жақты сипаттамасына әкеледі.
Шығармашылыққа деген қабілет әрбір адамда бар және оған арнайы талант керек
емес деген пікірді айтады.
Курстық жұмыстың мақсаты: Жеке адамды тәрбиелеу мен қалыптастыруда
тәрбие ісінің маңызын ашып көрсетіп, оларды тәрбие процесінде тиімді
қолдану жолдарын қарастыру .
Зерттеу пәні: Педагогика.
Зерттеудің міндеттері:
1.Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру проблемасын теориялық
тұрғыда қарастыру және оны қазіргі кезеңде дамытудың перспективалық
бағыттарын айқындау.
2.Орта мектептердегі бастауыш сынып оқушыларының танымдық
қызығушылығын арттыру моделін құру.
3.Бастауыш сынып оқушыларының қызығушылығын қалыптастырудың нақты
әдістемесін жасау және оның тиімділігін тәжірибе жүзінде тексеру.
4. Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын арттырудағы
тәжірибеден бұрынғы оқушылар таным деңгейін анықтау
5.Оқушылардың танымдық қызығушылығын анықтау мақсатындағы тәжірибелік
сауалнамалар құру
6.Жүргізілген тәжірибеге негіздей отырып, оқушылардың танымдық
қызығушылығын арттыру жолдарын жасау
Зерттеудің болжамы. Егер оқу үрдісінің әр кезеңдерінде оқушылардың
танымдық қызығушылығын арттыру ғылыми-педагогикалық, жан-жақты тұлғалық-
бағдарлық негізде талдау жасалып, оқу-тәлімдік мәні айқындалса және ол
әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етілсе, онда бастауыш сынып оқушыларының
танымдық қызығушылығы артуы негізінде білім деңгейі көтеріліп, дербестігі
мен шығармашылығы қалыптасады.
Зерттеу әдістері: зерттеу мәселесі бойынша педагогикалық,
психологиялық және әдістемелік әдебиеттерге теориялық талдау жасау;
белгіленген міндеттерді шешу және ғылыми болжамды тексеру үшін зерттеу
әдістерін қолдану; бастауыш сынып оқушылардың оқу үрдісін бақылау;
оқушылармен әңгіме жүргізу, сауалнама алу; алдыңғы қатарлы педагогикалық
тұрғыда саралау; әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және
педагогикалық тиімділігін эксперимент арқылы тексеру; тәжірибелік –
эксперимент жұмысының мәліметтерін сандық жағынан сараптап қорытындылау.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы мен теориялық мәні.
1.Оқушылардың танымдық қызығушылығын белсенділігін арттыру теориялық
негіздері айқындалып, оларға берілген сауалнамалар бір жүйеге келтірілді
және негізгі ұғымдардың анықтамасы нақтыланды.
2.Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын арттырудың моделі
жасалып, өлшемдері мен көрсеткіштері, деңгейлері айқындалды.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі:
- Қазіргі жағдайда орта мектептерде оқушылардың танымдық қызығушылығын
арттырудың әдістемесі жасалынды;
-Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыруға байланысты ғылыми-
әдістемелік ұсыныстар жасалды;
-Оқушылардың танымдық қызығушылығын белсенділігін арттырудың теориялық
әдістемесі, қорытындылары, зерттеу нәтижелері мектеп мұғалімдер қызметінде,
педагог кадрлардың біліктілігін жетілдіру институттарында, осы саладан
білім, іскерлік, дағдыларын жетілдіру мақсатында пайдалануға болады.
Курстық жұмыстың құрылымы: Курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
қорытындыдан пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады..
1. ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҚТЫ АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Таным процестерінің педгогика- психологиялық негіздерінің дамуы және
қалыптасу жолдары
Балаларда түйсіктер дүниеге келген күннен бастап дамиды. Мәселен,
туғаннан кейін бернеше күннен соң бала қант қосқан судан сүтті айыра
алады. Оның аузына хинин ерінтіндісін тамызса, ерітінді ыңғайсыз реакция
білдіреді. Осы айтылғандар балада дәм түйсігінің ерте көрінетіндігін
байқатады. Баланың есту түйсігі біртіндеп дамиды. Алғашқы күндері құлақ
түтігі суға толы болады да, ештеңені есітпейді. Бірер аптадан кейін ғана
бала дыбысқа біртіндеп реакция көрсетеді. Егер бала үш аптадан кейін
дыбысқа елеңдемесе, оның саңырау болып қалуы ықтимал. Мұндайда анасы
баласын дәрігерге апарып көрсеткені дұрыс. Үш айлық бала анасының
еркелеткен дауысын естіп, көңілденеді, қатты жекіре сөйлесе, кемсеңдеп
жылайтын болады. 2-3 айдан былай қарай бала көзін жарық түсіріп тұрған
затқа бұра бастайды, қозғалмалы заттарға көзін тұрақтатуға тырысады.
Жарықты түйсіну тіпті жаңа туған нәрестелерден де байқалады. Мәселен, шала
туған баланың өзі де бірнеше күннен кейін жарық пен қараңғыға түрліше
реакция білдіреді. Заттың түсін айыру кейінірек дамиды. Мәселен, 5 айлық
бала алдымен заттың түріне, біртіндеп оның көлеміне, одан соң барып,
бояуына көңіл аударатын болады. Бала тілінің шығуы, оның жүре бастауы-
түйсіктердің дамуына қолайлы әсер етеді. Мектепке түскенге дейін
түйсіктердің негізгі түрлері (көру, есту, сипай сезу, қозғалыс т.б.)
біршама қалыптасып үлгереді. Мектеп оқушыларының түйсіктерін де жан-жақтылы
дамытуға мүмкіндік мол. Бұл үшін оқушылардың оқу әрекеті белсенді де
творчествалы, қызғылықты да сан қилы болып ұйымдастырылуы тиіс. Түйсік
дамытуды баланың өзі қажетсінсе, тіптен жақсы. Егер оқушы мектепке дейін
сурет салумен әуестенсе, және оның салғандары сәтті шықса, мектепте де
сурет салуға ынталанып, бояу біткеннің қасиетін білуге ықыластанып тұрады.
Осындай баланың түсті айыру қабілеті өз құрбыларынан әлдеқайда жоғары
болады. Түйсікті дамытуға нұқсан келтіретін факторлардың бар екенін ұмытпау
қажет. Мәселен, бала партада дұрыс отыра алмайтын болса, оқыған немесе,
жазған кезде қисайып жатып алса, кітапқа, дәптерге көзін өте жақын
дағдыланса, оның көру қабілеті нашарлайды. Мұғалім осы айтылғандардың,
сондай-ақ жатып оқудың да зияндылығын балаға ескертуі тиіс. Мұғалім көзі
нашар көретін оқушыны жеке бақылауға алып, қадағалап отырмаса болмайды.
Көзі нашар көретін баланы қадағаламаса, оның сабақты нашар үлгеруі де
мүмкін. Бастауыш сынып оқушыларының есту түйсіктерін жетілдірудің де маңызы
зор.
Оқушылар жоғары дыбыстарды да сезе алатын болуы тиіс. Мұндай қабілет
арнаулы жаттығулар арқылы тәрбиеленеді.
Мәселен, 1-ші сынып оқушыларының көпке дейін дыбыстарды бір-бірінен
ажырата алмауы, оқу жазу дағдаларының қалыптасуына кедергі эксперименттік
зерттеулерде анықталып отыр. Сөйтіп оқушылардың түйсіктері тәжірибе жүзінде
дамитындығы атап айтқанда, ән айту – есту түйсігін, сурет салу – көру
түйсігін, еңбек сабақтары – қозғалыс, сипай сезу түйсіктерін кемеліне
келітіріп отыратындығы байқалды.
Қабылдау. Балаларда қабылдаудың дамуы түйсік, ойлау процестерінің
дамуымен бірге жүріп, отырады. Қабылдаудың дамуында тілдің шығуының маңызы
зор. Өйткені қабылдаған нәрсенің аты-жөнін атап отыру – оның мағынасын
ұғынуға жәрдем етеді, мағынасын ұғыну арқылы ғана затты жақсы қабылдауға
болады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың өмір тәжірибесі аз. Сондықтан олар
заттарды көбінесе үстірт қабылдамайды. Мәселен, 4-5 жастағы бөбектер
кеңістік пен уақытты, алыстық пен қашықтықты, нашар ажыратады
Уақытты дұрыс қабылдау да балаларға қиын. Бөбектер күн мен түнді,
жылдың төрт маусымын бір сыдырғы ажыратқанымен, бүгін мен ертеңді кешегі
мен бүрсігүнді бір-бірімен шатастырып отырады.
Мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы олардың қимыл әрекетіне
байланысты және эмоциялық бояуларға бай болып келеді. Мәселен, олардың
қозғалмалы, бояулы заттарға тез зер салғыш келетіні, қанық бояулы
нәрселерге ерекше құмартатыны да осыдан Бастауыш сыныптарда оқитын
балалардың қабылдауында мына төмендегідей ерекшеліктер болады. Олар әлде
болса құбылыстарды тұтас зат күйінде жөндеп қабылдай алмайды. Бала заттың
көлденеңнен кезіккен жеке қасиеттері мен белгілерн ғана көреді, заттарды
талдай қабылдау жағы да жетпей жатады. Мәселен, ол заттың өзіне ұнағанын,
олардың көзге бірден көрінетін сыртқы белгілерін қабылдауға ұмтылады.
Мұндай қабылдауда белсенділік жағы да аз болады. Егер объектіні қабылдау
қиынға соқса, бала оған қынжылмайды, екіншісіне ауысады, қабылданған
затының жеке бөліктерін тізбектей алғанмен, бірақ онда жүйе болмайды.
Үшінші сыныптан бастап балалардың қабылдау саласындағы осындай қателері
азая бастайды. Оқушы заттың негізгі белгілерін байқай алатын болады.
Қабылдауда анализ бен синтез қатар жүреді. Бала әр заттың өзіндік белгісін
ұққысы келеді, оның мәніне, ішкі, сыртқы құрылысына, жасалу принципіне зер
сала бастайды, Енді затты жан-жағынан байқап көргісі келеді. Заттарды дұрыс
қабылдай алу мәніне түсіну барлық пәндер бойынша бірдей болмайды. Мәселен,
күнбе-күн өтілетін ана тілі сабақтарына қарағанда сирек болатын ән-күй,
сурет сабақтарынан бала қабылдауының даму дәрежесі баяу болады.
Қабылдау процесінің күрделене түсуі балаларда байқай алу қабілетінің
көрінуімен ұштасады. Байқаудың қарапайым элементі бірінші сынып
оқушыларында да бар. Мәселен, қоңыздың мұртшасы, көзі, табаны, аяғы бар
деп баланың тізбектеуі – оның байқай алатындығының белгісі. Үшінші,
төртінші сынып оқушылары объектінің түсіне, түріне, үлкен-кішілігіне де
назар аудара алады, байқаудың мақсатын түсінеді, нәтижесін сөз арқылы
тұжырымдап, бірнеше объектілерді қатарынан байқай алуға шамасы келеді.
Байқаудың белсенді жүріп отыруына сезім мен қызығу жақсы әсер етеді.
Сондықтан да мұғалім байқау кезінде оқушылардың әрқайсысының белсенділігін
қадағалап отырғаны абзал. Өйткені бала объектілерді қарауға селсоқ
кірісетін болса, байқау дәрежесі өте төмен болады.
Бала қабылдауын дамытудағы ерекше ролін ескере келіп, мұғалім мына
төмендегі шарттарды орындап отыруы тиіс:
1)Көрнекті құралдарды
2)Оқушы байқаудың, қабылдаудың мақсатын айқын ұғынып, қабылданатын
заттар мен құбылыстардың мәнін түсінген болу шарты
3)Қабылданатын заттар мен құбылыстарды бір-бірімен салыстыруға, жаңа
материалды оқушылардың бұрынға білімдерімен үнемі байланыстырып отыруға зер
салу қажет.
4)Оқушылардың сабаққа белсенділігін арттыруда оқу материалының түрі,
көлемі, қиындығын мұғалім еске алу шарты
5)Оқушылардың байқағыштық қасиетін тәрбиелеу, дұрыс қабылдап үйренуге
әдеттендіру шарты.
Естің дамуындағы елес және оны тәрбиелеу. Қайта жаңғырту процесі
елеспен тығыз байланысты. Өйткені өткендегіні қайта жаңғырту түрлі
елестермен негізделе жарыққа шығып отырады.
Елесті түйсікпен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге болады. Елес
арқылы адам заттар мен құбылыстарды аз да болса, жалпылай бейнелей алуға
мүмкіндік алады.
Мәселен, баланы оқуға, жазуға үйрету анық, дәл елестерсіз мүмкін емес.
Егер оқушы да әріптердің жазылуы жөнінде анық елес болмаса, ол дұрыстап
жаза алмайды. Көру елестері сурет сабағында аса қажет. Баланың зат
жөніндегі елестері анық болса ғана ол суреттерді соған сәйкес етіп сала
алады. Елестер қабылдаудың негізінде қалыптасып отырады. Сондықтан баланың
қабылдауы толық болса ғана елестері де толық болады. Оқушы өзі байқап
отырған нәрсені кейін қажет блатындығын сезінетін болса, оның елесі де
тиянақты қалыптасады. Мәселен, оқушы табиғаттану сабағында үй қояндары
туралы мәлімет алғанда, кейін мұны жатқа саладыны ескертілсе, баланың
байқауы тереңірек болып, елесіне жақсы тірек болады. Баланың елестерін
дамытуда арнаулы жаттығулар жасап отыру қажет. Мәселен, сурет сабағында
алдымен салынатын затқа баланың зейінін аударып, кейін одан жатқа сол затты
салуды талап етсе және осындай әдісті бірнеше рет қайталаса баланың көру
елесі дами түседі. Бастауыш сынып оқушыларының өмір тәжірибесі аз, ой-өрісі
әлі жетілмегендіктен, затты жалпылай алу қабілеті нашар болады. Мұғалім осы
жағдайды ескере отырып, балада нақтылы елестердің мол болуын ойластыруы
тиіс. Мектеп жасына дейінгі балалардың елестерін дамытып отыру, оларды оқу
әрекетіне дайындаудың негізгі бір элементі екендігі ата-аналардың естерінде
болуы тиіс.
Зейінннің дамуы және оны тәрбиелеу. Балаларда тілдің шығуына байланысты
ырықты зейіннің саңылауы байқала бастайды. Ырықты зейін үлкендердің
ықпалымен балаларға түрлі талаптарды орындатып үйретуіне орай дамытып
отырады (тазалық сақтау, ойыншықтарын, киім-кешектерін жинастыру,
үлкендердің айтқанын тыңдай білуге баулу т.б) Мектеп жасына дейінгі
балалардың зейінінің қалыптасуында ойын әрекеті ерекше орын алады. Ойын
арқылы бала түрлі обьектілерді көреді, естиді, байқай алады, фактілер мен
құбылыстарды бір-бірінен ажыратып, оларға назар аудара бастайды. Балаларды
зейіннің түрлі қасиеттері (көлемі, бөлінуі, тұрақтылығы т.б) жақсы
байқалады. Бұлардың бәрі үлкендердің басшылығымен жетіледі. Мектеп-
оқушылардың зейінін оқу-тәрбие процессінің талаптарына байланысты жүйелі
түрде қалыптастырып дамытатын негізгі орын болса, мұғалім – балалардың
зейінін тәрбиелейтін негізгі тұлға. Бұрын ойлағаннан басқаға көңіл бөлмей
келген бала оқуға бірден беріліп кетпейді, сабақтың басынан аяғына дейін
отыруға оның шыдамы жетпейді. Олардың алғашқы кезде сабақтың аяқталуын
асыға күтіп отыратындары да осыдан. Балада ырықсыз зейіннің басымырақ болуы
ой-өрісінің көрнекілігіне де байланысты. Мәселен, бірінші сынып оқушылары
түрлі нәрселерді санағанда, көбінесе олардың сыртқы формасына, бояуына
көңіл аударады да, ең негізгі міндеті есеп шығаруды ұмытып кетеді. Бұл
жастағы балалардың зейініндегі екінші бір ерекшелік- зейін көлемінің өте
тары келетіндігі. Мұғалім осы жағдайды есінде қатты ұстағаны дұрыс. Ол
сабақта бала ұғымына түсінікті, тіл жағынан жеңіл етіп берсе, көрнекі
құралдарды тиісінше пайдаланса, бала зейіні бір обьектіге тұрақтала түседі
де, зейіннің бөлінуі кемитін болады. Оқушы зейіні негізінен сабақ үстінде
тәрбиеленеді. Сабақтың әрбір минуты бала зейінін билеп алмайынша,
мұғалімнің сөзі оның зейініне қонбайды, қиялын толғандырмайды.
Зейін тәрбиесінде әр бір мұғалімнің еске алатын кейбір шаралары мына
төмендегілер:
1. Бірінші сыныптан бастап оқушыларды зейінділікке әдеттендіру, олада
зейіннің жоғары түрлерін дамыту естен шықпайтын болсын.
2. Бүкіл сыныпқа не жеке оқушыларға берілетін тапсырмалар дәл, анық,
қысқа болып келсін.
3. Бала қайда жүрсе де, (мектепте, үйде, далада) байқағыштыққа
тәрбиеленуі тиіс.
4. Зейінді күшті және тұрақты ететін құбылыстың бірі –ерік. Сондықтан
зейін тәрбиесін ерік тәрбиесімен ұштастырып отыру қажет.
5. Бастауыш сынып оқушыларының жүйке жүйесінің әлде болса, қатая
қоймағандығы еске алынсын. Олардың шаршап кетпеуін қадағалау, орынсыз
жалықтырмау, ауыр, жеңілдігі әр түрлі пәндерді күнделікті сабақ кестесіне
талапқа сай орналастыру секілді мәселелер де зейін тәрбиесіне қатысы бар
шаралар. Ы. Алтынсарин: егер балалар бірдемені түсінбейтін болса, оқытушы
оларды кінәлауға тиіс емес, оларға түсіндіре алмай отырған өзін кінәлауға
тиіс -деп өте дұрыс айтқан.
Ойлаудың дамуы және оны қалыптастыру Жаңа туған балада ешқандай ойлау
болмайды. Ойлау баланың сыртқы ортамен белсенді қарым-қатынас жасаудың
нәтижесінде, оның өмір тәжірибесімен қосақталып дамып отырады. Он бес айлық
бала өзі сүйрей алмаған жәшіктің ішіндегі нәрселерді көріп, біртіндеп
оларды азайта бастайды, содан соң оны жылжытатын болады.
Тілдің шығуы бала ойлауының дамуында елеулі кезең болып табылады.
мектепке түскенге дейін бала ойлауы дамудың үстінде болады. Ойлау бұл
кезеңде нақтылы-бейнелі болып, әрекетпен әлде де тығыз байланысып жатады.
Балалардың ойлауын дамытуда мектептегі оқу-тәрбие процесі шешуші роль
атқарады. Бастауыш мектеп жағдайында бала ойлауын дамыту үшін мұғалім
тиісті жұмыстар жүргізіп отыруы тиіс. Осындай ойлау тәрбиесіне қатысты
кейбірі мына төмендегілер:
1.Балаларды белгілі ережелер (грамматикалық математикалық) жөнінде өз
беттерінше қорытынды жасай алуға үйрету үшін мұғалім сабақта мүмкіндігінше
эвристикалық методты жиі пайдаланып отыруы қажет.
2.Балалардың сөйлеу қабілетін дамытып отыру олардың ойлауын дамытуға
үлкен әсерін тигізеді
3.Ойлау қабылдаулар мен елестердің негізінде жазылады.
4.Мұғалім балаларды үнемі ойланып оқуға бағыттауы тиіс. Бұған оқу
процесін жүйелі ұйымдастыру, сабақта бала логикасын дамыта алатын
мүмкіндіктерді мол пайдалану арқылы жетуге болады.
5.Оқушылардың өз беттерінше жасаған ой операцияларының дұрыс-бұрыстығын
тексерткізу, оларды бір мәселенің өзін түрлі жолдармен шешуге үнемі
бағыттап отыру
6.Ойлауды тәрбиелеу бала психологиясын жан-жақты дамытумен тығыз
ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, таныту қызығуларын,
көзқарасымен сенімін тәрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс.
Сөйлеудің дамуы және оны тәрбиелеу. Бала алдымен дауысты дыбыстарды,
кейінірек дауыссыз және сыңар дыбыстарды, соңынан дауыссыздардың қатаң, ұяң
түрлерін меңгереді. Екіден былай қарай баланың сөздік қоры қауырт өседі.
Мәселен, жас жарымдағы балада 10-15 сөз болса, екіге келгенде 300, үш жаста
мыңға жуық сөзі болады. Үш жастан былай қарай ана тілінің заңдылықтарын
стихиялы түрде үйренуге кіріседі.
Жанұяда баланың сөйлеу әрекетінің дұрыс қалыптасуына жеткілікті көңіл
бөлінсе, мектепке келгенде оңай хат танып, сабақты жақсы үлгеріп кетеді.
Осындай балалардың ана тіліндегі сөз қоры 4000-ға дейін жетіп отырады.
Баланың сөйлеуі мектепке дейін тек қарым-қатынас ролін атқарса, мектепте
жүргенде білім жүйелері меңгерудің негізгі құралы қызметін атқарады.
Мектепке түсу бала тілінің жоспарлы түрде дамуына өте қолайлы жағдай
туғызады. Сауат ашу, оқып, жаза алуға үйрену, мектепке дейін өз бетінше
меңгерген ана тілін енді арнаулы пән ретінде (фонетикалық, лексикалық,
грамматикалық трғыдан) оқып-үйрену бала тілін дамуына бұрын-соңды болып
көрмеген үлкен өзгерістер енгізеді. Тілді меңгеру барысында баланың сөйлеу
ерекшеліктері онан сайын жетіле, дами түседі.
Жазбаша сөйлеу – баланың тіл мәдениетінің дамуына ерекше ықпал
жасайтын қуатты фактор. Жазбаша сөйлеуді меңгеруге бала мектеп есігін
аттағаннан бастап белсенді кіріседі. Балалардың орфографиялық дағдылармен
қатар жазу жұмысы дағдыларын үйрену жазба сөйлеуді меңгерудің негізгі
элементі болып табылады.
Жазба сөйлеудің дамуы хат тани білуден басталады. Хат тану арқылы
арнаулы дағдылары болуын қажет етеді. Мұндай дағдыларды оқу дағдысы дейді.
Хат негізгі үш кезеңнен тұрады.
Мұның бірінші кезеңде оқушы әріптің аттарымен танысады. Оқу дағдысының
бірінші кезеңін психологияда анализдік (талдау) кезеңі деп атайды.
Екінші кезеңде оқушы сөздің элементтерін онша қиналмай-ақ бір-біріне
жеңіл қоса алатын болады.
Үшінші кезеңде бала әріптерді тез танып, бір-біріне қосып оқи алады.
Бала мектепке келген күндерден бастап оқу дағдысымен қатар жазу
дағдысын да меңгере бастайды.
Жазу дағдыларына машықтану да өте күрделі процесс. Мұның үш кезеңі
бар. Жазу дағдысының осы үш кезеңі жылдам тез жазуға жасалған дайындық
кезеңі болып табылады.
Баланың жазу қарқыны әр сыныпта әр түрлі болып келеді. Бастауыш
мектеп оқушыларының ішінде жазумен көбірек шұғылданатын – бірінші
сыныптағылар. Өйткені бұл кезде жазуға көп көңіл бөлінеді. Екінші, үшінші
сыныптарда баланың жазу қарқыны біршама төмендейді де, төртінші сыныпта
қайтадан көтеріледі. Психологиялық зерттеулерде бастауыш мектеп бітіретін
оқушының жазу темпі минутына 60-70 әріп болатындығы анықталған.
Балалар сөйлеу мәдениетіне төселдіруді әсіресе мектеп жағдайында қолға
алу үшін мұғалімге төмендегідей жұмыстарды жүргізуге болады.
1).Оқушылардың жеке дыбыстарды, буындарды, сөздерді, фонетикалық,
лексикалық дұрыс жаза айта алуына қамқорлық жасау керек.
2) Оқушының тілінде байқалатын кемшіліктерді (мәселен, кекеш, тұтықпа,
кей дыбыстарды дұрыс айтпау т.б.) жою
3)Мұғалімдер оқушылардың екі тілде дұрыс сөйлей алуына көңіл бөлу
4)Оқушылардың сөйлеу мәдениетін
Халқымыздың классик жазушысы Мұхтар Әуезов: Бұл дәуірде өз тілін,
әдебиетін білмеген, қадірлемеген адам толық мәнді интеллигент емес деуге де
болады- деді.
Қиялдың дамуы және оны қалыптастыру. Қиялдың алғашқы көріністері үш
жасар бөбектерде байқалады. Мұны бөбектердің қызық ертектерді шын көріп,
бар ынтасымен берілуінен көреміз. Бір қарағанға жас бала қиялға өте бай
сияқты болып көрінгенімен, ондағы образдар шындықтан өте алыс жатады.
Мектеп – бала қиялын дамытуда үлкен роль атқарады. Мұндағы оқылатын
сабақтардың мәніне түсіну қиялсыз мүмкін емес. Мәселен, табиғаттағы
суреттейтін, немесе қандай да болсын оқиғаны баяндайтын бір материалды
түсіндіргенде мұғалім арнаулы тәсілдер арқылы оқушылардың қиялын оятады.
Қиял арқылы бала ондағы жанды бейнелерді көз алдына елестеткендей, қолымен
ұстағандай, құлағымен еститіндей күйге түседі. Бастауш сынып оқушыларында
алғашқы кезде қиялдың дамуы айтарлықтай болмайды. Мәселен, бірінші
сыныптағылар суретке не оқығанға қарап, өз бетімен жаңадан бейне жасай
алмайды. Осы салада мұғалім істейтін іс – ұшан теңіз. Мәселен, мұғалім
балаларды орманға экскурсияға апарған екен дейік. Онда оқушылар әрбір
ағашты, өсімдік түрлерін көздерісен көріп, қолдарымен ұстайды,
білмегендерін бірінен-бірі сұрап не мұғалімнен біліп алады. Ертеңіне
мұғалім оқу сабағында балалардан көрмеген ормандарды (тайга, тундра,
тропика т.б.) туралы айтып беріңдер десе, бұл олардың қиялын тәрбиелеуге
көп пайдасын тигізеді.
Өмір тәжірибесінің артуы, білім қорының молая түсуі балалардың қиялын
да дамыта түседі. Мәселен, үшінші сыныптағылар сурет сабағында алдында
тұрған заттардың бейнесін айнытпай сала алады, оны осындай басқа затпен
салыстырып көреді.
Бала қиялы әрекет үстінде дамитындықтан не нәрсеге болмасын өзін
қатыстырып, оның икемділігі мен дағдысын дамытып отыру қажет. Мәселен,
сурет салудың, ән айтудың тәсілдері мен техникасын үйренбейінше, баланың
осыған орай көрінетін қиялы да шарықтай алмайды.
Бастауыш сынып оқушыларының қиялын дамыту – олардың эстетикалық
сезімдерін оятады.
Оқушылардың жас, дара ерекшеліктерін ескеріп отыру, қиялы күшті дамыған
балалармен дербес жұмыс жүргізу, табиғатқа, өндіріс орындарына топ саяхат
жасау, таапсырмаларды оқушыларға дербес орындатып отырғызу, оқу барысында
кездескен қиыншылықтарды жеңе алуға баулу т.б. осындай әдістер бала қиялын
тәрбиелеудің түрлері болып табылады.
1.2 Танымның негіздері және оның қоғамдағы алатын орны
Қоршаған дүниені білу танымға байланысты. Таным – адам санасын
дамытудың негізі және ол арқылы адам өзін қоршаған ортаны игеруге де
үйренеді.
Таным – филисофиялық ұғым,... айналадағы материалдық шындықты адам
санасында бейнелеуі. Қоршаған дүние объективті түрде өмір сүретін
болғандықтан, оның заттары мен құбылыстары санада бейнеленеді. Көру,
сезіну, түйсіну арқылы сезім мүшелерімізге материалдық заттар әсер етеді
де, біз оларды қабылдаймыз. Қабылданған дүниені танып білеміз. Сезім арқылы
таныған дүниені ғылыми біліммен байланыстырғанда ғана білім қалыптасады.
Қабылдау барысында сыртқы сезім мен ішкі сезімдер біріге отырып, танымды
нақтылай түседі. Сезінуді ойлау процесі құптау арқылы танымның логикалық
формасы дамиды.
Адам баласы таным арқылы білмеуден білуге көшіп отырады. Осылайша таным
нақты дүниеге, қоршаған ортада бар заттарға негізделсе, оны өз мәнінде
танып-білу үшін ғылым керек. Дүниетанымды қалыптастыру үшін биологиялық,
химиялы, тілдік және басқа ғылым салаларынан, өз ұлтымыздың мәдениеті,
әдебиеті, қазіргі таңда рухани өмірде жеткен жітістіктерін бір-бірімен
байланыстыра отырып білім беруді қамтамасыз ету керек.
Көптеген ғылым салаларында дүниетанымдың көзқарас философиялық
тұрғыдан қарастырылады. Қазақ халқының қоғам, адам, табиғат туралы
философиялық ойлары ертеден-ақ адамгершілік, ізгілікті көксеу, имандылықты
дәріптеу, зорлы-зомбылыққа қарсы күресу, мемлекет пен адам тағдырының мәнін
түсіну тұрғысында қалыптаса бастаған. Халық арасынан шыққан ақындар
табиғат пен әлеуметтік ортаның байланысы туралы біршама шығармашылық үлгі
көрсетті. Алдыңғы қатарлы ойшылдар да өздерінің көрген-білгендерін терең
біліммен байланыстыра отырып, ауқымды ой жүйесін құрады. Осыдан халықтық
философия және ғылыми көзқарастар туады. Адамзаттың даму эволюциясына
байланысты дүниетану деңгейі де өзгеріп, күрделене түсті. Неғұрлым табиғи
ортаға икемделіп, оның сырын аша бастаған сайын адамның оны меңгеру мақсаты
да, соған орай атқаратын қызметінің түрі де өзгерді. Енді табиғатқа
табынушы, оның дүлей күшінен қорқатын қалыпта қалмай, оны бағындырушы,
керегіне қарай өзгертуші дәрежесіне жетті. Сөйтіп табиғатты меңгеру
деңгейінің өсуімен байланысты адам санасы мен білімі де өсе түсті.
Білім салаларының қай-қайсысы да адамның дүниетанымын қалыптастыруға
үлесін қосады. Сондықтан да ертеден бастап ғылымның дамуына орай
дүниетанымдық деңгей де кезеңнен өтті. Оның ең алғашқы кезеңі – халық ауыз
әдебиетінің басты түрлері – ертегілер, аңыздар, айтысра, батырлар жырлары
негізінде қалыптасқан дүниетанымдық деңгей.
Бұл кезеңдегі дүниетанымдық деңгей адамдардың өз тәжірибесінен,
күнделікті өмірден, олардың арасындағы қарым-қатынастан дүниетанымдықпен
сабақтаса байып отырады. Ертегілерде қоршаған дүние ішінде адамды жоғары
ұстап, оның өзіне тән қасиеттерін (батырлық, тапқырлық, күштілік,
ақылдылық, сұлулық, ізгілік, адамгершілік және т.б,) сол кездегі қоғаммен
тығыз байланыста көрсетеді.
Дүниетанымның тәжірибеден дамыған деңгейін уағыздап, ортаға салған.
Мұны көшпенді дәуірдегі қазақ халқының дүниетанымының негізі деп
қарауымызға болады. Мұндай пікірлерді қазақ философтары М. С. Орынбеков пен
Ә. Нысанбаев еңбектерінде кездестіреміз.
Қазақтың ауыз әдебиетіндегі ойшылдар (Асан қайғы, Бұхар жырау, Шал
ақын, Шортанбай, Ақтамберді, Шалкиіз, Дулат, Майлықожа, Ақан сері,
Махамбет, Шернияз, Сүйінбай т.б.) өздерінің дүниетанымдық көзқарастарында
материалдық, рухани байлықтарды, ақыл-парасатты, адамгершілік, қоғамдық,
байлықты игеру мақсаттарын паш етті. Мұндай дүниені көркемдеп жеткізу, Абай
тілімен айтқанда, Жан азығы еді. ...Табиғаттың бойындағы әсемдікті, күш-
қуатты адамның қажетіне сәйкестендіріп, қол я тіл арқылы көріктендіріп
жіберу ол жанға, яғни көңіл күйіне, сезімге қатты әсер етеді.
Мұнан әрі адам тілі, ұғымы дамып табиғатты меңгеру жолындағы өздігінен
атқаратын әрекеттер етек алып, күнделікті көргендерін тек қабылдап қана
қоймай, заттар мен құбылыстардың байланыстарын іздестіруге, олардың себеп-
салдарын білуге талпынды. Сананың, ой-өрістің дамуына байланысты дүниетаным
да жаңа белеске көтерілді. Осы тұста білімі бар, парасатты ойшылдарымыз да
көріне бастады.
Адам мен қоғам арасындағы байланысты, қарым-қатынасты диалектикалық
тұрғыдан қарау кезеңі басталды. Абай, Шәкәрім, С. Торайғыров және т.б.
ойшылдар туындыларында бұл пікірлер белең беріп отырады.
Абай адам мен қоғам мұратын еңбекпен, біліммен, ақыл-ой санамен,
принципшілдік және қарапайымдылықпен, халықтың бірлігі мен өркениетке жету
жолындағы мақсаткерлігімен тікелей байланыстыра қарастырады, - дейді М. С.
Орынбеков. Бұл пікірдің түпкі тірегі – дүниетанымдық деңгейдің көтерілу
сатысын көрсетуінде. Көргенді, сезінгенді логикалық ойға салып талдау
арқылы сол затқа, құбылысқа адам қатысы деңгейінің айқындала түсуінде.
Адам көзқарасы ғылымға, қоршаған ортаға, алған білімді меңгеру және
ұғыну деңгейіне қарай өзгеріп, соған қарай қалыптасады, қалыптасқан
көзқарасқа байланысты дүниетаным да өзгереді. Адамның дүниетанымы,
біріншіден, қоғамның тарихи дамуына байланысты өзгерсе, екіншіден, сол
қоғамдағы халықтың сана-сезімінің өсуі, білімді меңгеру мүмкіндігіне қарай
өзгеріп отырады. Дүниетанудың ең өркендеу шыңы – ғылыми таным.
Дүниені ғылым жолымен тану үшін нақты объектілерді бақылау,
эксперимент, анализ жасау, абстрактілі ойлау – бәрі қатысуға тиіс. ...Адам
сезім органдарының көмегімен заттың сыртқы қасиеттері мен ерекшеліктерін
қабылдап, біле алады, ал оның ішкі мәнін, даму заңдылықтарын тек
абстрактілі ойлау арқылы игеруге болады. Сонда ғана дүниетаным ғылыми
теориялық деңгейге көтеріледі. Ғылыми теория зерттеліп отырған объектінің
ішкі, қажетті жақтарымен байланыстырып, оның өмір сүру және даму
заңдылықтарын бейнелейді .
Адам көзқарасының қалыптасуында, әсіресе, биология ғылымының алатын
орны ерекшк. Биология жетістіктері көзқарасты қалыптастырып қана қоймай,
оны жаңартады, өзгертеді. Дүниетанымды адамның дүние жайындағы қалыптасқан
көзқарасы деп қарасақ, адам сол көзқарастың ажырамас бөлігі екенін
ұмытпауымыз керек. Адамды оның өмірге көзқарасынан бөліп қарауға болмайды.
Биология ғылымдары дүниенің адам санасынан тыс өмір сүретінін
дәлелдесе, көзқарас сол дүниені адам ойынан өткізіп, соған қажеттігіне
қарап бағалайды. Биология ғылымының салалары дүниені теориялық тұрғыдан
дәлелдесе, көзқарас бұл дүниенің адам үшін қандай мәні, маңызы барын, адам
осы қоршаған ортасында өзін қалай ұстауы керек, неге талпынуы, неден
сақтануы жөн екенін қарастырады. Сөйтіп, биология ғылымы қоршаған дүниені,
нақты шындықты қабылдауды қамтамасыз етсе, қалыптасқан көзқарас осы ұғымды
бағалау тұрғысынан қарайды.
Көзқарастың қалыптасуы мен даму тарихына көз жүгіртсек, оның адам
баласының табиғатты танып-білуіне тікелей байланыстылығын көреміз.
Табиғатты танып білу өте күрделі процесс. Оған қажетті алғы шарттар: адам
мен табиғаттың іс жүзіндегі ара қатысы; табиғат, қоғам, адам арасындағы
қарым-қатынас; қоғамның рухани мәдениеті, ой мәдениеті, ғылым жетістігі,
жалпы философиялық көзқарастар т.б.
Білім мен тәрбие беру арқылы адамның ой-сезіміне, мінез-құлқына,
дүниетанымына әсер етуге болады. Ғұлама ойшыл Әл-Фараби айтқандай, үш
қабілетті (ерекше жаралған дене құрылысы, жан құмарлығы, ой парасаты) дұрыс
жолға қойып тәрбиелеу арқылы дұрыс нәтижеге жетуге мүмкіндік туады.
1.3 Оқушының дамуындағы танымдық қызығушылық бағыттары, дәрежелері мен
белгілері мен компоненттері
Мектептің ғасырлар бойғы даму тарихында алдыңғы қатарлы педагогикалық
ой өкілдерінің танымдық әрекетке қатысты, әсіресе танымдық қызығушылықты
дамыту идеяларын зерттеу және талдау негізінде жалпы төрт бағытты бөліп
көрсетуге болады.
Әлеуметтік-педагогикалық бағыт ежелгі дәуірден бастап алады. Оның
көрнекті өкілдеріне ежелгі грек оқымыстылары: Сократ, Платон, Аристотель
баланың белсенді және өз бетімен білім алыуының маңыздылығын, өз бетімен
білім алудағы жетістіктері өзін-өзі тәрбиелеуде маңызды екендігін, жан-
жақты жетілудің әрі объекті, әрі субъекті екендігін жан-жақты негіздеген.
Олардың пікірінше, белсенді ойлау адамның заттық, тәжірибелік іс-әрекетінің
алғышарты болып табылады және ойлап отырып оқушы іздену арқылы өз бетімен
білім алады. Өзіндік іс-әрекеті нәтижесінде балада қанағаттану, қуаныш
сезімі оянып, білімді игеруге белсенділігі артады деген пікірде болды.
Бұл пікірлер көптеген ғасырлар бойы педагогтардың талдау нысанасы
болып келді.
Ол Мишель Монтень, Томас Мор, Томаззо Компанелла еңбектерінде жалғасын
тапты. Енді баланы өз бетінше әрекет ететін, саналы, ойлы, сыншыл азамат
тйрбиелеу талабы туындады. Ол үшін жаңа білімді игеруде өз бетінше жұмыс
жасап, өзі таным жолына бет бұрып, таным өрісінің жаңа шеңберіне жету жолын
дұрыс таңдап алуы қажет болды.
Дидактикалық-әдістемелік бағыт Я. А. Коменский еңбектерінен бастау
алады. Оның Ұлы дидактика еңбегінде жазылған дидактикалық принциптерін
ұсына келіп, оқушылар өз бетінше істейтін белсенді әрекетін ұйымдастыру
және оқыту, мұғалім мен оқушының әрекетін талдау мәселелерін қарастырды.
Бұл бағыт бірнеше ғасырлар бойы жалғасын тауып, одан әрі дамыды. Бұл Ж. Ж.
Руссоның, И. Г. Песталоццидің, А. Дистервергтің және т.б. еңбектерінде дами
түсті.
Үшінші бағыт психологиялық-дидактикалық бағыт К. Д. Ушинский, Ы
Алтынсарин еңбектерінде бастау алады. Оқушылардың өзіндік әрекеті тек қана
оқытудың педагогикалық әдістері мен құралдары төңірегінде ғана емес, сондай-
ақ зерттеу нысаны ретінде танылуымен сипатталады.
К. Д. Ушинский танымдық әрекет мәселесіне мән беріп, өз бетінше
жұмыс – оқытуды жетістікке жеткізудің бірден-бір жолы деп есептеді. Осы
жұмыстың нәтижесінде жету үшін мұғалім мен оқушының оқу үрдісіндегі еңбегін
дұрыс болуы деп түсіндірді. К. Д. Ушинский педагогикалық ғылымда алғаш рет
оқушылардың өзіндік жұмысына философиялық және психологиялық-педагогикалық
тұрғыда талдау жасайды.
Ы. Алтынсарин оқыту арқылы өз бетінше білім көтеруге жол бастауда, ой-
әрекетін жаттықтыруда мұғалімнің ролін жоғары бағалады. Ал
К. Д. Ушинский мұғалімнің ролін ескере отырып, ол оқушының
белсенділігін дамыту мақсатында ұйымдастырылған дербес бақылау мен тәжірибе
өткізу, көрнекіліктер дайындау сияқты жұмыстардың маңыздылығына тоқталады.
К. Д. Ушинскийдің пікірін П. Ф. Каптерев одан әрі дамытты, оның
пікірінше, сабақта мұғалім бағыттаушы ғана, ал оқушының білімді игеруі
өзіндік ішкі мүмкіндіктеріне байланыстылығын атап көрсетті.
Бұл бағытта П. Ф. Каптерев, А. П. Вахтерев, Ы. Алтынсариннің және
т.б. педагогикалық ойларын жатқызуға болады. В. П. Вахтерев оқушының оқу-
танымдық белсенділігін арттыратын әдіс-тәсілдерді көрсетіп, көптеген
экспериметтер жүргізді.
Төртінші жаңашыл педагогикалық бағыт. Қоғам дамуының тарихи жаңа
кезеңі қоғамның барлық саласындағы уақыт тудырған күрделі өзгерістермен
айқындалады.
Қоғамдағы оқу-ағарту, білім беру саласындағы өзгерістер жеке тұлғаны
қалыптастыруға, оқу үрдісіне тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіруге баланың
шығармашылық, рухани, дене мүмкіндіктерін дамытуға, адамгершілік пен
салауатты өмір салтын берік ұстануға бағытталады.
Оқытудың жаңа технологиясы (инноватика, танымдық белсенділікті
дамыту, модуль жүйесі, саралап, көп дейгейлік негізде, мультимедия жүйесін
қолдану т.б.) озат зерттеушілер, жаңашыл педагогика идеясы орта мектеп
жағдайындағы білім берудің қызметіне жаңаша сипатәкелді.
Танымдық іс-әрекет, танымдық белсенділік, танымдық ізденімпаздық
мәселелері жөнінде оқу-әдістемелік, психология-педагогикалық әдебиеттерге
ғылыми зерттеулерге шолу жасау барысында танылған жаңашыл педагогикалық
бағытты бөліп көрсетуге болады.
Ю. К. Бабанский білім беруді оңтайландыру жүйесін ұсынса, М. А.
Ланилов пен Б. П. Есипов оқушының танымдық міндеттерін шешуде танымдық
белсенділікті қалыптастыратын оқыту әдістерінің дидактикалық тұрғыдағы
классификациясын жасады.
Оқушылардың танымдық белсенділігін арттыратын танымдық әрекетін
дамытуда проблемалық оқытудың маңызын В. И. Зазвязинский, М. И. Махмутов,
Ж. Б. Қоянбаев, А. А. Бейсенбаева атап көрсеткен.
Оқушының оқу-танымдық әрекетін, танымдық белсенділігін артырудың
тиімді құралдарының бірі – оқушының өзіндік жұмысы, өздігінен білім алу
әрекеті жайлы Т. С. Сабыров, А. Е. Әбілқасымова, С. Смаилов, М. А.
Құдайқұлов, Р. С. Омарованың еңбектері маңызды.
Оқушылардың оқыту мәселесін жетілдіру жөнінде А. Н. Ильясова,
Н. Д. Хмель, С. А. Ұзақбаева, Р. Н. Төлеубаева, О. С. Сыздықов, Б. И.
Мұқанова, М. С. Молдабекова, Г.Ж Менлибекова, т.б. еңбектерін ерекше атап
өтуге болады.
Танымдық әрекет – шәкірттің білімге деген өте белсенді ақыл-ой
әрекеті. Ол танымдық қажеттіліктен, мақсаттан, таным қисындарынан және
әрекетті орындаудың тәсіл-амалдарынан тұрады.
Танымдық белсенділікті бір ғана белгімен көрсетуге болмайтын ұғым,
оның алуан қырлы сипатын айқын көреміз.
Белсенділік адамның әрекетке қатынасын өз бетінше әрекет етуге дайын
болудан, ұмтылыстан, алға қойылған мақсаттарға жету үшін оңтайлы жолдарды
таңдай білуден көрініс табатын жеке тұлғаның сипаты ретінде айқындалады.
Оқушының танымдық белсенділігі өз кезегінде қабылдау, есте сақтау,
ойлау, қиялдау үрдістері мен зейіннің тұрақты күйін қажет етеді. Оқу
барысында оқушының таным белсенділігін арттыруда олардың бетінше танымдық
ықылас-ынтасын шығармашылық әрекетін дамытатындай етіп ұйымдастырады.
Шәкірттің қабылдауы, негізінен, мұғалімнің сабақты жүйелі түрде
жүргізуіне байланысты. Оқушылардың жаңа материалдарды қабылдауына негіз
болатындай даярлық жұмыстары жүргізіледі. Оқушылардың оқу-танымдық қызметін
арттыру дұрыс әрі нақты әрекеттер негізінде іске асады. Баланың өзіндік
сезімдік танымы (қалауы, ынтасы, құштарлығы,)әсерленуі негізінде
қабылданған білім, дағды, ептілік әлдеқайда нәтижелі әрі жемісті болады.
Танымдық қызығушылықтың үш дәрежесі бар:
1-дәреже – жаңғыртушы қызығушылық– шәкірттің материалды жадылап, қайта
жаңғыртуға, оны үлгі бойынша қолдануға, меңгеруге ұмтылысымен сипатталады.
Белсенділіктің 1-дәрежесіне тән көрсеткіш – оқушының бойында білімін
тереңдетуге деген ұмтылыстың болмауы.
2-дәреже – түсіндіруші қызығушылық– оқушының оқығанын зерделеуге, оны
өзіне белгілі ұғымдармен байланыстыруға, білімін жаңа жағдайларда пайдалану
жолдарын меңгеруге ұмтылысынан көрінеді. 2-дәрежеге тән көрсеткіш оқушының
бастаған істі аяғына дейін жеткізуге ұмтылуынан, қиындыққа тап болғанда оны
жеңудің жолдарын қарастыруынан байқалатын үлкен дербестігі.
3-дәреже –қызығушылықтың шығармашылық дәрежесі – оқушының тапсырманы
(мәселені) шешудің тың жолдарын іздестіруге деген ұмтылысымен сипатталады.
Бұл дәреженің ерекшелігі – мақсатқа жетудегі табандылық, танымдық ынтаның
негіздері мен әр алуандығы.
Сөйтіп оқудағы белсенділік – оқушының іс-қимыл жағдайы ғана емес, осы
іс-қимылдың санасы, онда оқушының қызмет мазмұны мен сипатына қатынасымен,
өзінің рухани-ерік, күш-жігерін оқу-танымдық мақсаттарға жетуге жұмылдыруға
деген ұмтылысымен айқындалатын тұлғасы көрінеді.
Дербестік әрекетке өздігінен икемделудің сапалық көрінісімен, мотивті
және белсенді қылықтың оқушыға тән арнаулы нысандары мен тәсілдерін
синтезделумен; өмір шындығының белгілі бір жақтарына оқушының тұрлаулы,
мінез-құлықта тиянақталған қатынасымен сипатталған жүйелі білім алу
ретінде қарастырылады.
Танымдық қызығушылық туралы анықтамаларға талдау жасай отырып, сондай-
ақ педагогикалық экспериметтік нәтижелерін пайдаланып, оқушылардың танымдық
белсендік белгілері жүйелерін Мұстаяпова былай анықтайды. [14] Оған үш
белгі тән:
1)оқу-танымдық әрекеттің қоғамдағы маңыздылық бағыты;
2)оқу-танымдық әрекеттің интеллектуалдық сипаты;
3)оқу-танымдық әрекеттің реттеушілік сипаты.
Бұл үш белгіні оқушылардың белсенділіктерін әртүрлі зерттеулер
нәтижесінде, әрі ғалымдардың әртүрлі топтастыруларын қарай отырып ең тиімді
деп өз қорытындыларымен топтастырады. Мен бұл топтастыруды қолдаған себебім
танымдық әрекеттің қоғамдық, әлеуметтік және педагогика-психологиялық
жағынан интеллектуалдық тұрғыдан алып қарағаны ұнады. Яғни жан-жақты
қарастырылған. Оқушы белсенділігі осы үш белгі нәтижесінде жан-жақты
қарастырылғанда оның белсенділік деңгейін анықтауға көп мүмкіндіктер
береді.
Еліміздің алға қойған мақсаттарының бірі 12 жылдық білім беруді жүзеге
асыруда бастауыш білім стандартында бірінші сыныптан бастап барлық пән
бойынша Таным әліппесі оқытылатыны белгілі. Міне, сол кезеңде танымдық
жүйенің теориялық негіздері мұғалімдерге ауадай қажет болады. Танымды оқуда
қызығушылық белгілері, оның компоненттері ерекше рол атқарады.
Оқушының танымдық белсенділігі, оның дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастыру, дамытуда таным компоненттерінің алатын орны ерекше. Таным
компоненттерін зерттеген ғалымдар оны төмендегідей негізгі топтарға бөледі.
Танымдық белсенділік компоненттерінің құрамын төртке бөліп
қарастырады:
- мотивтік;
- мазмұнды-операциялық;
- еріктік;
- бағалау-нәтижелік.
Танымдық белсенділік компонентерінің құрамы 1- суретте көрсетілген.
Сонымен, танымдық қызығушылық пен жалпы танымдық іс-әрекет проблемасына
арналған көптеген еңбектерді зерттеу мынадай қорытынды жасауға әкелді:
белсенділік – жеке тұлғаның алуан қырлы болмыс-бітімі болып табылады, ол
сезімталдық, танымдық және еріктік үрдіс нәтижесі, танымдық мотив пен өз
беттілік тәсілдерінің жиынтығы, танымға деген тұрақты құлшыныс болып
табылатын танымдық әрекетке бейімделуімен сипатталады.
Танымдық қызығушылық компоненттерінің моделіне қарасақ онда
оқушылардың танымын арттыруда барлық жағынан қарастырылып, зерттелген.
Оқушы қызығушылығын арттырудан бастап танымды басқару, әдіс-тәсілдері
қиындықтарды жеңу, оны қалыптастырудағы барлық бірліктер қарастырылған.
2. ОҚУШЫНЫҢ ТАНЫМДЫҚ ҚЫЗЫҒУШЫЛЫҒЫН АРТТЫРУ
2.1 Танымдық қызығушылықты арттырудағы әдістер жүйесі
Көптеген ғалымдар оқыту әдістерін мазмұнына, қолданылуы мен іс-әрекет
түрлеріне, мақсатына, мәніне қарай түрліше топтайды. Мұнда Мұстаяпова
Алтынгүл Сәрсенқызының топтауын ұсынып отырмын.
Мұнда жалпы оқыту әдістерін талдап, жүйелей отырып, оқушылардың
танымдық белсенділігін арттырудағы әдістер тобын мынадай негіз бойынша:
1. Ақпараттың берілуі мен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz