Шериаздан елеукеновтің «абай жолы» романына қосқан ой - пікірі

Кіріспе

Қазақ әдебиетіндегі пушкиннама өзі бір жатқан шалқар дүние. ХХ ғасырдың бас шенінде Шәкәрім Құдайбердиев А.С.Пушкиннің “Дубровский” хикаяты мен “Бұрқасын” әңгімесін өлең етіп жырлады. Кеңес кезінде “Евгений Онегин” романын қазақ ақындары Ілияс Жансүгіров пен Қуандық Шаңғытбаев толық қазақшалады. Кезінде Қазақстанда ұлы орыс ақынының екі томдық өлеңдер жинағы қазақ тілінде жарық көрген.
Бұл тараптағы біздегі аудармалардың тәуір жағы, қазақ ақындары “жаман көпір – подстрочникті” (М.Әуезов) қолданбай, орыс тілін жетік біліп, бар пейіл, ықылас-ынтамен тәржімалағандығы. Асыл нұсқаның тілін терең білетін Абайдан қалған мәдениетті дәстүрге беріктігі.
Ұлы ақынымыз орыс поэзиясының елуге жуық өлеңдерін аударып, түп нұсқадан қай жағынан да кем түспейтін шеберлікпен қазақ поэзиясын жаңа түр, соны сөзбен байытты. Пушкиннен шалыс ұйқас алды, өлең жолын сегіз буыннан құрайтын өлшем енгізді. Осы және басқа жаңалықтарын алғап айта келе, Мұхтар Әуезов: “Абайдың шын қуаты – бояуы айқын. Қыры мен сыры терең тілінде, сөздігінде жатыр” (Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шы¬ғар¬малар жинағы. Алматы. 17-том. “Жазушы”. 1986. 67 б.). Пушкинді тәржімалағанда “Абай не Кры¬ловты, не Лермонтовты аударғандағы сияқ¬ты дәлшілдік әдеттерін қолданбайды”. “...Абай өз бетімен еркіндеп, Пушкиннен ойқастап кетіп оты¬рады”, (Жиырма томдық. 18-том. 12 б.) – деген.
Абайдың шын қуаты жайындағы пікірді жалғай түскенімізде анық көзіміз жететіні, Александр Пушкиннің романына келгенде, “Евгений Онегинді” ықшамдап, тарауларының көбін қысқартып, эпистолярлық роман жанры күйіне түсірген. Яғни, жаңа нұсқасын жасаған. Нәтижесінде Абай нұсқасы төлтума шығармаға айналған. Ол, күні бүгінге дейін айтылып жүргеніндей, аударма емес...

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 14 бет
Таңдаулыға:

Шериаздан ЕЛЕУКЕНОВТІҢ
Абай жолы
романына қосқан ой - пікірі
Қазақ әдебиетіндегі пушкиннама өзі бір жатқан шалқар дүние. ХХ ғасырдың бас шенінде Шәкәрім Құдайбердиев А.С.Пушкиннің "Дубровский" хикаяты мен "Бұрқасын" әңгімесін өлең етіп жырлады. Кеңес кезінде "Евгений Онегин" романын қазақ ақындары Ілияс Жансүгіров пен Қуандық Шаңғытбаев толық қазақшалады. Кезінде Қазақстанда ұлы орыс ақынының екі томдық өлеңдер жинағы қазақ тілінде жарық көрген.
Бұл тараптағы біздегі аудармалардың тәуір жағы, қазақ ақындары "жаман көпір - подстрочникті" (М.Әуезов) қолданбай, орыс тілін жетік біліп, бар пейіл, ықылас-ынтамен тәржімалағандығы. Асыл нұсқаның тілін терең білетін Абайдан қалған мәдениетті дәстүрге беріктігі.
Ұлы ақынымыз орыс поэзиясының елуге жуық өлеңдерін аударып, түп нұсқадан қай жағынан да кем түспейтін шеберлікпен қазақ поэзиясын жаңа түр, соны сөзбен байытты. Пушкиннен шалыс ұйқас алды, өлең жолын сегіз буыннан құрайтын өлшем енгізді. Осы және басқа жаңалықтарын алғап айта келе, Мұхтар Әуезов: "Абайдың шын қуаты - бояуы айқын. Қыры мен сыры терең тілінде, сөздігінде жатыр" (Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шы - ғар - малар жинағы. Алматы. 17-том. "Жазушы". 1986. 67 б.). Пушкинді тәржімалағанда "Абай не Кры - ловты, не Лермонтовты аударғандағы сияқ - ты дәлшілдік әдеттерін қолданбайды". "...Абай өз бетімен еркіндеп, Пушкиннен ойқастап кетіп оты - рады", (Жиырма томдық. 18-том. 12 б.) - деген.
Абайдың шын қуаты жайындағы пікірді жалғай түскенімізде анық көзіміз жететіні, Александр Пушкиннің романына келгенде, "Евгений Онегинді" ықшамдап, тарауларының көбін қысқартып, эпистолярлық роман жанры күйіне түсірген. Яғни, жаңа нұсқасын жасаған. Нәтижесінде Абай нұсқасы төлтума шығармаға айналған. Ол, күні бүгінге дейін айтылып жүргеніндей, аударма емес...
Аударма дегеніміз не? Бір тілде жазылған мәтінді екінші тілде дәл, түсінікті етіп жеткізу ғой. Түсінікті етудің амалы әртүрлі. Нақпа-нақ аудар - ма дейтіні бар. Мәтінді сөзбе-сөз беремін деп отырып, тәржіманың оқылуын қиындатады. Ал, еркін аударма дейтінің бөтен тілдегі мәтіннің мағынасын бұзып беталды лағып кетеді, тәржіманың дұрыс-бұрыстығына шәк келтіреді. Ең дұрысы - аударманың балама түрі (адекватный перевод). Түпнұсқа авторының ой өрбіту, сөз сөйлеу мәнерін сақтау.
Бұл амалдың қай-қайсысы да "Евгений Онегиннің" Абай жасаған нұсқасында қолда - ныл - маған. Пушкин өлең-романының эпистолярлық сүйіспеншілік роман жанрында қайта жазылуы тәржімалық амалдың бәрінен бас тартуға мәжбүр етті. "Пушкиннің үлкен шығармасын Абай өз тұсындағы қазақ оқушысына өз елегінен өткізіп, өзінше қорытынды жасап, өзі ойлаған түрдегі бір үлгі етіп ұсынбақ болады". (17-том. 12, 13 бб.). Кең байтақ романның махаббат жырына айналуында, Пушкиннен өзгеше бітім алуында бірқатар сыр бүгулі.
Пушкиннің басты шығармасын қазақ жұртын таныстырмаққа бел байлағанда, Абай орыс данасының асыл қазынасын халқының санасына қалай жеткізудің жолдарын қарастырмады, көп ойланып-толғанбады дей алмайсың. Орыс пен қазақ ол кезде бір шаңырақтың астындағы ел еді десек те ментальділігі, бүткіл болмысы бөлек, ұқсастығы шамалы болатын. Орыс мәдениетімен аралас-құраластығы әлі жетімсіз көшпенділер үшін Пушкин туындысын бар қалыбында жеткізу, шығарманың тұқылын қалдырмай қотарып аудару әлі ертерек болатын.
Оны қойып, орыс тіліне жетік дүлдүл ақын Ілияс Жансүгіровтің өзі 1937 жылы "Евгений Онегинді" толық аударғанда талай қиындықтарға кезікті. Ленинградтың оқуын тауысқан Әуезовтің өзі аудармаға жазған пікірінде "Евгений Онегиннің" бірінші тарауын ұғыну аса қиын", ондағы аттары аталатын Фонвизин, Княжнин, Шаховскойлар, әртіс Семенова, биші Дюпло арқылы Пушкин өз уағындағы өнер қайраткер - лерінің суретін беріп отырғанын түсіне қою оңай ма? Альбион, О'Брента, не Петрарканың ғашық тілі деген сөздерінің арғы сырын екінің бірі түсіне қояр ма екен? - деген.
Абай Пушкин романынан өз тұсындағы қазақ оқырманының ұғымына неғұрлым етбауыр жақын жағын іздеген. Абайға бәрінен де күшті әсер еткені Татьянаның Онегинге жазған хаты еді. Қыз елден ерек әрекетке барып, сүйген жігітіне асықтығын бірінші боп білдіреді. Және бейкүнә балаң сезім махаббаттың шапағатына бөленгенде қандай сыршыл да сазды тілге ие болған. Дәл осы хат эпистолярлық формаға жүгінуге түрткі болды деп топшыласа керек.
Қазақ бұрынғы өмір салтында хатқа түскен жазуға айырықша мән берген. "...Ғалымның хаты өлмейді" деген мәтелді еске алсақ та жеткі - лік - ті. Ауыл жігіттері сүйіспеншілік сезімін хат ар - қылы жеткізуге ұмтылған. Хат жазу ұсталығы қолынан келмегені ақындық желі барға жа - лын - ған. Абай Пушкиннің романын қазақ жұртына жеткізбек талабында ауыл ғашықтарының хат ар - қылы табысатын сол ғадетін де есепке алғандай.
Пушкинде Татьяна хатына Онегин хатпен емес, ауызекі жауап береді. Байғұс қызбен дерев - ня бағында көзбе-көз тілдеседі. Сол кездесуде қыздың меселін қалай қайтарғаны Абайда "Онегиннің Татьянаға жауабы", "Онегин сөзі" деген бөлімдерде хат түрінде беріледі. Петербург салонында Татьянамен жүздескендегі Онегиннің сүйдім-жандымы, оған Татьянаның өр жауабы, "Онегиннің Татьянаға жазған хаты", "Татьяна сөзі" боп тағы да хат формасына түсіріледі. Хат - қа жатпайтын "Онегиннің сипаты", "Ленский сөзінен" және "Онегиннің өлердегі сөзі" атты үзінді бөлімдер шығарманың эпистолярлық өрнегін біржолата анықтады.
Қазақ туындысының орыс түпнұсқасынан жанрлық айырмашылығын алғаш аңғарған кісі - Мұхтар Әуезов. "Көбінше, Абайдың ауда - руын - да хаттармен баян етілген роман (эписто - ляр - ный роман) қалыптанған тәрізді". (Мұхтар Әуезов. 20 томдық шығармалар жинағы. 20 т. 199 б.) - деп жазады ол "Абай (Ибрагим) Құнан - байұлы" атты монографиясында.
Эпистолярлық жанр... Жанр дегеніміз шығар - маның белгілі бір тегі, түрі. Түрі өзгерсе туынды - ның бүкіл көркемдік болмысы өзгермек. Эпис - то - лярлық романның көп-көп тұсы Пушкиннен алыстап кеткендіктен, Абай туындысын акаде - мик-жазушы нәзира жанрына жатқызған. Абай - тануда осы көзқарас күні бүгінге дейін сақталып келеді. Бірақ Мұхтар Әуезовтің талдауларын тағы да бір сүзіп өткенде, бұл көзқарасты да қайта қарау керектігі аңғарылады.
Абайдың эпистолярлық романының түп - нұс - қадан ауытқу себебі, Мұхаң пікірінше, Абайдың аударма жөніндегі түсінігіне байланысты. Әуезов Абайды нәзира формасына жүгін - ген дегенде "Ескендір" поэмасына арқа сүйейді. Тақырып желісін Низамиден алып, көп өзгертіп жырлағаны сияқты дейді. Міне, осы жерге келгенде әлі де біраз анықтай түсетін жайлар барлығы байқалмай қалмайды.
"Ескендір" поэмасы Абайдың эпистолярлық романы секілді нәзира жанрына жатқызылса, не себепті аударма деп күні бүгінге дейін аталмай жүр? Олай аталмауының жөні бар. Абай Низа - ми - ден періштенің Ескендірді "бүкіл дүниені жауласаң да саған тойымдық жоқ екен", "топырақтан біткен топырақтан ғана тойым табады" деген идеяны ғана алған да, оны өзінше бейнелеген. Тіпті шағын де - таль - ға дейін Абай өзінше кетеді. Таразыға тарт - қан - да не асылдың бәрін басып кететін қу сүйек Ни - за - миде - періште сый - лаған кішкене тас. Абайдың "Ескендірінде" Низамиден тіке аударылған, не оқиға желісін қайталаған бір жол кездестірмейсің. Ескен - дірден өзге кейіпкерлерінің аттары бір-біріне ұқсамайды. Оқиға өтетін жері де басқа басқа. "Ескендір" - Абайдың төлтума поэмасы. Барлық басылымдарға өз туындысы есепті енгізіліп келеді.
Шын мә - нін - де - гі - нә - зи - ра Науаидің "Ләйлі-Мәжнүні". Ол жайынан академик Конрад былай деп жазған: "Навои внес много своего. И в то же время это, по нашим современным понятиям, и не оригинальное произведение: слишком многое у Навои идет прямо от Низами". (Н.И.Кон - рад. Запад и Восток". М., 1966. Гл. ред. Вос - точ - ной литеартуры. С.346.). Пушкинге жақын жерінен гөрі Пушкинше емесі әлдеқайда басым шығарманы - Абайдың эпистолярлық романын нәзираға жатпайтынын айтатын уақыт жеткен сияқты.
Мұхаң тілінің ұшында тұрған "аударма емес" деген сөзді өз уақы - тының жоқ жерден пәле жапқыш, қитұрқы, құбылмалы мінезі - мен санасып айта алмаған тәрізді. Әйтпегенде "Евгений Онегиннің" қазақ нұсқасының Пушкиннен алыс-жақындығы мәселесін көп төңіректетпес еді ғой. Маза бермеген сол ойларын "Абай жолы" атты көркем дүниесіне де сыналап енгізіп жіберген.
"...Татьянаны ақын өз елінің тілімен сөй - ле - те бастап еді. Сөйлеткен сайын Татьяна майда қоңыр үн тауып, бұл тілде де нәзік көркем күй толғап, ділмар жас шебер-шерлі боп барады. Қа - зір ұяң майда қызға Пушкин жаз - ғыз - ған хат пен өзі жаздырған хатты салыстырады. Кей жерлері Пуш - кинше емес..." (Мұхтар Әуезов. Елу томдық. 412 б.).
Абайдың "Пушкинше емес", өзінше кетуі ағыл-тегіл зерттеу - лерін - де де ашық айтылады. Бұл та - раптағы ойларын ол эпистолярлық романдағы хаттарды негізгі үш топқа бөліп қорытқан.
Бірінші топ - "Онегиннің сипаты", "Татья - наның Онегинге жазған хаты" ("Амал жоқ - қайт - тім білдірмей"), "Онегин сөзі" ("Хатыңнан жақсы ұғындым сөздің бәрін"), "Ленский сөзінен" бөлім - дері. Аталған "бөлімдерде Пушкинге көп жерле - рін - де жақын келіп отырады". "Кейбір жолдар мен Пушкин қолданған теңеулерді де Абай дәл шебер аударып береді. Бірақ сонда да бұл бөлімдердің өзін - де Абайдың өзінен қосылған жолдар, шумақ - тар, ой сезімдер жиі ұшырайды". "Абайдың бұл аудар - масында Пушкиннің текстіне үнемі ұқсас келіп отырмайтын еркіндік бар". (Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық шығармалар жинағы. Алматы. "Жазушы" 1985. 20 том. 200 б.).
Екінші топты "Онегиннің Татьянаға жауабы" ("Таңғажайып бұл қалай хат"), "Онегиннің Татья - на - ға жазған хаты" (Құп білемін, сізге жақпас"), "Татьяна сөзі" ("Тәңірі қосқан жар едің сен") өлең - дері құрайды. "Бұл тұстарында Абай Пуш - кин - нен аударма жасамай, оның орнына Пушкиннің ізімен жаңа жайларды жырлап кетеді". (Мұхтар Әуезов. Жиырма томдық . 20 том.. 200 б.).
Үшінші топ - жалғыз өлең: "Онегиннің өлердегі сөзі". "Абай өз жанынан Онегинге ақырғы сөз береді. Бұл - Пушкинде жоқ, еркін өзгерістің, Абайдың сөзінше дәлелденген ерекше бір түр". (Жиырма томдық 19. том. 8 б.).
Бүл жіктеуден түйетін түйін: Мұхаң Абай еңбе - гі - нің екі топтағы өлеңдерін яки шығарманың жар - тысынан көбі аударма саласына мүлде жатпайды деп кесіп айтқан. Сонда қалып отырғаны бірінші топтағы өлеңдері болса, оның өзінде де аудармаға "үнемі ұқсамайтын көп еркіндік бар". Абайдың өзінен қосылған "шумақтар жиі ұшырайды". Оны да айтушы Мұхтар Әуезовтің өзі. Абай Татьянаның хатын әлденеше қайтара оқып алып, терең түйсініп ұғынып, жүрегіне жеткен күйінде берген. Әр сөзін тіс - ке басып, баламасын тура беруге тырыспаған. Осы принцип өлеңінің ақыр аяғына дейін сақталған.
Я к вам пишу - чего же боле?
Что я могу еще сказать?
Теперь, я знаю, в вашей воле
Меня презреньем наказать. (А.С.Пушкин. Сочинения. Том третий. Госиздат худежественной литературы. М:, 1954. С. 59).
Пушкин сөзіне дөп сөз табуға Абайдың қалам қуаты жетпей тұрмаған шығар. Түсінікті етіп жеткізгенмен, қыз байғұстың шер-шеменіне еркін түйсінетіндей болмайды ғой. Сол себепті хат алғашқы шумақ өлеңінен бастап Татьянаның сөзі мүлде қазақы реңк ала бастайды.
Амал жоқ - қайттім білдірмей,
Япырмау қайтіп айтамын.
Қоймады дертің күйдірмей,
Не салсаң да тартамын. (Абай. Бірінші том. Алматы, "Жазушы". 1995. 138 б.).
Салыстырып көріңіз. Бастапқы төрт жолдың үшеуі Абайдың төл сөзі. Тек соңғы жолы ғана не - гіз - гі мәтіннің ой төркініне жақын. "Мені жек көріп кінәлап жазаласаң да төреңе құлдық" деген сөзді жып-жинақы етіп "не салсаң да тартамын" деп қай - ыр - ған. Басқасы, әрине, Пушкинше емес. Өлең - нің бүкіл өн бойы - Абайша: "Жат үн, жат тілді Татьяна" ел-жұрттың "Абайдан да естіп көрмеген зары - мен шерленеді" (Мұхтар Әуезов. Шығармаларының елу томдық толық жинағы. 23-том. Алматы. "Жібек жолы". 2005. 421 б.) . Сол зардың мұңды ырғағы демесең, бар соны сөз Абайдікі. Батыс пен Шығыстың түйіскен тұсында туған Абай өлеңінікі. "Шығыс" деген ұғым кездейсоқ келтіріліп отырған жоқ. Татьяна:
Шеш көңілімнің жұмбағын,
Әлде бары - алданыс.
Жас жүрек жайып саусағын,
Талпынған шығар айға алыс, -- дейді. (Абай. Бірінші том. 139 б.). Бұл Пушкин романы үшін өгей образ. Бояуы орыс өлеңінің өрнегіне кірікпей тұр. Сөз саптау айшығы таза қазақша.
Эпистолярлық романның түпнұсқадан алшақ - ты - ғы алғашқы бөлім - "Онегиннің сипатынан"-ақ белгі бере бастайды. Роман сюжетінінің қоз - ғау - шы күші - характер десек, хат-романнан Пушкин романындағыдан мінезі өзгеше сомдалған харак - тер - ге кезігеміз. Бас кейіп - кердің сипаты Абайша бейнеленеді. Салыстырып көрелік .
Как рано мог он лицемерить,
Таить надежду, ревновать,
Раузуверять, заставить верить,
Казаться мрачным изнывать,.. (А.С.Пушкин. Указ. Соч. Т.3. С 11.).
Абай "Евгений Онегинді" Пушкин романының бірінші тарауының осы Х шумағынан бастап аударған. Бірақ сол ең ілкі шумақ, не қалайы жоқ, аудармаға жатпайды. Жатпайтыны, Пушкин Онегині мен Абай Онегині характері, тағдырына дейін бір-біріне көп ұқсай бермейді.
Жасынан түсін билеп, сыр бермеген,
Дәмеленсе, күндесе, білдірмеген.
Нанасың не айтса да амалың жоқ,
Түсінде бір кәдік жоқ алдар деген. (Абай. Бірінші том. 136 б.).
Шумақтың тіпті бастапқы жолының өзі түп - нұс - қамен сәйкеспейді. Абайда Пушкиннің екіжүзді кейіп - кері атымен жоқ. Қазақ нұсқасындағы Оне - гин сырын шашпайтын, ішіне не түйгенін сыртына шығармайтын абзал да асыл азамат көрінеді. "Лицемерить" деген сөз Абай кейіпкерінің харак - тері - не, "опалы, жақсы жігіт" (М.Әуезов) мінезіне үйлеспеуі себепті эпистолярлық романнан сылы - нып тасталған. Өйткені эпистолярлық романның идеялық-көркемдік мақсаты Пушкин романымен дөп келе бермейді. Қазақ ақыны шығармасын ағартушы реализм рухында, әдебиеттің ұстаздық рөлін еске ала отырып жазған. Қазақтың жастары Онегиндей парасатты жігітті үлгі етсін деп ойлаған. Сол себепті "...Абай Онегинді айыпты адам қылып шығармайды. Оны тек жұлдызынан жаңылған, жазықсыздан жаза басқан жазықсыз жан етеді". (Сонда. 201 б.)
Қысқасы, Абайдың Онегині мен Пушкиннің Онегині көп тұстарда ұқсамайтыны, екі ақынның шығарма жазудағы көркемдік әдістерінің әртүр - лігінен.
Мұхтар Әуезовтің "Пушкин мен Абай" мақала - сы - ның жазылғанына жарты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.