Қазіргі қазақ тілінің жаңа бағыттары негізіндегі лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелуі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
І БӨЛІМ. ТІЛ . МӘДЕНИЕТ . ҰЛТ
1.1 Қазақ тіл білімі саласындағы жаңа ғылыми бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы және ғылым ретінде қалыптасуы ...
1.3 Мәдениет және жаһандану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ БӨЛІМ. Лингвомәдениеттану ғылымының теориялық негізі және зерттелуі
2.1 Тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеудің қажеттілігі ... ... ... ...
2.2 Қ.Жұбановтың лингвомәдени көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Лингвомәдениеттану бағыттары мен ұстанымдары, термин сөздері ... ... ... .
ІІІ БӨЛІМ. Лингвомәдениеттанудың тілдік көрінісі
3.1Тілдік бірліктердің лингвомәдени бейнесі мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Тілдік бірліктердің лексика.семантикалық ерекшеліктері (сан есімдер бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
І БӨЛІМ. ТІЛ . МӘДЕНИЕТ . ҰЛТ
1.1 Қазақ тіл білімі саласындағы жаңа ғылыми бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы және ғылым ретінде қалыптасуы ...
1.3 Мәдениет және жаһандану ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ БӨЛІМ. Лингвомәдениеттану ғылымының теориялық негізі және зерттелуі
2.1 Тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеудің қажеттілігі ... ... ... ...
2.2 Қ.Жұбановтың лингвомәдени көзқарасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Лингвомәдениеттану бағыттары мен ұстанымдары, термин сөздері ... ... ... .
ІІІ БӨЛІМ. Лингвомәдениеттанудың тілдік көрінісі
3.1Тілдік бірліктердің лингвомәдени бейнесі мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2 Тілдік бірліктердің лексика.семантикалық ерекшеліктері (сан есімдер бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Адам қай кезде адам болып қалыптасады? Әрине, сәби кезінде тілді меңгеріп, сонымен бірге өз халқының мәдениетін үйренген кезде, бойына сіңірген кезде ғана Адам деген ұлы атқа ие болады. Әлем туралы ақпараттың көбі адамға лингвистикалық каналдар арқылы келеді, сондықтан да адам концептуальды әлемнің ортасында өмір сүреді, әлеуметтік, рухани қажеттілігін қанағаттандырады. Адамның өмірдегі қол жеткізетін жетістігі де оның тілді меңгеру мүмкіндігіне қарай болады. В.А.Маслованың тілімен айтсақ: «Тілдің құпиясы – адамның құпиясынан да маңыздырақ, егер оны жасырсақ, ғасырлар қазынасы ашылмайды, не білім жоғалып, жоқ болады»[1,3-4]. Сондықтан да әр халықтың ұлттық болмысын өз бойына сақтаған тілді әр қырынан зерттеу сол халықтың жер бетінен жойылмай, өміршеңдігін арттырудың бір тәсілі болып табылады.
«Тіл – ұлттың тірегі, ұлттық мәдениеттің негізі» деген қағидалар тіл мен мәдениет арасындағы ажырағысыз байланысты танытады. Осы байланыстың арқауы ана тілі бойында сан ғасыр өтсе де бар асылын еш шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізу игілікті іс болып табылады. Дүниедегі мәдениет халық өмірінің айнасы іспетті. Әр халық мәдениетінің өмірінен хабар беретін атаулар мен құбылыстар тіл ғылымында лингвомәдениеттану сипатында танылған. Мәдениет – адам қолымен жасалған әлем емес, бұл адам өз әрекетімен сақтаған қазына байлығы. Әлемнің танымдық бейнесі – адам ақыл-ойының өнімі, ол шексіз. Мәдениет – өте күрделі жүйе.
Халық өмірін лингвомәдени аспектіде зерттеу ұлттың, ел халқының тарихынан және дүниетанымынан хабардар ететін, көне дәуірден ақпарат беретін өткен тарихтың шынайы куәгері. Қазақ халқының дүниетанымын бейнелейтін лингвомәдени деректер ұлт пен халықты танудың үлкен көрсеткіші.Қоғамдағы мәдениет пен тілдің тоғысуынан туындаған лингвомәдениеттану әр этнос мәдениетін тілдік деректер арқылы сипаттайтын, ана тілі арқылы өзге жұртқа өз мәдениетін насихаттайтын, ұлттық рух пен тілдің туын көтеретін, халық болмысын тіл деректері арқылы өз тұғырына жеткізіп болашаққа танытатын зерттеу нысаны этнолингвистика ғылымымен үндес, ұлттық тілмен рух арасында қалыптасқан даңғыл жолы бар жүйе.
«Тіл – ұлттың тірегі, ұлттық мәдениеттің негізі» деген қағидалар тіл мен мәдениет арасындағы ажырағысыз байланысты танытады. Осы байланыстың арқауы ана тілі бойында сан ғасыр өтсе де бар асылын еш шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізу игілікті іс болып табылады. Дүниедегі мәдениет халық өмірінің айнасы іспетті. Әр халық мәдениетінің өмірінен хабар беретін атаулар мен құбылыстар тіл ғылымында лингвомәдениеттану сипатында танылған. Мәдениет – адам қолымен жасалған әлем емес, бұл адам өз әрекетімен сақтаған қазына байлығы. Әлемнің танымдық бейнесі – адам ақыл-ойының өнімі, ол шексіз. Мәдениет – өте күрделі жүйе.
Халық өмірін лингвомәдени аспектіде зерттеу ұлттың, ел халқының тарихынан және дүниетанымынан хабардар ететін, көне дәуірден ақпарат беретін өткен тарихтың шынайы куәгері. Қазақ халқының дүниетанымын бейнелейтін лингвомәдени деректер ұлт пен халықты танудың үлкен көрсеткіші.Қоғамдағы мәдениет пен тілдің тоғысуынан туындаған лингвомәдениеттану әр этнос мәдениетін тілдік деректер арқылы сипаттайтын, ана тілі арқылы өзге жұртқа өз мәдениетін насихаттайтын, ұлттық рух пен тілдің туын көтеретін, халық болмысын тіл деректері арқылы өз тұғырына жеткізіп болашаққа танытатын зерттеу нысаны этнолингвистика ғылымымен үндес, ұлттық тілмен рух арасында қалыптасқан даңғыл жолы бар жүйе.
1. Маслова В.В. Лингвокультурология: Учеб. пособие для студ. высш. учеб. заведений. – 2-е изд. стереотип. – М.: Издательсикй центр «Академия», 2004. – 208 с.
2. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. Алматы: Қазақ университеті, 1999. 309б.
3. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию.Пер.с.нем. –Москва, 2000. –400 с.
4.Сепир. Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. –Москва, 1999. –404 с.
5. Штейнталь Г., Лацарус М. Мысли о народной психологии // Философские записки. – Вып 1. – Воронеж, 1864.
6. Вежбицкая А. Язык, Культура. Познание, -Москва: Международные отношения, 1996. 240 с.
7. Воробьев В.В. Лингвакультуралогия. Теория и методы. –Москва. Изд. РУДН, 1997. –331 с.
8. Потебня А.А. Слово и миф.– М.: Правда, 1989.– 622 с.
9. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного. Методическое руководство. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Русский язык, 1990. — 246 с.
10. ЛотманЮ.М. Беседы о русской культуре. Быт и традиции русского дворянства (XVIII-начало XIX века). – Санкт-Петербург. «Искусство-СПБ» 1994 г.
11. www. diplomkaz.kz
12. Поршнев В.Ф. О начале человеческой истории. –Москва, 1974. –350 с.
13. Ларин Б.А. О народной фразеологии // Ларин Б.А. История русского языка и общее языкознании. –Москва: Просвещение, 1997.-380 с.
14. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.
15. Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар, зерттеулер — Алматы, «Ан Арыс» баспасы, 2009 ж. — 368 б.
16.Бородай Ю.М.Эротика – смерть – табу: трагедия человеческого сознания. – М.: 1996. – 432 с.
17.http://www.philosophy.ru/edu/ref/rudnev/b288.htm
18. Кубрякова Е.С. Части речи с когнитивной точки зрения, М.: Наука, 1997. -289 с.
19. Демянков В.З. Когнитивизм, когниция, язык и лингвистическая теория. М., 1987.48.
20. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы, 1998.-304 б.
21. Жаманбаева К.Ә. "Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана" - Алматы: Ғылым, 1998,-1406.
22. Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы / Ж.А. Манкеева. // Док. Дис. – Алматы; 1997. – Б. 260-449.
23. Кубрякова Е.С. Парадигмы научного знания в лингвистике и ее современный статус // Известия РАНСЛЯ – Москва, 1994,№2,-с 312-319.
24. Э. Оразалиева Танымдық қазақ тілі Алматы: «Мұрагер», 2005. -174.
25. А. Ислам. Тіл мен ойлаудың екі жақты бірлігі танымдық ғылымында //Тілтаным 2003. № 2.
26. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. –Алматы, 2002. –286 б.
27. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. –Алматы: Ғылым, 1998. –196 б.
28. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. –Алматы: Арыс, 1998. –215 б.
29. Воробьев В.В. О русской национальной личности в языке и культуре // Язык и культура. Материалы Международной конференции. –Киев, 1998. –248 с
30. Телия В.Н. Метафоризация и ее роль в создании языковой картины мира // Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира. – М.: Наука, 1988.
31. Сейілхан А. Жан сұлулығына қатысты атаулардың лингвомәдени белгілері // Тілтаным 2010№4
32. Степанов Ю.С Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. М., Наука, 1993
33. Серебренников Б.А., Кубрякова Е.С., Постовалова В.И., и др. Роль человеческого фактора в языке: язык и картина мира, - Москва, 1998. с. 34. Рахметова А. Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері, - Алматы, 2010
35. Ә. Әлметова. Сұхбаттасу мәдениеті. – Алматы: Толағай, 2007.
36. Әмірбекова А. Қазіргі қазақ тіліндегі жаңа бағыттар. – Алматы, 2011
37. Р.Сыздықова. - Алматы : Санат, 1994. - 272 бет
38. Сейсенова А. Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына салыстырмалы талдау. Филол. ғылым. дисс. Авторефераты. – Алматы, 1998. –22 б.
39. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. –Алматы: Арыс, 1998. –215 б
40. Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985.
41. Тхорик В.И. Языковая личность (лингвокультурологический аспект): дисс. ... докт. филол. наук. –Краснодар: Куб.ГУ, 2000.
42. Новикова Н.С. Черемисина Н.В. Многомирие в реалии и общая типология языковых картин мира // Филологические науки. – 2000. – №1. – с. 13-17.
43. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. – Минск: ТетраСистемс, 2004. – 256 с.
44. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка. – Воронеж, 1996. – 135 с.
45. Аскольдов Концепт и слово. Статья. Опубликована в книге: Русская словесность: От теории словесности к структуре текста: Антология / Под общ.ред. В.П. Нерознака. - М.: Academia, 1997. - С. 267-279.
46. Телия В.Н. О специфике отображения мира психики и знания в языке. // Лингвокультурологическая специфика сравнительных оборотов. -М., 1987.
47. Манкеева Ж.А. Қазақ тіл білімінің мәселелері.- Новое изд. - Алматы: Абзал-Ай, 2014. - 640 с.
48. . Аманжолов А.С. Қазақ тілі теориясының негіздері. Алматы, 2002ж.
49. Тодоров Ц. Теория символа. М., 2000
50. Кенжеахметүлы С. Жеті қазына. Алматы, 1997,128 б..
51. Галиев А.А. Традиционное мировоззрение казахов. Алматы,1997, 167 с.
52. Наурыз: жаңғырған салт-дәстүрлер (Құрастырған М.Қазбеков) Алматы: Қазақстан, 1991 – 256
53. Қазақ тілінің сөздігі / Жалпы ред. басқарған Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999. – 776 б.
54. Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 480 бет.
55. Мақал-мәтелдер жинағы. – Алматы, 2010 ж.
56. Аймауытов Ж. «Мағжанның ақындығы туралы». «Лениншіл жас» журналы, 1925, №5
57. Жеті ғасыр жырлайды: екі томдық. Алматы: Жазушы, 2004. 1-том. – 400 бет.
58. Құнанбаев А. Шығармалары. Алматы, 1970 ж.
59. Күлеев Б. Айтшы, ақ қайың. Алматы, 1969 ж.
60. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 2-том. Алматы, 1976
61. Себепов Ғұламқайыр. Түйе және оның әбзелі туралы қысқаша атаулар // Известия Каз. ФАН СССР. Серия языка и литературы. 1944, №1
62. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 5-том. Алматы, 1980
63.Есенжол Домбай. Жаман Жәутік, 1980, 205-6.
64.Бабалар сөзі. Астана, 2002
65.Жұлдыз», 2003, №3
66.Қайдар А.Т. Тысяча метких и образных выражений. Алматы, 2003
67.Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы, 1969
68.Будагов Л. Савременный словарь турецких наречии. 2-том. СПб., 1871
69.Валиханов Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Алматы, 1984
«Жас алаш», 1996, 16-қараша
70. Шоқпарұлы Д. Қоңырау // Білім және еңбек, 1986, №7
71. Қазақ тілінің сөздігі. Т-Ү (танертең-үрей). – Алматы: Ғылым, 1986. 9-том – 560 бет. Жауапты ред. Б.Қ.Қалиев.
72. Диалектологиялық сөздік. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 800 бет.
73. Казахско-русский словарь. Около 50000 слов / Под ред. Чл. – корр. НАН РК Р.Г.Сыздыковой, проф. К.Ш.Хусаина. – Алматы: Дайк-Пресс. 2008. – 962 с.
74. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957. 20 б.
75. http://bilimkozy.idhost.kz/1600-sabak.html
76. Күркебаев К.Қ.Қазақ тілінің рухани және материалдық лексикасы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 191 бет.
77. О.Мандельштам, Слово и культура. М., 1987 г.
78. Айтқазы Сажида Түр-түс концептісінің лингвомәдени табиғаты (қазақ, ағылшын, қытай тілдеріндегі материалдар негізінде). Фил. ғ. Ph.D. док. дис. -Алматы, 2011.
79. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов / Под редакцией Е.С.Кубряковой. – Москва, 1996. – 245 с
2. Салқынбай А. Тарихи сөзжасам. Алматы: Қазақ университеті, 1999. 309б.
3. Гумбольдт В. Избранные труды по языкознанию.Пер.с.нем. –Москва, 2000. –400 с.
4.Сепир. Э. Избранные труды по языкознанию и культурологии. –Москва, 1999. –404 с.
5. Штейнталь Г., Лацарус М. Мысли о народной психологии // Философские записки. – Вып 1. – Воронеж, 1864.
6. Вежбицкая А. Язык, Культура. Познание, -Москва: Международные отношения, 1996. 240 с.
7. Воробьев В.В. Лингвакультуралогия. Теория и методы. –Москва. Изд. РУДН, 1997. –331 с.
8. Потебня А.А. Слово и миф.– М.: Правда, 1989.– 622 с.
9. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Язык и культура: Лингвострановедение в преподавании русского языка как иностранного. Методическое руководство. — 4-е изд., перераб. и доп. — М.: Русский язык, 1990. — 246 с.
10. ЛотманЮ.М. Беседы о русской культуре. Быт и традиции русского дворянства (XVIII-начало XIX века). – Санкт-Петербург. «Искусство-СПБ» 1994 г.
11. www. diplomkaz.kz
12. Поршнев В.Ф. О начале человеческой истории. –Москва, 1974. –350 с.
13. Ларин Б.А. О народной фразеологии // Ларин Б.А. История русского языка и общее языкознании. –Москва: Просвещение, 1997.-380 с.
14. Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Ғылым, 1999. – 581 б.
15. Оразбаева Ф. Тіл әлемі. Мақалалар, зерттеулер — Алматы, «Ан Арыс» баспасы, 2009 ж. — 368 б.
16.Бородай Ю.М.Эротика – смерть – табу: трагедия человеческого сознания. – М.: 1996. – 432 с.
17.http://www.philosophy.ru/edu/ref/rudnev/b288.htm
18. Кубрякова Е.С. Части речи с когнитивной точки зрения, М.: Наука, 1997. -289 с.
19. Демянков В.З. Когнитивизм, когниция, язык и лингвистическая теория. М., 1987.48.
20. Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. Алматы, 1998.-304 б.
21. Жаманбаева К.Ә. "Тіл қолданысының когнитивтік негіздері: эмоция, символ, тілдік сана" - Алматы: Ғылым, 1998,-1406.
22. Манкеева Ж.А. Қазақ тілінің заттық мәдениет лексикасы / Ж.А. Манкеева. // Док. Дис. – Алматы; 1997. – Б. 260-449.
23. Кубрякова Е.С. Парадигмы научного знания в лингвистике и ее современный статус // Известия РАНСЛЯ – Москва, 1994,№2,-с 312-319.
24. Э. Оразалиева Танымдық қазақ тілі Алматы: «Мұрагер», 2005. -174.
25. А. Ислам. Тіл мен ойлаудың екі жақты бірлігі танымдық ғылымында //Тілтаным 2003. № 2.
26. Авакова Р. Фразеологиялық семантика. –Алматы, 2002. –286 б.
27. Смағұлова Г.Н. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мәдени аспектілері. –Алматы: Ғылым, 1998. –196 б.
28. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. –Алматы: Арыс, 1998. –215 б.
29. Воробьев В.В. О русской национальной личности в языке и культуре // Язык и культура. Материалы Международной конференции. –Киев, 1998. –248 с
30. Телия В.Н. Метафоризация и ее роль в создании языковой картины мира // Роль человеческого фактора в языке. Язык и картина мира. – М.: Наука, 1988.
31. Сейілхан А. Жан сұлулығына қатысты атаулардың лингвомәдени белгілері // Тілтаным 2010№4
32. Степанов Ю.С Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. М., Наука, 1993
33. Серебренников Б.А., Кубрякова Е.С., Постовалова В.И., и др. Роль человеческого фактора в языке: язык и картина мира, - Москва, 1998. с. 34. Рахметова А. Қазақ тілі синтаксисін қатысымдық-танымдық тұрғыдан оқытудың ғылыми-әдістемелік негіздері, - Алматы, 2010
35. Ә. Әлметова. Сұхбаттасу мәдениеті. – Алматы: Толағай, 2007.
36. Әмірбекова А. Қазіргі қазақ тіліндегі жаңа бағыттар. – Алматы, 2011
37. Р.Сыздықова. - Алматы : Санат, 1994. - 272 бет
38. Сейсенова А. Лингвистикалық мәдениеттану: этикет формаларына салыстырмалы талдау. Филол. ғылым. дисс. Авторефераты. – Алматы, 1998. –22 б.
39. Алдашева А. Аударматану: лингвистикалық және лингвомәдени мәселелер. –Алматы: Арыс, 1998. –215 б
40. Қайдар Ә.Т. Этнолингвистика // Білім және еңбек. 1985.
41. Тхорик В.И. Языковая личность (лингвокультурологический аспект): дисс. ... докт. филол. наук. –Краснодар: Куб.ГУ, 2000.
42. Новикова Н.С. Черемисина Н.В. Многомирие в реалии и общая типология языковых картин мира // Филологические науки. – 2000. – №1. – с. 13-17.
43. Маслова В.А. Когнитивная лингвистика. – Минск: ТетраСистемс, 2004. – 256 с.
44. Бабушкин А.П. Типы концептов в лексико-фразеологической семантике языка. – Воронеж, 1996. – 135 с.
45. Аскольдов Концепт и слово. Статья. Опубликована в книге: Русская словесность: От теории словесности к структуре текста: Антология / Под общ.ред. В.П. Нерознака. - М.: Academia, 1997. - С. 267-279.
46. Телия В.Н. О специфике отображения мира психики и знания в языке. // Лингвокультурологическая специфика сравнительных оборотов. -М., 1987.
47. Манкеева Ж.А. Қазақ тіл білімінің мәселелері.- Новое изд. - Алматы: Абзал-Ай, 2014. - 640 с.
48. . Аманжолов А.С. Қазақ тілі теориясының негіздері. Алматы, 2002ж.
49. Тодоров Ц. Теория символа. М., 2000
50. Кенжеахметүлы С. Жеті қазына. Алматы, 1997,128 б..
51. Галиев А.А. Традиционное мировоззрение казахов. Алматы,1997, 167 с.
52. Наурыз: жаңғырған салт-дәстүрлер (Құрастырған М.Қазбеков) Алматы: Қазақстан, 1991 – 256
53. Қазақ тілінің сөздігі / Жалпы ред. басқарған Т.Жанұзақов. – Алматы: Дайк-Пресс, 1999. – 776 б.
54. Қоңыров Т. Тұрақты теңеулер сөздігі. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 480 бет.
55. Мақал-мәтелдер жинағы. – Алматы, 2010 ж.
56. Аймауытов Ж. «Мағжанның ақындығы туралы». «Лениншіл жас» журналы, 1925, №5
57. Жеті ғасыр жырлайды: екі томдық. Алматы: Жазушы, 2004. 1-том. – 400 бет.
58. Құнанбаев А. Шығармалары. Алматы, 1970 ж.
59. Күлеев Б. Айтшы, ақ қайың. Алматы, 1969 ж.
60. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 2-том. Алматы, 1976
61. Себепов Ғұламқайыр. Түйе және оның әбзелі туралы қысқаша атаулар // Известия Каз. ФАН СССР. Серия языка и литературы. 1944, №1
62. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 5-том. Алматы, 1980
63.Есенжол Домбай. Жаман Жәутік, 1980, 205-6.
64.Бабалар сөзі. Астана, 2002
65.Жұлдыз», 2003, №3
66.Қайдар А.Т. Тысяча метких и образных выражений. Алматы, 2003
67.Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігі. Алматы, 1969
68.Будагов Л. Савременный словарь турецких наречии. 2-том. СПб., 1871
69.Валиханов Ч. Собрание сочинений в пяти томах. Алматы, 1984
«Жас алаш», 1996, 16-қараша
70. Шоқпарұлы Д. Қоңырау // Білім және еңбек, 1986, №7
71. Қазақ тілінің сөздігі. Т-Ү (танертең-үрей). – Алматы: Ғылым, 1986. 9-том – 560 бет. Жауапты ред. Б.Қ.Қалиев.
72. Диалектологиялық сөздік. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2007. – 800 бет.
73. Казахско-русский словарь. Около 50000 слов / Под ред. Чл. – корр. НАН РК Р.Г.Сыздыковой, проф. К.Ш.Хусаина. – Алматы: Дайк-Пресс. 2008. – 962 с.
74. Хасенов Ә. Қазіргі қазақ тіліндегі сан есімдер. Алматы, 1957. 20 б.
75. http://bilimkozy.idhost.kz/1600-sabak.html
76. Күркебаев К.Қ.Қазақ тілінің рухани және материалдық лексикасы: оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2013. – 191 бет.
77. О.Мандельштам, Слово и культура. М., 1987 г.
78. Айтқазы Сажида Түр-түс концептісінің лингвомәдени табиғаты (қазақ, ағылшын, қытай тілдеріндегі материалдар негізінде). Фил. ғ. Ph.D. док. дис. -Алматы, 2011.
79. Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Панкрац Ю.Г., Лузина Л.Г. Краткий словарь когнитивных терминов / Под редакцией Е.С.Кубряковой. – Москва, 1996. – 245 с
С. БӘЙІШЕВ АТЫНДАҒЫ АҚТӨБЕ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ АУДАРМА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді Қолжазба құқығында
Филология және аударма
кафедрасының меңгерушісі
____________ Ергазина А.А
________________ 2015ж.
НУРТАЕВА Айгуль Бекболатовна
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЖАҢА БАҒЫТТАРЫ НЕГІЗІНДЕГІ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
6M020500 - Филология
гуманитарлық ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшісі:
М.К. Амангазиева
филология ғылымдарының
кандидаты, доцент
Ақтөбе, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І БӨЛІМ. ТІЛ - МӘДЕНИЕТ - ҰЛТ
0.1 Қазақ тіл білімі саласындағы жаңа ғылыми бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы және ғылым ретінде қалыптасуы ...
1.3 Мәдениет және жаһандану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ БӨЛІМ. Лингвомәдениеттану ғылымының теориялық негізі және зерттелуі
0.1 Тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеудің қажеттілігі ... ... ... ...
0.2 Қ.Жұбановтың лингвомәдени көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3 Лингвомәдениеттану бағыттары мен ұстанымдары, термин сөздері ... ... ... .
ІІІ БӨЛІМ. Лингвомәдениеттанудың тілдік көрінісі
3.1Тілдік бірліктердің лингвомәдени бейнесі мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ...
3.2 Тілдік бірліктердің лексика-семантикалық ерекшеліктері (сан есімдер бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам қай кезде адам болып қалыптасады? Әрине, сәби кезінде тілді меңгеріп, сонымен бірге өз халқының мәдениетін үйренген кезде, бойына сіңірген кезде ғана Адам деген ұлы атқа ие болады. Әлем туралы ақпараттың көбі адамға лингвистикалық каналдар арқылы келеді, сондықтан да адам концептуальды әлемнің ортасында өмір сүреді, әлеуметтік, рухани қажеттілігін қанағаттандырады. Адамның өмірдегі қол жеткізетін жетістігі де оның тілді меңгеру мүмкіндігіне қарай болады. В.А.Маслованың тілімен айтсақ: Тілдің құпиясы - адамның құпиясынан да маңыздырақ, егер оны жасырсақ, ғасырлар қазынасы ашылмайды, не білім жоғалып, жоқ болады[1,3-4]. Сондықтан да әр халықтың ұлттық болмысын өз бойына сақтаған тілді әр қырынан зерттеу сол халықтың жер бетінен жойылмай, өміршеңдігін арттырудың бір тәсілі болып табылады.
Тіл - ұлттың тірегі, ұлттық мәдениеттің негізі деген қағидалар тіл мен мәдениет арасындағы ажырағысыз байланысты танытады. Осы байланыстың арқауы ана тілі бойында сан ғасыр өтсе де бар асылын еш шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізу игілікті іс болып табылады. Дүниедегі мәдениет халық өмірінің айнасы іспетті. Әр халық мәдениетінің өмірінен хабар беретін атаулар мен құбылыстар тіл ғылымында лингвомәдениеттану сипатында танылған. Мәдениет - адам қолымен жасалған әлем емес, бұл адам өз әрекетімен сақтаған қазына байлығы. Әлемнің танымдық бейнесі - адам ақыл-ойының өнімі, ол шексіз. Мәдениет - өте күрделі жүйе.
Халық өмірін лингвомәдени аспектіде зерттеу ұлттың, ел халқының тарихынан және дүниетанымынан хабардар ететін, көне дәуірден ақпарат беретін өткен тарихтың шынайы куәгері. Қазақ халқының дүниетанымын бейнелейтін лингвомәдени деректер ұлт пен халықты танудың үлкен көрсеткіші.Қоғамдағы мәдениет пен тілдің тоғысуынан туындаған лингвомәдениеттану әр этнос мәдениетін тілдік деректер арқылы сипаттайтын, ана тілі арқылы өзге жұртқа өз мәдениетін насихаттайтын, ұлттық рух пен тілдің туын көтеретін, халық болмысын тіл деректері арқылы өз тұғырына жеткізіп болашаққа танытатын зерттеу нысаны этнолингвистика ғылымымен үндес, ұлттық тілмен рух арасында қалыптасқан даңғыл жолы бар жүйе. Тілді мәдениет арқылы зерттеуде өзгеше бітімімен басқаларынан ерекшеленетін, қоғамдық әлеуметтік философиялық сипаты бар,қазақ тіл білімінде енді ғана қалыптасып келе жатқан кешенді ғылым саласы.Қысқаша айтсақ, лингвомәдениеттану - ұлттық сипаты бар деп танылып әлеуметтік, танымдық, этикалық, эстетикалық, саяси адамгершілік арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімінің бағыты. Осы тұрғыда лингвистикалық мәдениеттанудың ең негізгі мақсаты - ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, тіл фактілерімен халықтың танымдық этикалық, эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын анықтау деп түйіндеуге болады.
Бұл жұмыста қазіргі қазақ тілінің жаңа бағыттары негізіндегі лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелуі, түрлі көзқарастар, жаңа ұғымдар мен түсініктер қамтылып, ұғымдардың лексика-семантикалық ерекшеліктерін сараптауды қарастырмақпыз.
Зерттеудің өзектілігі. Кез келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтарына сүйеніп қана қоймай, сонымен бірге халықтың дүниетанымына сүйеніп қана қоймай, сонымен бірге халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына, бір сөзбен айтқанда мәдениетіне назар салып қарау - лингвомәдениеттану пәнінің үлесіне кіреді.
Бастау көздерін В. фон Гумбольдт, Э.Сепир т.б. идеяларынан алып, соған сәйкес, мазмұндас пікірлер мен теориялық қағидалардың ғылыми нышандарының көріністері қазақ тіл білімінің, мәдениеттануының негізін салушы ғалымдардың еңбектерінде де қалыптасқан. Қазақ тіл біліміндегі осы бағыттағы зерттеулердің дамып, жаңа деңгейде жалғасуының нәтижесінде түрлі жарыспалы көзқарастар пайда болып, ғылымның жаңаша бағытта жарқырауына септігін тигізді деп айтуға болады. Бұл орайда лингвомәдениеттану ғылымының тереңірек зерттелуі өзектіболып саналады. В.Гумбольдт концепциясы (тұжырымдамасы) А.А.Потебня, Ш.Балли, Ж.Вандриеза, И.А.Бодуэн де Куртэне, Р.О.Якобсон және басқа зерттеушілер еңбегінде жалғасын тапса, қазақ тіл білімінде Ә.Т.Қайдар, Е.Жанпейісов, М.М.Копыленко, Р.Сыздық, К.Хұсайын, Г.Смағұлова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б. еңбектерінде көрініс табады.
Осы еңбектердің нәтижелерін, түйген ой-пікірлерін қорыта келіп, тіл мен мәдениеттің тығыз байланысы коммуникативтік процестен, халықтың тұрмысынан, тілінен, салт-дәстүрінен көрінеді деп тұжырым жасауға болады. Тіл - мәдениет дерегі, өйткені ол мәдениеттің құрастырушы бөлігі және тіл мәдениетті танудағы негізгі құрал, себебі ол арқылы біз мәдениетті меңгереміз. Тіл мәдениеттің жалпы сипатын танытады, негізгі ақпаратты жинайды, сақтайды және жеткізеді. Осыған сай тіл әрбір этникалық қоғамдастықта, бір жағынан, этностың мәдени өзгешелігінің факторы ретінде, екінші жағынан - тіл шеңберінде мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуын қамтамасыз етеді. Осылайша қазіргі, келер ұрпақты бір тұтастырып, бүтіндікте байланыстырады. Демек, тіл мәдениетте өсіп-өнеді, дамиды және соны бейнелейді.
Зерттеудің мақсаты - қазақ тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыттар аясында лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелуіне кешенді түрде талдау жасау. Ол үшін мына міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- тілдік құбылыстарды лингвомәденитанымдық ерекшеліктер ретінде талдаудың теориялық-әдістанымдық негізін анықтау;
- лексикалық бірліктердің негізінде қазақ тіліне тән лингвокультуремалардың көркем мәтіндерде берілу ерекшеліктерін анықтау;
- тілімізде қалыптасқан материалдық мәдениет атауларының ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сипаттау;
- лексика-семантикалық тәсіл арқылы қызметін анықтау;
- тілімізге тән лингвокультуремалардың көркем әдебиеттегі қызметіне талдау жасау, өзіндік ерекше топтарын жіктеу, төркінін анықтау.
Зерттеудің жаңалығы.****
Зерттеу нысаны:Лингвомәдениеттану аясындағы ғалымдардың зерттеу жұмыстары мен пікірлері, талқыланып жүрген өзекті мәселелер, жыраулар поэзиясы, мақал-мәтелдер, ақын-жазушы шығармалары.
Зерттеу әдістері:Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негізі ретінде салыстыру, тілдік материалды этнолингвистикалық сипатта зерделеу, талдау жасау, компоненттік және семантикалық талдау, сипаттама жасау, жинақтау әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- әрбір лингвокультуремада өзі қалыптасып, пайда болған өңірдің мәдени жүйесінің белгісі, өзіндік қолтаңбасы қалып отырады;
- лингвомәдениеттану мәдениеттің рухани жақтарына көбірек көңіл бөледі;
- лингвомәдениеттану салыстырмалы-салғастырмалы түрде зерттеуді басты назарда ұстайды;
- лингвомәдениеттанудың басқа ғылым саларынан өзгешелігі - кез келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени деректерді бірдей қарастырады;
- лингвомәдениеттанудың міндеті - тілде сақталып келген тілдік көріністердің түп төркінін айқындау болып табылады;
- ол ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне ықпалынан туындайды;
- тілдік фактілерді тіл мен халық мәдениетіне байланыстыра отырып зерттеуді мақсат етеді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері мен материалдары ретінде лингвомәдениеттану мәселелерімен айналысушы отандық және шетелдік ғалымдар:Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Ә.Қайдар, І.Кеңесбаев, Н.Уәлиев, А.Салқынбай, Б.И.Нұрдәулетова және т.б., шетел тіл білімінде: В.фон Гумбольдт, Ю.Апресян, А.Потебня, Ф.де Соссюр, Э.Сепир, В.Уорф, Н.Арутюнова, С,Аскольдов, А.Вежбицкая, В.Воробьев, С.Воркачев, Е.Кубрякова, В.Карасик, С.Тер-Минасова, А.Кунин, В.З.Демьянков, Н.А.Красавский, Ю.С.Степанов, И.А.Стернин, В.Н.Телия және т.б. ғалымдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Лингвомәдениеттану ғылымының зерттейтін объективтік ауқымы ұлттық мәдениет пен рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі әдебиетте, фольклорда т.б. берілу арқылы кеңи түседі,сонымен бірге ұлттық мәдениет пен болмыстың ерекшелігін таныту, лингвомәдениеттану ғылымына қатысты Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұбанов, М.Әуезов еңбектерінен бастап, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева, К.Қ.Күркебаев т.б. ғалымдардың еңбектерінде тілдік фактілер сипаты ретінде танылады. Осы аталған авторлар еңбектерінде сөз етілген ұлттық тіл деректерінің зерттелуін лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға болады.
Бүгінгі күні лингвомәдениеттану ұлттық тілтанудың негізі екені соңғы кездегі зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Салқынбай, А.Сейсенова Г.Қажығалиевалардың т.б.) сөз болуы, назар аударылуы лингвомәдениеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын байқатады.
Г.Смағұлова ұлттық тіл мен ұлт мәдениетінің тоғысуындағы өзара байланысты анықтап мәдениет ұғымын мағыналас фразеологизмдердің бойынан тіл аспектісінде қарастырған. Ол өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін былайша көрсетеді; лингвомәдениеттану - этномәдени және этнопсихологиялық факторлар мен тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерін тіл арқылы мәдениеттану бағытында зерделеп, тілдің дәл қазіргі қолданыс қызметін көрсететін ұлттық ерекшелігін ешбір идеологиясыз қазіргі заманға сай келбетін таныту. Бұл орайда тіл - ұлт- мәдениет дейтін үштік (триада) лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу нысаны болмақ.
Лингвомәдениеттанудың өркениетте қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын тілдік тұрғыда сөз ету зерттеу объектісін нақтылай түседі. Сондай-ақ көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының қызметін арттыруды халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші Анар Салқымбайдың мына пікірі толықтырады: Тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеу - ең әуелі тілдер арасындағы жалпы адами гуманистік, мәдени, өркениеттілік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы, әлемдегі, құбылыстар қоғамдағы сана мен салт бәрі де тіл де өз көрінісін табатындықтан, атау мен оның аталу сипаты лингвомәдени аспектіде қарастырылад [2, 41].
Зерттеудің мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі нәтижелері С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті магистратура бөлімі мәжілістерінде талқыланды. Атап айтқанда, ***
Зерттеудің негізгі мәселелері мен теориялық тұжырымдары әртүрлі басылымдағы * жарияланымда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, әр тарау 2-3 тараушадан тұрады. Сонымен қатар қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, глоссарийден және зерттеу жұмысының мазмұнын ашатын тірек-сызбалардан құралған қосымшадан тұрады.
І БӨЛІМ. ТІЛ - МӘДЕНИЕТ - ҰЛТ
1.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы және ғылым ретінде қалыптасуы
...Тіл - қай ұлттың болмасын тарихы мен тағдыры, тәлімі мен тәрбиесінің негізі, қатынас құралы. Тіл болмаса сөз болмайды. Сөз болмаса адамзаттың тірлігінің мән-маңызы болмайды. Демек, тілдің, сөздің орны ерекше. Тіл - халықтың жаны. Тілі құрыса, халық та жер бетінен жоғалады. Адамзат тарихында көптеген өркениетті елдердің өшіп кетуі алдымен тілді жоғалтудан басталғанын ғылым дәлелдеп отыр. Ана сүті сіңбеген, бесік жырынан нәр алмаған ұрпақтың салқынқанды, мейірімге зәру болатыны ақиқат. Тілі мен дінінен айырылған ондай жан рухани кемтарлығын, адамдық болмысын түсінбей, мәңгүрттік кейіпке түсетіні де жалған емес. Тілдің құдіреті осында.Тар мағынада айтсақ, тіл - қоғамның өмірінде адамдармен өзара пікір алысу, түсінісу қызметін атқарса, кең мағынада, тіл - ұлттың айнасы, өнер деп қабылдаймыз.
Ғылыми ой-тұжырымдарды ой елегінен өткізсек, халық тілінің еншісі мәдениетпен толығатынын, ұлт мәдениеті сол этностың тілінде сақталып, болашаққа аманатталатынын көруге болады. Бұл жөнінде, зерттеуші В.фон Гумбольдт: "Тіл - халық рухы, халық рухы тіл арқылы көрініс табады дейді. Бұл тұжырым - жаңа ғылыми концепцияның алғашқы нышаны немесе қағидасы. Сондай-ақ ғалымның Мәдениет - тілдің ішкі құрылымдық бөлшегі деп қарастыруы да тіл табиғатын таныта түсумен қатар, жарыққа шығып келе жатқан ғылыми жаңалықтардың шығу тегіне арқау болғаны ақиқат.Ғалым өз зерттеуінде: Біріншіден, мәдениеттің екі түрі - материалдық және рухани мәдениеттер ізі халық тілінде сақталады. Екіншіден, мәдениет - ұлт мен табиғатты жалғастырушы күш, үшіншіден, мәдениет пен халықтық рух - тілдің ішкі формасына тән", - деп көрсетеді. [3,32]. Ал, мәдениеттің көне, жанасын, мәдениеттің арғы-бергі тарихын сөйлетуші де, жеткізуші де тек ана тілдің құдіреті екені әр халықтың өзіндік тұрмыс-тіршілігі тілі арқылы өрнектелуінен, мәдениеті тіл арқылы басқа елге танылуынан, тіл мен мәдениет бір-бірінен ажырамайтын байланысқа ие екенін көруге болады. Мұның нақты ғылыми тұжырымын американдық ғалым Э.Сепир: "Тілдің бір тұғыры бар. Ол мәдениеттен тыс өмір сүрмейді. Ол дәстүр болып жалғасқан біздің тыныс тіршілігіміз мүлде қабысып кеткен салт-дәстүр мен наным-сенімдерден арыла алмайды. Тілдегі лексика өзі қызмет етіп отырған мәдениетті өз қалпында көрсетеді. Ол тұрғыдан алғанда тілдің тарихы мен мәдениет тарихы жапсарлас дамиды деуге болады" [4,186] деп анықтай келе, әр халықтың танымдық ерекшелігі тек тілінің табиғатынан танылатынын көрсетіп, өзінің зерттеу еңбегінде дәлелдейді. Соның негізіндегі адамзаттың дүниені тану мен ойлау арасындағы тәсілі мен тіл құрылысының байланыстылығын этнолингвистикалық болжам ретінде баяндаудан туған "Сепир - Уорф болжамы" халықтық тіл мен ұлттық дүниетанымды танудың ғылыми алғышарты, ғылымның жаңа сатыға аяқ басқандығының дәлелі деп есептеуге болатынын байқауға болады.
Тіл - тек мәдениетті танушы құрал ғана емес, сонымен қатар тілдің бойында оның (мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш анықталады. Тіл рухының ұлы күші халықтың ой-танымында, мінез-құлқында, әлеуметтік өмірінде сақталған. Өйткені адам баласының ой-санасы, сол арқылы істеген еңбегі, мінез-құлқына сай табиғатын қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын қалыптастыруы тұтастай бір мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің бірі. Осымен байланысты этностың психологиялық жайын тілге қатысты болжаулармен дәлелдеген В.фон Гумбольдт концепциясында: "Тілдің табиғаты мен тегі тіл мен ойлаудың халық рухымен байланыстылығында" деген құнды пікірмен бағаланды. Осы пікірді ғылыми жолға сүрлеп түсірушілер Г.Штейнталь мен М.Лацарус болды. Олар өз еңбектерінде халық психикасының этнотанымдық мәні, тілдің ішкі мазмұны адамның мінез-құлқымен байланысты деп түсіндіріп "тіл мәдениетке қатысты алғанда индивидтің творчествалық әрекеті", "халық рухы алдымен тілде" [5,92-117] деп түйіндеген. Бұл үрдіс осы ғылыми тұжырымдардың бастамасымен ғылымда өз жалғастығын тапты. Ғалым А.Вежбидская бұл туралы: "Каждый язык национально спецефичен. При этом в языке отражаются, не только особенности природных условий и культуры, но и своеобразие национального характера его носителей", - деп көрсетеді [6,19]. Демек, этнопсихология ілімінің тіл аясында мәдени факторларсыз анықталуы оның жете танылуын қамтамасыз ете алмайды деген пікірмен келісеміз.
Ұлт тілі мен мәдениеттің өзара байланысы туралы В.В.Воробьев былай деп жазады: "Тіл дегеніміз - қарым-қатынас пен ойды білдірудің аса маңызды құралы ғана емес, ол сондай-ақ мәдениет білімдерін жинақтау құралы болып табылады. Күрделі таңбалық жүйе бола отырып, тіл ақпарат беру, сақтау, пайдалану және иелену құралы да бола алады. Тіл сияқты мәдениет те ақпарат беруге қабілетті таңбалық (семиотикалық) жүйе болып саналады, бірақ оның тілден айырмашылығы - ол өз бетінше ұйымдасуға қабілетті емес, өйткені мәдениет дегеніміз - ең алдымен жады, ес, күрделі семиотикалық жүйе, оның қызметі - жады, ес, ал негізгі қасиеті - жинақтау мен шексіз жалпылыққа талпыну. Өзінің шексіз бірегейлік қасиетіне талпыныста болған тұлға қарым-қатынас мәдениеттер диалогынан тыс қала алмайды. Сондықтан тіл - ұлт (ұлттық тұлға) - мәдениет - лингвомәдениеттанымдағы орталық үштік (триада), осы ғылым саласындағы аса маңызды мәселелер түйісетін және шешілетін орталық нүкте (фокус) болып табылады [7, 12 - 13].
Тілдің ерекшелігін әлеуметтану тұрғысында зерттеген ғалым В.Вундт өз еңбектерінде күрделі интеллектуалдық әрекеттердің ұлттық мәдениетті танудағы орнына ерекше назар аударады. Ол ұлттық рухты жаңғыртатын факторлар, салт-дәстүрлер олардың дамуы мен халық мәдениетіндегі рөлін әлеуметтік рухани құбылыс деп бағалаудың бағытын көрсетті. Расында да, ұлттық рухтың нағыз келбетін танытатын - салт-дәстүрлер. Этностың бар өміріне рухани азық болған, тұрақты ұрпақ жалғастығына себепкер құбылыс салт-дәстүрлердің ұлттық мәдениет бастауы екендігі сөзсіз. Осы құбылысты дер кезінде мойындап, ғылыми тұрғыдан жаңа бағытқа жол салушы - ресейлік тілші-ғалым А.Потебня болды. Ол тіл халық мәдениетімен біте қайнасқан ұғым деген түсінікті қалыптастыра келіп: "Тіл - халықтық "рухтың" жемісі, сондықтан тіл ұлттық ерекшелікті көрсетеді" деп анықтайды. Мәдениет - тілдің таңбалану қасиеті арқылы танылатынын, оған дәлел халық ауыз әдебиеті үлгілері екендігін жан-жақты сөз ете келе: "Халық рухы" алдымен тілде, содан кейін барып әдет-ғұрып, салт-дәстүрінде, ән өнерінде, фольклорында көрініс береді" [5,117] деп қорытады.
Жоғарыда біз сөз еткен ғалымдардың зерттеулері ұлттық тіл мен халық мәдениеті арасындағы сабақтастықты о бастан болжап, тілдің ішкі формасына саятын қасиеттерін танытудан туған. Оның (ішкі форманың) тілдегі көрінісін өзек қылған ғылыми құнды ойлар мен тұжырымдар тіл ғылымының жаңа бағытымен ерекшеленетін лингвомәдениеттану пәнінің болжамы сияқты.
Адамзат қоғамының дамуында маңызды фактор - әлеуметтік сананың өрлеуі, ой-сананың жетілуі, тіл, мәдениет, тарихтың тоғысуы. Ал әр халықтың этномәдени тұрмысын ұлт тілінің жетегінде, әлемдік мәдениеттің ауқымында және дүниетанымын қоғамдық ғылымдардың саясында сөз ету мәселесі бүгінгі күні тіл ғылымының ғылыми өрісін тереңге жайған этнолингвистика саласында сәтті бағытта іске асуда. Осымен тығыз байланысты ұлттық мәдениет пен ұлттық тілдің өзара байланыстары бір-біріне әсері айқын деректің белгілі бір этносқа тән екендігін танытуда бізге кешеуілдеп жеткен жаңа бағыттың бірі - лингвомәдениеттану. Бірақ тіл ғылымында XV ғасырдың бас кезінен бастап ерекше қалыптасқан жоғарыда аталған ғалымдардың (Ф.Соссюр, В.Гумбольдт, А.Потебня, В.Штейнталь тағы басқа) ғылыми ой-тұжырымдарын одан әрі ұластырушы Ресейдегі фразеологиялық мектептің өкілдері В.Воробьев,В.И.Телия,Е.М.Верещагин, В.Т.Костомаров, В.Маслованың зерттеулерінің лингвомәдениеттануды дербес ғылыми пән дәрежесіне көтерілуіне, қалыптасуына зор ықпал еткенін ерекше ықпал етті. Сонымен қатар, қазақ тіл білімінің дамуына, жаңа қырынан танылуына, қазақ ғалымдарының ғылыми біліктілігін арттыруға өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Тіл мен мәдениет ұғымдарының өзара тығыз байланысәсіресе Е.М.Верещагин мен В.Т.Костомаровтың зерттеу еңбектерінде жаңаша қырынан танылады. Қос ғалымның: Тіл - тек сөйлесу, қарым-қатынас құралы емес, ол Адам өмірінің материалдық және рухани мәдениетінің сол ұрпаққа тән тума қасиеттерін жинақтаушы, сақтаушы құрал, осы арқылы болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Мұны тілдің кумулятивтік қасиеті деп танимыз. Тілдің тағы бір қоғамдық қызметі - әлеуметтік өмірде адамдарды жеке тұлға ретінде, ұлт өкілі ретінде қалыптасуы [9,10] деген құнды пікірлері бүгінде лингвомәдениеттану пәнінің қоғамдағы әлеуметтік орнын нақтылай түсуге ықпал етті.
Мәдениет - қоғамдық фактор, бірақ оның мәдени тұғырға көтерілуіне әлеуметтік ортаның ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші халыққа оның тілдік деректері арқылы баяндалады. Ал тілдік деректер деп отырғанымыз - мәдениетті сипаттаушы сөз символдары мен тілдік таңбалар. Осы жайт туралы мәдениеттің тілге қатысты ерекшелігін зерттеген ресейлік мәдениеттанушы Ю.М.Лотман төмендегідей пікірмен сабақтастырады:Всякая структура, обслуживающая сферу социального общения, есть язык. Это означает, что она образует определенную систему знаков, употребляемых и соответствии с известными членами данного коллектива правилами. Знаками же мы называем любое материальное выражение (слова, рисунки, вещи и.т.д.), которое имеет значение и, таким образом может служить средством передачи смысла. Следовательно, культура имеет, во-первых, коммуникационную и, во-вторых, символическую природу[10,6].
Біз жоғарыда келтірген ғалымдардың пікірлеріне сүйене келе, мәдениет ұлттық менталитет құндылықтарының түп негізі тіл қасиетінде көрініс табады деген пікірмен толықтай келісеміз.Мәдениет тілдің құдыретімен бейнеленіп, шынайылықты танытады. Осы тұрғыда әр халық тілінде өзі жасаған және табиғат дарытқан ұлттық мәдениеттің ізі бар деуге болады.
Қазіргі тіл білімінде В. Фон Гумболдьт, А.А.Потебня, Э.Сепир, К.Леви-Стросс, Е.И.Кукушкина, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде тіл мен мәдениеттің өзара байланысты ғылыми түрде қарастырылғанын жоғарыда атап өттік. Алайда бұдан тіл мен мәдениет арақатынасы мәселесінің өткен ғасырларда ғалымдарды ойландырмаған деген тұжырым жасауға болмайды. Осы тұста, М.М.Копыленконың XI-ғасырдың өзінде ұлттың тұрмыс салтының, шаруашылық түрінің, жағрапиялық ерекшеліктерінің тілге өзіндік әсері болатынын айтқан түркітанушы Махмұд Қашқаридың бұл саладағы еңбегі ешбір себепсіз ескерілмей келетінін айтқан көңіл аудартар әділ сын пікірін айтқымыз келеді: "Яркая этнолингвистическая направленность труда Махмуда Кашгари не повторяется более ни в одном лингвистическом сочинении Востока и Запада". М.Қашғари түркі тілдернің сөз төркінін зерттегенде оның этимологиясын алдымен сол халықтың мәдениеті ықпал еткен тұрмыс тіршілігімен байланыстырады.
Әдебиеттанушы М.Базарбаев "... Дала қандай кең болса, оның желі мен бораны қандай дүлей болса, соған лайық адамдардың өмір тіршілігін де, өзарақатынасында дала табиғатына лайық мінез, әдеттер орнаған. ...Қазақтар "әудем жер" дейді, яғни "әу" деп айқайлағанда естілетін жер, онша алыс емес дегені. ... "шақырым жер" дегенде айқайлап шақырған дауыс естілер жер екенін ұғамыз. Айналып келгенде, қашықтық өлшемінің өзі көшпелі өмір қажетінен туғандығы анық" [11, 8]. (Бұл жалпы түркі халықтарына ортақ қашықтық өлшем бірліктері: қырғ.: чакырым; шув.: сухрам). Ғалымның бұл пікірінен қазақ халқы тілінде көрініс тапқан қоршаған ортаның ұлттық дүниетанымға әсерін жеткізгенін көруге болады. Көшпелі өмір сүрген қазақ халқының лингвомәдени танымы да жазира кең даладай ауқымды, сөздік қоры мол, тіл байлығы талай шет елдік ғалымдарды тамсандырғаны белгілі.
Жоғарыда айтып өткен американдық ғалымдардың пікіріне оралсақ, ол түгелімен идиоэтникалық ғана бағытты көрсетеді, яғни әмбебаптық қағида ескерілмейді. Бірақ бұл ғалымдардың басты кемшілігі - тілге таным процесінде басты роль беруінде: "Шындық болмыстың бейнеленуінің нәтижесі тіл арқылы беріледі. Бұл білімнің тілдік сипаты білімнің жүзеге асуының бір құралы екендігін де ғана емес, сонымен қатар тілдің білімге өз қолтаңбасын қалдыруында". Бұл болжамды теріске шығарар пікірлер де жеткілікті. Олардың дені мынаған саяды: Жалпы біздің шындық болмысты қабылдауымызды тіл жүктемейді, керісінше, адамдардың рухани және материалдық өмірлерінің әркелкі жағдайда болуы негізінде шындық болмысы әр түрлі тілдерге бірдей көрініс таппайды. Тілдің қоршаған ортаны бейнелеудегі қызметі зерттеу нысаны болып отырған дүниенің тілдік суреті құбылысына тікелей қатысты мәселелер болғандықтан, оларды келесі тараушада нақтырақ қарастырамыз.
Тіл мен мәдениет әр түрлі семиотикалық жүйеге жатқанымен, олардың өзіндік ұқсастықтары да бар. Мәдениет тіл тәрізді халықтың дүниетанымын, оның қоршаған ортаға деген қатынасын бейнелейді. Тіл мен мәдениет өте күрделі қарым-қатынаста болады. Бұл күрделілік, біріншіден, тіл мәдениеттің құрамдас бір бөлігі болып табылатындығында болса, екіншіден, сол тіл арқылы мәдениеттің өзіндік көрініс табатындығында және бұған қоса, тіл өз алдына дербес жүйе түзейді. Тіл мен мәдениет қоғамдағы тарихи өмір сүру процесінде бір-бірінен ажырағысыз. Өйткені тіл мәдени контексісіз, ал мәдениет өзінің құрылымында тілсіз толыққанды жүйе ретінде қабылдана алмайды. Бір айтып кететін жайт, қазақ мәдениетін сөз еткенімізде, әрине, оны қазақ ұлтының қалыптасу жағдайларымен оның даму кезеңдерін ұштастыруымыз қажет. Өйткені қазақ ұлтының мәдениетін, яғни оның өз алдына дербес ұлт болғанға дейінгі кезеңдердегі әр түрлі тайпалардың (сақтар, массагеттер, ежелгі түркі, татар-моңғолдармен) мәдениетімен тығыз байланыста, кең көлемде қарастырған жөн.Яғни, бұл қазақ ұлттық мәдениетінің басқа түркі халықтары мәдениетімен ұштасып, бірігіп жатқаны, ортақ этникалық генезис факторы ареалды, аймақтық түркі мәдениетін құрайтынын көрсетеді. Әрине, қазақ ұлты өз алдына ұлт болып қалыптасқанда мәдениет белгілі бір трансформацияға (өзгеріске) ұшырап, өзіне ғана тән айырықша сипаттағы ұлттық мәдениет түзгенін де ескеруімізді ғалымдар еске салады.
Тіл - тарихи тұрғыдан пайда болған практикалық білім жүйесі. Оның құрамдас бөліктер болып табылатын сөздерде, сөз тіркестерінде, мәтіндерде белгілі бір мәдени сананың семантикалық потенциалы және адамның қоршаған орта туралы таным түсінігі мен білімдер жиынтығының өзіндік ерекшеліктері жинақталған.
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысын дәлелдейтін тағы бір айғатың бірі - дүниетаным, дәстүр және әдет-ғұрып тілдік белгілерде көрініс таба отырып, тілдік дүние суретін құрайды. Дүниенің тілдік суреті белгілі бір ұлттық қауымдастықтың теңдесі жоқ ғажайып тарихи қоғамдық тәжірибесі, заттар мен құбылыстардың, процестердің, белгілі бір халықтың өмір салты мен мәдениет ерекшеліктерімен байланысты, оларға деген ерекше қатынастың ұлттық маңыздылығынан туындайтын ұлттық тілдік ерекшеліктері көрініс тапқан дүниенің айырықша бейнесін құрайды.
Тіл және мәдениет - лингвистермен қатар тарихшылардың, философтардың, психологтар мен этнографтардың, мәдениетшілердің, әдебиетшілердің де назарын өзіне аударып келе жатқан көп салалы проблемалардың қатарынанорын алады. Мәдениет пен тіл үздіксіз өзара қарым-қатынаста болатындықтан бұл проблеманың тілдік аспектісі екі жақты. Аталған мәселені шешуде лингвистика бірқатар қызықты да батыл қадамдарды ұсынады. Тіл білімінде бұл сауалға тарих пен мәдениеттің, этнография мен лингвистиканың ортақ мәселелерін сөз ететін пәнаралық этнолингвистикалық зерттеулер, ізденістер жауап береді. Бүгінгі күні лингвистикадағы антропо және этноцентризм қағидаларына сүйенетін лингвоелтану, этномәдени және этнолингвистика салалары тіл табиғатын оны тұтынушы халықпен бірге қарастыруды мақсат етіп қояды. Бұл орайдаВ.фон Гумбольдтің Среди всех проявлений, посредством которых познается дух и характер народа, только его язык и способен выразить самые своеобразные черты народного духа и характера и проникнуть в их сокровенные тайны [3,69]деген тұжырымытілді ұлттық феномен деп танитын бүгінгі тіл біліміндегі жаңа бағыттарғажол сілтейді. Тіл мәдениетпен бір бүтін тұтастық құрып, ажырамас бірлікте өмір сүреді. Ол мәдениеттің өн бойында қалыптасып, оның дамуындағы алғы шарттардың міндетті түрдегі басқышы қызметін атқарады, қандай да бір жерде өмір сүретін этнос мәдениетінің маңызды бөлігін құрайды. Мәдениеттің басқа салаларына қарағанда тілдің өз ортасы бар. Белгілі бір тілде сөйлейтін кез келген этнос өздерін өзгетоптардан сыртқы физиологиялық айырмашылықтарымен ерекшелеп тұратын адамзат қауымының белгілі бір нәсіліне жатады. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, яғни біздің өмір сүру образымыздан хабар беретін тәжірибелігімізбен идеяларымызға тәуелді [3,185].
Мәдениетке берілген анықтамалар әртүрлі. Себебі, зерттеуші ғалымдардың мамандықтары, тағылым алған мектептері, өзіндік көзқарастары бір-біріне ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіруге болады. Мысалы, мәдениет - әлеуметтік тұрғыдан табиғаттан және индивидтің биологиялық, физиологиялық қасиеттерінен тыс, бірақ қарым-қатынас біріктірген адамдар тобына тән құбылыс (В.Освальт), когнитивтік тұрғыдан танымдық әрекеттер мен білім қордалау үрдістеріне қатысты құбылыс" (В.Гудинаф), семиотикалық тұрғыдан "алдымен әлемнің репрезентациясын жасайтын, содан кейін қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланылатын таңбалар жүйесі (К.Леви-Стросс) ретінде анықталады. Ғылымимектептерінің ағымына, ғылыми тұжырымдарындағы айырмашылықтарға қарамастан, мәдениеттанушы ғалымдардың қай-қайсысы болмасын бұл күрделі құбылыстың құрылымындағы тілдің орнын, маңызды рөлін мойындайды. Э.Сепир тіл мәдениеттің біртұтастығын ашып көрсететін маңызды әдіснамалық көзқарастарын ұсына отырып: Мәдениет - белгілі бір қоғамның әрекеті мен ойлауының көрінісі, ал тіл - қалай ойлаудың көрінісі. Ендеше, тіл мазмұны мәдениеттің бөлінбейтін бөлшегі деген қорытынды жасайды [4,193-194]. Тіл ойды жеткізу мен қарым-қатынас жасаудың құралы ғана емес, мәдени білім аккумляциясының да басты құралы болып саналады. Күрделі таңбалық жүйені құрай отырып, тіл қандай да бір мәліметті жеткізу, сақтау, қолдану, қайта жаңғырту қызметін атқарады. Мәдениет те тіл секілді белгілі бір хабарды жеткізу қабілеті бар таңбалық жүйе (семиотикалық) болып табылады, алайда ол тілге қарағанда өзін-өзі ұйымдастыруға қабілетсіз, себебі мәдениет ең алдымен - жады, оның басты қасиеті - жинақтау, сақтау [12, 227] және абсолюттік жалпы қауымдастыққа талпыну. Өзінің абсолюттік ерекшеліктерін танытуға талпынатын тұлға қарым-қатынасқа түспей, мәдени диалог жасамайтұра алмайды. Сондықтан тіл - ұлт (ұлттық тұлға) - мәдениет - бүгінгі лингвомәдениеттанудың орталық үштігі, ғылымның осы саласындағы маңызды мәселелерді шешуге мұрындық болатын фокус [13,12-13].
Халықтың тілі мен мәдениетінің ерекшеліктері соңғы кезде жаңаша көзқараспен қарастырылғанымен, бұған дейін ғалымдар бұл мәселені психология, әлеуметтік лингвистика, этнопедагогика, этнолингвистика, философия және тағы басқа пәндердің негізінде зерттеп келеді. Мәдениеттің тілдегі көрінісі, ұлттық-мәдени сипаттардың тілдік құралдар арқылы белгіленуі ғылымда ретроспективалық ыңғайда этнолинвистика аясында қарастырылып келгені белгілі. Сонымен қатар, ғасырсоңындағы жаңа ғылыми бағыттарда қоғам, қоғамдық құрылым, жеке адамның қоғамдағы мінез-құлқы, табиғат құбылыстары, қоршаған табиғи орта, өсімдік, жан-жануар ерекшеліктері, сондай-ақ адамның антропологиялық келбеті, ішкі жан-дүниесі белгіленгендіктен, осыларды концептуалды немесе образды түрде атайтын тілдік құралдардың қай-қайсысында да лингвомәдени сипат, мәдениет пен тілдің қарым-қатынасы көрінетінін айқындауға деген ұмтылыс уақыт өткен сайын артып келеді.
Қазіргі тіл білімінде ерекше дамып келе жатқан әртүрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеуге деген қызығушылық ілгерідамуда және функционалды, прагматикалық, когнитивтік, антропоцентристік, лингвомәдениеттану және басқа да парадигмалардың қатар өмір сүруімен ерекшеленеді. Тіл мен мәдениет - аталған бағыттардың зерттеу нысанына айналып отыр.
Мәдениет - халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық құндылықтардың жиынтығы. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл өмірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, бір сөзбен айтқанда, мәдениеті көрініс табады. Тіл мен мәдениет - қоғам дамуының әлеуметтік азығы. Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып қарағанда ғана ашылады. Адамның жан дүниесі мен болмысының, мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосатын халықтың баға жетпес байлығы - оның тілі. Тіл - мәдениеттің көзі, ұлт өмірінің айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, себебі ол мәдениеттің бір көрінісі. Ал, кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Сонымен, тіл - халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары мен құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен хабардар ететін құрал. Мәдениет - адамның тілде көрініс табатын бүкіл рухани өмірі, тәжірибесі.
В.А.Маслова тіл мәдениетпен тығыз байланысты деп санайды: ...мәдениет тіл ішіне енеді, онда дамиды және сол тілдің мәдениетін білдіреді, халық мәдениетін танытушы ғылым саласы [1,9]. Мәдениеттің әр түрлі көріністері мен қызметін мәдениеттану зерттейтіндігі белгілі, өйткені лингвистика мен мәдениеттану ғылымдарының түйісу нүктесінен XX ғасырдың 90-шы жылдарында өз алдына жеке, жаңа бағыт пайда болды, бұл бағыт В.Н.Шаклейн, В.А.Маслова және ғалымдардың еңбектеріне байланысты жоғарыда айтып өткен лингвомәдениеттану бағыты болды.
В.А. Маслова лингвомәдениеттаным ерекше міндеттерді шешіп, бірқатар мәселелерге жауап беруі тиіс деп есептеп, оны төмендегідей санамалап өтеді:
1) мәдениет тілдік концептілердің жасалуына қалай қатысады;
2) тілдік таңба мағынасының қай бөліміне "мәдени мағыналар" ұғымы бекітіп көрсетіледі;
3) осы мағыналар сөйлеушілер мен тыңдаушылар тарапынан таңбалана ма және олар тілдік стратегияға қалай әсер етеді;
4) шындығында тіл тасымалдаушының мәдени - тілдік хабардарлығы, компетенциясы бар ма, соның негізінде мәдени мағыналар мәтіндерде орын алып, тіл тасымалдаушылар тарапынан таныла ма;
5) бір мәдениеттің универсалияларды мәдениетті көрсетуге бағытталған мәдениет дискурстары, концептілік саласы (осы мәдениеттің негізгі концептілерінің жиынтығы) қандай, осы тілдік таңбалардың мәдени семантикасы әр түрлі екі сала болып табылатын тіл мен мәдениеттің өзара әрекеті негізінде қалай қалыптасады;
6) осы ғылымның негізгі ұғымдарын қалай жүйелеуге, яғни ұғымдық аппаратты қалай құруға болады.
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы ғылым ретінде қалыптасып, оның мәніне тереңірек бойлау лингвомәдениеттануға қатысты болмақ. Сонымен, лингвомәдениеттану дегеніміз не? Ол жеке ғылыми сала ретінде нені зерттейді? Бұл сұрақтарға толығырақ тоқталатын боламыз.
1.2 Мәдениет және жаһандану
Зерттеуші ғалым Қ.Жұбановтың ащы болса да ақиқат мына бір пірікіріне назар аударалық: Ел-елдің ілгері басып, жұрт қатарына қосылуы мен озат шығуының адам тарихы бұрын бір-ақ жолын білуші еді. Ол қазақтың мақалымен айтқанда, - біреу өлмей, біреу күн көрмейді жолы. Үйткені бір елдің ырысы екінші елдің сорына байланысты еді. Бір елдің көтерілуі үшін екінші бір елдің төмендеуі, қай кезде құрып, тарих сахнасынан бір жола шығып қалуы керек еді. Тарих кітаптарының көзі шалмаған кәрі замандардан бастап, бұл айнуды білмейтін суық заң еді... [14, 323].
Қазіргі уақытта бүкіл әлемді өз ырқына көндіріп, үстемдік құрып тұрған жаһандану заманында мәдениеттің болмысы қандай, өзгеру ерекшелігі бар ма деген сұрақ кез келген адамның көкейінде жүретіні ақиқат. Жаһандану ұғымы ағылшын тілінен "global" - "дүниежүзілік" деп аударылады, орыс тілінде "глаболизация" деп айтылып жүр. Қазақ тілінде: ғаламдану, жаһандасу, ғаламшарлану, әлемилену дегенді де естиміз. Ал енді ғаламдану - жаһандасу, ғаламшарлану дегеніміздің ұғымдық-мағыналық жағын айтсақ, аты айтып тұрғандай, ғаламдану қандай да болсын үдерістің, іс-әрекет барысының немесе мәдени-әлеуметтік феноменнің, құбылыстың бір ғана ұлт, халық, мәдениет, өркениет немесе құрлық шеңберімен шектелмей, бүкіл планеталық, жұмыр жерлік, бүкіл әлемдік деңгейде көрініс тауып, маңызға ие болуын танытатын ұғым. Жаһандану - үдеріс, орын алып отырған, әлі өз мәресіне жетпеген, аяқталмаған іс. "Жаһандану" бүкіл жер жүзінде жайылу, таралу деген мағынаны да, әлемдік елдердің біртұтас адамзаттық мәдениет қалыптастыру екпініне ілесу дегенді де білдіреді. Өзекті болып тұрған жаһандану құбылысын біржақты талдау мүмкін емес. Яғни не біріңғай жағымды, не біріңғай жағымсыз үдеріс, идеология деп кесіп айту қиын. Өйткені, әлемдік тарихта нақты орын алған оқиғалар сарыны глаболизмді біржақты дәріптеп жақтаушылар ғана бар деуден аулақ етеді. Демек, жаһандану шым - шытырығы, қалтарысы көп күрделі де жауапты жол таңдау деп түсіндірілсе керек.
Жаһандану - адамзатпен бірге келе жатқан үрдіс. Айтылуы, аталуы жаңаша болып көрінгенімен, оның түп тамыры ежелгі тарих қойнауында жатқандығын байқауға болады. Тарихи тау тұлғаларымыз Ақсақ Темір мен Шыңғыс хан, Атилла (Еділ), Македониялық Ескендір т.б. әлемді жаулап, өз үстемдігін жүргізіп, ортақ тіл мен дінді, жалпы мәдени құндылықтарды әлемге таратпақшы болды. Сонда, жаһандану бастауын ерте уақыттан алып, үздіксіз даму үстінде келе жатыр деп айтуға болады. Біздің елде үстемдік құрып тұрған жаһандану процесі ұлтымызды, мәдениетімізді, тілімізді, рухани құндылықтарымызды бұзбай сақтауға қаншалықты әсері бар?
Жалпы мәдениеттің өзі екі жолмен пайда болатынын жақсы білеміз, біріншісі - дүниетанымнан келіп шығатын, екіншісі - ғылыми-техникалық дамудан келіп шығатын мәдениет. Біз қазіргі уақытта үстемдік құрып тұрған батыстан ғылым мен техниканың дамуынан келіп шыққан мәдениетті алуымызға болады. Себебі, ХХІ ғасырда қазақ жастары озық технологияның барлық қыр-сырын меңгеріп, елімізді бәсекеге қабілетті, іргесі мықты елдер қатарына жеткізуіміз керек. Ал батыстың дүниетанымынан келіп шыққан мәдениет біздің ұлттық менталитетімізге жат болып саналады. Халқымыздың ата-бабалардан мұра болып келе жатқан мәдени қазына байлықтары, өмірдің бар асылына бергісіз сөздік қоры бар. Тіл - мәдениеттің құрылымдық элементі, мәдениеттің болу шарты, әрі ең жоғары құндылығы. Қазір ғаламдық тіл санатында ағылшын тіл көш бастап тұр. Сондықтан да өзіміздің тілімізге қамқор болып, қолданыс аясын кеңейту - мәдени мұрамызды түгендеудің тағы бір жолы деп есептейміз. Бұл орайда әлемдік тұлғаға айналған С.Хантингтонның бүгінгі заманғы әлемде дау-жанжалдардың негізгі көзі енді идеологияда да, экономика да болмайды... адамзатты бөлетін аса маңызды межелер мен дау-жанжалдардың төркіндері енді мәдениет арқылы белгіленетін болады деген пікірімен санаспау мүмкін емес.
Жаһандану процестерi ғалымдардың зерттеу нәтижелері көрсеткендей, мiндеттi түрде бiрыңғай (бiртұтас) мәдениет құруды талап етпесе де, космополиттi және мәдени бiркелкiлiктi, бұқаралықты, ұлттық мәдениеттердiң, әсiресе әлемдiк аренада бекiп үлгермеген, басым емес мәдениеттердiң шекараларын жою үрдiсiн енгiзiп отыр. Мұндай жағдайда мәдени жаһандану әсiресе бiздiң мәдениетке қауiп-қатер тудыруы әбден мүмкiн.
Сондықтан ұлттық мәдениет жаһандану мұхитының иiрiмiне батып кетпеу үшiн оған темiрқазықтай бағдар болатын мемлекеттiң күш-жiгері қажет.
Нобель сыйлығының лауреаты Джозеф Стиглиц Жаһандану саясаты өзiнiң мiндетi мен берген сертiн орындай алмады. Қазiргi заманғы институттардың барлық халықтардың мүдделерiн ескере бермейтiнiн мойындауға тура келедi деп атап өткен. Әлемнің осындай даму үрдісіне қарап, кейбір ғалымдар: Болашақта әлемде бес-алты ғана тіл қалады, американдық (немесе батыстық) мәдениет үстемдік құралы деген гипотезаны келтіреді, бұл болжамдар нақты ғылыми деректерге сүйене жасалған. Олай болса, тілі мен діні жойылған, салт-дәстүрінен айырылған, жалпы мәдениетінен құралақан қалған ел өзінің елдігін, тәуелсіздігін, халықтығын жоғалтады деген сөз. Сонда әлемде бірнеше тіл ғана қалмайды, саусақпен санарлықтай алпауыт мемлекет қалады деп нақты көрінісін айтуға болады. Себебі, тіл - ұлт, тіл - халық.
Осы проблеманың маңыздылығын ұғынған еліміз мемлекеттiк деңгейде Мәдени мұра бағдарламасын жасап, қазақ ұлтының мәдени - тектiк кодын сақтауға, дамыту мен таратуға қатысты жүйелi жолын жасауға кірісті.
Бұл жөнінде Мәдени саясат және өнертану
институтының директоры, саясат ғылымдарының кандидаты Ерлан Сайыров өз сөзінде былай дейді: Осы бағдарлама бiздiң қоғамымыздың мәдени және рухани жаңғыруында негiзгi рөл атқарып отыр. Посткеңестiк кеңiстiкте теңдесi жоқ бұл бағдарлама Қазақстан Республикасында тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тарихы мен мәдениетiне қатысты ескерткiштердi анағұрлым тереңiрек зерделеуге, жүйелi есеп жүргiзуге, сақтауға септiгiн тигiзедi.
Кезінде ұлт алыптарының бірі Ахмет Байтұрсынов тіл жөнінде: Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы ــ тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады деген еді. Ұлт рухы ــ бір ұлттың өміршеңдігін арттыратын ең қуатты рухани күш. Ұлт та, ұлттың рухы да ең әуелі оның тілі арқылы танылады. Ана тілін сыйламаған, танып түсінбеген адам өзінің халқын да сыйлай алмайды. Тілін сақтай алған ұлт өзін де, өзінің ертеңгі болашағын да қамтамасыз ете алады. Тіліңді жоғалтсаң, күндер өте келе бәрін де жоғалтасың. Осы тұрғыдан алғанда тіл аса киелі, мәртебелі ұғым.
Белгілі бір ұлт азаматы өз ұлтына қарата Маған ұлтым не береді деп емес, мен ұлтыма не беремін деп өмір сүруі қажет. Сонда ғана оның өмірі мағыналы, мәнді есептелмек. Бір азаматтың өз ұрпағын толымды ұлт уәкілі етіп ойдағыдай тәрбиелеуі оның өз ұлтына қосқан тамаша үлесі болмақ. Рухы үстем, мәдениеті жоғары деңгейдегі ұлт жаһанданудың өзгеріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОЛОГИЯ ЖӘНЕ АУДАРМА КАФЕДРАСЫ
Қорғауға жіберілді Қолжазба құқығында
Филология және аударма
кафедрасының меңгерушісі
____________ Ергазина А.А
________________ 2015ж.
НУРТАЕВА Айгуль Бекболатовна
ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ ЖАҢА БАҒЫТТАРЫ НЕГІЗІНДЕГІ ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУ МӘСЕЛЕСІНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ
6M020500 - Филология
гуманитарлық ғылымдар магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған
ДИССЕРТАЦИЯ
Ғылыми жетекшісі:
М.К. Амангазиева
филология ғылымдарының
кандидаты, доцент
Ақтөбе, 2015
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І БӨЛІМ. ТІЛ - МӘДЕНИЕТ - ҰЛТ
0.1 Қазақ тіл білімі саласындағы жаңа ғылыми бағыттар ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы және ғылым ретінде қалыптасуы ...
1.3 Мәдениет және жаһандану ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІІ БӨЛІМ. Лингвомәдениеттану ғылымының теориялық негізі және зерттелуі
0.1 Тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеудің қажеттілігі ... ... ... ...
0.2 Қ.Жұбановтың лингвомәдени көзқарасы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
0.3 Лингвомәдениеттану бағыттары мен ұстанымдары, термин сөздері ... ... ... .
ІІІ БӨЛІМ. Лингвомәдениеттанудың тілдік көрінісі
3.1Тілдік бірліктердің лингвомәдени бейнесі мен сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ...
3.2 Тілдік бірліктердің лексика-семантикалық ерекшеліктері (сан есімдер бойынша) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ГЛОССАРИЙ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Адам қай кезде адам болып қалыптасады? Әрине, сәби кезінде тілді меңгеріп, сонымен бірге өз халқының мәдениетін үйренген кезде, бойына сіңірген кезде ғана Адам деген ұлы атқа ие болады. Әлем туралы ақпараттың көбі адамға лингвистикалық каналдар арқылы келеді, сондықтан да адам концептуальды әлемнің ортасында өмір сүреді, әлеуметтік, рухани қажеттілігін қанағаттандырады. Адамның өмірдегі қол жеткізетін жетістігі де оның тілді меңгеру мүмкіндігіне қарай болады. В.А.Маслованың тілімен айтсақ: Тілдің құпиясы - адамның құпиясынан да маңыздырақ, егер оны жасырсақ, ғасырлар қазынасы ашылмайды, не білім жоғалып, жоқ болады[1,3-4]. Сондықтан да әр халықтың ұлттық болмысын өз бойына сақтаған тілді әр қырынан зерттеу сол халықтың жер бетінен жойылмай, өміршеңдігін арттырудың бір тәсілі болып табылады.
Тіл - ұлттың тірегі, ұлттық мәдениеттің негізі деген қағидалар тіл мен мәдениет арасындағы ажырағысыз байланысты танытады. Осы байланыстың арқауы ана тілі бойында сан ғасыр өтсе де бар асылын еш шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізу игілікті іс болып табылады. Дүниедегі мәдениет халық өмірінің айнасы іспетті. Әр халық мәдениетінің өмірінен хабар беретін атаулар мен құбылыстар тіл ғылымында лингвомәдениеттану сипатында танылған. Мәдениет - адам қолымен жасалған әлем емес, бұл адам өз әрекетімен сақтаған қазына байлығы. Әлемнің танымдық бейнесі - адам ақыл-ойының өнімі, ол шексіз. Мәдениет - өте күрделі жүйе.
Халық өмірін лингвомәдени аспектіде зерттеу ұлттың, ел халқының тарихынан және дүниетанымынан хабардар ететін, көне дәуірден ақпарат беретін өткен тарихтың шынайы куәгері. Қазақ халқының дүниетанымын бейнелейтін лингвомәдени деректер ұлт пен халықты танудың үлкен көрсеткіші.Қоғамдағы мәдениет пен тілдің тоғысуынан туындаған лингвомәдениеттану әр этнос мәдениетін тілдік деректер арқылы сипаттайтын, ана тілі арқылы өзге жұртқа өз мәдениетін насихаттайтын, ұлттық рух пен тілдің туын көтеретін, халық болмысын тіл деректері арқылы өз тұғырына жеткізіп болашаққа танытатын зерттеу нысаны этнолингвистика ғылымымен үндес, ұлттық тілмен рух арасында қалыптасқан даңғыл жолы бар жүйе. Тілді мәдениет арқылы зерттеуде өзгеше бітімімен басқаларынан ерекшеленетін, қоғамдық әлеуметтік философиялық сипаты бар,қазақ тіл білімінде енді ғана қалыптасып келе жатқан кешенді ғылым саласы.Қысқаша айтсақ, лингвомәдениеттану - ұлттық сипаты бар деп танылып әлеуметтік, танымдық, этикалық, эстетикалық, саяси адамгершілік арқылы жеткізуді зерттейтін тіл білімінің бағыты. Осы тұрғыда лингвистикалық мәдениеттанудың ең негізгі мақсаты - ұлттық болмыстың тілдегі көрінісін, тіл фактілерімен халықтың танымдық этикалық, эстетикалық категориялары арқылы рухани мәдениетін танытып, олардың қызметі мен орнын анықтау деп түйіндеуге болады.
Бұл жұмыста қазіргі қазақ тілінің жаңа бағыттары негізіндегі лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелуі, түрлі көзқарастар, жаңа ұғымдар мен түсініктер қамтылып, ұғымдардың лексика-семантикалық ерекшеліктерін сараптауды қарастырмақпыз.
Зерттеудің өзектілігі. Кез келген тілдік құбылыстың табиғатын оның тек тілдік заңдылықтарына сүйеніп қана қоймай, сонымен бірге халықтың дүниетанымына сүйеніп қана қоймай, сонымен бірге халықтың дүниетанымына, салт-дәстүріне, ұлттық болмысына, бір сөзбен айтқанда мәдениетіне назар салып қарау - лингвомәдениеттану пәнінің үлесіне кіреді.
Бастау көздерін В. фон Гумбольдт, Э.Сепир т.б. идеяларынан алып, соған сәйкес, мазмұндас пікірлер мен теориялық қағидалардың ғылыми нышандарының көріністері қазақ тіл білімінің, мәдениеттануының негізін салушы ғалымдардың еңбектерінде де қалыптасқан. Қазақ тіл біліміндегі осы бағыттағы зерттеулердің дамып, жаңа деңгейде жалғасуының нәтижесінде түрлі жарыспалы көзқарастар пайда болып, ғылымның жаңаша бағытта жарқырауына септігін тигізді деп айтуға болады. Бұл орайда лингвомәдениеттану ғылымының тереңірек зерттелуі өзектіболып саналады. В.Гумбольдт концепциясы (тұжырымдамасы) А.А.Потебня, Ш.Балли, Ж.Вандриеза, И.А.Бодуэн де Куртэне, Р.О.Якобсон және басқа зерттеушілер еңбегінде жалғасын тапса, қазақ тіл білімінде Ә.Т.Қайдар, Е.Жанпейісов, М.М.Копыленко, Р.Сыздық, К.Хұсайын, Г.Смағұлова, А.Сейілхан, А.Ислам т.б. еңбектерінде көрініс табады.
Осы еңбектердің нәтижелерін, түйген ой-пікірлерін қорыта келіп, тіл мен мәдениеттің тығыз байланысы коммуникативтік процестен, халықтың тұрмысынан, тілінен, салт-дәстүрінен көрінеді деп тұжырым жасауға болады. Тіл - мәдениет дерегі, өйткені ол мәдениеттің құрастырушы бөлігі және тіл мәдениетті танудағы негізгі құрал, себебі ол арқылы біз мәдениетті меңгереміз. Тіл мәдениеттің жалпы сипатын танытады, негізгі ақпаратты жинайды, сақтайды және жеткізеді. Осыған сай тіл әрбір этникалық қоғамдастықта, бір жағынан, этностың мәдени өзгешелігінің факторы ретінде, екінші жағынан - тіл шеңберінде мәдениеттің ұрпақтан-ұрпаққа жалғасуын қамтамасыз етеді. Осылайша қазіргі, келер ұрпақты бір тұтастырып, бүтіндікте байланыстырады. Демек, тіл мәдениетте өсіп-өнеді, дамиды және соны бейнелейді.
Зерттеудің мақсаты - қазақ тіл біліміндегі жаңа ғылыми бағыттар аясында лингвомәдениеттану мәселесінің зерттелуіне кешенді түрде талдау жасау. Ол үшін мына міндеттерді жүзеге асыру көзделді:
- тілдік құбылыстарды лингвомәденитанымдық ерекшеліктер ретінде талдаудың теориялық-әдістанымдық негізін анықтау;
- лексикалық бірліктердің негізінде қазақ тіліне тән лингвокультуремалардың көркем мәтіндерде берілу ерекшеліктерін анықтау;
- тілімізде қалыптасқан материалдық мәдениет атауларының ұлттық-мәдени ерекшеліктерін сипаттау;
- лексика-семантикалық тәсіл арқылы қызметін анықтау;
- тілімізге тән лингвокультуремалардың көркем әдебиеттегі қызметіне талдау жасау, өзіндік ерекше топтарын жіктеу, төркінін анықтау.
Зерттеудің жаңалығы.****
Зерттеу нысаны:Лингвомәдениеттану аясындағы ғалымдардың зерттеу жұмыстары мен пікірлері, талқыланып жүрген өзекті мәселелер, жыраулар поэзиясы, мақал-мәтелдер, ақын-жазушы шығармалары.
Зерттеу әдістері:Жұмыстың теориялық-әдіснамалық негізі ретінде салыстыру, тілдік материалды этнолингвистикалық сипатта зерделеу, талдау жасау, компоненттік және семантикалық талдау, сипаттама жасау, жинақтау әдістері қолданылды.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдар:
- әрбір лингвокультуремада өзі қалыптасып, пайда болған өңірдің мәдени жүйесінің белгісі, өзіндік қолтаңбасы қалып отырады;
- лингвомәдениеттану мәдениеттің рухани жақтарына көбірек көңіл бөледі;
- лингвомәдениеттану салыстырмалы-салғастырмалы түрде зерттеуді басты назарда ұстайды;
- лингвомәдениеттанудың басқа ғылым саларынан өзгешелігі - кез келген нысанды зерттеуде тілдік және мәдени деректерді бірдей қарастырады;
- лингвомәдениеттанудың міндеті - тілде сақталып келген тілдік көріністердің түп төркінін айқындау болып табылады;
- ол ұлттық тіл мен ұлттық мәдениеттің бір-біріне ықпалынан туындайды;
- тілдік фактілерді тіл мен халық мәдениетіне байланыстыра отырып зерттеуді мақсат етеді.
Зерттеу жұмысының дереккөздері мен материалдары ретінде лингвомәдениеттану мәселелерімен айналысушы отандық және шетелдік ғалымдар:Ж.Манкеева, Г.Смағұлова, Ә.Қайдар, І.Кеңесбаев, Н.Уәлиев, А.Салқынбай, Б.И.Нұрдәулетова және т.б., шетел тіл білімінде: В.фон Гумбольдт, Ю.Апресян, А.Потебня, Ф.де Соссюр, Э.Сепир, В.Уорф, Н.Арутюнова, С,Аскольдов, А.Вежбицкая, В.Воробьев, С.Воркачев, Е.Кубрякова, В.Карасик, С.Тер-Минасова, А.Кунин, В.З.Демьянков, Н.А.Красавский, Ю.С.Степанов, И.А.Стернин, В.Н.Телия және т.б. ғалымдардың негізгі теориялық тұжырымдары мен пікірлеріне сүйендік.
Лингвомәдениеттану ғылымының зерттейтін объективтік ауқымы ұлттық мәдениет пен рухани құндылықтардың тілдегі көрінісі әдебиетте, фольклорда т.б. берілу арқылы кеңи түседі,сонымен бірге ұлттық мәдениет пен болмыстың ерекшелігін таныту, лингвомәдениеттану ғылымына қатысты Ш.Уәлиханов, Ә.Марғұлан, Қ.Жұбанов, М.Әуезов еңбектерінен бастап, І.Кеңесбаев, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, Е.Жанпейісов, Т.Жанұзақов, Н.Уәлиев, Ж.Манкеева, А.Жылқыбаева, К.Қ.Күркебаев т.б. ғалымдардың еңбектерінде тілдік фактілер сипаты ретінде танылады. Осы аталған авторлар еңбектерінде сөз етілген ұлттық тіл деректерінің зерттелуін лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу аясына жатқызуға болады.
Бүгінгі күні лингвомәдениеттану ұлттық тілтанудың негізі екені соңғы кездегі зерттеулерде (Г.Смағұлова, А.Алдашева, А.Салқынбай, А.Сейсенова Г.Қажығалиевалардың т.б.) сөз болуы, назар аударылуы лингвомәдениеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын байқатады.
Г.Смағұлова ұлттық тіл мен ұлт мәдениетінің тоғысуындағы өзара байланысты анықтап мәдениет ұғымын мағыналас фразеологизмдердің бойынан тіл аспектісінде қарастырған. Ол өз еңбегінде лингвомәдениеттану пәнінің ерекшелігін былайша көрсетеді; лингвомәдениеттану - этномәдени және этнопсихологиялық факторлар мен тілдегі ұлттық мәдени мағына компоненттерін тіл арқылы мәдениеттану бағытында зерделеп, тілдің дәл қазіргі қолданыс қызметін көрсететін ұлттық ерекшелігін ешбір идеологиясыз қазіргі заманға сай келбетін таныту. Бұл орайда тіл - ұлт- мәдениет дейтін үштік (триада) лингвомәдениеттану пәнінің зерттеу нысаны болмақ.
Лингвомәдениеттанудың өркениетте қоғамдық ғылымдармен қатар дамуын тілдік тұрғыда сөз ету зерттеу объектісін нақтылай түседі. Сондай-ақ көне тіл деректері лексикамызда сөзжасам саласының қызметін арттыруды халқымыздың мәдени өмірімен байланысты екенін тілші Анар Салқымбайдың мына пікірі толықтырады: Тілдік деректерді лингвомәдени аспектіде зерттеу - ең әуелі тілдер арасындағы жалпы адами гуманистік, мәдени, өркениеттілік қырларды айқындау болып табылады. Табиғаттағы, әлемдегі, құбылыстар қоғамдағы сана мен салт бәрі де тіл де өз көрінісін табатындықтан, атау мен оның аталу сипаты лингвомәдени аспектіде қарастырылад [2, 41].
Зерттеудің мақұлдануы мен жариялануы. Диссертацияның негізгі нәтижелері С.Бәйішев атындағы Ақтөбе университеті магистратура бөлімі мәжілістерінде талқыланды. Атап айтқанда, ***
Зерттеудің негізгі мәселелері мен теориялық тұжырымдары әртүрлі басылымдағы * жарияланымда жарық көрді.
Диссертацияның құрылымы. Зерттеу жұмыс кіріспеден, 3 тараудан, әр тарау 2-3 тараушадан тұрады. Сонымен қатар қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен, глоссарийден және зерттеу жұмысының мазмұнын ашатын тірек-сызбалардан құралған қосымшадан тұрады.
І БӨЛІМ. ТІЛ - МӘДЕНИЕТ - ҰЛТ
1.1 Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы және ғылым ретінде қалыптасуы
...Тіл - қай ұлттың болмасын тарихы мен тағдыры, тәлімі мен тәрбиесінің негізі, қатынас құралы. Тіл болмаса сөз болмайды. Сөз болмаса адамзаттың тірлігінің мән-маңызы болмайды. Демек, тілдің, сөздің орны ерекше. Тіл - халықтың жаны. Тілі құрыса, халық та жер бетінен жоғалады. Адамзат тарихында көптеген өркениетті елдердің өшіп кетуі алдымен тілді жоғалтудан басталғанын ғылым дәлелдеп отыр. Ана сүті сіңбеген, бесік жырынан нәр алмаған ұрпақтың салқынқанды, мейірімге зәру болатыны ақиқат. Тілі мен дінінен айырылған ондай жан рухани кемтарлығын, адамдық болмысын түсінбей, мәңгүрттік кейіпке түсетіні де жалған емес. Тілдің құдіреті осында.Тар мағынада айтсақ, тіл - қоғамның өмірінде адамдармен өзара пікір алысу, түсінісу қызметін атқарса, кең мағынада, тіл - ұлттың айнасы, өнер деп қабылдаймыз.
Ғылыми ой-тұжырымдарды ой елегінен өткізсек, халық тілінің еншісі мәдениетпен толығатынын, ұлт мәдениеті сол этностың тілінде сақталып, болашаққа аманатталатынын көруге болады. Бұл жөнінде, зерттеуші В.фон Гумбольдт: "Тіл - халық рухы, халық рухы тіл арқылы көрініс табады дейді. Бұл тұжырым - жаңа ғылыми концепцияның алғашқы нышаны немесе қағидасы. Сондай-ақ ғалымның Мәдениет - тілдің ішкі құрылымдық бөлшегі деп қарастыруы да тіл табиғатын таныта түсумен қатар, жарыққа шығып келе жатқан ғылыми жаңалықтардың шығу тегіне арқау болғаны ақиқат.Ғалым өз зерттеуінде: Біріншіден, мәдениеттің екі түрі - материалдық және рухани мәдениеттер ізі халық тілінде сақталады. Екіншіден, мәдениет - ұлт мен табиғатты жалғастырушы күш, үшіншіден, мәдениет пен халықтық рух - тілдің ішкі формасына тән", - деп көрсетеді. [3,32]. Ал, мәдениеттің көне, жанасын, мәдениеттің арғы-бергі тарихын сөйлетуші де, жеткізуші де тек ана тілдің құдіреті екені әр халықтың өзіндік тұрмыс-тіршілігі тілі арқылы өрнектелуінен, мәдениеті тіл арқылы басқа елге танылуынан, тіл мен мәдениет бір-бірінен ажырамайтын байланысқа ие екенін көруге болады. Мұның нақты ғылыми тұжырымын американдық ғалым Э.Сепир: "Тілдің бір тұғыры бар. Ол мәдениеттен тыс өмір сүрмейді. Ол дәстүр болып жалғасқан біздің тыныс тіршілігіміз мүлде қабысып кеткен салт-дәстүр мен наным-сенімдерден арыла алмайды. Тілдегі лексика өзі қызмет етіп отырған мәдениетті өз қалпында көрсетеді. Ол тұрғыдан алғанда тілдің тарихы мен мәдениет тарихы жапсарлас дамиды деуге болады" [4,186] деп анықтай келе, әр халықтың танымдық ерекшелігі тек тілінің табиғатынан танылатынын көрсетіп, өзінің зерттеу еңбегінде дәлелдейді. Соның негізіндегі адамзаттың дүниені тану мен ойлау арасындағы тәсілі мен тіл құрылысының байланыстылығын этнолингвистикалық болжам ретінде баяндаудан туған "Сепир - Уорф болжамы" халықтық тіл мен ұлттық дүниетанымды танудың ғылыми алғышарты, ғылымның жаңа сатыға аяқ басқандығының дәлелі деп есептеуге болатынын байқауға болады.
Тіл - тек мәдениетті танушы құрал ғана емес, сонымен қатар тілдің бойында оның (мәдениеттің) арқауын құрап, негізін қалайтын ұлттық рухтың ізін айқындап тұратын ұлы күш анықталады. Тіл рухының ұлы күші халықтың ой-танымында, мінез-құлқында, әлеуметтік өмірінде сақталған. Өйткені адам баласының ой-санасы, сол арқылы істеген еңбегі, мінез-құлқына сай табиғатын қалыптастыруы, өз танымына сай өмір салтын қалыптастыруы тұтастай бір мәдениеттің дүниеге келуінің үлкен себепшісінің бірі. Осымен байланысты этностың психологиялық жайын тілге қатысты болжаулармен дәлелдеген В.фон Гумбольдт концепциясында: "Тілдің табиғаты мен тегі тіл мен ойлаудың халық рухымен байланыстылығында" деген құнды пікірмен бағаланды. Осы пікірді ғылыми жолға сүрлеп түсірушілер Г.Штейнталь мен М.Лацарус болды. Олар өз еңбектерінде халық психикасының этнотанымдық мәні, тілдің ішкі мазмұны адамның мінез-құлқымен байланысты деп түсіндіріп "тіл мәдениетке қатысты алғанда индивидтің творчествалық әрекеті", "халық рухы алдымен тілде" [5,92-117] деп түйіндеген. Бұл үрдіс осы ғылыми тұжырымдардың бастамасымен ғылымда өз жалғастығын тапты. Ғалым А.Вежбидская бұл туралы: "Каждый язык национально спецефичен. При этом в языке отражаются, не только особенности природных условий и культуры, но и своеобразие национального характера его носителей", - деп көрсетеді [6,19]. Демек, этнопсихология ілімінің тіл аясында мәдени факторларсыз анықталуы оның жете танылуын қамтамасыз ете алмайды деген пікірмен келісеміз.
Ұлт тілі мен мәдениеттің өзара байланысы туралы В.В.Воробьев былай деп жазады: "Тіл дегеніміз - қарым-қатынас пен ойды білдірудің аса маңызды құралы ғана емес, ол сондай-ақ мәдениет білімдерін жинақтау құралы болып табылады. Күрделі таңбалық жүйе бола отырып, тіл ақпарат беру, сақтау, пайдалану және иелену құралы да бола алады. Тіл сияқты мәдениет те ақпарат беруге қабілетті таңбалық (семиотикалық) жүйе болып саналады, бірақ оның тілден айырмашылығы - ол өз бетінше ұйымдасуға қабілетті емес, өйткені мәдениет дегеніміз - ең алдымен жады, ес, күрделі семиотикалық жүйе, оның қызметі - жады, ес, ал негізгі қасиеті - жинақтау мен шексіз жалпылыққа талпыну. Өзінің шексіз бірегейлік қасиетіне талпыныста болған тұлға қарым-қатынас мәдениеттер диалогынан тыс қала алмайды. Сондықтан тіл - ұлт (ұлттық тұлға) - мәдениет - лингвомәдениеттанымдағы орталық үштік (триада), осы ғылым саласындағы аса маңызды мәселелер түйісетін және шешілетін орталық нүкте (фокус) болып табылады [7, 12 - 13].
Тілдің ерекшелігін әлеуметтану тұрғысында зерттеген ғалым В.Вундт өз еңбектерінде күрделі интеллектуалдық әрекеттердің ұлттық мәдениетті танудағы орнына ерекше назар аударады. Ол ұлттық рухты жаңғыртатын факторлар, салт-дәстүрлер олардың дамуы мен халық мәдениетіндегі рөлін әлеуметтік рухани құбылыс деп бағалаудың бағытын көрсетті. Расында да, ұлттық рухтың нағыз келбетін танытатын - салт-дәстүрлер. Этностың бар өміріне рухани азық болған, тұрақты ұрпақ жалғастығына себепкер құбылыс салт-дәстүрлердің ұлттық мәдениет бастауы екендігі сөзсіз. Осы құбылысты дер кезінде мойындап, ғылыми тұрғыдан жаңа бағытқа жол салушы - ресейлік тілші-ғалым А.Потебня болды. Ол тіл халық мәдениетімен біте қайнасқан ұғым деген түсінікті қалыптастыра келіп: "Тіл - халықтық "рухтың" жемісі, сондықтан тіл ұлттық ерекшелікті көрсетеді" деп анықтайды. Мәдениет - тілдің таңбалану қасиеті арқылы танылатынын, оған дәлел халық ауыз әдебиеті үлгілері екендігін жан-жақты сөз ете келе: "Халық рухы" алдымен тілде, содан кейін барып әдет-ғұрып, салт-дәстүрінде, ән өнерінде, фольклорында көрініс береді" [5,117] деп қорытады.
Жоғарыда біз сөз еткен ғалымдардың зерттеулері ұлттық тіл мен халық мәдениеті арасындағы сабақтастықты о бастан болжап, тілдің ішкі формасына саятын қасиеттерін танытудан туған. Оның (ішкі форманың) тілдегі көрінісін өзек қылған ғылыми құнды ойлар мен тұжырымдар тіл ғылымының жаңа бағытымен ерекшеленетін лингвомәдениеттану пәнінің болжамы сияқты.
Адамзат қоғамының дамуында маңызды фактор - әлеуметтік сананың өрлеуі, ой-сананың жетілуі, тіл, мәдениет, тарихтың тоғысуы. Ал әр халықтың этномәдени тұрмысын ұлт тілінің жетегінде, әлемдік мәдениеттің ауқымында және дүниетанымын қоғамдық ғылымдардың саясында сөз ету мәселесі бүгінгі күні тіл ғылымының ғылыми өрісін тереңге жайған этнолингвистика саласында сәтті бағытта іске асуда. Осымен тығыз байланысты ұлттық мәдениет пен ұлттық тілдің өзара байланыстары бір-біріне әсері айқын деректің белгілі бір этносқа тән екендігін танытуда бізге кешеуілдеп жеткен жаңа бағыттың бірі - лингвомәдениеттану. Бірақ тіл ғылымында XV ғасырдың бас кезінен бастап ерекше қалыптасқан жоғарыда аталған ғалымдардың (Ф.Соссюр, В.Гумбольдт, А.Потебня, В.Штейнталь тағы басқа) ғылыми ой-тұжырымдарын одан әрі ұластырушы Ресейдегі фразеологиялық мектептің өкілдері В.Воробьев,В.И.Телия,Е.М.Верещагин, В.Т.Костомаров, В.Маслованың зерттеулерінің лингвомәдениеттануды дербес ғылыми пән дәрежесіне көтерілуіне, қалыптасуына зор ықпал еткенін ерекше ықпал етті. Сонымен қатар, қазақ тіл білімінің дамуына, жаңа қырынан танылуына, қазақ ғалымдарының ғылыми біліктілігін арттыруға өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Тіл мен мәдениет ұғымдарының өзара тығыз байланысәсіресе Е.М.Верещагин мен В.Т.Костомаровтың зерттеу еңбектерінде жаңаша қырынан танылады. Қос ғалымның: Тіл - тек сөйлесу, қарым-қатынас құралы емес, ол Адам өмірінің материалдық және рухани мәдениетінің сол ұрпаққа тән тума қасиеттерін жинақтаушы, сақтаушы құрал, осы арқылы болашақ ұрпаққа жеткізуші құрал. Мұны тілдің кумулятивтік қасиеті деп танимыз. Тілдің тағы бір қоғамдық қызметі - әлеуметтік өмірде адамдарды жеке тұлға ретінде, ұлт өкілі ретінде қалыптасуы [9,10] деген құнды пікірлері бүгінде лингвомәдениеттану пәнінің қоғамдағы әлеуметтік орнын нақтылай түсуге ықпал етті.
Мәдениет - қоғамдық фактор, бірақ оның мәдени тұғырға көтерілуіне әлеуметтік ортаның ықпалы зор. Өйткені бір этностың мәдениеті екінші халыққа оның тілдік деректері арқылы баяндалады. Ал тілдік деректер деп отырғанымыз - мәдениетті сипаттаушы сөз символдары мен тілдік таңбалар. Осы жайт туралы мәдениеттің тілге қатысты ерекшелігін зерттеген ресейлік мәдениеттанушы Ю.М.Лотман төмендегідей пікірмен сабақтастырады:Всякая структура, обслуживающая сферу социального общения, есть язык. Это означает, что она образует определенную систему знаков, употребляемых и соответствии с известными членами данного коллектива правилами. Знаками же мы называем любое материальное выражение (слова, рисунки, вещи и.т.д.), которое имеет значение и, таким образом может служить средством передачи смысла. Следовательно, культура имеет, во-первых, коммуникационную и, во-вторых, символическую природу[10,6].
Біз жоғарыда келтірген ғалымдардың пікірлеріне сүйене келе, мәдениет ұлттық менталитет құндылықтарының түп негізі тіл қасиетінде көрініс табады деген пікірмен толықтай келісеміз.Мәдениет тілдің құдыретімен бейнеленіп, шынайылықты танытады. Осы тұрғыда әр халық тілінде өзі жасаған және табиғат дарытқан ұлттық мәдениеттің ізі бар деуге болады.
Қазіргі тіл білімінде В. Фон Гумболдьт, А.А.Потебня, Э.Сепир, К.Леви-Стросс, Е.И.Кукушкина, Е.М.Верещагин, В.Г.Костомаров және тағы басқа ғалымдардың еңбектерінде тіл мен мәдениеттің өзара байланысты ғылыми түрде қарастырылғанын жоғарыда атап өттік. Алайда бұдан тіл мен мәдениет арақатынасы мәселесінің өткен ғасырларда ғалымдарды ойландырмаған деген тұжырым жасауға болмайды. Осы тұста, М.М.Копыленконың XI-ғасырдың өзінде ұлттың тұрмыс салтының, шаруашылық түрінің, жағрапиялық ерекшеліктерінің тілге өзіндік әсері болатынын айтқан түркітанушы Махмұд Қашқаридың бұл саладағы еңбегі ешбір себепсіз ескерілмей келетінін айтқан көңіл аудартар әділ сын пікірін айтқымыз келеді: "Яркая этнолингвистическая направленность труда Махмуда Кашгари не повторяется более ни в одном лингвистическом сочинении Востока и Запада". М.Қашғари түркі тілдернің сөз төркінін зерттегенде оның этимологиясын алдымен сол халықтың мәдениеті ықпал еткен тұрмыс тіршілігімен байланыстырады.
Әдебиеттанушы М.Базарбаев "... Дала қандай кең болса, оның желі мен бораны қандай дүлей болса, соған лайық адамдардың өмір тіршілігін де, өзарақатынасында дала табиғатына лайық мінез, әдеттер орнаған. ...Қазақтар "әудем жер" дейді, яғни "әу" деп айқайлағанда естілетін жер, онша алыс емес дегені. ... "шақырым жер" дегенде айқайлап шақырған дауыс естілер жер екенін ұғамыз. Айналып келгенде, қашықтық өлшемінің өзі көшпелі өмір қажетінен туғандығы анық" [11, 8]. (Бұл жалпы түркі халықтарына ортақ қашықтық өлшем бірліктері: қырғ.: чакырым; шув.: сухрам). Ғалымның бұл пікірінен қазақ халқы тілінде көрініс тапқан қоршаған ортаның ұлттық дүниетанымға әсерін жеткізгенін көруге болады. Көшпелі өмір сүрген қазақ халқының лингвомәдени танымы да жазира кең даладай ауқымды, сөздік қоры мол, тіл байлығы талай шет елдік ғалымдарды тамсандырғаны белгілі.
Жоғарыда айтып өткен американдық ғалымдардың пікіріне оралсақ, ол түгелімен идиоэтникалық ғана бағытты көрсетеді, яғни әмбебаптық қағида ескерілмейді. Бірақ бұл ғалымдардың басты кемшілігі - тілге таным процесінде басты роль беруінде: "Шындық болмыстың бейнеленуінің нәтижесі тіл арқылы беріледі. Бұл білімнің тілдік сипаты білімнің жүзеге асуының бір құралы екендігін де ғана емес, сонымен қатар тілдің білімге өз қолтаңбасын қалдыруында". Бұл болжамды теріске шығарар пікірлер де жеткілікті. Олардың дені мынаған саяды: Жалпы біздің шындық болмысты қабылдауымызды тіл жүктемейді, керісінше, адамдардың рухани және материалдық өмірлерінің әркелкі жағдайда болуы негізінде шындық болмысы әр түрлі тілдерге бірдей көрініс таппайды. Тілдің қоршаған ортаны бейнелеудегі қызметі зерттеу нысаны болып отырған дүниенің тілдік суреті құбылысына тікелей қатысты мәселелер болғандықтан, оларды келесі тараушада нақтырақ қарастырамыз.
Тіл мен мәдениет әр түрлі семиотикалық жүйеге жатқанымен, олардың өзіндік ұқсастықтары да бар. Мәдениет тіл тәрізді халықтың дүниетанымын, оның қоршаған ортаға деген қатынасын бейнелейді. Тіл мен мәдениет өте күрделі қарым-қатынаста болады. Бұл күрделілік, біріншіден, тіл мәдениеттің құрамдас бір бөлігі болып табылатындығында болса, екіншіден, сол тіл арқылы мәдениеттің өзіндік көрініс табатындығында және бұған қоса, тіл өз алдына дербес жүйе түзейді. Тіл мен мәдениет қоғамдағы тарихи өмір сүру процесінде бір-бірінен ажырағысыз. Өйткені тіл мәдени контексісіз, ал мәдениет өзінің құрылымында тілсіз толыққанды жүйе ретінде қабылдана алмайды. Бір айтып кететін жайт, қазақ мәдениетін сөз еткенімізде, әрине, оны қазақ ұлтының қалыптасу жағдайларымен оның даму кезеңдерін ұштастыруымыз қажет. Өйткені қазақ ұлтының мәдениетін, яғни оның өз алдына дербес ұлт болғанға дейінгі кезеңдердегі әр түрлі тайпалардың (сақтар, массагеттер, ежелгі түркі, татар-моңғолдармен) мәдениетімен тығыз байланыста, кең көлемде қарастырған жөн.Яғни, бұл қазақ ұлттық мәдениетінің басқа түркі халықтары мәдениетімен ұштасып, бірігіп жатқаны, ортақ этникалық генезис факторы ареалды, аймақтық түркі мәдениетін құрайтынын көрсетеді. Әрине, қазақ ұлты өз алдына ұлт болып қалыптасқанда мәдениет белгілі бір трансформацияға (өзгеріске) ұшырап, өзіне ғана тән айырықша сипаттағы ұлттық мәдениет түзгенін де ескеруімізді ғалымдар еске салады.
Тіл - тарихи тұрғыдан пайда болған практикалық білім жүйесі. Оның құрамдас бөліктер болып табылатын сөздерде, сөз тіркестерінде, мәтіндерде белгілі бір мәдени сананың семантикалық потенциалы және адамның қоршаған орта туралы таным түсінігі мен білімдер жиынтығының өзіндік ерекшеліктері жинақталған.
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысын дәлелдейтін тағы бір айғатың бірі - дүниетаным, дәстүр және әдет-ғұрып тілдік белгілерде көрініс таба отырып, тілдік дүние суретін құрайды. Дүниенің тілдік суреті белгілі бір ұлттық қауымдастықтың теңдесі жоқ ғажайып тарихи қоғамдық тәжірибесі, заттар мен құбылыстардың, процестердің, белгілі бір халықтың өмір салты мен мәдениет ерекшеліктерімен байланысты, оларға деген ерекше қатынастың ұлттық маңыздылығынан туындайтын ұлттық тілдік ерекшеліктері көрініс тапқан дүниенің айырықша бейнесін құрайды.
Тіл және мәдениет - лингвистермен қатар тарихшылардың, философтардың, психологтар мен этнографтардың, мәдениетшілердің, әдебиетшілердің де назарын өзіне аударып келе жатқан көп салалы проблемалардың қатарынанорын алады. Мәдениет пен тіл үздіксіз өзара қарым-қатынаста болатындықтан бұл проблеманың тілдік аспектісі екі жақты. Аталған мәселені шешуде лингвистика бірқатар қызықты да батыл қадамдарды ұсынады. Тіл білімінде бұл сауалға тарих пен мәдениеттің, этнография мен лингвистиканың ортақ мәселелерін сөз ететін пәнаралық этнолингвистикалық зерттеулер, ізденістер жауап береді. Бүгінгі күні лингвистикадағы антропо және этноцентризм қағидаларына сүйенетін лингвоелтану, этномәдени және этнолингвистика салалары тіл табиғатын оны тұтынушы халықпен бірге қарастыруды мақсат етіп қояды. Бұл орайдаВ.фон Гумбольдтің Среди всех проявлений, посредством которых познается дух и характер народа, только его язык и способен выразить самые своеобразные черты народного духа и характера и проникнуть в их сокровенные тайны [3,69]деген тұжырымытілді ұлттық феномен деп танитын бүгінгі тіл біліміндегі жаңа бағыттарғажол сілтейді. Тіл мәдениетпен бір бүтін тұтастық құрып, ажырамас бірлікте өмір сүреді. Ол мәдениеттің өн бойында қалыптасып, оның дамуындағы алғы шарттардың міндетті түрдегі басқышы қызметін атқарады, қандай да бір жерде өмір сүретін этнос мәдениетінің маңызды бөлігін құрайды. Мәдениеттің басқа салаларына қарағанда тілдің өз ортасы бар. Белгілі бір тілде сөйлейтін кез келген этнос өздерін өзгетоптардан сыртқы физиологиялық айырмашылықтарымен ерекшелеп тұратын адамзат қауымының белгілі бір нәсіліне жатады. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, яғни біздің өмір сүру образымыздан хабар беретін тәжірибелігімізбен идеяларымызға тәуелді [3,185].
Мәдениетке берілген анықтамалар әртүрлі. Себебі, зерттеуші ғалымдардың мамандықтары, тағылым алған мектептері, өзіндік көзқарастары бір-біріне ұқсамайтын өзіндік ерекшеліктерімен түсіндіруге болады. Мысалы, мәдениет - әлеуметтік тұрғыдан табиғаттан және индивидтің биологиялық, физиологиялық қасиеттерінен тыс, бірақ қарым-қатынас біріктірген адамдар тобына тән құбылыс (В.Освальт), когнитивтік тұрғыдан танымдық әрекеттер мен білім қордалау үрдістеріне қатысты құбылыс" (В.Гудинаф), семиотикалық тұрғыдан "алдымен әлемнің репрезентациясын жасайтын, содан кейін қарым-қатынас құралы ретінде пайдаланылатын таңбалар жүйесі (К.Леви-Стросс) ретінде анықталады. Ғылымимектептерінің ағымына, ғылыми тұжырымдарындағы айырмашылықтарға қарамастан, мәдениеттанушы ғалымдардың қай-қайсысы болмасын бұл күрделі құбылыстың құрылымындағы тілдің орнын, маңызды рөлін мойындайды. Э.Сепир тіл мәдениеттің біртұтастығын ашып көрсететін маңызды әдіснамалық көзқарастарын ұсына отырып: Мәдениет - белгілі бір қоғамның әрекеті мен ойлауының көрінісі, ал тіл - қалай ойлаудың көрінісі. Ендеше, тіл мазмұны мәдениеттің бөлінбейтін бөлшегі деген қорытынды жасайды [4,193-194]. Тіл ойды жеткізу мен қарым-қатынас жасаудың құралы ғана емес, мәдени білім аккумляциясының да басты құралы болып саналады. Күрделі таңбалық жүйені құрай отырып, тіл қандай да бір мәліметті жеткізу, сақтау, қолдану, қайта жаңғырту қызметін атқарады. Мәдениет те тіл секілді белгілі бір хабарды жеткізу қабілеті бар таңбалық жүйе (семиотикалық) болып табылады, алайда ол тілге қарағанда өзін-өзі ұйымдастыруға қабілетсіз, себебі мәдениет ең алдымен - жады, оның басты қасиеті - жинақтау, сақтау [12, 227] және абсолюттік жалпы қауымдастыққа талпыну. Өзінің абсолюттік ерекшеліктерін танытуға талпынатын тұлға қарым-қатынасқа түспей, мәдени диалог жасамайтұра алмайды. Сондықтан тіл - ұлт (ұлттық тұлға) - мәдениет - бүгінгі лингвомәдениеттанудың орталық үштігі, ғылымның осы саласындағы маңызды мәселелерді шешуге мұрындық болатын фокус [13,12-13].
Халықтың тілі мен мәдениетінің ерекшеліктері соңғы кезде жаңаша көзқараспен қарастырылғанымен, бұған дейін ғалымдар бұл мәселені психология, әлеуметтік лингвистика, этнопедагогика, этнолингвистика, философия және тағы басқа пәндердің негізінде зерттеп келеді. Мәдениеттің тілдегі көрінісі, ұлттық-мәдени сипаттардың тілдік құралдар арқылы белгіленуі ғылымда ретроспективалық ыңғайда этнолинвистика аясында қарастырылып келгені белгілі. Сонымен қатар, ғасырсоңындағы жаңа ғылыми бағыттарда қоғам, қоғамдық құрылым, жеке адамның қоғамдағы мінез-құлқы, табиғат құбылыстары, қоршаған табиғи орта, өсімдік, жан-жануар ерекшеліктері, сондай-ақ адамның антропологиялық келбеті, ішкі жан-дүниесі белгіленгендіктен, осыларды концептуалды немесе образды түрде атайтын тілдік құралдардың қай-қайсысында да лингвомәдени сипат, мәдениет пен тілдің қарым-қатынасы көрінетінін айқындауға деген ұмтылыс уақыт өткен сайын артып келеді.
Қазіргі тіл білімінде ерекше дамып келе жатқан әртүрлі тілдерді салыстыра-салғастыра зерттеуге деген қызығушылық ілгерідамуда және функционалды, прагматикалық, когнитивтік, антропоцентристік, лингвомәдениеттану және басқа да парадигмалардың қатар өмір сүруімен ерекшеленеді. Тіл мен мәдениет - аталған бағыттардың зерттеу нысанына айналып отыр.
Мәдениет - халық дамуындағы ұрпақтан-ұрпаққа беріліп отыратын ұлттық құндылықтардың жиынтығы. Әр ұлттың ана тілінде оның бүкіл өмірі, тарихы, тыныс-тіршілігі, жан дүниесі, бір сөзбен айтқанда, мәдениеті көрініс табады. Тіл мен мәдениет - қоғам дамуының әлеуметтік азығы. Тілдің әлеуметтік маңызы тіл мен мәдениетті, тіл мен қоғамды бірге алып қарағанда ғана ашылады. Адамның жан дүниесі мен болмысының, мәдениетінің қалыптасуына үлкен үлес қосатын халықтың баға жетпес байлығы - оның тілі. Тіл - мәдениеттің көзі, ұлт өмірінің айнасы. Тіл мәдениеттен тыс өмір сүрмейді, себебі ол мәдениеттің бір көрінісі. Ал, кез келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіледі.
Сонымен, тіл - халықтың мәдениеті, салт-дәстүрі, қадір тұтатын заттары мен құндылықтар дүниесінің, қоршаған ортаның т.б. өмір сүру үлгілерінен хабардар ететін құрал. Мәдениет - адамның тілде көрініс табатын бүкіл рухани өмірі, тәжірибесі.
В.А.Маслова тіл мәдениетпен тығыз байланысты деп санайды: ...мәдениет тіл ішіне енеді, онда дамиды және сол тілдің мәдениетін білдіреді, халық мәдениетін танытушы ғылым саласы [1,9]. Мәдениеттің әр түрлі көріністері мен қызметін мәдениеттану зерттейтіндігі белгілі, өйткені лингвистика мен мәдениеттану ғылымдарының түйісу нүктесінен XX ғасырдың 90-шы жылдарында өз алдына жеке, жаңа бағыт пайда болды, бұл бағыт В.Н.Шаклейн, В.А.Маслова және ғалымдардың еңбектеріне байланысты жоғарыда айтып өткен лингвомәдениеттану бағыты болды.
В.А. Маслова лингвомәдениеттаным ерекше міндеттерді шешіп, бірқатар мәселелерге жауап беруі тиіс деп есептеп, оны төмендегідей санамалап өтеді:
1) мәдениет тілдік концептілердің жасалуына қалай қатысады;
2) тілдік таңба мағынасының қай бөліміне "мәдени мағыналар" ұғымы бекітіп көрсетіледі;
3) осы мағыналар сөйлеушілер мен тыңдаушылар тарапынан таңбалана ма және олар тілдік стратегияға қалай әсер етеді;
4) шындығында тіл тасымалдаушының мәдени - тілдік хабардарлығы, компетенциясы бар ма, соның негізінде мәдени мағыналар мәтіндерде орын алып, тіл тасымалдаушылар тарапынан таныла ма;
5) бір мәдениеттің универсалияларды мәдениетті көрсетуге бағытталған мәдениет дискурстары, концептілік саласы (осы мәдениеттің негізгі концептілерінің жиынтығы) қандай, осы тілдік таңбалардың мәдени семантикасы әр түрлі екі сала болып табылатын тіл мен мәдениеттің өзара әрекеті негізінде қалай қалыптасады;
6) осы ғылымның негізгі ұғымдарын қалай жүйелеуге, яғни ұғымдық аппаратты қалай құруға болады.
Тіл мен мәдениеттің өзара байланысы ғылым ретінде қалыптасып, оның мәніне тереңірек бойлау лингвомәдениеттануға қатысты болмақ. Сонымен, лингвомәдениеттану дегеніміз не? Ол жеке ғылыми сала ретінде нені зерттейді? Бұл сұрақтарға толығырақ тоқталатын боламыз.
1.2 Мәдениет және жаһандану
Зерттеуші ғалым Қ.Жұбановтың ащы болса да ақиқат мына бір пірікіріне назар аударалық: Ел-елдің ілгері басып, жұрт қатарына қосылуы мен озат шығуының адам тарихы бұрын бір-ақ жолын білуші еді. Ол қазақтың мақалымен айтқанда, - біреу өлмей, біреу күн көрмейді жолы. Үйткені бір елдің ырысы екінші елдің сорына байланысты еді. Бір елдің көтерілуі үшін екінші бір елдің төмендеуі, қай кезде құрып, тарих сахнасынан бір жола шығып қалуы керек еді. Тарих кітаптарының көзі шалмаған кәрі замандардан бастап, бұл айнуды білмейтін суық заң еді... [14, 323].
Қазіргі уақытта бүкіл әлемді өз ырқына көндіріп, үстемдік құрып тұрған жаһандану заманында мәдениеттің болмысы қандай, өзгеру ерекшелігі бар ма деген сұрақ кез келген адамның көкейінде жүретіні ақиқат. Жаһандану ұғымы ағылшын тілінен "global" - "дүниежүзілік" деп аударылады, орыс тілінде "глаболизация" деп айтылып жүр. Қазақ тілінде: ғаламдану, жаһандасу, ғаламшарлану, әлемилену дегенді де естиміз. Ал енді ғаламдану - жаһандасу, ғаламшарлану дегеніміздің ұғымдық-мағыналық жағын айтсақ, аты айтып тұрғандай, ғаламдану қандай да болсын үдерістің, іс-әрекет барысының немесе мәдени-әлеуметтік феноменнің, құбылыстың бір ғана ұлт, халық, мәдениет, өркениет немесе құрлық шеңберімен шектелмей, бүкіл планеталық, жұмыр жерлік, бүкіл әлемдік деңгейде көрініс тауып, маңызға ие болуын танытатын ұғым. Жаһандану - үдеріс, орын алып отырған, әлі өз мәресіне жетпеген, аяқталмаған іс. "Жаһандану" бүкіл жер жүзінде жайылу, таралу деген мағынаны да, әлемдік елдердің біртұтас адамзаттық мәдениет қалыптастыру екпініне ілесу дегенді де білдіреді. Өзекті болып тұрған жаһандану құбылысын біржақты талдау мүмкін емес. Яғни не біріңғай жағымды, не біріңғай жағымсыз үдеріс, идеология деп кесіп айту қиын. Өйткені, әлемдік тарихта нақты орын алған оқиғалар сарыны глаболизмді біржақты дәріптеп жақтаушылар ғана бар деуден аулақ етеді. Демек, жаһандану шым - шытырығы, қалтарысы көп күрделі де жауапты жол таңдау деп түсіндірілсе керек.
Жаһандану - адамзатпен бірге келе жатқан үрдіс. Айтылуы, аталуы жаңаша болып көрінгенімен, оның түп тамыры ежелгі тарих қойнауында жатқандығын байқауға болады. Тарихи тау тұлғаларымыз Ақсақ Темір мен Шыңғыс хан, Атилла (Еділ), Македониялық Ескендір т.б. әлемді жаулап, өз үстемдігін жүргізіп, ортақ тіл мен дінді, жалпы мәдени құндылықтарды әлемге таратпақшы болды. Сонда, жаһандану бастауын ерте уақыттан алып, үздіксіз даму үстінде келе жатыр деп айтуға болады. Біздің елде үстемдік құрып тұрған жаһандану процесі ұлтымызды, мәдениетімізді, тілімізді, рухани құндылықтарымызды бұзбай сақтауға қаншалықты әсері бар?
Жалпы мәдениеттің өзі екі жолмен пайда болатынын жақсы білеміз, біріншісі - дүниетанымнан келіп шығатын, екіншісі - ғылыми-техникалық дамудан келіп шығатын мәдениет. Біз қазіргі уақытта үстемдік құрып тұрған батыстан ғылым мен техниканың дамуынан келіп шыққан мәдениетті алуымызға болады. Себебі, ХХІ ғасырда қазақ жастары озық технологияның барлық қыр-сырын меңгеріп, елімізді бәсекеге қабілетті, іргесі мықты елдер қатарына жеткізуіміз керек. Ал батыстың дүниетанымынан келіп шыққан мәдениет біздің ұлттық менталитетімізге жат болып саналады. Халқымыздың ата-бабалардан мұра болып келе жатқан мәдени қазына байлықтары, өмірдің бар асылына бергісіз сөздік қоры бар. Тіл - мәдениеттің құрылымдық элементі, мәдениеттің болу шарты, әрі ең жоғары құндылығы. Қазір ғаламдық тіл санатында ағылшын тіл көш бастап тұр. Сондықтан да өзіміздің тілімізге қамқор болып, қолданыс аясын кеңейту - мәдени мұрамызды түгендеудің тағы бір жолы деп есептейміз. Бұл орайда әлемдік тұлғаға айналған С.Хантингтонның бүгінгі заманғы әлемде дау-жанжалдардың негізгі көзі енді идеологияда да, экономика да болмайды... адамзатты бөлетін аса маңызды межелер мен дау-жанжалдардың төркіндері енді мәдениет арқылы белгіленетін болады деген пікірімен санаспау мүмкін емес.
Жаһандану процестерi ғалымдардың зерттеу нәтижелері көрсеткендей, мiндеттi түрде бiрыңғай (бiртұтас) мәдениет құруды талап етпесе де, космополиттi және мәдени бiркелкiлiктi, бұқаралықты, ұлттық мәдениеттердiң, әсiресе әлемдiк аренада бекiп үлгермеген, басым емес мәдениеттердiң шекараларын жою үрдiсiн енгiзiп отыр. Мұндай жағдайда мәдени жаһандану әсiресе бiздiң мәдениетке қауiп-қатер тудыруы әбден мүмкiн.
Сондықтан ұлттық мәдениет жаһандану мұхитының иiрiмiне батып кетпеу үшiн оған темiрқазықтай бағдар болатын мемлекеттiң күш-жiгері қажет.
Нобель сыйлығының лауреаты Джозеф Стиглиц Жаһандану саясаты өзiнiң мiндетi мен берген сертiн орындай алмады. Қазiргi заманғы институттардың барлық халықтардың мүдделерiн ескере бермейтiнiн мойындауға тура келедi деп атап өткен. Әлемнің осындай даму үрдісіне қарап, кейбір ғалымдар: Болашақта әлемде бес-алты ғана тіл қалады, американдық (немесе батыстық) мәдениет үстемдік құралы деген гипотезаны келтіреді, бұл болжамдар нақты ғылыми деректерге сүйене жасалған. Олай болса, тілі мен діні жойылған, салт-дәстүрінен айырылған, жалпы мәдениетінен құралақан қалған ел өзінің елдігін, тәуелсіздігін, халықтығын жоғалтады деген сөз. Сонда әлемде бірнеше тіл ғана қалмайды, саусақпен санарлықтай алпауыт мемлекет қалады деп нақты көрінісін айтуға болады. Себебі, тіл - ұлт, тіл - халық.
Осы проблеманың маңыздылығын ұғынған еліміз мемлекеттiк деңгейде Мәдени мұра бағдарламасын жасап, қазақ ұлтының мәдени - тектiк кодын сақтауға, дамыту мен таратуға қатысты жүйелi жолын жасауға кірісті.
Бұл жөнінде Мәдени саясат және өнертану
институтының директоры, саясат ғылымдарының кандидаты Ерлан Сайыров өз сөзінде былай дейді: Осы бағдарлама бiздiң қоғамымыздың мәдени және рухани жаңғыруында негiзгi рөл атқарып отыр. Посткеңестiк кеңiстiкте теңдесi жоқ бұл бағдарлама Қазақстан Республикасында тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тарихы мен мәдениетiне қатысты ескерткiштердi анағұрлым тереңiрек зерделеуге, жүйелi есеп жүргiзуге, сақтауға септiгiн тигiзедi.
Кезінде ұлт алыптарының бірі Ахмет Байтұрсынов тіл жөнінде: Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы ــ тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады деген еді. Ұлт рухы ــ бір ұлттың өміршеңдігін арттыратын ең қуатты рухани күш. Ұлт та, ұлттың рухы да ең әуелі оның тілі арқылы танылады. Ана тілін сыйламаған, танып түсінбеген адам өзінің халқын да сыйлай алмайды. Тілін сақтай алған ұлт өзін де, өзінің ертеңгі болашағын да қамтамасыз ете алады. Тіліңді жоғалтсаң, күндер өте келе бәрін де жоғалтасың. Осы тұрғыдан алғанда тіл аса киелі, мәртебелі ұғым.
Белгілі бір ұлт азаматы өз ұлтына қарата Маған ұлтым не береді деп емес, мен ұлтыма не беремін деп өмір сүруі қажет. Сонда ғана оның өмірі мағыналы, мәнді есептелмек. Бір азаматтың өз ұрпағын толымды ұлт уәкілі етіп ойдағыдай тәрбиелеуі оның өз ұлтына қосқан тамаша үлесі болмақ. Рухы үстем, мәдениеті жоғары деңгейдегі ұлт жаһанданудың өзгеріс ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz