Қазақстан Республикасының парламенті туралы

Кіріспе

Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған «бір буынды» өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары өкідці орган ретінде 1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-інің 1978 жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекетеік биліктің жоғары органы органы ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көрсетілген Республика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге кұқылы болды. Басқаша айтканда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлык мөселелерді шешу құқығын иеленеді. Жоғары өкілді органның бірыңғай билігінің мәні, міне, осында. Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі Парламентгей болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұракты жұмыс істейтін жоғары өкілді органдар болған жок.
Қазақстан Республикасынын мемлекетгік тәуелсіздігі туралы заң мемлекетгік билікті заң шығару, аткару және сот тармақтарына бөлу принципін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм кұруға қарай маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті Республиканың бірден-бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды. Конституцияның Жоғарғы Кеңеске кең өкілетгілік бергендігі сондай, мемлекетгік билікті бөлісу принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен бірге тежемелік және тепе-тендік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйгіп, 1993 жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықгы құқықтық базасын жасады. Тұрақты жұмыс істемейтін Жоғарғы Кеңес, әрине, өз қызмегін толық атқара алмады. Жоғарғы Кеңес қызмегінің дәрменсіздігіне сын айту ретсіз де болар еді. Жаңа ұлтгық құқықтық саясатгы негізіне алған зандарды 12-сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда, Жоғарғы Кеңес Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орныққан жоқ.

Пән: Мемлекеттік басқару
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Парламент Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңес деп аталған бір буынды өкілетті органының орнына келді. Жоғарғы Кеңес жоғары өкідці орган ретінде 1937 жылғы Қазақ КСР Конституциясымен белгіленді. Қазақ КСР-інің 1978 жылғы Конституциясы да Жоғарғы Кеңесті мемлекетеік биліктің жоғары органы органы ретінде таныды. Ол КСРО Конституциясы мен Қазақ КСР Конституциясында көрсетілген Республика құзырындағы барлық мәселелерді шешуге кұқылы болды. Басқаша айтканда, Жоғарғы Кеңес еліміздің мемлекеттік өміріндегі барлык мөселелерді шешу құқығын иеленеді. Жоғары өкілді органның бірыңғай билігінің мәні, міне, осында. Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі Парламентгей болмады, өйткені онда билік бөлісу және тұракты жұмыс істейтін жоғары өкілді органдар болған жок.
Қазақстан Республикасынын мемлекетгік тәуелсіздігі туралы заң мемлекетгік билікті заң шығару, аткару және сот тармақтарына бөлу принципін жариялады. Осының нәтижесінде Парламент және парламентаризм кұруға қарай маңызды бір қадам жасалды.
Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясы Жоғарғы Кеңесті Республиканың бірден-бір заң шығарушы және өкілді органы деп таныды. Конституцияның Жоғарғы Кеңеске кең өкілетгілік бергендігі сондай, мемлекетгік билікті бөлісу принципі шын мәнінде мүлдем болған жоқ. Сонымен бірге тежемелік және тепе-тендік жүйесі де орнықтырылмады. Сөйгіп, 1993 жылғы Конституция мемлекеттік биліктің қайшылықгы құқықтық базасын жасады. Тұрақты жұмыс істемейтін Жоғарғы Кеңес, әрине, өз қызмегін толық атқара алмады. Жоғарғы Кеңес қызмегінің дәрменсіздігіне сын айту ретсіз де болар еді. Жаңа ұлтгық құқықтық саясатгы негізіне алған зандарды 12-сайланған Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесі қабылдады. Алайда, Жоғарғы Кеңес Парламент бола алған жоқ және Қазақстанда парламенттік республика орныққан жоқ. Н.Ә.Назарбаевтың пікірінше, Қазақстан үшін парламентгік республиканың орнықтырылмағанының себебі, онда ...парламен таризмнің дәстүрі мен мөдениеті, көп партиялылықтың дамыған жүйесі болмады және, ең бастысы, мұның бәрін халықтың қалың көпшілігінің санасы қабылдамады. Бүгінгі танда бізде ол жоқ.
