Құқықтық тәрбие туралы
КІРІСПЕ
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Құқықтық тәрбиенің педагогикалық.психологиялық негіздері
1.2 Құқық қорғау қызметкерлерін психологиялық тұрғыдан зерттеу мәселелері
2. ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ КӘСІБИ ІС.ӘРЕКЕТІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Құқық қорғау органы қызметкерлерінің тұлғалық қасиеттері мен комуникативті іс.әрекетінің ерекшеліктері
2.2 Құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс.әрекетіндегі өзін. өзі бағалау деңгейнің алатын орны
3. ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ӨЗІН.ӨЗІ БАҒАЛАУЫНЫҢ КӘСІБИ ІС.ӘРЕКЕТІНЕ ӘСЕРІН ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУ
3.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы
3.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары
3.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Құқықтық тәрбиенің педагогикалық.психологиялық негіздері
1.2 Құқық қорғау қызметкерлерін психологиялық тұрғыдан зерттеу мәселелері
2. ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ КӘСІБИ ІС.ӘРЕКЕТІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК.ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Құқық қорғау органы қызметкерлерінің тұлғалық қасиеттері мен комуникативті іс.әрекетінің ерекшеліктері
2.2 Құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс.әрекетіндегі өзін. өзі бағалау деңгейнің алатын орны
3. ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ӨЗІН.ӨЗІ БАҒАЛАУЫНЫҢ КӘСІБИ ІС.ӘРЕКЕТІНЕ ӘСЕРІН ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУ
3.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы
3.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары
3.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
Қазір біз құқықтық мемлекет құру үстіндеміз. Бұл жұмыс бүкіл әділет жүйесін, оның ішінде сол салада қызмет ететін жеке тұлғаларды: соттарды, барлық құқық қорғау органдарының кәсіби іс-әрекеті ғана емес, олардың қазіргі заман талабына сай білімі мен біліктілігі, психологиялық ерекшеліктері мен қарым-қатынас мәдениеті, кәсіби этикасы т.с.с. реформалауды қажет ететіні сөзсіз. Ал, қазіргі кездегі психологиялық тәжірибеде тұлғаның дара психологиялық ерекшеліктер мәселесіне ерекше көңіл бөлуінде. Психологияның қай саласын алсақта тұлғаның психологиялық ерекшеліктеріне ерекше мән береді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел басымыз Н.Назарбаев өзЖолдауында «Жаңа жағдайға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе – білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті рухани және әлеуметтік адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады» деп атап көрсетті. Демек, қазіргі қоғамымызда Қазақстанның даму қарқыны жыл санап екпінді серпін алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде де ашық айтылып отыр. Дей тұрғанымен, қазіргі кездемемлекеттік басқару жүйесін, құқық қорғау органдарын психологизациялауға деген сұраныс күнен-күнге артып отыр. Сондықтан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің психологиялық мәселелері, соның ішінде құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау деңгейін ең алғаш эксперименталды түрде зерттеу жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Өзіндік бағалауды субьектінің белсенділігі мен мінез –құлқын реттейтін негізгі жеке бастық конструкты ретінде түсіну көзқарасы психология ғылымындағы негізгі сұрақтардың бірі. Өзіндік бағалауды өзіндік сана сезім процестері және «Мен» концепсиясының дамуымен іштей байланысқан негіз ретінде түсінеміз. Өзіндік бағалау мәселесін зерттеу өзектілігі мінез –құлық пен өзіндік сана сезімді реттеу мен өзін - өзі бағалаудың арасындағы өзара байланысты зерттеу қажеттіліктерінен туындайды. Бұл мәселелер белсенді субьект ретінде шығармашылық қабілеттері мен мүмкіндіктерін тарататын жеке бастық сапаларда жоғары талапты қоятын, қазіргі жаңа заман талаптарына сай болуымен байланысты.
Өзін -өзі бағалау деңгейі тұлғаның қандай да бір деңгейінде әлеуметтік белсенділігін анықтайды.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел басымыз Н.Назарбаев өзЖолдауында «Жаңа жағдайға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе – білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті рухани және әлеуметтік адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады» деп атап көрсетті. Демек, қазіргі қоғамымызда Қазақстанның даму қарқыны жыл санап екпінді серпін алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде де ашық айтылып отыр. Дей тұрғанымен, қазіргі кездемемлекеттік басқару жүйесін, құқық қорғау органдарын психологизациялауға деген сұраныс күнен-күнге артып отыр. Сондықтан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің психологиялық мәселелері, соның ішінде құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау деңгейін ең алғаш эксперименталды түрде зерттеу жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Өзіндік бағалауды субьектінің белсенділігі мен мінез –құлқын реттейтін негізгі жеке бастық конструкты ретінде түсіну көзқарасы психология ғылымындағы негізгі сұрақтардың бірі. Өзіндік бағалауды өзіндік сана сезім процестері және «Мен» концепсиясының дамуымен іштей байланысқан негіз ретінде түсінеміз. Өзіндік бағалау мәселесін зерттеу өзектілігі мінез –құлық пен өзіндік сана сезімді реттеу мен өзін - өзі бағалаудың арасындағы өзара байланысты зерттеу қажеттіліктерінен туындайды. Бұл мәселелер белсенді субьект ретінде шығармашылық қабілеттері мен мүмкіндіктерін тарататын жеке бастық сапаларда жоғары талапты қоятын, қазіргі жаңа заман талаптарына сай болуымен байланысты.
Өзін -өзі бағалау деңгейі тұлғаның қандай да бір деңгейінде әлеуметтік белсенділігін анықтайды.
1. Ананьев Б.Г. О проблемах современного человекознания. М.,1987.
2. Ауталипова Ұ.И., Бапаева С.Т. Практикалық психологияның теориялық-әдістемелік негіздері. Оқу құралы.- Алматы, 2006 – 160 бет.
3. Акажанова А.Т. «Юридическая психология» -Алматы, 2009
4. Абульханова – Славская К.А. О субъекте психической деятельности. М.,1980.
5. Божович Л.И.Проблемы формирования личности.М.,1995.
6. Бердяев Н. Избранные произведения.- Ростов на Дону. 1997, 237- бет.
7. Борисова Е.М.Логинова Г.П.Индивидуальность и профессия М,.1986.
8. Болтаева Ә.М.Чамчаева З.М. Тергеуші іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы.103-105б.//Этнопсихология және Этнопедагогика. «Орталық Азия республикаларының психологиялық педагогикалық ойлардың дамуы» атты 2-ші Халықаралық ғылыми-теориялық конференция мен Тәжібаев оқуларының материалдары. Алматы ., 2002 ж.
9. Борисова Е.М.Логинова Г.П.Индивидуальность и профессия М,.1986.
10. Болтаева Ә.М.Чамчаева З.М. Тергеуші іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы.103-105б.//Этнопсихология және Этнопедагогика. «Орталық Азия республикаларының психологиялық педагогикалық ойлардың дамуы» атты 2-ші Халықаралық ғылыми-теориялық конференция мен Тәжібаев оқуларының материалдары. Алматы ., 2002 ж.
11. Болтаева Ә.М. “Болашақ заңгерлердің кәсіби мотивациясының ерекшеліктері” тақырыбындағы кандидаттық диссертациясы.
12. Блум Ф. и др. Мозг, разум и поведение – М.: Мир, 1988.
13. Бурлачук Л.Ф., Коржова Е. Ю. Психология жизненных ситуаций. М., 1998
14. Болтаева Ә.М. Заң психологиясындағы жеке адам және құқықтық сана арақатынасы мәселелері //Орталық Азия және Қазақстандағы психологиялық білімдердің дамуы: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2002. – 81-84 бб.
15. Болтаева Ә.М. Заңгерлік мамандығына даярлаудың психологиялық астарлары // Қазақстандағы жантану ғылымының өзекті мәселелері: Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 1999. – 75-79 бб.
16. Болтаева Ә.М. Болашақ заңгерлердің кәсiби мотивациясының ерекшеліктері мен типтері // ҚазҰУ хабаршысы. Психология және әлеуметтану сериясы. – 2004. – № 2 (13). – 38-42 бб.
17. Болтаева Ә.М. Кәсiби кұқықтық сана сезiм және кәсiби мотивацияны зерттеу мәселелерi // ҚазҰУ хабаршысы. Психология және әлеуметтану сериясы. – 2004. – № 1 (12). – 100-102 бб. (Д.Д. Дүйсенбековпен бірлесіп жазылған).
18. Болтаева Ә.М. Болашақ заңгерлердің кәсіби мотивациялық сферасын психодиагности калық зерттеудің өзекті мәселелері // Қайнар университетінің хабаршысы. Психология сериясы. – 2005. – №1 (3). – 83-87 бб.
19. Болтаева Ә.М. Болашақ заңгерлерді кәсіби іріктеудің психодиагностикалық мәселелері // Қазақстан және Қырғызстан жас ғалымдары зерттеулеріндегі этно психология мен этнопедагогиканың өзекті мәселелері: Мемлекетаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2006. – 200-203 бб.
20. Березина Т.Н. Многомерная психика .Внутренней мир личности М: пер СЭ. 2001
21. Васильев В.О. Юридическая психология .М,1991.
22. Васильев В.Л.Психологические основы организации труда следователя. Л., 1987
23. Вопросы психологии 6/2001
24. Волович В.Г. Человек В экстремальных условиях природной среды. М. Мысль: 1980
25. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений М; Изд-во Моск. ун-та 1976
26. Джакупов С.М.Психология позновательной деятельности. Алматы.,1992
27. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуындағы мамандық таңдаулары мен өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеу. Автореферат.Алматы, 2004 ж.
28. Еникеев М.И.Юридическая психология .М.,2000.
29. Жарықбаев Қ.Б. Психология . Алматы,.2000.
30. Леонтьев А.Н.Проблемы развития психики М.,1981.
31. Оналбаев. Абай жазған билер ережесіндегі қылмыстық істер жіне жазалау амалдары. Заңгер журналы. №11, 2004ж. – 29-31бб.
32. Ж.Б. Қоянбаев., Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Университеттер студенттеріне арналған оқу құралы.. – Алматы, 2004 – 420 бет.
33. Кежалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі-құқықтық мәдениет. – Алматы, 1997 ж. – 90-91 бб.
34. Кенжалиев З.Ж. Дәстүрлі мемлекеттік билік. // Заң газеті, 19 қаңтар, 2000 жыл, 4-бет.
35. Құрбанова И. Заңгер мен психолог іс-әрекетінің психологиялық процестер жүйесіндегі қасиеттері мен сипаты. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Хабаршысы. Психология сериясы. №6 – 2008 ж., 123- 128 бб.
36. Душков Б.А. Психосоциология человеказнания М. : ПЕР СЭ, 2003
37. Демин М.В.Проблемы теории личности.М.,1987
38. Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях М: Политиздат,1989
39. Левитов Н.Д. О психических состояниях человека М.Просвещение,1964
40. Леонтьев А.Н.Деятельность. Сознание. Личность.М.,1980.
41. Мир психологии научно-методич. жур № 4 (32) Октябрь-Воронеж 2002
42. Захарова А.В.Генесиз самооценки 1989.
43. Зейгарник Б.В.Теории личности в зарубежной психологии,М.,1996.
44. Здравомыслов А.Г. Потребности, интересы, ценности М.,1986.
45. Иванова Е.М.Основы психологического изучения профессиональной деятельности.
46. Гофман Ирвинг Представление себя другим в повседневной жизни М: Канон-пресс Ц. 2000
47. Денис Кун Основы психологии. Все тайны поведения человека М.; ’’ ОЛМА-ПРЕСС’’ 2003
48. .Ковалев В.И. Мотивы поведения и деятельности. М.,1988.
49. Немов Р.С. Психология т3.М.,1995
50. Нурмахамбетов А.Кәсіби бағдарлау мәселелері және өмір мағынасы // журнал «Педагогика»,№4 (3)2005ж
51. Общая психодигностика.Под.ред А.А.Бодалева, В.В.Столина,М.,1987.
52. Плотонов К.К.Структура и развития личности .М.,1986.
53. Романов В.В.Юридическая психология.М.,1999.
54. Ситковская О.Д. Судебно-психологическая экспертиза аффекта. Мет.пособие М,.1983.
55. Столяренко А.М.Психологические приемы в работе фриста.М.,2000.
56. Таранов П.Приемы влияния на людей.М.,2000.
57. Человек и профессия // серия выпусков.- Л.Лениниздат ,1975.
58. Чеснокова И.И. Самосознание, саморегуляция, самодетерминация личности. //Проблемы психологии личности.М.,1982
2. Ауталипова Ұ.И., Бапаева С.Т. Практикалық психологияның теориялық-әдістемелік негіздері. Оқу құралы.- Алматы, 2006 – 160 бет.
3. Акажанова А.Т. «Юридическая психология» -Алматы, 2009
4. Абульханова – Славская К.А. О субъекте психической деятельности. М.,1980.
5. Божович Л.И.Проблемы формирования личности.М.,1995.
6. Бердяев Н. Избранные произведения.- Ростов на Дону. 1997, 237- бет.
7. Борисова Е.М.Логинова Г.П.Индивидуальность и профессия М,.1986.
8. Болтаева Ә.М.Чамчаева З.М. Тергеуші іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы.103-105б.//Этнопсихология және Этнопедагогика. «Орталық Азия республикаларының психологиялық педагогикалық ойлардың дамуы» атты 2-ші Халықаралық ғылыми-теориялық конференция мен Тәжібаев оқуларының материалдары. Алматы ., 2002 ж.
9. Борисова Е.М.Логинова Г.П.Индивидуальность и профессия М,.1986.
10. Болтаева Ә.М.Чамчаева З.М. Тергеуші іс-әрекетінің психологиялық сипаттамасы.103-105б.//Этнопсихология және Этнопедагогика. «Орталық Азия республикаларының психологиялық педагогикалық ойлардың дамуы» атты 2-ші Халықаралық ғылыми-теориялық конференция мен Тәжібаев оқуларының материалдары. Алматы ., 2002 ж.
11. Болтаева Ә.М. “Болашақ заңгерлердің кәсіби мотивациясының ерекшеліктері” тақырыбындағы кандидаттық диссертациясы.
12. Блум Ф. и др. Мозг, разум и поведение – М.: Мир, 1988.
13. Бурлачук Л.Ф., Коржова Е. Ю. Психология жизненных ситуаций. М., 1998
14. Болтаева Ә.М. Заң психологиясындағы жеке адам және құқықтық сана арақатынасы мәселелері //Орталық Азия және Қазақстандағы психологиялық білімдердің дамуы: Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2002. – 81-84 бб.
15. Болтаева Ә.М. Заңгерлік мамандығына даярлаудың психологиялық астарлары // Қазақстандағы жантану ғылымының өзекті мәселелері: Республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 1999. – 75-79 бб.
16. Болтаева Ә.М. Болашақ заңгерлердің кәсiби мотивациясының ерекшеліктері мен типтері // ҚазҰУ хабаршысы. Психология және әлеуметтану сериясы. – 2004. – № 2 (13). – 38-42 бб.
17. Болтаева Ә.М. Кәсiби кұқықтық сана сезiм және кәсiби мотивацияны зерттеу мәселелерi // ҚазҰУ хабаршысы. Психология және әлеуметтану сериясы. – 2004. – № 1 (12). – 100-102 бб. (Д.Д. Дүйсенбековпен бірлесіп жазылған).
18. Болтаева Ә.М. Болашақ заңгерлердің кәсіби мотивациялық сферасын психодиагности калық зерттеудің өзекті мәселелері // Қайнар университетінің хабаршысы. Психология сериясы. – 2005. – №1 (3). – 83-87 бб.
19. Болтаева Ә.М. Болашақ заңгерлерді кәсіби іріктеудің психодиагностикалық мәселелері // Қазақстан және Қырғызстан жас ғалымдары зерттеулеріндегі этно психология мен этнопедагогиканың өзекті мәселелері: Мемлекетаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. – Алматы, 2006. – 200-203 бб.
20. Березина Т.Н. Многомерная психика .Внутренней мир личности М: пер СЭ. 2001
21. Васильев В.О. Юридическая психология .М,1991.
22. Васильев В.Л.Психологические основы организации труда следователя. Л., 1987
23. Вопросы психологии 6/2001
24. Волович В.Г. Человек В экстремальных условиях природной среды. М. Мысль: 1980
25. Вилюнас В.К. Психология эмоциональных явлений М; Изд-во Моск. ун-та 1976
26. Джакупов С.М.Психология позновательной деятельности. Алматы.,1992
27. Жоғары сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуындағы мамандық таңдаулары мен өзіндік бағалау ерекшеліктерін зерттеу. Автореферат.Алматы, 2004 ж.
28. Еникеев М.И.Юридическая психология .М.,2000.
29. Жарықбаев Қ.Б. Психология . Алматы,.2000.
30. Леонтьев А.Н.Проблемы развития психики М.,1981.
31. Оналбаев. Абай жазған билер ережесіндегі қылмыстық істер жіне жазалау амалдары. Заңгер журналы. №11, 2004ж. – 29-31бб.
32. Ж.Б. Қоянбаев., Р.М. Қоянбаев. Педагогика. Университеттер студенттеріне арналған оқу құралы.. – Алматы, 2004 – 420 бет.
33. Кежалиев З.Ж. Көшпелі қазақ қоғамындағы дәстүрлі-құқықтық мәдениет. – Алматы, 1997 ж. – 90-91 бб.
34. Кенжалиев З.Ж. Дәстүрлі мемлекеттік билік. // Заң газеті, 19 қаңтар, 2000 жыл, 4-бет.
35. Құрбанова И. Заңгер мен психолог іс-әрекетінің психологиялық процестер жүйесіндегі қасиеттері мен сипаты. Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті Хабаршысы. Психология сериясы. №6 – 2008 ж., 123- 128 бб.
36. Душков Б.А. Психосоциология человеказнания М. : ПЕР СЭ, 2003
37. Демин М.В.Проблемы теории личности.М.,1987
38. Лебедев В.И. Личность в экстремальных условиях М: Политиздат,1989
39. Левитов Н.Д. О психических состояниях человека М.Просвещение,1964
40. Леонтьев А.Н.Деятельность. Сознание. Личность.М.,1980.
41. Мир психологии научно-методич. жур № 4 (32) Октябрь-Воронеж 2002
42. Захарова А.В.Генесиз самооценки 1989.
43. Зейгарник Б.В.Теории личности в зарубежной психологии,М.,1996.
44. Здравомыслов А.Г. Потребности, интересы, ценности М.,1986.
45. Иванова Е.М.Основы психологического изучения профессиональной деятельности.
46. Гофман Ирвинг Представление себя другим в повседневной жизни М: Канон-пресс Ц. 2000
47. Денис Кун Основы психологии. Все тайны поведения человека М.; ’’ ОЛМА-ПРЕСС’’ 2003
48. .Ковалев В.И. Мотивы поведения и деятельности. М.,1988.
49. Немов Р.С. Психология т3.М.,1995
50. Нурмахамбетов А.Кәсіби бағдарлау мәселелері және өмір мағынасы // журнал «Педагогика»,№4 (3)2005ж
51. Общая психодигностика.Под.ред А.А.Бодалева, В.В.Столина,М.,1987.
52. Плотонов К.К.Структура и развития личности .М.,1986.
53. Романов В.В.Юридическая психология.М.,1999.
54. Ситковская О.Д. Судебно-психологическая экспертиза аффекта. Мет.пособие М,.1983.
55. Столяренко А.М.Психологические приемы в работе фриста.М.,2000.
56. Таранов П.Приемы влияния на людей.М.,2000.
57. Человек и профессия // серия выпусков.- Л.Лениниздат ,1975.
58. Чеснокова И.И. Самосознание, саморегуляция, самодетерминация личности. //Проблемы психологии личности.М.,1982
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Құқықтық тәрбиенің педагогикалық-психологиялық негіздері
1.2 Құқық қорғау қызметкерлерін психологиялық тұрғыдан зерттеу мәселелері
2. ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Құқық қорғау органы қызметкерлерінің тұлғалық қасиеттері мен комуникативті іс-әрекетінің ерекшеліктері
2.2 Құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетіндегі өзін- өзі бағалау деңгейнің алатын орны
3. ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУЫНЫҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТІНЕ ӘСЕРІН ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУ
3.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы
3.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары
3.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазір біз құқықтық мемлекет құру үстіндеміз. Бұл жұмыс бүкіл әділет жүйесін, оның ішінде сол салада қызмет ететін жеке тұлғаларды: соттарды, барлық құқық қорғау органдарының кәсіби іс-әрекеті ғана емес, олардың қазіргі заман талабына сай білімі мен біліктілігі, психологиялық ерекшеліктері мен қарым-қатынас мәдениеті, кәсіби этикасы т.с.с. реформалауды қажет ететіні сөзсіз. Ал, қазіргі кездегі психологиялық тәжірибеде тұлғаның дара психологиялық ерекшеліктер мәселесіне ерекше көңіл бөлуінде. Психологияның қай саласын алсақта тұлғаның психологиялық ерекшеліктеріне ерекше мән береді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел басымыз Н.Назарбаев өз Жолдауында Жаңа жағдайға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті рухани және әлеуметтік адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады деп атап көрсетті. Демек, қазіргі қоғамымызда Қазақстанның даму қарқыны жыл санап екпінді серпін алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде де ашық айтылып отыр. Дей тұрғанымен, қазіргі кезде мемлекеттік басқару жүйесін, құқық қорғау органдарын психологизациялауға деген сұраныс күнен-күнге артып отыр. Сондықтан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің психологиялық мәселелері, соның ішінде құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау деңгейін ең алғаш эксперименталды түрде зерттеу жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Өзіндік бағалауды субьектінің белсенділігі мен мінез - құлқын реттейтін негізгі жеке бастық конструкты ретінде түсіну көзқарасы психология ғылымындағы негізгі сұрақтардың бірі. Өзіндік бағалауды өзіндік сана сезім процестері және Мен концепсиясының дамуымен іштей байланысқан негіз ретінде түсінеміз. Өзіндік бағалау мәселесін зерттеу өзектілігі мінез - құлық пен өзіндік сана сезімді реттеу мен өзін - өзі бағалаудың арасындағы өзара байланысты зерттеу қажеттіліктерінен туындайды. Бұл мәселелер белсенді субьект ретінде шығармашылық қабілеттері мен мүмкіндіктерін тарататын жеке бастық сапаларда жоғары талапты қоятын, қазіргі жаңа заман талаптарына сай болуымен байланысты.
Өзін -өзі бағалау деңгейі тұлғаның қандай да бір деңгейінде әлеуметтік белсенділігін анықтайды. Өзін -өзі бағалау мәселесінің пайда болуы мен дамуы кәсіби тұлғаның қалыптасуының негізгі мәселесінің бірі, өзіндік сананың дамуының негізгі компоненті яғни маманның өз әрекетінің, оның нәтижелерін, өз қабілеттілігін, мінез- құлық мотивтерін, идеалдарын, сезімдерін, жалпы өзін бағалау мен өмірдегі өз орнын бағалау мен түсіну. Ендеше өзіндік сана мен өзін -өзі бағалау адамның қоғамдық құндылықтарын саналы ұғынуға байланысты тұлғаның білімі мен ой - пікірлерінің бірлігі. Осыған орай, өзін -өзі бағалаудың қалыптасуы үнемі тұлғаның процесімен байланысты. Өзін -өзі бағалау тұлғаның өзінің сапалары мен мүмкіншіліктерінің қалыптасуына орай адамзат әрекетін нәтижелері басқаруда үлкен рөль атқарады.
Шет елдік және кеңестік психологияда тұлғаның өзін-өзі бағалау мәселесіне ерекше орын берілген.
Кеңестік психологияда өзін-өзі бағалау мәселесіне байланысты бірқатар методологиялық және теориялық зерттеулер бар. Атап айтсақ, Б.Г.Ананьев [1], Л.И.Божович[2], А.Н.Леонтьев[3], С.Л.Рубинштейн[4], А.Г.Спиркин, В.В.Столин, П.Р.Чамата, И.И Чеснокова және басқалар19].
Бұл саладағы көптеген зерттеулер экспериментальдық зерттеуге арналған.Олар:Е.Н.Акиндинова,А.А.Бо далев,Н.Е.Ведерникова,Т.В.Драгунова
И.С.Кон, М.С.Неймарк және басқалар. Шет ел психологиясында тұлғаның өзін-өзі бағалау мәселесі туралы З.Фрейд,Э.Формм,Э.Эриксон,А.Маслоу, К.Роджерс және басқалардың еңбектерінде көрініс береді[17].
Қазақстанда осы мәселелерге қатысты біршама жұмыстар зерттелінуде, атап айтқанда профессор С.М. Жақыповтың жетекшілігімен А.Т. Изақова Өзін-өзі танытудың мағынақұрушы факторларының кәсіби өзін-өзі анықтауға әсерін, Г.М. Кәрібаева Кәсіби іс - әрекеттің мотивациялық құрылымының ерекшеліктері мәселесін зерттеді.
Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор Ж.Ы. Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш. Сабырова, С.Ж. Өмірбекова және Л.С. Пилипчуктың жұмыстарында жасөспірімдер мен жеткіншектердің өзіндік бағалау ерекшеліктері мен жасөспірім шақтағы өзіндік сана - сезімдер жайлы, олардың тұлғаның даму сатыларындағы әсері көрсетіліп, зерттелінді.
Болашақ заңгерлердің кәсіби мотивациясының ерекшеліктері деген тақырыпта Ә.М. Болтаева өзінің ғылыми зерттеу жұмысы қазіргі жоғары білім беру жүйесіндегі кәсіби даярлықтың көкейкесті мәселесін зерттеуге арналған. Кәсіби мотивациялық бағыттылық, студенттердің мамандықты таңдау мотиві, кәсіби мотивация типтерінің ерекшеліктері мен кәсіби іс-әрекетті меңгерудегі өзіндік реттеудің жүйелі зерттеулерінің болмауы, зерттеуде осы мәселенің жүзеге асу жағдайлары, яғни болашақ мамандардың кәсіпті игерудің мотивациялық негіздері мен итермелеуші себептері сипатталынады[18].
Ал тұлғаның өзіндік бағалуы мен оның өмірлік мәнді жақтарын Қазақстанда психология ғылымдарының кандидаты Ж.Ж. Бейсенова өзінің Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуындағы өзіндік бағалаудың рөлі атты кандидаттық диссертациясында жан-жақты ғылыми тұрғыда талдаған[19].
Зерттеу мәселесі: қоғамдағы экономикалық саяси және әлеуметтік саладағы жылдам болып жатқан өзгерістер мен даму жағдайлары да тұлғаға жоғары талаптар қояды.Сондықтан да кез-келген саладағы қызметкерлерге қойылатын кәсіби маңызды талаптар бар. Өзін -өзі бағалау деңгейі тұлғаның қандай да бір деңгейінде әлеуметтік белсенділігін анықтайды.
Зерттеу нысаны ретінде: құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау процесі.
Зерттеудің пәні: құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетінде өзін-өзі бағалау деңгейлері.
Зерттеу жұмысының мақсаты:Құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалауының кәсіби іс-әрекетке әсерін зерттеу.
Зерттеудің жұмыс болжамы:
Неғұрлым өзін-өзі бағалау деңгейі жоғары болған сайын, соғұрлым қобалжу деңгейі төмен болады.
Неғұрлым өзін-өзі бағалау деңгейі төмен болған сайын, соғұрлым қобалжу деңгейі жоғары болады.
Зерттеудің негізгі болжамы:Құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау деңгейі тұлғалық қобалжу деңгейіне байланысты.
Жұмыстың алдына қойған негізгі міндеттері:
-құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетінің әлеуметтік-психологиялық негіздерін анықтау;
- құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетіндегі өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау;
-еңбек ету процесі кезіндегі құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау деңгейін зерттеу;
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздерін А.Н.Леонтьевтің тұлғалық даму туралы көзқарастары, сонымен қатар тұтастық бағытын жүзеге асырған теориялық ұстанымдарды диплом жұмысының әдіснамалық негізі ретінде алдық (А.Қ.Абульханова,Б.Г.Ананьев,А.Г.Ас молов,Н.А.Логинова,В.С.Мухина,В.А.П етровский,С.Л.Рубинштейн,В.В.Столин ,И.И.Чеснокова және тағы басқа).
Зерттеу әдістері: Өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау әдістемесі; Дж. Тейлордың қобалжу деңгейін зерттеу әдістемесі; Дембо-Рубинштейн әдістемесі; Розенбаумның Q-критериі.
Зерттеу базасы: Эмпирикалық зерттеуге Алатау аудандық Ішкі Істер бөліміндегі Құқық қорғау органының 24 қызметкерлері қатысты. Зерттеушілердің еңбек өтілі әртүрлі болды.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстанда қазіргі кезде жүйелі түрде дамып келе жатқан психология ғылымдарының саласы заң психологияның негізін салған ғалымдардың ғылыми еңбектеріне жасалынған теориялық талдауы осы саладағы білім деңгейін тереңдетуге өзіндік үлес болып табылады.
Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді заң қызметкерлері, психологтар іс -әрекеті барысында негізге алынуы және қолданылуы.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,қорытындыдан,пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымышалардан тұрады.
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Құқықтық тәрбиенің педагогикалық-психологиялық негіздері
Қазақ халқының ертеден қалыптасқан өз заңдары болған. Бұлар әдет-ғұрыптардан, бидің билігінен, ережеден бастау алатын қазақтың әдеттік құқығына негізделеді.
Қазақтың әдет заңдарының ішінде ереже яғни билер мәслихатының ережесі көшпенді қазақ ұлтының әдет-ғұрпына, тұрмысына лайық жасалып, қылмыс, дау, әділет істері осы заң негізінде шешімін тауып отырған.
Қазақтың әдет құқығының ерекшелігі - ол сөз өнерін, шешендік, тапқырлық өнерді жоғары бағалап, соған жүгінген. Соған сәйкес. Билердің сөзін халық қадір тұтып, сыйлаған.
Қазақ әдет-ғұрып заңдарының тарихында қазақ халқының алғашқы ата-заңы болып табылатын Жарғы деген ат алған Қасымханның қасқа жолы деп аталатын заң ережелерінің орны бөлек. Оның негізін қалаушы қазақтың әйгілі қайраткері, қолбасшысы Қасым хан Жәнібекұлы (1445-1518) бұрыннан қолданып келген әдет-ғұрып, салт-дәстүр ережелерімен бірге, елді, мемлекетті басқару жолын жасады.
Бұл заң ережесі: Мүлік заңы, Қылмыс заңы. Әскери заң. Елшілік жолдары, Жұртшылық заңы деген 5 тараудан тұрған. Осының ішінде Қылмыс заңы деген тарауда кісі өлімі, ұрлық-қарлық, талау, қарақшылық, шабуыл мәселелері қамтылған.
Бұл заңдар әділдік пен тәртіптің орнығуындағы ерекше маңыздылығымен Қасымның бес жарғысы немесе Қасымханның қасқа жолы деген атпен ел ішіне кең тарады.
Кейін ХVІІ ғасырда мұны Есім хан (1598-1645 жылдары хандық құрған) түпкілікті қолданып, заң күшіне толық енді. Мұны халық Есімханның ескі жолы деп атап кетті.Осы аталған екі заң ережелері Әз Тәуке ханның тұсында (ХVІІ ғасырдың аяғы мен ХVІІІ ғасырдың басы) одан әрі жетілдіріліп, жаңа құқық тараулары енгізілді. Бұрынғы бес тараудан тұратын ережеге Жесір дауы мен Құн дауы қосылып, жеті тараудан тұратын бұл заң ережесі бүкіл халық арасында Жеті жарғы деген атпен тарады.
Осындай мемлекеттік, құқықтық, азаматтық ережелер негізін жасауға Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би, Әнет бабалар қатынасты. Әз Тәуке хан кеңесі мен билер кеңесін құрып, жыл сайын құрылтай өткізіп отырды.
Жоғарыда айтылған мәселелерге тоқталғанымыз - қазақ халқының бұрыннан келе жатқан құқықтық санаға ие екендігі, адамдардың төрелік ету, билік айту тек әділетті тұрғысында жасалғандығын көруге болады [5].
Құқықтық сана адамның бүкіл өмір бойында әлеуметтену процесіне қалыптасатындықтан, оның қоғамның құқықтық даму бағыты ерекшеліктерінен тыс зерттеп қарастыруға болмайды.
Құқықтық сана қоғамның құқықтық өмірін жанданддыруға және дамытуға үлкен үлес қосады[5].
Тұлғаның мектептегі өмірі азаматтық көзқарасының қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне жіне басқаларға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығы қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Тұлғаның бойында осындай сапалы қасиеттері, болашақ еңбек қоғамы азаматының құқықтық мәдениеті болмай қоғам алдындағы міндеттерді орынды шешу мүмкін емес.
Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады. Біріншісі, кең мағынада: бұл құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетінің ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық, психологиялық-педагогикалық мәніне қарау. [6,29-31б].
Құқықтық мәдениеттің тұлғалық мәнінде - бұл тұлғаның күрделі, кешенді қасиеттері қарастырылады. Негізінен тұлғаның құқықтық мазмұны бар әрекеттері мен қылықтарының орынды бағытын анықтайды.
Тұлғаның құқықтық мәдениеті - күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда көптеген сұрақтар туындайды. Шындығына келсек, бұл сұрақтарға психология, педагогика, әлеуметтану, медицина, заң т.б. ғылымдары әлі толық жауап бере алмай отыр.
Дегенмен, қоғам болашағын байланыстыра қарап отырған жағдайда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен қарым-қатынасы тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесі мәселесін психологиялық тұрғыда қарастырған жөн деп ойладық.
Себебі, қоғамдағы құқықты дамыту үшін, заңдылықты, тәртіпті қатаң сақтау үшін құқықтық сана - сезімнің маңызы өте зор. Ал ол үшін сол салада қызмет ететін қызметкерлердің тұлғалық және психикалық ерекшелігін зерттеу бүгінгі күн талабынан туындап отырған үлкен мәселе.
Қоғамда өмір сүруші әрбір тұлға сол қоғамның іс-әрекеті, межелер, мәдени дәстүрлерінің құрсауында болады. Ол мұны сезіне ме, сезінбей ме, бұл оның еркінен тыс жүреді. Қоршаған ортаның өмір талаптарынан қоғамның еш жерінде жасырынып қалуға болмайды.
Өкінішке орай, күнделікті күйбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, сатып жүргендер де аз емес. Осының өзі қоғамның алдына жас ұрпақтың шынайы құқықтық тәрбиесіне мән беруді зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық қоғам - демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, ұмтылысын толық және еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттің және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғам өмірінің құқықтық негізін бекіту процесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
oo заңдарды үздіксіз жетілдіру;
oo заңның орындалуын қадағалау;
oo қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл жұртшылықтың мәдениетін көтеру;
oo заң қызметкерлерінің сөзі бен ісінің бірлігі, тұлғасының кіршіксіз таза болуы.
Бұдан, заңдылық пен құқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық тікелей мемлекеттік басқару мен қадағалауда болу қажеттігі шығады. Қоғамның қандай қоғам екендігіне баға беру көп жағдайда адамның жеке тұлғасының құқықтық мәдениетінің деңгейімен айқындалады.
Тұлғаның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы адамзаттық рухани мәдениет мазмұнына енеді, бірақ, өзіндік ерекшеліктерін сақтайды. Сондықтан да құқықтық тәрбиені адамгершілік сезімдері жоғары дамыған тұлға тәрбиелеу теориясының құрамды бір бөлігі ретінде педагогика ғылымында қарастырылады[7].
Қазір біз құқықтық мемлекет құрып жатырмыз. Құқықтық мемлекеттің саналық белгісі - адам және азамат құқығы мен бостандығына халықаралық өлшем деңгейінде кепілдік беру, заң құқықтарының бекітілуі, мемлекеттік биліктің тұтастығы мен тежемелік және тепе-теңдік жүйені пайдалану арқылы оның тармақтарға бөлінуі, сот билігінің тәуелсіздігі, мемлекет пен азаматтың өзара жауапкершілігі болып табылады. Осы тұрғыдан алып қарағанда құқық саласында қызмет ететін жеке тұлғалардың психикалық еркшеліктерін зерттеп, тәжірибеде қолдана білудің маңыздылығы практикалық психология саласында артып отыр.
Жаңа ғасырда көпшіліктің назарын адаммен байланысты ғылымдар қызықтыруда. Ғалымдар адамның ішкі психикалық әлемі және рухани дамуы жайлы ғылым - психологияның ерекше рөл ойнайтынын болжауда.
Біздің күрделі, әртекті өміріміз адамның алдында бір-бірімен өзара ұштасып жататын кәсіби әрі жеке проблемалардың туындауына ықпал етуде. Оларды байқау және қателесу жолымен шешуге болатыны сөзсіз. Алайда, адамның өзінің және өзгенің мінез-құлқын талдау, өз қылықтарының салдарын, басқа адамдармен қатынастарын, өз эмоциялары мен қарым-қатынастарын басқару іскерліктерінің қалыптасуын алдын ала болжау жолын таңдағаны абзал.
Біз адамның кәсіби әрекетіндегі психологиялық мәдениеттің, психологиялық біліктіліктің, еңбек нарығында өзін таныту іскерлігінің қалыптасуы сияқты негізгі ерекшеліктерді бөліп көрсетеміз.
Психология теориялық ғылым ретінде дами отыра, тәжірибеге де жақындай түсті. Сол себептен нақты адамдардың өмірлік маңызды проблемаларын шешу үшін психологияның әрқилы салаларынан білімдердің жинақталуына деген қажеттілік туындауда. Ол психологиялық ғылымда жаңа бағыт - практикалық психологияның қалыптасуына ықпал етуде. Көптеген ғалымдар теориялық және ғылыми - практикалық психологияның ерекшелігі ең алдымен зерттеу пәні мен объектісінде екендігін айтады. Ғылыми-практикалық психология әрдайым жеке-дара құрылымы, психикалық күйі бар шынайы объектімен бірлікте болуда[4].
Практикалық психологияның қызметінде шынайы объектінің табиғаты жайлы түсінік психологиялық ғылымдағы нақты заттық түсінікке ғана емес, сонымен бірге сол объектіні, яғни адамды қамтыған ақиқатқа сүйенуі тиіс. Демек, практикалық психология барлық ерекшеліктерімен, тіршілік әрекеттің барлық аумағына еніп, әрқилы қуантатын, кейде қинайтын өмірлік қиындықтарына толы шынайы тірі адамға шоғырлануы тиіс.
Психология мен психологтардың міндеті адамға күрделі проблемаларында көмектесіп, қалыптасқан жағдайдың барынша жүйке-психикалық қысымсыз орынды шешімін табуға көмектесуде[4].
Практикалық психологтың қызмет ететін аумағы бүкіл әлемді құрайды. Өйткені адамдар тіршілік ететін барлық жерлерде психологиялық қиындықтар туындамай қоймайды. Бұл сфераның шекарасы тұтастай адамдар қоғамын қамтығанда жеке-дара алынған тұлғадан түрлі типтегі және көлемдегі топтарға дейін ұласады.
Отбасынан бастап мектепке дейін және мелекетаралық, ұлтаралық қатынастарда қоғамның әлеуметтік ұйымдасуының барлық деңгейлерінде психологтың қызметіне деген объективті қажеттіліктер туындайды. Психологиялық қиындықтардың тереңдігіне қарай, психологияның қайсібір елдегі даму деңгейіне байланысты, ұлттық дәстүрлерге және басқа да факторлаға қатысты практикалық психологияның нақты салалары психологтармен барынша толыққанды қамтамасыз етілуде. Психологтар мемлекеттік басқару органдарында, коммерциялық құрылымдарда, жеке бизнесте, дәрігерлік мекемелерде, білім беру жүйесінде, қарулы күштерде, ішкі істер Министрлігінде, түзету-тәрбие мекемелерінде қызмет етеді[4].
Заңгерлік тәжірибедегі психологиялық ақпарат тергеу қызметінде, адвокаттық іс-әрекетте және сот өндірісінде қолданылады. Заңгерлік іс-әрекеттің қайсібір түріне қатысқан психологтың міндеті, қоғамдық өмірдің әділет органдарындағы айрықша психологиялық проблемаларды шешуде оларға көмек көрсетуде. Оның басты қызметі кінәлілардың, куалардың және жәбірленушілердің тұлғасы мен мінез-құлқының жеке-даралық ерекшеліктерін нақты да объективті бағалау үшін сәйкес деректердің зерттеу әдістері мен арнайы психологиялық білімдерді қолдануда. Көптеген басым жағдайда сарапшы - психолог ғылыми біліктілігінің арқасында анықталған деректердің кәсіби бағасын беруі тиіс[4].
Тергеуші сияқты, адвокат та адамдар мінез-құлықтарының мотивтерін, олардың қабілеттерін, өзара қатынастарын және басқа да психикалық және әлеуметтік-психологиялық құбылыстарды және қылмысты мінез-құлықтың ерекшеліктерін сынауда, кінәнің дәрежесін, қайсібір қылықтардың орындалу мүмкіндіктерін бағалауда маңызды болуы мүмкін ғылыми - психологиялық көзқарастарын алға тартады.
Заң мамандықтарының өкілдері психологқа сұраныстарын жасауда, адам мінез-құлқының жалпыланған үлгісіне, өзінің психологиялық факторлардың қылмыстық және заңға бағынатын мінез-құлықтағы рөлі жайындағы түсінігіне бағдарланады.
Құқықтық, мінез-құлық мәселесі заңгерлік тәжірибе өкілдерінің, оған қызығушылық білдірген адамдардың және психологтың өзара әрекеттестіктерінің пәні болып табылады. Психологтың осы мәселені шешудегі рөлі құқықтық іс-әрекетте елемеуге болмайтын психологиялық ақпаратты ұсынуда, психологиялық деректер мен заңдылықтарды нұсқауда.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің іс-әрекетінде ең негізі - бұл адамдардмен бірге қызметі. Бұл қызметке өзара байланысты аспектілер кіреді: адамдарды зерттеу және бағалау, олармен психологиялық қарым-қатынас құру және дамыту, оларға әсер ету, оқыту, тәрбиелеу және т.б.
Сондықтан да психологиялық білімдерді меңгеру кез-келген заңгер еңбегі қызметкерлері үшін аса қажетті болып келеді.
Осы көрсетілген аспектілерді терең зерттеу тұлға дамуына және құқықтық қызметке психологиялық талдауды қажет етеді.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің психологиялық білім негіздерін білуі олардың кәсіби қызметінің нәтижелігін арттыра түседі.
Қазіргі кезде кез-келген мамандық иесіне қойылатын талап өзгеше. Әр кәсіптің өзіндік талаптары, кәсіби деңгейі және ерекшелігі бар. Бұл жайт қоғамның дамуы жағдайымен анықталады.
Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын жүзеге асыру, мемлекттік қызметтің негіздерін күшейту, ішкі істер органдары қызметкерлерінің тұлғалық ерекшеліктері мен адамгершілік бітістерін қалыптастыру мен кәсіби біліктілігінің деңгейін жоғарлату т.с.с. маңызды міндеттердің шешілуі - құқық қорғау органдарындағы заңгерлердің кәсіби және тұлғалық ерекшеліктерінің сапасымен өлшенеді.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының жаңаша реформаларына байланысты - құқық қорғау органдары қызметкерлерінің бойындағы кәсіби - тұлғалық ерекшеліктерді қалыптастыру мен жандандыру өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби және тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу жеке тұлға дамуының 3 сферасымен (когнитивті, әрекеттік-жүріс-тұрыстық, қажеттілік-мотивациялық) шартталынуымен байланысты. Себебі, оның психологиялық сапасы мен кәсіби әрекетте көріну сипаты өте күрделеленген.
Мұндағы жеке тұлға дамуының алғашқы сферасы - құқық қорғау органдары қызметкерлерінің дүниетанымын, оның біліктілігімен сипатталынса, екіншісі - маманның қоғамдық және кәсіби белсенділігін анықтайды, үшіншісі - маманнның бағыттылығы мен кәсіби мотивациясын есепке алады.
Осы бағытта жүргізілген заң органдарының психологиясы мен педагогикасы және құқық саласындағы кәсіби іс-әрекеттегі психологиялық қамтамасыз ету мәселелері (А.С.Батышев, А.И.Китов, В.Н.Лапшин, Н.А.Минжанов, А.М.Столяренко, В.В.Костицкий); заңгер кәсібінің рухани және қызмет этикасы сұрақтарын (С.Ф.Анисимов, А.Г.Бонкер, А.А.Гришин, А.В.Щеглов) және отандық психологтар Шалғынбаев Т.М., Болтаева А., Дусманбетов Ғ.А. т.б. ғалымдардың зерттеу жұмыстарынан көруге болады.
Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жүйелі түрде басқару мен дамыту мәселесі белгілі тәртіпті, құқықтық жүйені және тәрбиені талап етеді. Мұның өзі заңды сыйлау әрі құрметтеуді бірінші кезекке қояды.
Басқару, билік жүргізу қалыптаспайынша, қоғамда әртүрлі ретсіздік, жүйесіздік, тәртіпсіздік (хаос) орын алған болар еді. Ал билік өзінің табиғаты жағынан - әлеуметтік құбылыс. Яғни биліктің астарында қоғаммен тонның ішкі бауындай біте қайнасқан адамның қарапайым өмір сүру философиясы жатыр. Билік осындай әлеуметтік байланыстардың сөгілмеуіне септігін тигізеді. Мұндай қасиеттерге ие болу арқылы биліктік механизм өзіне деген сұранысты арттырады және ол әртүрлі себептермен байланысып жатады.
Жалпы билік термині әртүрлі нысанада көрініс табады. Ол әсер ету бағытына, объектісіне, көрінісіне қарай - мемлекеттік, саяси, экономикалық, әлеуметтік, әскери билік, сондай-ақ құдайдың немесе ата-ананың билігі болуы мүмкін[8].
Мемлекет билігінің түпкі мақсаты - адамдарды билеп-төстеу және оларды ұдайы қорқынышта ұстау емес, тағдырдың тәлкегіне қалдыру емес, керісінше, адам өзінің өмір сүру құқын өз мүмкіндігіне қарай пайдалануы үшін, оны сенімсіздіктен, қорқыныштан азат ету [9]
Кез-келген мемлекеттің түпкі мақсаты - өз азаматының бостандығын көдеп, еркіндігіне кепіл болу.
Биліктің барлық көріністерінің жиынтығы - билікті қоғам мен адам өмірінің ортақ бастауы ретінде де, қоғамды барлық ынтымақты және дау-жанжалды қарым-қатынастармен ұйымдастыратын дербес қоғамдық мазмұн ретінде де қарауға мүмкіндік береді[10,90-91б].
Биліктің қайнар көзі, негізі және тірегі халық болғандықтан, жұрт өз арасынан сайлап, қалаулысына билікті береді, ал, оны қас дұшпанына дейін мойындап отырған. Бұған Абай билігіне өз заманында-ақ қарсыластары жүгініске келіп отырғандығы дәлел. Бұл, әрине, бір жағынан Абай билігінің әділеттілігі болса, екінші жағынан - халықтың билікті сыйлап-қадірлеуінде. Ол кезде сайланбалы парашыл билердің өрбіп тұрған кезі болатын, соған қарамастан, көпшіліктің билікке деген дәстүрлі көзқарастан, дүниетанымнан аттап кете алмаушылық тән-ді. Аттап кете алмаушылықты амалсыз шара деп түсініп қалмау керек, бұл тұрғыда заң ғылымдарының докторы, профессор З.Ж. Кенжалиевтің еңбегінде былай делінген: Билікті және билік иелерін сылау керек, оларға қорқа, үрке қарауға болмайды деген ой-әуен тән еді қазақ қоғамына. Себебі, билік елге қызмет етеді, ал билік иесі - ел қызметшісі. Сондықтан оларды құрметтеп, мәпелеп ұстау керек, қадірін біліп, қасиетінің парқына жету керек деп түйіндейтін дала тұрғындары [11].
Билік ұғымының қазақи санада бірнеше астары болды... кең мағынада қамқорлықпен (үлкеннің, әлдінің), парасаттылықпен, көрегенділікпен, әділдікпен байланыстырылатын бағыт-бағдар беру, жол көрсету ретінде түсіндіріледі. Зорлық пен күш көрсетіп, қиянат пен өктемдік жасау - билікке жат құбылыс деп саналды. Екіншіден, билік ұғымы билік айту, билік құру мағынасында қолданылды, яғни биліктің бұл мағынасы - ақыл беру, кеңес беру, бірлесіп ортақ шешімге келу жағдайларын қамтитын. Сонымен бірге, бұл мағына сот жағдайларын да қамтитын ... сот билігінің (қызметінің) дербестену, даралану болмысының көрінісі еді. Үшіншіден, ол билік орнату мағынасында қолданылды. Бұлай ел басқару мүмкіндігіне ие болуы халыққа басшылық жасау, ел басқару жағдайларына сай келеді. Төртіншіден, биліктің (билеу), (билеп-жаншу), (билеп-төстеу) мағынасы болды. Бұл оның жағымсыз қатпары болатын. Күш (зорлық-зомбылық) көрсету, өктемдік білдіру оқиғалары осы аталған мағыналарға сай болатын. Қазақи сана биліктің кең (бірінші) мағынасына жоғары баға берді [12].
Ел басқарып, жұрт билеуде адам мен биліктің ара салмағы назар аударарлық дүние. Себебі, адам баласы биліктің басты қайнар көзі болғандықтан, билікті қолына алушы да сол, билік бағытталатын объекті де - өзі.
Қазақ дүниетанымында адамға баратын билік, оның соқпағын салатын - халық деген көзқарас қалыптасқан. А.И. Демидовтың еңбегінде билік пен адамның қатынасын түсіндіруде - екеуін біртұтас, ажырамас элементтер екенін ескере отырып, екі типке бөледі. Біріншісіне, адам баласы билікті әлеуметтік, рухани, діни мәселелерді шешу үшін пайдаланылатын құрал деп қабылдайтындарды жатқызады.Екіншісінде адам билікке жетуді мақсат, құндылық деп көз қалыптастырғандарды көрсетеді[13].
Заң психологиясындағы тұлға және құқықтық сана арақатынасы мәселесі ерекше орынға ие.заң психологиясында жеке адам мәселесі негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі уақытта құқық реформалармен қамтамасыз ететін кадрлық саясатты іске асыру қарқынды жүргізілуде.Осы орайда айта кететін жәйт, халықтың құқықтық мәдениетін, заң жөніндегі сауатын жетілдірудің тиімді жолдарын қарастырып, ең болмағанда күнделікті жиі қолданыста болатын заңдармен кеңінен таныстырып отыруды қолға алу керек сияқты. Заңгерлер ғана емес, заңға әрбір азамат жетік болғанда ғана қазіргі кезде қоғамда құқық органдарында қызмет ететін жеке тұлғалар жөніндегі алып қашпа сөздер азаймақ. Жалпы, қоғамда құқық сақшыларының қызметі туралы, алар орны, әсіресе бүгінгі таңда айрықша екенін мойындауымыз қажет. Құқық органы қызметкерлерінің атқарып отырған сан-салалы ауқымды істерге, әсіресе психологиялық қызметті пайдалану қажеттігін, құқықтық іс-әрекеттерде сөзсіз психолог маманның көмегінің олардың қызметінде маңызды екені қуантарлық жағдай.
Адам - құқық жүйесінде жеке тұлға әлеуметтік қарым-қатынасқа түсетін, сана соның ішінде құқықтық сана, қоғамдық тіршілік иесі ретінде көрінеді. Осыған байланысты заң психологиясында жеке тұлғаның ерекшеліктері маңызды екі аспектіде қарастырылады.
- қылмыскердің жеке тұлғалық құрылымын зерттеу және оған жағымды әсер ету;
- құқық қорғау,сот-тергеу ұйымдары жұмысына кандидаттардың тұлғалық кәсіби жарамдылығын анықтау және оларды мамандыққа психологиялық дайындау.
Жеке тұлға - бұл сана иесі ретінде нақты адам. Жеке тұлға өз қоғамның, тобының,құқықтық, эстетикалық, адамгершілік нормаларының иесі. Ол осы норманы орындап, ол үшін күреседі немесе керісінше бұл құқықты норманы бұзады және сол үішн жауапкершілікке тартылады.
Жеке тұлғаның мәнді қатынастарына материалдық жағдайларға, қоғамға, адамға, заң нормалары мен ережелеріне өз міндеттерімен құқықтарына саналы қатынасы жатады.
Осыған орай, жеке тұлғаның психологиялық құрылымын бірнеше бөліктерге бөлуге болады.
- құрылымның бірінші бөлігі жеке тұлғаның бағыттылығын немесе адамның болмыс қатынасын сипаттайды.
Бағыттылық әр алуан қасиеттерден, өзара байланысты қажеттіліктер мен мүдделер, идеялық құқықпен тәжірибелік әрекеттер жүйесінен құралады.
Соның өзінде бағыттылық компоненттерінің бірі дараланып шығады және жекешілік мәнге ие болады, ал қалғаны көмекші рөл атқарады. Дараланып шыққан бағыттылық жеке тұлғаның бүкіл психологиялық іс-әрекетін анықтайды;
- құрылымның екінші бөлігі жеке тұлғаның мүмкіншілігін анықтайды және іс-әрекетінің табысты болуын қамтамасыз ететін қабілеттілік жүйесін қамтиды;
- жеке тұлғаның құрылымдағы үшінші бөлігі мінез немесе адамның әлеуметтік ортадағы мінез-құлқын қамтиды.
- төртіншісі, басқару жүйесі болып табылады, оның әдетте Мен сөзімен белгілейді.
Жеке тұлға құрылымының біртұтастығын - оның бағыттылығы анықтайды. Жеке адамның бағыттылығы оның өмірі мен іс-әрекеттің әртүрлі сферасында көрінуі мүмкін.
Алайда,бағыттылықтың тереңдетілген мазмұны кәсіби бағыттылықпен сипатталады.
Құқық - мемлекет белгілеген баршаға міндетті әлеуметтік нормалар жүйесі.
Адам құқығы - азаматтың мемлекет бекіткен, мемлекет қорғайтын, мелекет кепілдік ететін құқықтық қатынастары мен негізгі құқықтары.
Құқықтық мемлекет - саяси - заңды теория бойынша, қоғамдық өмірдің барлық саласында заңның бәрінен биік, қожайындық орында тұруы; мемлекет пен оның органдарының заңмен бйланысып - байланғандығы; азаматтардың құқықтарының сот жолымен қорғалуы, мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы қамтамасыз етілген мемлекет - құқықтық мемлекет болып табылады.
Құқықтық - әлеуметтік нормалар мен ережелер жиынтығы. Құқықтық реттелу жеке тұлға құқығымен қоғам міндеттері мен ара-қатынасына негізделеді.Құқық және міндеттер жеке тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік қажеттіліктерін жүзеге асырудың формасымен кәсіби білім мен біліктілігі ретінде көрінеді.
Сондықтан бізге қазіргі заманға жоғары дайярлықтан өткен, білікті, егемендік мүддемізді қорғай алатын заңгер мамандар қажет.
Әрине, мемлкеттік органда қызмет ететін тұлғалар тарапынан кетіп жататын кемшіліктер азаматтардың оларға деген сенімсіздіктерін туығызады. Мысалы, істің қарау мерзімін созып, на атүсті қарап, қаралған істің хаттамасының дайын болмауы, үкімнің көшірмесін уақытылы бермеу, алдына арыз-шағыммен келген кісілерге көңіл бөлмеу, дұрыс қабылдамай, тіпті кейде қабылдамай қою, дөрекі мінез көрсету және т.б. толып жатқан мемлекет қазметшісіне жат қылықтар туындап, құқық органдарыны қызметшілерінің өзі құқық бұзушылыққа баратынын ашық айту керек.
Құқық бұзушылық дегеніміз - ақыл-есі дұрыс, заңмен белгіленген жасқа жеткен адамның құқық ережелеріне қайшы келетін кінәлі әрекеттер жасауы.
Осы саладағы өзекті мәселелер заңгерлік білім беру негізі, заңгерлік тәжірбиесі жоғары оқу орындары базасын қолға алып дамыту, психологиялық тұрғыда дайындалған заңгер мамандарды даярлау қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдарын жүзеге асыру Мемлекеттік қызметтің негіздерін күшейту, заңгердерлің тұлғалвқ ерекшеліктері мен адамгершілік бітістерін қалыптастыру мен кәсіби біліктігін жоғарылату т.с.с маңызды міндеттердің шешілуі құқық қорғау органдарындағы заңгерлердің кәсіби және тұлғалық ерекшеліктерінің сапасымен өлшенеді.
Қазақстан Республикасының құық қорғау органдарының жаңаша реформаларына байланысты заңгерлердің бойындағы кәсібилік, тұлғалық ерекшеліктерді қалыптастыру мен жандандыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі заңгер - бойынан жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың заңда көзделген және заңмен жол берілген құқықтары мен міндеттерін алып жүре алуға, құқықтық тәртіпті бұзуға жол бермей, осы жолда өзінің ерік-жігері мен тұлғалық, психикалық ерекшіліктерін көрсете білуге қабілетті маман.
Құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби және тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу жеке тұлға дамуының үш сферасымен (танымдық, әрекеттік, жүріс-тұрыстық, қажеттілік-мотивациялық) шартталуымен байланысты, себебі оның психологиялық сапалық кәсіби әркетте көріну сипаты өте күрделі.
Мұндағы жеке тұлға дамуының алғашқы сферасы заңгердің дүниетанымын, оның кәсіби біліктілігін сипаттаса, екіншісі маманның қоғамдық және кәсіби белсенділігін анықтайды, үшіншісі маманның бағыттылығы мен кәсіби мотивациясын есепке алады.
Жеке тұлға құқықтық реттеу жүйесінде оның мінез - құлқының бағыттылығын анықтайтын мақсат, қызығушылық мотивтер жиынтығын игерген белсенді субъекті ретінде орын алады.
Құқық бостандығының толық жүзеге асуы, көбінесе жеке тұлға өзіне оның әлеуметтік бағдары құндылық бейнесі және психологиялық сапалары мен тәсілдеріне тәуелді болады.
Әлеуметтік құқықтық белсенділік, жеке тұлға өз-өзін жүзеге асыруы,оның ішкі әлеуметтік саяси және адагершілік потенциялы жүзеге асырудың тәсілі ретінде көрінеді.
Заң психологиясы құқық нормаларымен байланысты, ол заңгерден аса жауапкершілікті, шыдамдылықты, біліктілікті талап етеді.
Заңгердің кәсіби іс әрекетін психологиялық талдаулар көрсеткендей белгілі бір ақиқатты шындықты орнату үшін бірқатар кезеңдерден өтеді.
Бұл іс -әрекеттің төмендейгідей түрлерін бөіл шығаруға болады:
Танымдық, коммуникативті, ұйымдастырушылық, тәрбиелеу,
Заңгер іс-әрекетінің негізгі екі тобын бөлеміз, негізгі және қосымша.
Негізгі іс әрекет - заңгердің мақсат-міндеттеріне тікелей бағытталған. Оларға танымдық, конструктивті, тәрбиелеу жатады.
Іс-әрекеттің қоымша түріне коммуникативтілік, ұйымдастырушылық жатады.
Бұл іс-әрекет түрі негізгі іс-әрекеттің жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Құқық қорғау органдарының кәсіби іс-әрекеті мемлекеттік іс-әрекет. Мемлекет бұл органдар алдында азаматтардың қылмыстық зиянкесті әрекеттерінен қорғауға бағытталған, белгілі бір мақсатпен міндеттеуді қояды.
Құқық қорғау қызметкері болу үшін арнайы табиғи нышандардың болуы қажет емес.Құқық қорғау іс-әркеті үшін жүйке жүйесі, темпераменті типтері, мінез-құлқы, эмоциясының рөлі зор. Сондықтан осы мамандықта оқитын мамандар психология негіздері мен бірге заң психологиясын, практика лық психология негіздерін және т.б. жан-жақты меңгеруі тиіс. Себебі, әрбір құқық қорғау қызметкерінің іс-әрекетіне, адамдармен қарым-қатынасына қарап біз мемлекет қызметкерлеріне баға береміз.
Кез-келген заң қызметкерінің заңды жетік білуі - басты шарт. Бірақ, білім бар да, біліктілік бар емес пе. Біліктілік пен көрегенділік, ар-иман тазалығы, ұят пен намыс, қарапайымдылық пен кішіпейіл кәсіп иесі өз беделін арттыра түспесе, нұқсан келтірмейді. Осы тұста айта кететін бір нәрсе, осы салада қызмет ететін жастардың көпшілігі тек мамндық тың тар шеңберінде қалып қойған. Адамдықты айналып өтіп жатады. Заңға жетік болғанымен. Ойға орашолақ, тілге шорқақ не сөз білмейтін, не жөн білмейтін жас маман ертең елге қандай пайда келтіреді.
Ой анықтығынан барып анық сөз шығады. Ойлау мәдениетінен барып сөйлеу мәдениеті қалыптасады. Әрбір құқық қызметкерінің ойлау мәдениеті мен сөйлеу мәдениетін меңгеруі - бүгінгі күн талабы. Жалпы заңгерлер дайындалатын бөлімдерде психологиялық білімді тереңдетіп оқытумен қатар, ой-өрісін кеңейтетін, ар-ождан тазалығы мен адалдық, қоғамға қалтықсыз қызмет етумен қатар ұлт болашағына да алаң болар азаматтық борышты сезіну бағытында арнайы тәлімдік, тәрбиелік сабақтар қосымша жүргізілсе, бізідің Қазақстанда ертеңгі ізбасар буын тәрбиесіне қосылған үлес болар еді. Сонда ғана қарапайым халық сеніміне ие болады. Осы мәселені заңгерлер дайындайтын жоғарғы оқу орындарының басшылары мен педагогтары негізге алса деген ұсыныс бар.
Ал, В.Ф.Кон құқық қорғау қорғау қызметіндегілер адамгершілік негізде қызмет ету керектігі жөнінде айтқан.
Біздің тәуелсіз жас мемлекетіміз жаңа, түбірлі өзгерісті, яғни сапалы күйге көшуді жүзеге асыруда және демократия, әрі нарықтық қатынастар бәсекелестік жағдайына икемделгіш, әрі белсенді, жан-жақты дамыған дамыған жастарымыздан зор үміт күтілуде.
Заң қызметін жоғары дәрежеде меңгеріп, оны өзінің өмірлік мақсаты, жеке тұлғалық позициясы ретінде ұстанушы адам үшін, осы мамандықты таңдаудың кәсіби мотивациялық компоненттері мен болашақ іс-әрекетке деген кәсіби мотивациялық бағыттылығының маңызы зор.
Бұл мәселенің өзектілігін зерттеуші ғалым В.С.Мерлин Мотивтер адамның нақты жағдайлардағы белгілі бір әрекеттерге деген талпынысы.Тұлғаның бағыттылығы мотивтердің жүйесінен тәуелді болады деп тұжырымдайды.
Мотивацияның негізінде құндылықтар жүйесі, яғни жеке тұлғаның іс-әрекетінің сипаты мен мазмұнының ішкі талпыныс күші қалыптасады.
Кәсіби мотивацияның негізгі құрамы адамның қызығулары болып табылады.Сондықтан да адвокаттың кәсіби мотивациялық бағыттылығы қалыптасуы үшін олардың бойындағы тұлғалық болашақ кәсіби әрекетке деген тұрақты қызығуларды тәрбиелеу керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқына жолдауында Қазақстан өз даму сатысында жаңа табыстарға қол жеткізуде. Стратегиялық міндет: Қазақстан бәсекеге қабіллетті 50елдің қатарына енуі,-деді.Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, діни экстремизм, халықаралық терроризм және есірткі саудасына қарсы күресті арттыру арқылы жетуге болатынын атап көрсетті. Қазақстан бүгінгі күні терроризм, ұйымдасқан қылмыс, заңсыз қару ,есірткі сату т.б қауіп қатермен күрес жолында дуние жүзі елдерінің одақтастастықты нығайту және кеңейту үшін қажетті жағдайларының бәрін жасауда. Орта Азия аймағындағы мемлекеттердің Одақтастығының артуының қазіргі заманғы қылмыс түрлеріне мемлекеттердің одақтастығының артуы қарсы тұра білудің кепілі.
1.2 Құқық қорғау қызметкерлерін психологиялық тұрғыдан зерттеу мәселелері
Құқық қорғау қызметінің мәселелерін психологиялық тұрғыдан зерттеу тарихы жүздеген жылдарды қамтиды. Ол сот өндірісі мәселесі мен Сот психологиясы атауынан бастау алады. Мұндай жағдай Заң психологиясы ғылымы пайда болғанға дейін, атап айтқанда 70-жылдарға дейін сақталып келді. Бұл ғылым саласының атауының өзгеруі оның пәніне жаңаша қарауды талап етті. Қоғамды құқықтық тәрбиелеудің, заңдылықты нығайтудың, құқық қорғау органдарының кадрларымен жұмыс істеу және оларды басқарудың, сотталғандардың түзелуінің психологиялық мәселелерін зерттеу басталды.
Қазіргі уақытта психологиялық ғылым едәуір түрде дамып, адамдар қызметінің барлық салаларына енді. Сондай-ақ, ол құқық қорғау органдары мен лауазымды тұлғалардың жұмысын жетілдіру үшін де қолданылады.
Заңгердің психологиялық мәдениеті қарым-қатынастың жоғары мәдениетін қамтамасыз ететін психологиялық білім, тәжірибелер мен әдістердің дамыған жүйесінің заңгерлерде болуын талап етеді. Психологиялық мәдениет заң саласындағы қызметтердің тиімділігін арттыруға әсер етеді.
Бұл жұмыстың өзектілігін дәлеледеп, заң психологиясы тақырыбын ашу үшін мынадай мақсаттар қойылады:
Заң психологиясын психология ғылымының бір саласы ретінде қарастыру
* Заң психологиясының пәнін, әдістерін, міндеттері мен жүйесін ашу.
1. Заң психологиясы - психология ғылымының бір саласы ретінде
Психология - адамдардың психикалық қызметінің заңдылықтары мен механизмдерін зерттейтін ғылым. Психология термині гректің психе (жан), логос (ғылым) деген сөздерінен шыққан, яғни адамның ішкі,
субъективті әлемі туралы ғылым болып табылады. Психология ұзақ уақыт бойы философияның құрамдас бөлігі болып келді және тек XIX ғасырдың ортасында ғана жеке ғылым саласы болып бөлінді. Қазіргі уақытта психология күрделі және көп тармақты ғылым саласына айналды. Психикалық қызметтің жалпы заңдылықтарын қарастыратын жалпы психологиядан басқа психологияның жеке және қосымша салалары бар. Нақты қызмет түрлерімен айналысатын адамдардың психикасының заңдылықтары мен механизмдерін зерттейтін қосымша салаларына мыналар жатады: еңбек психологиясы, оның ішінде жекелеген бөлімдері - инженерлік, авиациялық, ғарыш психологиясы, тану психологиясы, педагогикалық, әскери психология және заң психологиясы.
Заң психологиясы ғылымның әр түрлі салаларының белгілерін қамтиды және ол психологияға да, заңтануға да тиесілі болып табылады. Заң психологиясы қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық, т.б. әр түрлі құқықтық қатынастардың салаларындағы адамдардың психикасының заңдылықтарын зерттейді.
2. Заң психологиясының пәні
Қазіргі уақытта ғылымның дамуы 2 жағдайда қарастырылады: бір жағынан, ғылымдардың өзара бір-бірінен ерекшеленуінен көрінсе, екінші жағынан, салалардың өзара араласуынан, интеграциясынан көрінеді. Бұл процесс ғылымның жаңа саласының пайда болуына алып келеді. Міне, заң психологиясы да психологиялық және құқықтық ғылымдардың араласуы, бірігуінен пайда болған.
Кез - келген ғылым саласының пәні болады, ол пән ретінде осы ғылым саласы зерттейтін қатынастар болады. Заң психологиясының пәні болып құқық әрекетінің саласында пайда болатын психикалық құбылыстар, механизмдер, заңдылықтар табылады.
3. Заң психологиясының міндеттері
Қоғамдағы адам өмірі көптеген жазылған және жазылмаған нормаларға
тәуелді. Қоғамның негізгі міндеті- өмір сүріп отырған қоғам талап етіп отырған мінез - құлық нормалары мен үлгілеріне сай жеке адамды қалыптастыру. Заң психологиясы психология мен заңтануды біріктірген қолданбалы білім саласы болып табылады. Заң психологиясы пән ретінде заң аясында пайда болған психикалық құбылыстардың даму заңдылықтарын үйрету болып табылады. Заң психологиясы ғылым ретінде өзінің алдына біршама міндеттер қояды. Оларды жеке және жалпы деп топтастыруға болады.
Жалпы міндеттеріне: заң және психологиялық білімдерге синтез
жасау. Заң категорияларының іргелі психологиялық мәнін ашу болып табылады.
Жеке міндеттеріне:
1. заң нормаларының тиімділігінің психологиялық шарттарын зерттеу;
2. қылмыскерді психологиялық тұрғыдан зерттеу, қылмыстық мінез -
құлықтың мотивтерін ашу;
3. қылмыстың алдын алудың қоғамдық психологиялық негізін әзірлеу;
4. түрлі заң қорғау іс әрекетінің психологиялық заңдылықтарын зерттеу (тергеушінің,прокурордың, судьяның т.б.);
5. түзеу мекемелеріндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Құқықтық тәрбиенің педагогикалық-психологиялық негіздері
1.2 Құқық қорғау қызметкерлерін психологиялық тұрғыдан зерттеу мәселелері
2. ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТІНІҢ ӘЛЕУМЕТТІК-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Құқық қорғау органы қызметкерлерінің тұлғалық қасиеттері мен комуникативті іс-әрекетінің ерекшеліктері
2.2 Құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетіндегі өзін- өзі бағалау деңгейнің алатын орны
3. ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ӨЗІН-ӨЗІ БАҒАЛАУЫНЫҢ КӘСІБИ ІС-ӘРЕКЕТІНЕ ӘСЕРІН ТӘЖІРИБЕЛІК ЗЕРТТЕУ
3.1 Эксперименттік зерттеудің мақсаты, міндеті, болжамы
3.2 Зерттеу әдістемелерінің сипаттамалары
3.3 Зерттеу мәліметтерінің сандық және сапалық өңделуі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қосымшалар
КІРІСПЕ
Қазір біз құқықтық мемлекет құру үстіндеміз. Бұл жұмыс бүкіл әділет жүйесін, оның ішінде сол салада қызмет ететін жеке тұлғаларды: соттарды, барлық құқық қорғау органдарының кәсіби іс-әрекеті ғана емес, олардың қазіргі заман талабына сай білімі мен біліктілігі, психологиялық ерекшеліктері мен қарым-қатынас мәдениеті, кәсіби этикасы т.с.с. реформалауды қажет ететіні сөзсіз. Ал, қазіргі кездегі психологиялық тәжірибеде тұлғаның дара психологиялық ерекшеліктер мәселесіне ерекше көңіл бөлуінде. Психологияның қай саласын алсақта тұлғаның психологиялық ерекшеліктеріне ерекше мән береді.
Зерттеу жұмысының өзектілігі: Ел басымыз Н.Назарбаев өз Жолдауында Жаңа жағдайға сай біздің бәрімізді алаңдататын мәселе - білімді, кәсіби даярлығы бар адам тәрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық және дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті рухани және әлеуметтік адамгершілік мүмкіндігі мол тұлғаны қалыптастыру болып табылады деп атап көрсетті. Демек, қазіргі қоғамымызда Қазақстанның даму қарқыны жыл санап екпінді серпін алып келе жатқаны өз елімізде ғана емес, әлемдік деңгейде де ашық айтылып отыр. Дей тұрғанымен, қазіргі кезде мемлекеттік басқару жүйесін, құқық қорғау органдарын психологизациялауға деген сұраныс күнен-күнге артып отыр. Сондықтан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің психологиялық мәселелері, соның ішінде құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау деңгейін ең алғаш эксперименталды түрде зерттеу жұмыстың өзектілігін анықтайды.
Өзіндік бағалауды субьектінің белсенділігі мен мінез - құлқын реттейтін негізгі жеке бастық конструкты ретінде түсіну көзқарасы психология ғылымындағы негізгі сұрақтардың бірі. Өзіндік бағалауды өзіндік сана сезім процестері және Мен концепсиясының дамуымен іштей байланысқан негіз ретінде түсінеміз. Өзіндік бағалау мәселесін зерттеу өзектілігі мінез - құлық пен өзіндік сана сезімді реттеу мен өзін - өзі бағалаудың арасындағы өзара байланысты зерттеу қажеттіліктерінен туындайды. Бұл мәселелер белсенді субьект ретінде шығармашылық қабілеттері мен мүмкіндіктерін тарататын жеке бастық сапаларда жоғары талапты қоятын, қазіргі жаңа заман талаптарына сай болуымен байланысты.
Өзін -өзі бағалау деңгейі тұлғаның қандай да бір деңгейінде әлеуметтік белсенділігін анықтайды. Өзін -өзі бағалау мәселесінің пайда болуы мен дамуы кәсіби тұлғаның қалыптасуының негізгі мәселесінің бірі, өзіндік сананың дамуының негізгі компоненті яғни маманның өз әрекетінің, оның нәтижелерін, өз қабілеттілігін, мінез- құлық мотивтерін, идеалдарын, сезімдерін, жалпы өзін бағалау мен өмірдегі өз орнын бағалау мен түсіну. Ендеше өзіндік сана мен өзін -өзі бағалау адамның қоғамдық құндылықтарын саналы ұғынуға байланысты тұлғаның білімі мен ой - пікірлерінің бірлігі. Осыған орай, өзін -өзі бағалаудың қалыптасуы үнемі тұлғаның процесімен байланысты. Өзін -өзі бағалау тұлғаның өзінің сапалары мен мүмкіншіліктерінің қалыптасуына орай адамзат әрекетін нәтижелері басқаруда үлкен рөль атқарады.
Шет елдік және кеңестік психологияда тұлғаның өзін-өзі бағалау мәселесіне ерекше орын берілген.
Кеңестік психологияда өзін-өзі бағалау мәселесіне байланысты бірқатар методологиялық және теориялық зерттеулер бар. Атап айтсақ, Б.Г.Ананьев [1], Л.И.Божович[2], А.Н.Леонтьев[3], С.Л.Рубинштейн[4], А.Г.Спиркин, В.В.Столин, П.Р.Чамата, И.И Чеснокова және басқалар19].
Бұл саладағы көптеген зерттеулер экспериментальдық зерттеуге арналған.Олар:Е.Н.Акиндинова,А.А.Бо далев,Н.Е.Ведерникова,Т.В.Драгунова
И.С.Кон, М.С.Неймарк және басқалар. Шет ел психологиясында тұлғаның өзін-өзі бағалау мәселесі туралы З.Фрейд,Э.Формм,Э.Эриксон,А.Маслоу, К.Роджерс және басқалардың еңбектерінде көрініс береді[17].
Қазақстанда осы мәселелерге қатысты біршама жұмыстар зерттелінуде, атап айтқанда профессор С.М. Жақыповтың жетекшілігімен А.Т. Изақова Өзін-өзі танытудың мағынақұрушы факторларының кәсіби өзін-өзі анықтауға әсерін, Г.М. Кәрібаева Кәсіби іс - әрекеттің мотивациялық құрылымының ерекшеліктері мәселесін зерттеді.
Сонымен қатар, Қазақстанда жүргізілген зерттеулердің ішінде профессор Ж.Ы. Намазбаеваның жетекшілігімен Р.Ш. Сабырова, С.Ж. Өмірбекова және Л.С. Пилипчуктың жұмыстарында жасөспірімдер мен жеткіншектердің өзіндік бағалау ерекшеліктері мен жасөспірім шақтағы өзіндік сана - сезімдер жайлы, олардың тұлғаның даму сатыларындағы әсері көрсетіліп, зерттелінді.
Болашақ заңгерлердің кәсіби мотивациясының ерекшеліктері деген тақырыпта Ә.М. Болтаева өзінің ғылыми зерттеу жұмысы қазіргі жоғары білім беру жүйесіндегі кәсіби даярлықтың көкейкесті мәселесін зерттеуге арналған. Кәсіби мотивациялық бағыттылық, студенттердің мамандықты таңдау мотиві, кәсіби мотивация типтерінің ерекшеліктері мен кәсіби іс-әрекетті меңгерудегі өзіндік реттеудің жүйелі зерттеулерінің болмауы, зерттеуде осы мәселенің жүзеге асу жағдайлары, яғни болашақ мамандардың кәсіпті игерудің мотивациялық негіздері мен итермелеуші себептері сипатталынады[18].
Ал тұлғаның өзіндік бағалуы мен оның өмірлік мәнді жақтарын Қазақстанда психология ғылымдарының кандидаты Ж.Ж. Бейсенова өзінің Жоғарғы сынып оқушыларының кәсіби өзіндік анықталуындағы өзіндік бағалаудың рөлі атты кандидаттық диссертациясында жан-жақты ғылыми тұрғыда талдаған[19].
Зерттеу мәселесі: қоғамдағы экономикалық саяси және әлеуметтік саладағы жылдам болып жатқан өзгерістер мен даму жағдайлары да тұлғаға жоғары талаптар қояды.Сондықтан да кез-келген саладағы қызметкерлерге қойылатын кәсіби маңызды талаптар бар. Өзін -өзі бағалау деңгейі тұлғаның қандай да бір деңгейінде әлеуметтік белсенділігін анықтайды.
Зерттеу нысаны ретінде: құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау процесі.
Зерттеудің пәні: құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетінде өзін-өзі бағалау деңгейлері.
Зерттеу жұмысының мақсаты:Құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалауының кәсіби іс-әрекетке әсерін зерттеу.
Зерттеудің жұмыс болжамы:
Неғұрлым өзін-өзі бағалау деңгейі жоғары болған сайын, соғұрлым қобалжу деңгейі төмен болады.
Неғұрлым өзін-өзі бағалау деңгейі төмен болған сайын, соғұрлым қобалжу деңгейі жоғары болады.
Зерттеудің негізгі болжамы:Құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау деңгейі тұлғалық қобалжу деңгейіне байланысты.
Жұмыстың алдына қойған негізгі міндеттері:
-құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетінің әлеуметтік-психологиялық негіздерін анықтау;
- құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби іс-әрекетіндегі өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау;
-еңбек ету процесі кезіндегі құқық қорғау органы қызметкерлерінің өзін-өзі бағалау деңгейін зерттеу;
Зерттеудің теориялық әдіснамалық негіздерін А.Н.Леонтьевтің тұлғалық даму туралы көзқарастары, сонымен қатар тұтастық бағытын жүзеге асырған теориялық ұстанымдарды диплом жұмысының әдіснамалық негізі ретінде алдық (А.Қ.Абульханова,Б.Г.Ананьев,А.Г.Ас молов,Н.А.Логинова,В.С.Мухина,В.А.П етровский,С.Л.Рубинштейн,В.В.Столин ,И.И.Чеснокова және тағы басқа).
Зерттеу әдістері: Өзін-өзі бағалау деңгейін анықтау әдістемесі; Дж. Тейлордың қобалжу деңгейін зерттеу әдістемесі; Дембо-Рубинштейн әдістемесі; Розенбаумның Q-критериі.
Зерттеу базасы: Эмпирикалық зерттеуге Алатау аудандық Ішкі Істер бөліміндегі Құқық қорғау органының 24 қызметкерлері қатысты. Зерттеушілердің еңбек өтілі әртүрлі болды.
Ғылыми жаңалығы: Қазақстанда қазіргі кезде жүйелі түрде дамып келе жатқан психология ғылымдарының саласы заң психологияның негізін салған ғалымдардың ғылыми еңбектеріне жасалынған теориялық талдауы осы саладағы білім деңгейін тереңдетуге өзіндік үлес болып табылады.
Практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижесінде алынған мәліметтерді заң қызметкерлері, психологтар іс -әрекеті барысында негізге алынуы және қолданылуы.
Диплом жұмысының құрылымы: жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен,қорытындыдан,пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымышалардан тұрады.
1. ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРБИЕ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
1.1 Құқықтық тәрбиенің педагогикалық-психологиялық негіздері
Қазақ халқының ертеден қалыптасқан өз заңдары болған. Бұлар әдет-ғұрыптардан, бидің билігінен, ережеден бастау алатын қазақтың әдеттік құқығына негізделеді.
Қазақтың әдет заңдарының ішінде ереже яғни билер мәслихатының ережесі көшпенді қазақ ұлтының әдет-ғұрпына, тұрмысына лайық жасалып, қылмыс, дау, әділет істері осы заң негізінде шешімін тауып отырған.
Қазақтың әдет құқығының ерекшелігі - ол сөз өнерін, шешендік, тапқырлық өнерді жоғары бағалап, соған жүгінген. Соған сәйкес. Билердің сөзін халық қадір тұтып, сыйлаған.
Қазақ әдет-ғұрып заңдарының тарихында қазақ халқының алғашқы ата-заңы болып табылатын Жарғы деген ат алған Қасымханның қасқа жолы деп аталатын заң ережелерінің орны бөлек. Оның негізін қалаушы қазақтың әйгілі қайраткері, қолбасшысы Қасым хан Жәнібекұлы (1445-1518) бұрыннан қолданып келген әдет-ғұрып, салт-дәстүр ережелерімен бірге, елді, мемлекетті басқару жолын жасады.
Бұл заң ережесі: Мүлік заңы, Қылмыс заңы. Әскери заң. Елшілік жолдары, Жұртшылық заңы деген 5 тараудан тұрған. Осының ішінде Қылмыс заңы деген тарауда кісі өлімі, ұрлық-қарлық, талау, қарақшылық, шабуыл мәселелері қамтылған.
Бұл заңдар әділдік пен тәртіптің орнығуындағы ерекше маңыздылығымен Қасымның бес жарғысы немесе Қасымханның қасқа жолы деген атпен ел ішіне кең тарады.
Кейін ХVІІ ғасырда мұны Есім хан (1598-1645 жылдары хандық құрған) түпкілікті қолданып, заң күшіне толық енді. Мұны халық Есімханның ескі жолы деп атап кетті.Осы аталған екі заң ережелері Әз Тәуке ханның тұсында (ХVІІ ғасырдың аяғы мен ХVІІІ ғасырдың басы) одан әрі жетілдіріліп, жаңа құқық тараулары енгізілді. Бұрынғы бес тараудан тұратын ережеге Жесір дауы мен Құн дауы қосылып, жеті тараудан тұратын бұл заң ережесі бүкіл халық арасында Жеті жарғы деген атпен тарады.
Осындай мемлекеттік, құқықтық, азаматтық ережелер негізін жасауға Төле би, Әйтеке би, Қазыбек би, Әнет бабалар қатынасты. Әз Тәуке хан кеңесі мен билер кеңесін құрып, жыл сайын құрылтай өткізіп отырды.
Жоғарыда айтылған мәселелерге тоқталғанымыз - қазақ халқының бұрыннан келе жатқан құқықтық санаға ие екендігі, адамдардың төрелік ету, билік айту тек әділетті тұрғысында жасалғандығын көруге болады [5].
Құқықтық сана адамның бүкіл өмір бойында әлеуметтену процесіне қалыптасатындықтан, оның қоғамның құқықтық даму бағыты ерекшеліктерінен тыс зерттеп қарастыруға болмайды.
Құқықтық сана қоғамның құқықтық өмірін жанданддыруға және дамытуға үлкен үлес қосады[5].
Тұлғаның мектептегі өмірі азаматтық көзқарасының қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершіліктің дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылдығы, тәртіптілігі, өзіне жіне басқаларға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығы қалыптасады.
Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары және қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тәртіпті сақтау да енеді. Тұлғаның бойында осындай сапалы қасиеттері, болашақ еңбек қоғамы азаматының құқықтық мәдениеті болмай қоғам алдындағы міндеттерді орынды шешу мүмкін емес.
Құқықтық мәдениет екі тұрғыдан қаралады. Біріншісі, кең мағынада: бұл құқықтық межелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер әрекетінің ауқымын қамтиды. Екіншісі, тұлғалық, психологиялық-педагогикалық мәніне қарау. [6,29-31б].
Құқықтық мәдениеттің тұлғалық мәнінде - бұл тұлғаның күрделі, кешенді қасиеттері қарастырылады. Негізінен тұлғаның құқықтық мазмұны бар әрекеттері мен қылықтарының орынды бағытын анықтайды.
Тұлғаның құқықтық мәдениеті - күрделі. Әңгіме адам, оның санасы, мінез-құлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда көптеген сұрақтар туындайды. Шындығына келсек, бұл сұрақтарға психология, педагогика, әлеуметтану, медицина, заң т.б. ғылымдары әлі толық жауап бере алмай отыр.
Дегенмен, қоғам болашағын байланыстыра қарап отырған жағдайда аға ұрпақ іс-тәжірибесі мен қарым-қатынасы тәжірибесін негізге ала отырып, жас ұрпақтың құқықтық тәрбиесі мәселесін психологиялық тұрғыда қарастырған жөн деп ойладық.
Себебі, қоғамдағы құқықты дамыту үшін, заңдылықты, тәртіпті қатаң сақтау үшін құқықтық сана - сезімнің маңызы өте зор. Ал ол үшін сол салада қызмет ететін қызметкерлердің тұлғалық және психикалық ерекшелігін зерттеу бүгінгі күн талабынан туындап отырған үлкен мәселе.
Қоғамда өмір сүруші әрбір тұлға сол қоғамның іс-әрекеті, межелер, мәдени дәстүрлерінің құрсауында болады. Ол мұны сезіне ме, сезінбей ме, бұл оның еркінен тыс жүреді. Қоршаған ортаның өмір талаптарынан қоғамның еш жерінде жасырынып қалуға болмайды.
Өкінішке орай, күнделікті күйбең тіршіліктің құрығына түсіп, өз ар-ожданын, ұятын, намысын бір сәттік дүниенің жалған қызығына айырбастап, сатып жүргендер де аз емес. Осының өзі қоғамның алдына жас ұрпақтың шынайы құқықтық тәрбиесіне мән беруді зор міндет етіп қойып отыр.
Құқықтық қоғам - демократиялық принциптерге сүйене отырып, әр адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімін, ұмтылысын толық және еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді.
Демократияны жетілдіру мемлекеттің және қоғамдық өмірдің құқықтық негізін бекітуге тікелей тәуелді. Мемлекет және қоғам өмірінің құқықтық негізін бекіту процесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді:
oo заңдарды үздіксіз жетілдіру;
oo заңның орындалуын қадағалау;
oo қоғамдық тәртіп орнатуға әрбір азамат, бүкіл жұртшылықтың мәдениетін көтеру;
oo заң қызметкерлерінің сөзі бен ісінің бірлігі, тұлғасының кіршіксіз таза болуы.
Бұдан, заңдылық пен құқықтық тәртіптің бекітілуіне қамқорлық тікелей мемлекеттік басқару мен қадағалауда болу қажеттігі шығады. Қоғамның қандай қоғам екендігіне баға беру көп жағдайда адамның жеке тұлғасының құқықтық мәдениетінің деңгейімен айқындалады.
Тұлғаның жалпы мәдениеті мен оның құқықтық мәдениетінің арасында тығыз байланыс бар. Құқықтық мәдениет мазмұны жалпы адамзаттық рухани мәдениет мазмұнына енеді, бірақ, өзіндік ерекшеліктерін сақтайды. Сондықтан да құқықтық тәрбиені адамгершілік сезімдері жоғары дамыған тұлға тәрбиелеу теориясының құрамды бір бөлігі ретінде педагогика ғылымында қарастырылады[7].
Қазір біз құқықтық мемлекет құрып жатырмыз. Құқықтық мемлекеттің саналық белгісі - адам және азамат құқығы мен бостандығына халықаралық өлшем деңгейінде кепілдік беру, заң құқықтарының бекітілуі, мемлекеттік биліктің тұтастығы мен тежемелік және тепе-теңдік жүйені пайдалану арқылы оның тармақтарға бөлінуі, сот билігінің тәуелсіздігі, мемлекет пен азаматтың өзара жауапкершілігі болып табылады. Осы тұрғыдан алып қарағанда құқық саласында қызмет ететін жеке тұлғалардың психикалық еркшеліктерін зерттеп, тәжірибеде қолдана білудің маңыздылығы практикалық психология саласында артып отыр.
Жаңа ғасырда көпшіліктің назарын адаммен байланысты ғылымдар қызықтыруда. Ғалымдар адамның ішкі психикалық әлемі және рухани дамуы жайлы ғылым - психологияның ерекше рөл ойнайтынын болжауда.
Біздің күрделі, әртекті өміріміз адамның алдында бір-бірімен өзара ұштасып жататын кәсіби әрі жеке проблемалардың туындауына ықпал етуде. Оларды байқау және қателесу жолымен шешуге болатыны сөзсіз. Алайда, адамның өзінің және өзгенің мінез-құлқын талдау, өз қылықтарының салдарын, басқа адамдармен қатынастарын, өз эмоциялары мен қарым-қатынастарын басқару іскерліктерінің қалыптасуын алдын ала болжау жолын таңдағаны абзал.
Біз адамның кәсіби әрекетіндегі психологиялық мәдениеттің, психологиялық біліктіліктің, еңбек нарығында өзін таныту іскерлігінің қалыптасуы сияқты негізгі ерекшеліктерді бөліп көрсетеміз.
Психология теориялық ғылым ретінде дами отыра, тәжірибеге де жақындай түсті. Сол себептен нақты адамдардың өмірлік маңызды проблемаларын шешу үшін психологияның әрқилы салаларынан білімдердің жинақталуына деген қажеттілік туындауда. Ол психологиялық ғылымда жаңа бағыт - практикалық психологияның қалыптасуына ықпал етуде. Көптеген ғалымдар теориялық және ғылыми - практикалық психологияның ерекшелігі ең алдымен зерттеу пәні мен объектісінде екендігін айтады. Ғылыми-практикалық психология әрдайым жеке-дара құрылымы, психикалық күйі бар шынайы объектімен бірлікте болуда[4].
Практикалық психологияның қызметінде шынайы объектінің табиғаты жайлы түсінік психологиялық ғылымдағы нақты заттық түсінікке ғана емес, сонымен бірге сол объектіні, яғни адамды қамтыған ақиқатқа сүйенуі тиіс. Демек, практикалық психология барлық ерекшеліктерімен, тіршілік әрекеттің барлық аумағына еніп, әрқилы қуантатын, кейде қинайтын өмірлік қиындықтарына толы шынайы тірі адамға шоғырлануы тиіс.
Психология мен психологтардың міндеті адамға күрделі проблемаларында көмектесіп, қалыптасқан жағдайдың барынша жүйке-психикалық қысымсыз орынды шешімін табуға көмектесуде[4].
Практикалық психологтың қызмет ететін аумағы бүкіл әлемді құрайды. Өйткені адамдар тіршілік ететін барлық жерлерде психологиялық қиындықтар туындамай қоймайды. Бұл сфераның шекарасы тұтастай адамдар қоғамын қамтығанда жеке-дара алынған тұлғадан түрлі типтегі және көлемдегі топтарға дейін ұласады.
Отбасынан бастап мектепке дейін және мелекетаралық, ұлтаралық қатынастарда қоғамның әлеуметтік ұйымдасуының барлық деңгейлерінде психологтың қызметіне деген объективті қажеттіліктер туындайды. Психологиялық қиындықтардың тереңдігіне қарай, психологияның қайсібір елдегі даму деңгейіне байланысты, ұлттық дәстүрлерге және басқа да факторлаға қатысты практикалық психологияның нақты салалары психологтармен барынша толыққанды қамтамасыз етілуде. Психологтар мемлекеттік басқару органдарында, коммерциялық құрылымдарда, жеке бизнесте, дәрігерлік мекемелерде, білім беру жүйесінде, қарулы күштерде, ішкі істер Министрлігінде, түзету-тәрбие мекемелерінде қызмет етеді[4].
Заңгерлік тәжірибедегі психологиялық ақпарат тергеу қызметінде, адвокаттық іс-әрекетте және сот өндірісінде қолданылады. Заңгерлік іс-әрекеттің қайсібір түріне қатысқан психологтың міндеті, қоғамдық өмірдің әділет органдарындағы айрықша психологиялық проблемаларды шешуде оларға көмек көрсетуде. Оның басты қызметі кінәлілардың, куалардың және жәбірленушілердің тұлғасы мен мінез-құлқының жеке-даралық ерекшеліктерін нақты да объективті бағалау үшін сәйкес деректердің зерттеу әдістері мен арнайы психологиялық білімдерді қолдануда. Көптеген басым жағдайда сарапшы - психолог ғылыми біліктілігінің арқасында анықталған деректердің кәсіби бағасын беруі тиіс[4].
Тергеуші сияқты, адвокат та адамдар мінез-құлықтарының мотивтерін, олардың қабілеттерін, өзара қатынастарын және басқа да психикалық және әлеуметтік-психологиялық құбылыстарды және қылмысты мінез-құлықтың ерекшеліктерін сынауда, кінәнің дәрежесін, қайсібір қылықтардың орындалу мүмкіндіктерін бағалауда маңызды болуы мүмкін ғылыми - психологиялық көзқарастарын алға тартады.
Заң мамандықтарының өкілдері психологқа сұраныстарын жасауда, адам мінез-құлқының жалпыланған үлгісіне, өзінің психологиялық факторлардың қылмыстық және заңға бағынатын мінез-құлықтағы рөлі жайындағы түсінігіне бағдарланады.
Құқықтық, мінез-құлық мәселесі заңгерлік тәжірибе өкілдерінің, оған қызығушылық білдірген адамдардың және психологтың өзара әрекеттестіктерінің пәні болып табылады. Психологтың осы мәселені шешудегі рөлі құқықтық іс-әрекетте елемеуге болмайтын психологиялық ақпаратты ұсынуда, психологиялық деректер мен заңдылықтарды нұсқауда.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің іс-әрекетінде ең негізі - бұл адамдардмен бірге қызметі. Бұл қызметке өзара байланысты аспектілер кіреді: адамдарды зерттеу және бағалау, олармен психологиялық қарым-қатынас құру және дамыту, оларға әсер ету, оқыту, тәрбиелеу және т.б.
Сондықтан да психологиялық білімдерді меңгеру кез-келген заңгер еңбегі қызметкерлері үшін аса қажетті болып келеді.
Осы көрсетілген аспектілерді терең зерттеу тұлға дамуына және құқықтық қызметке психологиялық талдауды қажет етеді.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің психологиялық білім негіздерін білуі олардың кәсіби қызметінің нәтижелігін арттыра түседі.
Қазіргі кезде кез-келген мамандық иесіне қойылатын талап өзгеше. Әр кәсіптің өзіндік талаптары, кәсіби деңгейі және ерекшелігі бар. Бұл жайт қоғамның дамуы жағдайымен анықталады.
Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарын жүзеге асыру, мемлекттік қызметтің негіздерін күшейту, ішкі істер органдары қызметкерлерінің тұлғалық ерекшеліктері мен адамгершілік бітістерін қалыптастыру мен кәсіби біліктілігінің деңгейін жоғарлату т.с.с. маңызды міндеттердің шешілуі - құқық қорғау органдарындағы заңгерлердің кәсіби және тұлғалық ерекшеліктерінің сапасымен өлшенеді.
Қазақстан Республикасының құқық қорғау органдарының жаңаша реформаларына байланысты - құқық қорғау органдары қызметкерлерінің бойындағы кәсіби - тұлғалық ерекшеліктерді қалыптастыру мен жандандыру өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің кәсіби және тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу жеке тұлға дамуының 3 сферасымен (когнитивті, әрекеттік-жүріс-тұрыстық, қажеттілік-мотивациялық) шартталынуымен байланысты. Себебі, оның психологиялық сапасы мен кәсіби әрекетте көріну сипаты өте күрделеленген.
Мұндағы жеке тұлға дамуының алғашқы сферасы - құқық қорғау органдары қызметкерлерінің дүниетанымын, оның біліктілігімен сипатталынса, екіншісі - маманның қоғамдық және кәсіби белсенділігін анықтайды, үшіншісі - маманнның бағыттылығы мен кәсіби мотивациясын есепке алады.
Осы бағытта жүргізілген заң органдарының психологиясы мен педагогикасы және құқық саласындағы кәсіби іс-әрекеттегі психологиялық қамтамасыз ету мәселелері (А.С.Батышев, А.И.Китов, В.Н.Лапшин, Н.А.Минжанов, А.М.Столяренко, В.В.Костицкий); заңгер кәсібінің рухани және қызмет этикасы сұрақтарын (С.Ф.Анисимов, А.Г.Бонкер, А.А.Гришин, А.В.Щеглов) және отандық психологтар Шалғынбаев Т.М., Болтаева А., Дусманбетов Ғ.А. т.б. ғалымдардың зерттеу жұмыстарынан көруге болады.
Мемлекеттің ішкі және сыртқы саясатын жүйелі түрде басқару мен дамыту мәселесі белгілі тәртіпті, құқықтық жүйені және тәрбиені талап етеді. Мұның өзі заңды сыйлау әрі құрметтеуді бірінші кезекке қояды.
Басқару, билік жүргізу қалыптаспайынша, қоғамда әртүрлі ретсіздік, жүйесіздік, тәртіпсіздік (хаос) орын алған болар еді. Ал билік өзінің табиғаты жағынан - әлеуметтік құбылыс. Яғни биліктің астарында қоғаммен тонның ішкі бауындай біте қайнасқан адамның қарапайым өмір сүру философиясы жатыр. Билік осындай әлеуметтік байланыстардың сөгілмеуіне септігін тигізеді. Мұндай қасиеттерге ие болу арқылы биліктік механизм өзіне деген сұранысты арттырады және ол әртүрлі себептермен байланысып жатады.
Жалпы билік термині әртүрлі нысанада көрініс табады. Ол әсер ету бағытына, объектісіне, көрінісіне қарай - мемлекеттік, саяси, экономикалық, әлеуметтік, әскери билік, сондай-ақ құдайдың немесе ата-ананың билігі болуы мүмкін[8].
Мемлекет билігінің түпкі мақсаты - адамдарды билеп-төстеу және оларды ұдайы қорқынышта ұстау емес, тағдырдың тәлкегіне қалдыру емес, керісінше, адам өзінің өмір сүру құқын өз мүмкіндігіне қарай пайдалануы үшін, оны сенімсіздіктен, қорқыныштан азат ету [9]
Кез-келген мемлекеттің түпкі мақсаты - өз азаматының бостандығын көдеп, еркіндігіне кепіл болу.
Биліктің барлық көріністерінің жиынтығы - билікті қоғам мен адам өмірінің ортақ бастауы ретінде де, қоғамды барлық ынтымақты және дау-жанжалды қарым-қатынастармен ұйымдастыратын дербес қоғамдық мазмұн ретінде де қарауға мүмкіндік береді[10,90-91б].
Биліктің қайнар көзі, негізі және тірегі халық болғандықтан, жұрт өз арасынан сайлап, қалаулысына билікті береді, ал, оны қас дұшпанына дейін мойындап отырған. Бұған Абай билігіне өз заманында-ақ қарсыластары жүгініске келіп отырғандығы дәлел. Бұл, әрине, бір жағынан Абай билігінің әділеттілігі болса, екінші жағынан - халықтың билікті сыйлап-қадірлеуінде. Ол кезде сайланбалы парашыл билердің өрбіп тұрған кезі болатын, соған қарамастан, көпшіліктің билікке деген дәстүрлі көзқарастан, дүниетанымнан аттап кете алмаушылық тән-ді. Аттап кете алмаушылықты амалсыз шара деп түсініп қалмау керек, бұл тұрғыда заң ғылымдарының докторы, профессор З.Ж. Кенжалиевтің еңбегінде былай делінген: Билікті және билік иелерін сылау керек, оларға қорқа, үрке қарауға болмайды деген ой-әуен тән еді қазақ қоғамына. Себебі, билік елге қызмет етеді, ал билік иесі - ел қызметшісі. Сондықтан оларды құрметтеп, мәпелеп ұстау керек, қадірін біліп, қасиетінің парқына жету керек деп түйіндейтін дала тұрғындары [11].
Билік ұғымының қазақи санада бірнеше астары болды... кең мағынада қамқорлықпен (үлкеннің, әлдінің), парасаттылықпен, көрегенділікпен, әділдікпен байланыстырылатын бағыт-бағдар беру, жол көрсету ретінде түсіндіріледі. Зорлық пен күш көрсетіп, қиянат пен өктемдік жасау - билікке жат құбылыс деп саналды. Екіншіден, билік ұғымы билік айту, билік құру мағынасында қолданылды, яғни биліктің бұл мағынасы - ақыл беру, кеңес беру, бірлесіп ортақ шешімге келу жағдайларын қамтитын. Сонымен бірге, бұл мағына сот жағдайларын да қамтитын ... сот билігінің (қызметінің) дербестену, даралану болмысының көрінісі еді. Үшіншіден, ол билік орнату мағынасында қолданылды. Бұлай ел басқару мүмкіндігіне ие болуы халыққа басшылық жасау, ел басқару жағдайларына сай келеді. Төртіншіден, биліктің (билеу), (билеп-жаншу), (билеп-төстеу) мағынасы болды. Бұл оның жағымсыз қатпары болатын. Күш (зорлық-зомбылық) көрсету, өктемдік білдіру оқиғалары осы аталған мағыналарға сай болатын. Қазақи сана биліктің кең (бірінші) мағынасына жоғары баға берді [12].
Ел басқарып, жұрт билеуде адам мен биліктің ара салмағы назар аударарлық дүние. Себебі, адам баласы биліктің басты қайнар көзі болғандықтан, билікті қолына алушы да сол, билік бағытталатын объекті де - өзі.
Қазақ дүниетанымында адамға баратын билік, оның соқпағын салатын - халық деген көзқарас қалыптасқан. А.И. Демидовтың еңбегінде билік пен адамның қатынасын түсіндіруде - екеуін біртұтас, ажырамас элементтер екенін ескере отырып, екі типке бөледі. Біріншісіне, адам баласы билікті әлеуметтік, рухани, діни мәселелерді шешу үшін пайдаланылатын құрал деп қабылдайтындарды жатқызады.Екіншісінде адам билікке жетуді мақсат, құндылық деп көз қалыптастырғандарды көрсетеді[13].
Заң психологиясындағы тұлға және құқықтық сана арақатынасы мәселесі ерекше орынға ие.заң психологиясында жеке адам мәселесі негізгі мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі уақытта құқық реформалармен қамтамасыз ететін кадрлық саясатты іске асыру қарқынды жүргізілуде.Осы орайда айта кететін жәйт, халықтың құқықтық мәдениетін, заң жөніндегі сауатын жетілдірудің тиімді жолдарын қарастырып, ең болмағанда күнделікті жиі қолданыста болатын заңдармен кеңінен таныстырып отыруды қолға алу керек сияқты. Заңгерлер ғана емес, заңға әрбір азамат жетік болғанда ғана қазіргі кезде қоғамда құқық органдарында қызмет ететін жеке тұлғалар жөніндегі алып қашпа сөздер азаймақ. Жалпы, қоғамда құқық сақшыларының қызметі туралы, алар орны, әсіресе бүгінгі таңда айрықша екенін мойындауымыз қажет. Құқық органы қызметкерлерінің атқарып отырған сан-салалы ауқымды істерге, әсіресе психологиялық қызметті пайдалану қажеттігін, құқықтық іс-әрекеттерде сөзсіз психолог маманның көмегінің олардың қызметінде маңызды екені қуантарлық жағдай.
Адам - құқық жүйесінде жеке тұлға әлеуметтік қарым-қатынасқа түсетін, сана соның ішінде құқықтық сана, қоғамдық тіршілік иесі ретінде көрінеді. Осыған байланысты заң психологиясында жеке тұлғаның ерекшеліктері маңызды екі аспектіде қарастырылады.
- қылмыскердің жеке тұлғалық құрылымын зерттеу және оған жағымды әсер ету;
- құқық қорғау,сот-тергеу ұйымдары жұмысына кандидаттардың тұлғалық кәсіби жарамдылығын анықтау және оларды мамандыққа психологиялық дайындау.
Жеке тұлға - бұл сана иесі ретінде нақты адам. Жеке тұлға өз қоғамның, тобының,құқықтық, эстетикалық, адамгершілік нормаларының иесі. Ол осы норманы орындап, ол үшін күреседі немесе керісінше бұл құқықты норманы бұзады және сол үішн жауапкершілікке тартылады.
Жеке тұлғаның мәнді қатынастарына материалдық жағдайларға, қоғамға, адамға, заң нормалары мен ережелеріне өз міндеттерімен құқықтарына саналы қатынасы жатады.
Осыған орай, жеке тұлғаның психологиялық құрылымын бірнеше бөліктерге бөлуге болады.
- құрылымның бірінші бөлігі жеке тұлғаның бағыттылығын немесе адамның болмыс қатынасын сипаттайды.
Бағыттылық әр алуан қасиеттерден, өзара байланысты қажеттіліктер мен мүдделер, идеялық құқықпен тәжірибелік әрекеттер жүйесінен құралады.
Соның өзінде бағыттылық компоненттерінің бірі дараланып шығады және жекешілік мәнге ие болады, ал қалғаны көмекші рөл атқарады. Дараланып шыққан бағыттылық жеке тұлғаның бүкіл психологиялық іс-әрекетін анықтайды;
- құрылымның екінші бөлігі жеке тұлғаның мүмкіншілігін анықтайды және іс-әрекетінің табысты болуын қамтамасыз ететін қабілеттілік жүйесін қамтиды;
- жеке тұлғаның құрылымдағы үшінші бөлігі мінез немесе адамның әлеуметтік ортадағы мінез-құлқын қамтиды.
- төртіншісі, басқару жүйесі болып табылады, оның әдетте Мен сөзімен белгілейді.
Жеке тұлға құрылымының біртұтастығын - оның бағыттылығы анықтайды. Жеке адамның бағыттылығы оның өмірі мен іс-әрекеттің әртүрлі сферасында көрінуі мүмкін.
Алайда,бағыттылықтың тереңдетілген мазмұны кәсіби бағыттылықпен сипатталады.
Құқық - мемлекет белгілеген баршаға міндетті әлеуметтік нормалар жүйесі.
Адам құқығы - азаматтың мемлекет бекіткен, мемлекет қорғайтын, мелекет кепілдік ететін құқықтық қатынастары мен негізгі құқықтары.
Құқықтық мемлекет - саяси - заңды теория бойынша, қоғамдық өмірдің барлық саласында заңның бәрінен биік, қожайындық орында тұруы; мемлекет пен оның органдарының заңмен бйланысып - байланғандығы; азаматтардың құқықтарының сот жолымен қорғалуы, мемлекет пен жеке тұлғаның өзара жауаптылығы қамтамасыз етілген мемлекет - құқықтық мемлекет болып табылады.
Құқықтық - әлеуметтік нормалар мен ережелер жиынтығы. Құқықтық реттелу жеке тұлға құқығымен қоғам міндеттері мен ара-қатынасына негізделеді.Құқық және міндеттер жеке тұлғаның қоғамдағы әлеуметтік қажеттіліктерін жүзеге асырудың формасымен кәсіби білім мен біліктілігі ретінде көрінеді.
Сондықтан бізге қазіргі заманға жоғары дайярлықтан өткен, білікті, егемендік мүддемізді қорғай алатын заңгер мамандар қажет.
Әрине, мемлкеттік органда қызмет ететін тұлғалар тарапынан кетіп жататын кемшіліктер азаматтардың оларға деген сенімсіздіктерін туығызады. Мысалы, істің қарау мерзімін созып, на атүсті қарап, қаралған істің хаттамасының дайын болмауы, үкімнің көшірмесін уақытылы бермеу, алдына арыз-шағыммен келген кісілерге көңіл бөлмеу, дұрыс қабылдамай, тіпті кейде қабылдамай қою, дөрекі мінез көрсету және т.б. толып жатқан мемлекет қазметшісіне жат қылықтар туындап, құқық органдарыны қызметшілерінің өзі құқық бұзушылыққа баратынын ашық айту керек.
Құқық бұзушылық дегеніміз - ақыл-есі дұрыс, заңмен белгіленген жасқа жеткен адамның құқық ережелеріне қайшы келетін кінәлі әрекеттер жасауы.
Осы саладағы өзекті мәселелер заңгерлік білім беру негізі, заңгерлік тәжірбиесі жоғары оқу орындары базасын қолға алып дамыту, психологиялық тұрғыда дайындалған заңгер мамандарды даярлау қажет.
Қазақстан Республикасының Конституциялық заңдарын жүзеге асыру Мемлекеттік қызметтің негіздерін күшейту, заңгердерлің тұлғалвқ ерекшеліктері мен адамгершілік бітістерін қалыптастыру мен кәсіби біліктігін жоғарылату т.с.с маңызды міндеттердің шешілуі құқық қорғау органдарындағы заңгерлердің кәсіби және тұлғалық ерекшеліктерінің сапасымен өлшенеді.
Қазақстан Республикасының құық қорғау органдарының жаңаша реформаларына байланысты заңгерлердің бойындағы кәсібилік, тұлғалық ерекшеліктерді қалыптастыру мен жандандыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады.
Қазіргі заңгер - бойынан жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың заңда көзделген және заңмен жол берілген құқықтары мен міндеттерін алып жүре алуға, құқықтық тәртіпті бұзуға жол бермей, осы жолда өзінің ерік-жігері мен тұлғалық, психикалық ерекшіліктерін көрсете білуге қабілетті маман.
Құқық қорғау органы қызметкерлерінің кәсіби және тұлғалық ерекшеліктерін зерттеу жеке тұлға дамуының үш сферасымен (танымдық, әрекеттік, жүріс-тұрыстық, қажеттілік-мотивациялық) шартталуымен байланысты, себебі оның психологиялық сапалық кәсіби әркетте көріну сипаты өте күрделі.
Мұндағы жеке тұлға дамуының алғашқы сферасы заңгердің дүниетанымын, оның кәсіби біліктілігін сипаттаса, екіншісі маманның қоғамдық және кәсіби белсенділігін анықтайды, үшіншісі маманның бағыттылығы мен кәсіби мотивациясын есепке алады.
Жеке тұлға құқықтық реттеу жүйесінде оның мінез - құлқының бағыттылығын анықтайтын мақсат, қызығушылық мотивтер жиынтығын игерген белсенді субъекті ретінде орын алады.
Құқық бостандығының толық жүзеге асуы, көбінесе жеке тұлға өзіне оның әлеуметтік бағдары құндылық бейнесі және психологиялық сапалары мен тәсілдеріне тәуелді болады.
Әлеуметтік құқықтық белсенділік, жеке тұлға өз-өзін жүзеге асыруы,оның ішкі әлеуметтік саяси және адагершілік потенциялы жүзеге асырудың тәсілі ретінде көрінеді.
Заң психологиясы құқық нормаларымен байланысты, ол заңгерден аса жауапкершілікті, шыдамдылықты, біліктілікті талап етеді.
Заңгердің кәсіби іс әрекетін психологиялық талдаулар көрсеткендей белгілі бір ақиқатты шындықты орнату үшін бірқатар кезеңдерден өтеді.
Бұл іс -әрекеттің төмендейгідей түрлерін бөіл шығаруға болады:
Танымдық, коммуникативті, ұйымдастырушылық, тәрбиелеу,
Заңгер іс-әрекетінің негізгі екі тобын бөлеміз, негізгі және қосымша.
Негізгі іс әрекет - заңгердің мақсат-міндеттеріне тікелей бағытталған. Оларға танымдық, конструктивті, тәрбиелеу жатады.
Іс-әрекеттің қоымша түріне коммуникативтілік, ұйымдастырушылық жатады.
Бұл іс-әрекет түрі негізгі іс-әрекеттің жүзеге асуын қамтамасыз етеді.
Құқық қорғау органдарының кәсіби іс-әрекеті мемлекеттік іс-әрекет. Мемлекет бұл органдар алдында азаматтардың қылмыстық зиянкесті әрекеттерінен қорғауға бағытталған, белгілі бір мақсатпен міндеттеуді қояды.
Құқық қорғау қызметкері болу үшін арнайы табиғи нышандардың болуы қажет емес.Құқық қорғау іс-әркеті үшін жүйке жүйесі, темпераменті типтері, мінез-құлқы, эмоциясының рөлі зор. Сондықтан осы мамандықта оқитын мамандар психология негіздері мен бірге заң психологиясын, практика лық психология негіздерін және т.б. жан-жақты меңгеруі тиіс. Себебі, әрбір құқық қорғау қызметкерінің іс-әрекетіне, адамдармен қарым-қатынасына қарап біз мемлекет қызметкерлеріне баға береміз.
Кез-келген заң қызметкерінің заңды жетік білуі - басты шарт. Бірақ, білім бар да, біліктілік бар емес пе. Біліктілік пен көрегенділік, ар-иман тазалығы, ұят пен намыс, қарапайымдылық пен кішіпейіл кәсіп иесі өз беделін арттыра түспесе, нұқсан келтірмейді. Осы тұста айта кететін бір нәрсе, осы салада қызмет ететін жастардың көпшілігі тек мамндық тың тар шеңберінде қалып қойған. Адамдықты айналып өтіп жатады. Заңға жетік болғанымен. Ойға орашолақ, тілге шорқақ не сөз білмейтін, не жөн білмейтін жас маман ертең елге қандай пайда келтіреді.
Ой анықтығынан барып анық сөз шығады. Ойлау мәдениетінен барып сөйлеу мәдениеті қалыптасады. Әрбір құқық қызметкерінің ойлау мәдениеті мен сөйлеу мәдениетін меңгеруі - бүгінгі күн талабы. Жалпы заңгерлер дайындалатын бөлімдерде психологиялық білімді тереңдетіп оқытумен қатар, ой-өрісін кеңейтетін, ар-ождан тазалығы мен адалдық, қоғамға қалтықсыз қызмет етумен қатар ұлт болашағына да алаң болар азаматтық борышты сезіну бағытында арнайы тәлімдік, тәрбиелік сабақтар қосымша жүргізілсе, бізідің Қазақстанда ертеңгі ізбасар буын тәрбиесіне қосылған үлес болар еді. Сонда ғана қарапайым халық сеніміне ие болады. Осы мәселені заңгерлер дайындайтын жоғарғы оқу орындарының басшылары мен педагогтары негізге алса деген ұсыныс бар.
Ал, В.Ф.Кон құқық қорғау қорғау қызметіндегілер адамгершілік негізде қызмет ету керектігі жөнінде айтқан.
Біздің тәуелсіз жас мемлекетіміз жаңа, түбірлі өзгерісті, яғни сапалы күйге көшуді жүзеге асыруда және демократия, әрі нарықтық қатынастар бәсекелестік жағдайына икемделгіш, әрі белсенді, жан-жақты дамыған дамыған жастарымыздан зор үміт күтілуде.
Заң қызметін жоғары дәрежеде меңгеріп, оны өзінің өмірлік мақсаты, жеке тұлғалық позициясы ретінде ұстанушы адам үшін, осы мамандықты таңдаудың кәсіби мотивациялық компоненттері мен болашақ іс-әрекетке деген кәсіби мотивациялық бағыттылығының маңызы зор.
Бұл мәселенің өзектілігін зерттеуші ғалым В.С.Мерлин Мотивтер адамның нақты жағдайлардағы белгілі бір әрекеттерге деген талпынысы.Тұлғаның бағыттылығы мотивтердің жүйесінен тәуелді болады деп тұжырымдайды.
Мотивацияның негізінде құндылықтар жүйесі, яғни жеке тұлғаның іс-әрекетінің сипаты мен мазмұнының ішкі талпыныс күші қалыптасады.
Кәсіби мотивацияның негізгі құрамы адамның қызығулары болып табылады.Сондықтан да адвокаттың кәсіби мотивациялық бағыттылығы қалыптасуы үшін олардың бойындағы тұлғалық болашақ кәсіби әрекетке деген тұрақты қызығуларды тәрбиелеу керек.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқына жолдауында Қазақстан өз даму сатысында жаңа табыстарға қол жеткізуде. Стратегиялық міндет: Қазақстан бәсекеге қабіллетті 50елдің қатарына енуі,-деді.Ұлттық қауіпсіздікті қамтамасыз етуді, діни экстремизм, халықаралық терроризм және есірткі саудасына қарсы күресті арттыру арқылы жетуге болатынын атап көрсетті. Қазақстан бүгінгі күні терроризм, ұйымдасқан қылмыс, заңсыз қару ,есірткі сату т.б қауіп қатермен күрес жолында дуние жүзі елдерінің одақтастастықты нығайту және кеңейту үшін қажетті жағдайларының бәрін жасауда. Орта Азия аймағындағы мемлекеттердің Одақтастығының артуының қазіргі заманғы қылмыс түрлеріне мемлекеттердің одақтастығының артуы қарсы тұра білудің кепілі.
1.2 Құқық қорғау қызметкерлерін психологиялық тұрғыдан зерттеу мәселелері
Құқық қорғау қызметінің мәселелерін психологиялық тұрғыдан зерттеу тарихы жүздеген жылдарды қамтиды. Ол сот өндірісі мәселесі мен Сот психологиясы атауынан бастау алады. Мұндай жағдай Заң психологиясы ғылымы пайда болғанға дейін, атап айтқанда 70-жылдарға дейін сақталып келді. Бұл ғылым саласының атауының өзгеруі оның пәніне жаңаша қарауды талап етті. Қоғамды құқықтық тәрбиелеудің, заңдылықты нығайтудың, құқық қорғау органдарының кадрларымен жұмыс істеу және оларды басқарудың, сотталғандардың түзелуінің психологиялық мәселелерін зерттеу басталды.
Қазіргі уақытта психологиялық ғылым едәуір түрде дамып, адамдар қызметінің барлық салаларына енді. Сондай-ақ, ол құқық қорғау органдары мен лауазымды тұлғалардың жұмысын жетілдіру үшін де қолданылады.
Заңгердің психологиялық мәдениеті қарым-қатынастың жоғары мәдениетін қамтамасыз ететін психологиялық білім, тәжірибелер мен әдістердің дамыған жүйесінің заңгерлерде болуын талап етеді. Психологиялық мәдениет заң саласындағы қызметтердің тиімділігін арттыруға әсер етеді.
Бұл жұмыстың өзектілігін дәлеледеп, заң психологиясы тақырыбын ашу үшін мынадай мақсаттар қойылады:
Заң психологиясын психология ғылымының бір саласы ретінде қарастыру
* Заң психологиясының пәнін, әдістерін, міндеттері мен жүйесін ашу.
1. Заң психологиясы - психология ғылымының бір саласы ретінде
Психология - адамдардың психикалық қызметінің заңдылықтары мен механизмдерін зерттейтін ғылым. Психология термині гректің психе (жан), логос (ғылым) деген сөздерінен шыққан, яғни адамның ішкі,
субъективті әлемі туралы ғылым болып табылады. Психология ұзақ уақыт бойы философияның құрамдас бөлігі болып келді және тек XIX ғасырдың ортасында ғана жеке ғылым саласы болып бөлінді. Қазіргі уақытта психология күрделі және көп тармақты ғылым саласына айналды. Психикалық қызметтің жалпы заңдылықтарын қарастыратын жалпы психологиядан басқа психологияның жеке және қосымша салалары бар. Нақты қызмет түрлерімен айналысатын адамдардың психикасының заңдылықтары мен механизмдерін зерттейтін қосымша салаларына мыналар жатады: еңбек психологиясы, оның ішінде жекелеген бөлімдері - инженерлік, авиациялық, ғарыш психологиясы, тану психологиясы, педагогикалық, әскери психология және заң психологиясы.
Заң психологиясы ғылымның әр түрлі салаларының белгілерін қамтиды және ол психологияға да, заңтануға да тиесілі болып табылады. Заң психологиясы қылмыстық-құқықтық, азаматтық-құқықтық, т.б. әр түрлі құқықтық қатынастардың салаларындағы адамдардың психикасының заңдылықтарын зерттейді.
2. Заң психологиясының пәні
Қазіргі уақытта ғылымның дамуы 2 жағдайда қарастырылады: бір жағынан, ғылымдардың өзара бір-бірінен ерекшеленуінен көрінсе, екінші жағынан, салалардың өзара араласуынан, интеграциясынан көрінеді. Бұл процесс ғылымның жаңа саласының пайда болуына алып келеді. Міне, заң психологиясы да психологиялық және құқықтық ғылымдардың араласуы, бірігуінен пайда болған.
Кез - келген ғылым саласының пәні болады, ол пән ретінде осы ғылым саласы зерттейтін қатынастар болады. Заң психологиясының пәні болып құқық әрекетінің саласында пайда болатын психикалық құбылыстар, механизмдер, заңдылықтар табылады.
3. Заң психологиясының міндеттері
Қоғамдағы адам өмірі көптеген жазылған және жазылмаған нормаларға
тәуелді. Қоғамның негізгі міндеті- өмір сүріп отырған қоғам талап етіп отырған мінез - құлық нормалары мен үлгілеріне сай жеке адамды қалыптастыру. Заң психологиясы психология мен заңтануды біріктірген қолданбалы білім саласы болып табылады. Заң психологиясы пән ретінде заң аясында пайда болған психикалық құбылыстардың даму заңдылықтарын үйрету болып табылады. Заң психологиясы ғылым ретінде өзінің алдына біршама міндеттер қояды. Оларды жеке және жалпы деп топтастыруға болады.
Жалпы міндеттеріне: заң және психологиялық білімдерге синтез
жасау. Заң категорияларының іргелі психологиялық мәнін ашу болып табылады.
Жеке міндеттеріне:
1. заң нормаларының тиімділігінің психологиялық шарттарын зерттеу;
2. қылмыскерді психологиялық тұрғыдан зерттеу, қылмыстық мінез -
құлықтың мотивтерін ашу;
3. қылмыстың алдын алудың қоғамдық психологиялық негізін әзірлеу;
4. түрлі заң қорғау іс әрекетінің психологиялық заңдылықтарын зерттеу (тергеушінің,прокурордың, судьяның т.б.);
5. түзеу мекемелеріндегі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz