Ас қорыту жүйесінің ағзалары

Кіріспе

Ас қорыту мүшелеріне тағам физикалық және химиялық өңдеуден өтіп , нәрлә заттар анағұрлым қарапайым заттарға қорытылады, қанға сіңеді. Адамың денесі ас қорыту мүшелері арқылы жасушалардың өсуі мен жаңаруы үшін қажетті заттарды қабылдайды, денені энергиямен қамтамасыз етеді.
Ас қорыту жүйесі 2 үлкен топқа бөлінеді:
1.Ас қорыту жолы
2.Ас қорыту бездері
Ас қорыту жолы ұзыннан жатқан түтікше .
Оның ішкі қабырғасы қоректік заттармен тығыз байланысты болады. Жалпы ұзындығы 8-10 м-ге дейін, олардың құрылысы , пішіні әртүрлі болып келеді .Ас қорыту жолдары тыныс мүшелер, қабырғалары үш қабаттан тұрады:
1.Ішкі шырышты және шырыш асты қабаты (слизистая оболочка,tunica mucosa)
2.Бұлшық ет( мышечная оболочка,tunica muscularis )
3.Сір қабаты( серозная оболочка, tunica serosa)
1.Ішкі шырышты қабаты (слизистая оболочка )барлық ас қорыту мүшелерінің ішкі бетін астарлап , астың қорытылуына қатынасады. бұл қабат түрлі кілегей және дәнекер ұлпалардан тұрады. Шырышты қабатты кілегей ұлпасымен бірге бірыңғай салалы бұлшық ет талшықтары болады.Осы талшықтар арқылы бұл қабат кілегей асты қабатымен байланысты.

Пән: Медицина
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Пән: Анатомия

Тақырыбы: Ас қорыту жүйесінің ағзалары

Мазмұны

1. Ас қорыту жүйесіне жапы сипаттама----- 4-бет

2. Ауыз қуысы-құрылысы, қызметі ------ 5-10бет

3. Жұтқыншақ- құрылысы, қызметі ------- 10-11 бет

4. Өнеш- құрылысы, қызметі -------- 11-12бет

5. Ас қазан- құрылысы, қызметі --------- 12-13бет

6. Аш ішек- құрылысы, қызметі -------- 14бет

7. Тоқ ішек- құрылысы, қызметі -------- 15бет

8.Бауыр- құрылысы, қызметі ---------- 15-16бет

9.Өт қуығы- құрылысы, қызметі ---------- 16бет

10.Ұйқы безі- құрылысы, қызметі --------- 17 бет

АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ

( система органов пищеварения , systema digestorium )

Ас қорыту мүшелеріне тағам физикалық және химиялық өңдеуден өтіп , нәрлә
заттар анағұрлым қарапайым заттарға қорытылады, қанға сіңеді. Адамың
денесі ас қорыту мүшелері арқылы жасушалардың өсуі мен жаңаруы үшін
қажетті заттарды қабылдайды, денені энергиямен қамтамасыз етеді.

Ас қорыту жүйесі 2 үлкен топқа бөлінеді:

1.Ас қорыту жолы

2.Ас қорыту бездері

Ас қорыту жолы ұзыннан жатқан түтікше .

Оның ішкі қабырғасы қоректік заттармен тығыз байланысты болады. Жалпы
ұзындығы 8-10 м-ге дейін, олардың құрылысы , пішіні әртүрлі болып келеді
.Ас қорыту жолдары тыныс мүшелер, қабырғалары үш қабаттан тұрады:

1.Ішкі шырышты және шырыш асты қабаты (слизистая оболочка,tunica
mucosa)

2.Бұлшық ет( мышечная оболочка,tunica muscularis )

3.Сір қабаты( серозная оболочка, tunica serosa)

1.Ішкі шырышты қабаты (слизистая оболочка )барлық ас қорыту мүшелерінің
ішкі бетін астарлап , астың қорытылуына қатынасады. бұл қабат түрлі
кілегей және дәнекер ұлпалардан тұрады. Шырышты қабатты кілегей ұлпасымен
бірге бірыңғай салалы бұлшық ет талшықтары болады.Осы талшықтар арқылы
бұл қабат кілегей асты қабатымен байланысты.

Ішкі шырышты қабатта қан, лимфа тамырлары ,жүйке ұштары көп
орналасқан.Сонымен бірге сөл секрет шығарып тұратын бездерге бай.

Шырыш асты қабатының негізгі борпылдақ дәнекер ұлпа.Ол ет қабатына бос
жабысқандықтан , шырыш қабат қабыршақтанып тұрады.

2.Бұлшық ет қабаты( мышечная оболочка) .Тек тіл мен өңештің жоғарғы
бөлігінде ғана көлденең жолақты бұлшық еттер болады, ал қалған бөліктер
бірыңғай салалы бұлшық еттерден тұрады.Асқазанның,ішектердің

қабырғасындағы бұлшық еттер көлденең және ұзына бойына екі бағытта
орналасқан .Олардың кезекпен жиырылып ,босаңсуы нәтежиесінде бұл мүшелерде
қимыл толқыны перестальтика пайда болады.

3.Сір қабаты (серозная оболочка) іш қуысындағы барлық мүшелерді сыртынан
қаптап тұрады.Ол негізінен дәнекер ұлпалар талшықтан құралған.Сір қабаты
жазық кілегеймен қапталған, беті үздіксіз сір сұйығымен шыланып
тұрғандықтан мүшелердің бір-бірімен үйкелісі азаяды.Ас қорыту жолының
кейбір мүшелерінде өңеш сір қабаты болмайды,оның орнына борпылдақ
талшықты дәнекер ұлпа адвентиция қабаты қаптап тұрады.

Ауыз қуысы( полость рта – cavitas oris) ас қорыту жолының басталатын
мүшесі.Ауыз қуысындағы тағамның сапасы анықталып,біршама химиялық,
механикалық өңдеуден өтеді.

Сілекей ферменттері тағам құрамындағы көмірсуды ыдырытып , ас
түйіршіктерін жұтуға дайындайды.

Ауыз қуысы -ауыз кіреберісінен және меншікті ауыз қуысынан тұрады.

Ауыз кіреберісі – (преддверие рта- vestibulum oris )тістер,қызыл иек
,жоғарғы,төменгі еріндер арасындағы қуыс.Еріндер мен қызыл иектің ауыз
кіреберістеріне қараған беттері шырышты қабатпен қапталған.

Қызыл иек-( десна -gingivae )тістердің мойнын ,жоғарғы және төменгі жақтың
альвеолар өсінділерін жауып тұратын шырышты қабат.Жоғарғы және төменгі
еріндердің ортасынан қызыл иекке шырышты қабаттың қаптары тартылған.Бұл
қаптар "ерін үзенгісі" деп аталады.

Ұрт (щекa- bussa) ұрт бұлшық етінен пайда болған.Ұрттың сыртын тері ,ішін
көп қабатты түлемейтін мүйізді кілегей жауып тұрады.Ұрттың терісі мен
бұлшық еттерінің арасында қалың май қабаты болады.Бұл май қабаты әсіресе
балаларда дамыған.Ұрттың терісі жұқа ,онда түктің түбі ,май және тер
бездері болады.

Ауыз қуысының шекарасы жоғарысында қатты және жұмсақ таңдаймен, алдында
,бүйірінде қызыл иекпен ,тістермен ,төменінде ауыз диафрагмасымен
шектелген.

Қатты таңдай(твердое нёбо-palatum durum)ауыз қуысын мұрын қуысынан бөліп
тұрады.Оның негізі- жоғарғы жақтың таңдайшасы мен таңдай сүйегінен пайда
болған.Шырышты қабаты сүйек қабына берік жабысып тұрады.Қатты таңдайда
көлденең қатпарлар бар,олар астың жылжуына көмектеседі.Қатты таңдай әрі
қарай жұмсақ таңдайға өтеді.

Жұмсақ таңдай( мягкое нёбо-palatum molle)шырышты қабатпен жабылған, бұлшық
ет табақшасы.Оның артқы ,ортаңғы бөлігінде тілше, ал екі бүйірінде жұп
таңдай доғалары бар; біреуі тілдің түбінен басталатын жұтқыншақ
доғасы.Осы екі доғаның арасында екі ойық бар.Бұл ойықта қорғаныс қызметін
атқаратын таңдай безі немесе бадамша безі орналасқан.Бадамша безі
–лимфоциттер жасап шығаратын лимфа бездерінің шоғыры.Оның бетінде
шұңқырлар немесе крипталар бар.Крипталарда лимфоциттер болады.Жұмсақ
таңдайдың негізінде көлденең бұлшық еттер орналасқан.

1.Таңдай пердесін керетін бұлшық ет- ( мышца, напрягающая нёбную занавеску-
m. tensor veli palatini) сына сүйектің қырынан басталып, қанатшасын орап
өтеді және есту түтігінің шеміршекті бөлігінен басталып , жұмсақ таңдайдың
сіңірімен бітіседі.Бұлшық ет жиырылғанда таңдайды керіп , тартып,есту
түтігін кеңейтеді.

2.Таңдай пердесін көтеретін бұлшық ет – (мышца, поднимающая нёбную
занавеску- m. levator veli palatini)жұп, түп бaғытталған.Самай сүйегінің
пирамидасынан , есту түтігінің шеміршек бөлігінен басталып,жұмсақ таңдайдың
сіңірімен бітіседі.Бұлшық ет жиырылғанда ,жұмсақ таңдай көтеріледі.

3.Таңдай- тіл бұлшық еті ( нёбно- язычная мышца-m. palatoglossus) және
таңдай- жұтқыншақ бұлшық еті,жұп бұлшық еттер.Тілден және жұтқыншақтың
қабырғасынан басталып , жұмсақ таңдайдың сіңірімен бітіседі.Бұлшық ет
жиырылғанда жұмсақ таңдай төмен түседі.

4.Тілшік бұлшық еті -(мыщца язычка- m.uvulae)тақ тілшенің ,жұмсақ таңдайдың
негізінен басталады.

Тіл -(язык,lingua) шырышты қабатпен қапталған ,бұлшық етті мүше.Тіл дәмді
сезеді , тағамның ауыз қуысында араласуына ,жылжуына , сөздің пайда
болуына қатынасады.Тілдің 3 бөлігі – түбі ,денесі ,ұшы бар.

Тіл түбірі тіл асты сүйегі мен көмекей үсті шеміршегіне бекіген.Тілдің
дөңес бетін жотасы дейді.Тілдің жотасы дәм сезетін жүйке ұштарына
бай.Тілдің жотасында бұртікшелер орналасқан, олардың бірнеше: жіпше,
жапырақша,конусше, саңырауқұлақша, бүртік түрлері бар.Жіпше және конусше
бүртікшелер жалпы сезу қызметін атқарады,тілдің денесінде және ұшында
болады.Ал жапырақшасы тілдің екі бүйірінде , саңырауқұлақшалары тілдің
ұшында , екі бүйірінде кездеседі.Тілдің өрлі бүртіктері оның денесі түбірі
мен шекарасында бір қатардан доғал бұрыштанып тізілген.Олардың ортасында
тілдің соқыр тесігі бар. Тілдің төменгі бетінің шырышты қабатындағы екі
қатпар ауыз қуысының түбі мен тілдің ортасында сызық болып тартылып
тұрады.Бұл сызықтың екі жағында дөңес бар, оған тіл асты және төменгі жақ
асты бездерінің өзектері шығады.

Тілдің бұлшық еттері 2 топқа бөлінеді:

1.Қаңқа бұлшық еттері;

2.Тілдің өзінің бұлшық еттері

Қаңқа бұлшық еттері бас қаңқасынан басталып тілдің ішіне кіреді.

1.Жоғарғы және төменгі ұзын бұлшық еттерi .Көмекей үсті шеміршегінен, тіл
асты сүйегінен басталып , тілдің ұшына дейін жетеді,ұзындығы әртүрлі.

Атқаратын қызметі:Екі жақты жиырылғанда тіл қысқарады.Егер жоғарғы бөлігі
жиырылса,тілдің ұшы көтеріледі , төменгі бөлігі жиырылғанда тіл ұшы
төменге түседі.

2.Иек тіл бұлшық еті- ( подбородочно- язычная мыщца- m.genioglossus)төменгі
жақтың иек қырынан арқаға,жоғарыға қарай басталып тілдің бүйіріне
жетеді.Бұлшық ет жиырылғанда тіл артқы түпке және төменге тартылады.

3.Біз- тіл бұлшық еті- (шилоязычная мышца- m.styloglossus)самай сүйегінің
бізшесінен басталып алға , төменге қарай бағытталып , тілдің бүйіріне
дейін жетеді.Бұлшық ет жиырылғанда тіл артқы түпке , жоғарыға
тартылады.бұлшық ет біржақты жиырылғанда тіл де бірыңғай жаққа
қисаяды.Тілдің өзінің бұлшық еттері үш перпендикуляр жазықтықта айқасып
орналасқан.

4. Тілдің көлденең бұлшық еті (поперечная мышца языка-m. transverses
linguae)тілдің көлденеңінде орналасқан. Бұлшық ет жиырылғанда тілдің
жотасы көтеріліп оның ені қысқарады.

Тістер (зубы,dentes) тағамды тістеп,майдалайды, сөздің анық болуына
мүмкіндік жасайды.

Тістер төменгі және жоғарғы жақтардың альвеоляр шұңқырларында
орналасқан.Әрбір тістің сауыты ,түбірі (корень) және мойны бар.Сауыты
қызыл иектен шығып тұрады.Түбірі қызыл иектегі тіс альвеолярлар шұңқырында
орналасқан.Тістің іші қуыс ол пульпа сұйықтығымен толған.

Тістің түбірінде тесік бар, ол арқылы тіс қан тамырлары ,жүйке талшығы
өтеді.Тіс эмальдан ,дентиннен ,цементтен тұрады.Тістің негізгі заты-
дентин, оның сауыт бөлігі эмальмен жабылған, ал түбірі цементпен
қапталған.Тістің түбірі қан тамырларына бай.Тіс альвеоляр шұңқырында
сүйек қабымен бірігіп кетеді(периодонт).Тістің эмальі оны бұзылудан сақтап
тұрады.Сауыты пішініне байланысты күрек,сойдақ,үлкен және кіші азу тістер
болып бөлінеді.

Күрек тістер (резцы- dentes incisivi) жақтың әрбір бөлігінде екіден
орналасқан, барлық саны 8.Күрек тістің алды дөңес, ұшы өткір, түбірі
біреу,асты тістеп жұлып алуға икемделген.

Сойдақ тістер( клыки- dentes canini)- күрек тістермен қатар орналасқан.Саны
- 4,оның түбірі конусше , сауыты үшкір.

Кіші азу тістер (малые коренные зубы- dentes premolares) жақтың әр
жартысында 2-ден орналасқан.Барлық саны-8.Кіші азу тістерді шайнау беті
ортасында саймен бөлінген 2 томпақ бар.Олардың ішкі томпағы тілдік,сыртқы
томпағы-ұрттық.Кіші азу тістің түбірі екі айрық болады.

Үлкен азу тістер (большие коренные зубы- dentes molares)жақтың екі
жарытысында 3-тең, жалпы саны-12.Бұл тістердің шайнау беті сайлар арқылы
төрт төмпешікке бөлінген.Оның үш түбірі бар.

Адамның жасына байланысты тістер: сүт және тұрақты болып бөлінеді.

Сүт тістер (молочные зубы- dentes decidui) .Баланың 5-6 айлығында бірінші
төменгі күрек тістер шығады.Бір жастағы баланың 8 тісі , 2 жаста 20 тісі
болады.Баланың тісінің шығуы оның денсаулығына байланысты болады.Дені сау
баладағы тістің санын білу үшін оның жасын,айын есептеп,содан 4 санын
алып тастайды.Мысалы: 10 айлық балада 6 тіс болады.(10-4=6).

Сүт тістердің формуласы: 2.1.2 2.1.2

2.1.22.1.2

Сүт тістерде үлкен азу тістер болмайды.Бала 5-6 жасқа келгенде сүт тістер
түседі де ,оның орнына сүт тістер шыға бастайды.Бірінші үлкен азу тіс 6
жаста шығады, 12-15 жаста тұрақты тістер шығып болады. Ең соңғы үлкен азу
тіс ақыл тістеп аталады.Ол 18-30 жасқа дейін шығады, тіпті шықпай қалуы да
мүмкін .Адамда барлығы 32 тұрақты тіс болады. Олардың 16-сы жоғарыда,16-сы
төменгі жақ сүйегінде орналасқан .

Тұрақты тістер-(постоянные зубы-dentes permanents)

Тұрақты тістердің формуласы: 3.2.1.2.2.1.2.3 3.2.1.22.1.2.3.

Жақтың әрбір жатысында 2 күрек ,1 сойдақ, 2 кіші азу,3 үлкен азу тістер
болады.

Сілекей бездері-(слюнные железы- glandulae salivariae).Өзектері ауыз
қуысында ашылатын көптеген бездер .Ішіндегі ең ірісі- құлақ маңы ,төменгі
жақ асты және тіл астылары .Олардың сөлін сілекей сөлі деп атайды.

1.Құлақ маңы безі(околоушная железа, glandula parotidea ) немесе шықшыт
беті құлақ қалқанының алдыңғы жағында ,тері астында ,шайнау бұлшық етін
жауып орналасқан ,сыртынан қатты қапшықпен қапталған.Оның өзегі жоғарғы
үлкен азу тістің түбінде ,ауыз қуысына ашылады.

2.Төменгі жақ асты безі (поднижнечелюстная железа,glandula
submandibularis) жақасты безінің астында орналасқан.Бұл бездің өзегі
ауыздың бұлшық еттерінен өтіп тілдің астына шығады.

3.Тіл асты безі(подъязычная железа ,glandula sublingualis) тілдің астында
,тіл – жақ асты бұлшық етінің үстінде ,шырыш қабатпен жабылып тұрады.Оның
бірнеше өзектері бар.Ең үлкен өзегі - тілдің астына төменгі жақ асты
безінің өзегімен бірге ашылады. Тіл асты безінің сөлі –шырышты ,ақуызды
болады.

Сілекей бездерінің сөлінің құрамы әлсіз сілтілі сұйықтық.Оның құрамында
амилаза , мальтаза ферменттері көмірсуды ыдыратады.Муцин сөлге
жабысқақтық қасиет береді.Шайналыпұсақталған тағамды орап оны жылжуға
икемдейді.

Сілекей сөлінің атқаратын қызметі:

1.Асты ферменттердің (амилаза, мальтаза ) әсерімен жентектейді.

2.Дәм сезу рецепторларына әсер етіп , астың дәмі сезіледі.

3.Муциннің әсерінен шайналып, ұсақталған тағам бір-біріне жабысып,
түйіншек болады.

4.Ауыз қуысындағы ас түйіншегі асқазан сөлінің бөлінуіне әсер етеді.

5.Сілекейде бактерияларды өлтіріп ,қорғаныс қызметін атқаратын лицозим
және қан ағуын тоқтататын тромбопластикалық заттар пайда болады.

Жұтқыншақ (глотка- pаrynx) ауыз қуысы мен өңешті жалғайтын түтікше ас
қорыту жолының бір бөлігі. Оның ұзындығы 12-15 см. Жұтқыншақ жоғарыда бас
сүйегінің негізіне бекіген. Төменде VI-VII мойын омыртқаларының аралығында
орналасқан. Жұтқыншақтың атқаратын қызметі: 1. Ауаны мұрын қуысынан
көмекейге өткізеді, 2. Жұтыну уақытында тағамды ауыз қуысынан өңешке
өткізеді. Сонымен жұтқыншақта тыныс алу жолымен ас қорыту жолы айқасады.
Жұтқыншақ ауыз бен мұрын қуыстарының және көмекейдің артында орналасқан.
Ол омыртқа жотасындағы мойын омыртқаларынан омыртқа алды шандыры және
борпылдақ май үлпасы арқылы бөлініп тұрады. Жұтқыншақтың бүйірдегі
қабырғасы ірі қан тамырлары және жүйкемен шектеседі. Жұтқыншақ ұш бөліктен
тұрады.Олар: 1. Мұрындық (носовая часть-pars nasalis), 2. Ауыздық бөлік-
(ротовая часть-pars oralis), 3.Көмекей бөлігі (гортанная часть-pars
laryngea). Жұтқыншаққа 7 тесік ашылады-4 тесік хоаналар,2 тесік есту
түтігінің тесігі,1 ауыз қуысының тесігі. Жұтқыншақ хоаналар арқылы мұрын
қуысымен,есту немесе евстахий тесігі арқылы орта құлақ қуысымен
жалғасады. Дыбыс түтігінің тесігі жұтқыншақтың екі бүйірінен ашылады. Оның
айналасында дөңестер бар. Бүл түтік миндалиналары.Жұтканшақтың мұрын бөлігі
жыбырлағыш кілегеймен,ал ауыз және көмекей бөлігінің шырышты қабаты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.