Бұл үшін уақыт керек. Президентгік басқару жүйесі елді басқарудың тиімді прогрессивті әдісі болып шығуы мүмкін.
Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясын- да Парламент заң шығару қызметін жүзеге асыратын жоғары өкілді орган ретінде сипаттадцы. Кдзақстан Республикасының Парламенті жоғары өкілді орган ретінде, өкілді демократия органы ретінде де әрекет етеді. Халық тікелей ғана емес, Парламент арқылы да өзінің саяси еркін білдіреді.
Парламент, сондай-ақ заң шығару қызметін жүзеге асыратын орган да болып табылады. Мұндай нысандама Қазақстан Республикасының 1993 жылғы Конституциясының Жоғарғы Кеңестің бірден-бір заң шығарушы орган ретіндегі сипаттамасынан ерекшеленеді. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында Парламент бірден-бір заң шығарушы орган болып есептелмейді. Себебі Конституцияда көзделген жағдайда Президент заң шығару кызметін атқара алады.
Заң шығару қызметімен бірге Парламент, шектеулі көлемде болса да, атқарушы биліктің қызметін де бақылай алады. Парламент Республиканың бюджетін және оның орындалуы жөнінде Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі Есеп комитетінің есебін бекітеді, бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді. Парламент Үкімепің бағдарламасын мақұлдауы немесе қабылдамай тастауы және Үкіметтің қызметіне сенімсіздік білдіруі мүмкін.
Қазақстан Республикасы Конституциясы бірінші рет Парламенттің екі Палаталық (Сенат және Мәжіліс) құрылымын бекітті.
Мәжіліс Қазақстан Республикасының барлық азаматтарыньщ тілегін білдіреді, яғни Мәжіліс депутаттары жалпы сайлауларда сайланады. Сенатқа депутатгардың бір бөлігі жанама сайлау арқылы сайланады, енді бір бөлігін Президент тағайындайды. Сенат депутаттары әкімшілік-аумақтық бірліктердің мүдцелерін, жергілікті пікірлерді білдіреді. Сонымен бірге Сенат -- бүкіл Республика органы. Сондықтан Мәжіліс қабылдаған заң жобасы Сенат мақұлдағаннан кейін күшіне енеді.
Қазақстан Республикасы Парламентінің Палаталарына айрықша өкілетгіктер берілген, олар өз құзырегіндегі мәселелерді дербес шеше алады. Конституция Парламент Палаталарының бірлескен отырысының құзыретівдегі мәселелерді қарастырған (53-бап). Қазақстан Республикасы Парламент Палаталары бірлескен отырыстарывда мемлекетгің айтарлықтай кең көлемді мөселелерін карап, шеше алады. Турасын айтқанда, Қазақстан Парламенті қызметінің ерекшеліктерінің бірі осында болса керек. Бұл Парламенттің қү зыретіне ықпал етеді. Парламент Палаталарының бірлескен отырыстарының қарауына жатқызылатын мөселелер тізбесі белгіленген. Қазақстан Республикасы Конституциясы Парламенттің құзыреті ұғымы туралы ойларды тұтастай жинақтайды.

Парламент палатасының депутаттарының өкілеттігі
Депутат Парламент сессияларында және ол оның құрамына кіретін органдарының отырыстарында қаралатын барлық мәселелер бойынша шешуші дауыс құқығын пайдаланады.
Депутат Парламенттің және оның Палаталарының үйлестіруші және жұмысшы органдарына сайлауға және сайлануға құқылы; сессияның күн тәртібі бойынша ұсыныстар мен ескертулер енгізуге, Парламент сессиясында Палаталарға есеп беретін лауазымды адамдардьщ есебін тындау туралы ұсыныс енгізуге; депутаттардың сауал салуға, Парламент қабылдайтын зандар, қаулылар, басқа да актілердің жобаларына түзетулер енгізуге, азаматтардың қоғамдық маңызы бар өтініштерімен депутатгарды таныстыруға, баска да өкілеттіктерді жүзеге асыруға құқылы.
Парламент депутатының өкілеттігі орньшан түскен, ол қайтыс болған, соттың заңды күшіне енген шешімі бойынша депутат іс-әрекетке қабілетсіз, кдйтыс болған немесе хабарсыз кеткен деп танылған жағдайларда және Конституция мен конституциялық занда көзделген өзге де жағдайларда тоқтатылады.
Парламент депутаты мынадай жағдайларда: 1) егер Қазақстаннан тыс жерге тұрақты тұруға кетсе; 2) егер оған қатысты сот үкімі заңды күшіне енсе;3) егер ол Қазақстан азаматтығын жоғалтса өз мандатынан айырылады.
Осыған байланысгы Мәжіліс депутатгарының едәуір бөлігі 2007 жылғы 21 мамырдағы Заңмен тепе-тең сайлау жүйесі бойынша партиялық тізіммен сайланатын болады, депутаттық өкілетіікті тоқгатудың жаңа тәртібі белгіленді. Мәжіліс депутаты, егер: 1) ол саяси партия қатарынан шықса немесе шығарылса; 2) депутат сайланған саяси партия қызметін тоқтатса өз мандатынан айырылады.
Сенаттың Президент тағайындаған депутаттардың өкілетгігі Президенттің шешімі бойынша тоқтатылуы мүмкін. Егер Парламент -- Сенат пен Мөжіліс -- таратылса, онда Парламентгің барлық депутатгарының өкілеттігі тоқтатылады. Егер Парлменттің тек Мәжілісі таратылса, Мөжіліс депутаттарының ғана өкілеттігі тоқтатылады. Депутатгардың өкілетгігін тоқтату немесе одан айыру туралы шешімді, өз депутаттарының жалпы санының көпшілік дауысымен Республиканың Орталық сайлау комиссиясының ұсынысы бойынша, тиісті Парламент Палатасы қабылдайды.
Депутат Парламент және оның құрамына кіруге тиісті органдарының жұмысына, Парламент сессиясына, оның Палатасының отырыстарына қатысуға міндетгі. Депутат дауыс беру құқығын жеке өзі жүзеге асырады. Оның дауысын баска депутатка беруге құқығы жоқ. Палата Бюросының, оның тұрақты комитеттерінің, Парламент комиссияларының және оның Палаталарының құрамына кірген депутат оның қарауына кез келген мәселені енгізуге, мәселелерді қарауға әзірлеуге, ол бойынша талқылау мен оны қабылдауға қатысуға, сондай-ақ қабылданған шешімдердің жүзеге асырылуын ұйымдастыруға, олардың орындалуын бақылауға құқылы. Ол Парламентгің өзі құрамына кірген органының шешімімен келіспесе, өз көзқарасын Парламент сессиясында мәлімдеуге немесе ол туралы жазбаша нысанда хабарлауға құқылы. Палата Бюросының, оның комитеттерінің, комиссияларының құрамьша кірмеген депутатгар аталған органдардың отырыстарына белсенді түрде қатыса алады.
Депутаттық сурау салу Парламент Палаталарының бірлескен және бөлек отырыстарында депутаттың мемлекеттік органдардың лауазымды тұлғаларының Парламент сессиясына осы органның немесе лауазымды тұлғаның құзыретіне кіретін мәселелер жөнінде Парламент сессиясында негізделген түсініктеме беруін немесе өз көзқарасын баяндауьш ресми сұраған талабы болып табылады.
Парламент депутаты Премьер-Министрге және Үкімет мүшелеріне, Ұлттық Банктің Төрағасына, Орталық сайлау комиссиясының Төрағасына және мүшелеріне, Бас прокурорға, Ұлттық қауіпсіздік комитетінің Төрағасына, Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің Төрағасы мен мүшелеріне сұрау сала алады. Бұл ретте Бас прокурорға салынған сұрау қылмыстық қудалау функцияларын жүзеге асыруға байланысты мәселелерге қатысты болмауы тиіс.
Депутаттық сұрау салу ауызша немесе жазбаша түрде болуы мүмкін және лауазымды нақты адамға арналуы тиіс. Сұрау салу және оған жауап беру тәртібі Қазақстан Республикасы Парла- ментінің Регламентімен айқындалған.
Лауазымды адам қойылған сауалға Парламенттің немесе Палаталардың жалпы отырысында жауап беруге міндетті. Депутат- тық сауалға берілген жауап және оны талқылаудың нәтижесі бойынша Парламенттің немесе оның Палаталарының қаулысы қабылданады.
Депутаттар Парламентте бірлесуді ұйымдастыруға құқылы.
Фракция -- белгіленген заң тәртібімен тіркелген саяси партияны немесе өзге қоғамдық бірлесуді білдіретін депутатгардың ұйымдасқан тобы; ол Парламенттегі тиісті саяси партияның немесе өзге қоғамдық бірлестіктің мүддесін білдіру мақсатыңда құрылады. Депутатгың қайсыбір фракцияға мүшелігі депутаттық топқа кіруі үшін кедергі болмайды.
Депутаттық топ -- сайлау округтеріндегі бірлескен қызметінде өздерінің өкілетгігін жүзеге асыру мақсатында депутаттар- дың бірлесуі.
Депутаттық бірлестіктер Палата Бюросында тіркелуі тиіс. Кезінде бірде-бір депутатгық бірлестіктерге кірмей қалған Мәжіліс депутаттары кейін бірлесгік мүшелерінің келісімімен оның кез келгенінің қатарына кіре алады. Депутаттық бірлестіктердің ішкі жұмысын депутатгар дербес жүргізеді. Парламент Регламентіне сәйкес депутатгық бірлестіктердің өкілдері фракцияньң, топтың атынан:
Парламент пен Палаталардың отырыстарында талқыланатын мәселелерді қарау тәртібі және оның маңызы бойынша күн тәртібіне ескертулер мен ұсыныстар енгізуге;
Парламент немесе оның Палаталары сайлайтын немесе тағайындайтын, не Парламент тағайындауға келісім беретін лауазымды адамдардьщ кандидаттары бойынша пікір білдіруге;
Парламент, оның Палаталары қабылдайтын зандардын, қаулылардың, басқа да актілердің жобаларына түзету ұсынуға;
Парламент депутаттарын азаматшрдын өтініштерімен, фракциялар, депутаттық топтар кабылдаған шешімдермен таныстыруға;
депутаттық бірлестіктердің қызметі үшін қажетті материалдар мен құжаттарды мемлекеттік органдардан және лауазымды адамдардан сұратып алдыруға құқылы.
Депутат өз қызметін төуелсіз жүзеге асырады. Лоббизмді заңды түрде реттеу депутаттың төуелсіздігіне заңдық кепілдіктің бір түрі болып табылды. Алайда, осы мәселе Қазақстан Республикасының конституциялық заңдарыңда ретгелмеген. Осыған байланысты заң шығару процесінде әр түрлі көлеңкелі саяси күштердің Парламент депутатгарына ықпалы туралы әр түрлі пікір айтылып жүр. Директорлық лоббидің, салалық лоббидің, криминалды лоббидің және басқаларының бар екендігі айтылады. Алайда, мұндай пікірді тексеру де, оның бетін ашу да өте қиын.
Депутатқа немесе оның жақын туысқандарына депутатгық міндетін дәл атқаруға кедергі келтіру мақсатында қандай да болсын нысандағы іс-әрекет Республика заңдарына сәйкес жауаптылыққа тартылады. Депутатгың алдыңда өз міндетін орындамаған, оған жалған ақпарат берген, депутаттық қызметтің кепілдігін бұзған мемлекетгік органдар мен қоғамдық бірлесгіктердің, жергілікті өзін-өзі басқару органдарыньщ лауазымды адамдары заңға сәйкес жауап береді.
Қазақстан Республикасының Конституциясьша сәйкес, депутат сайлаушылар өз депутатына аманат тапсыратын императивті мандатпен байланысты емес, және егер депутат сенімді ақтай алмаса сайлаушылар оны кері қайтарып ала алады. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы бойынша депутат тек өз сайлаушыларының ғана емес, Қазақстанның бүкіл сайлаушыларының өкілі болып табылды. Сондықган Парламент депутаты қайсыбір императивті мандатпен байланысты емес (52-баптың 1-тармағы). Сайлаушылардың депутатты кері шақырып алу құқығының болмауы депутат сайлаушылар алдында жауап бермейді деген сөз емес. Парламентгік каникул кезінде депутатгар өздерінің сайлау округтеріне шықты, сайлаушыларымен кездесті олардан түскен ұсыныстарды, өтініштерді қара- ды, өз өкілеттігі шегінде сайлаушылар көтерген мөселелердің дұрыс жөне уақтылы шешілуіне жөрдемдесті, қоғамдық пікірді зерделеді және қажет кезінде тиісті мемлекеттік билікке, қоғамдық бірлестіктерге ұсыныстар енгізу мүмкіндігі болды.
2007 жылғы 21 мамырдағы Заң Конституцияның депутат қайсыбір императивті мандатпен байланысты емес деген қағидасының күшін жойды. Саяси партиялардың тізімі бойынша сай- ланған депутаттар белгілі бір мән-жайларда депутаттық манда- тынан айырылады. ҚР Конституциясының 52-бабының 5-тармағында: Парламент депутатының өкілеттігі орнынан түскен, іс-әрекетке қабілетсіз деп танылған, Парламент таратылған және Конституцияда көзделген өзге де жағдайларда тоқтатылады деп жазылған.
Конституциялық Кеңестің аталған қаулысында ҚР Конституциясының 50-бабыньщ 3-тармағында және 51-бабының 5-тармағында партия таратылған немесе партия мүшесі оның құрамынан шыққан жағдайларда, себептеріне қарамастан, Мәжілістегі саяси партиялардың партиялық тізімдер негізіндегі тепе-тең өкілдіктері туралы айтылған. Депутаттық мандатгы тепе-тендік негізде партия тізіміндегі келесі адам ауыстыруы тиіс. Әйтпесе Конституцияның 50-бабының 3-тармағы және 51-бабының 5-тармағы бұзылатын болады, саяси партиялардьщ өкілдігі тепе-тең болмайды. Конституциялық Кеңестің пікірі бойынша Конституцияньщ саяси партиялардьщ тепе-тең өкілдігі жөніндегі ережесі Парламент сайлауының қорытындысы бойынша депутатгық мандатгарды бөлу кезінде ғана қолданылмайды, сондай-ақ депутаттық маңцаттың партиялық тізім бойынша ауыстырылуын Парламент Мәжілісінің бүкіл өкілеттігі мерзімінде реттейді. Конституциялық Кеңес депутаттың өз мандатын басқаға беруі оның депутаттық өкілеттіктігін қайтарып алу немесе өкілетгіктен айыру емес, тізімі бойынша сайланған партиядагы мүшелігін тоқтатқан депутаттың мандатынан айырылуы болып табылатынын атап көрсетті. Сөйтіп, Конституциялық Кеңес Констатуцияда жоқ нормативтік ережені қалыптастырды. Констагуциялық Кеңес өз көзқарасын Конституция нормаларының оның ортақ ережелерімен жөне принциптерімен логикалық өзара байланыста жөне сабақтастықта екенін назарға алумен түсіндіреді.
Депутатгық қызмет мәселелері бойынша депутат мемлекетгік органдар мен ұйымдарға, қоғамдық бірлесгіктерге кедергісіз кіру кұқығын, олардьщ баспшлары мен басқа да лауазымды адамдарының кідіріссіз қабылдауы құқығьн пайдаланады.
Парламент депутаттары -- Қазақстан Республикасының азаматы, сондықтан олардьщ еліміздің азаматгарьша көзделгеңдей барлық құқыктары мен бостандықгары бар. Заң Парламент депутатгарыньщ құқықгары мен бостандықтарын қалған азаматтардың құқықгары мен бостандықтарын қорғағаңдай қорғайды. Сондықган, мысалы жеке депутат та, соңдай-ақ тұтас Парламент те өзінің арнамысына, қадір-қасйетіне келгірілген әрекеттерден қорғану құқығъна ие.
Парламент құзыреті
Атап көрсетілгендей, заң Парламенттің тұтас құзыретін, Сенатгың ерекше құзыретін жөне Мөжілістің ерекще құзыретін белгілейді.
Бұл арада, тұтас алғанда Қазақстан Республикасы Парламенті Мөжілісінің Төрағасы 1997 жылғы 29 қыркүйекте Казақстан Республикасы Конституциясының Парламент пен оның Палаталарыньң өкілеттігін белгілейтін 53-57-баптарына ресми түсініктеме беруді сұрады. Жүгіністе Парламентің өкілетгігін кеңейтудің мүмкіндігі немесе мүмкін еместігі туралы, сондай-ақ Парламентке заңдарға, оның ішівде конституциялық та заңдарға түсініктеме жасау міндетін жүктеу жөнінде мәселе қойылды. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесі өзінің 1997 жылғы 15 қазандағы қаулысында Қазақстан Республикасының Конституциясында Парламентке барынша кең өкілеттік белгіленгені және Парламенттің өкілеттігі ауқымын жай немесе конститулық заң қабылдау арқылы өзгертудің көзделмейтіні туралы тұжырым жасаған. Парламентгің өкілеттігін кеңейту немесе тарылтуға тек Конституцияға өзгіерістер мён толықтырулар енгізу арқылы ғана жол берілу мүмкін.
Қазакстан Республикасының Конституциясында Конституциялық Кеңес қаулысында Парламенттің зандарға, оньң ішінде конституциялық зандарға ресми түсініктеме беру кұқығы көзделгені айтылады. Парламенттің құзыретін де ерекше деп атауға болады, өйткені бұл мәселелер Сенаттың да, Мәжілістің де қарауына жатқызылмайды. Парламенттің құзіретіндегі мәселелер тек Парламент Палаталарының бірлескен отырсында ғана қаралады.
Парламент Падаталарьның 1996 жылғы 20 мамырдағы бірлесқен отырысында қабылданған Казақстан Республикасы Парламентінің Регламенті Палаталардың бірлескен отырыстарын өткізудің шарты мен тәртібін, Сенат жөне Мәжіліс регламенттерімен реттелмеген мөселелерді қарау кезінде олардың өзара қарым-қатынасының, Палаталардың бірлескен орғандарын қалыптастыру жөне оның қызметін ұйымдастыру тетігін белгілейді.
Қазақстан Республикасының Парламенті өз жұмысын сессиялық төртіппен жүзеге асырады. Парламент сессиясы Палаталардың, Палаталар Бюроларының, Палаталардың тұрақты комитеттері мен бірлескен комиссияларының бірлескен және жеке отырыстарынан тұрады. Жаңа сайланған Парламенттің бірінші сессиясын сайлаудың қорытындысы жарияланып, әр Палатада депутаттардың кем дегенде үштен екісі сайланғаннан кейін әрі кеткенде отыз күннің ішінде Президент шакырады. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.