Алиментарлық аурулар, олардың алдын алу
1. Кіріспе.
2. Тағам статусы бойынша тамақтанудың адекваттылығын бағалау әдістері
3. Алиментарлық аурулар, олардың алдын алу шаралын ұйымдастыру негіздері
4. Негізгі тағамдық азықтардың тамақтық және биологиялық құндылығын бағалау
5. Эпидемиологиялық маңызын анықтау
6. Пайдаланылған әдебиеттер
7. Қорытынды.
2. Тағам статусы бойынша тамақтанудың адекваттылығын бағалау әдістері
3. Алиментарлық аурулар, олардың алдын алу шаралын ұйымдастыру негіздері
4. Негізгі тағамдық азықтардың тамақтық және биологиялық құндылығын бағалау
5. Эпидемиологиялық маңызын анықтау
6. Пайдаланылған әдебиеттер
7. Қорытынды.
Ішкен тағамдар асқорыту органдарында механикалық және химиялық өңдеуден өткеннен кейін, ол сулы сұйықтыққа айналып, ішекке өтеді. Ішекте тағам ар қарай қорытылады, ішектің сору қасиетіне байланысты, қанға және лимфаға түседі. Тамақ қанға және лимфаға түскеннен соң — белоктардан-амин қышқыддары, майлардан-глицерин және май қышқыддары, гликогеннен-канттар бөлініп шығып отырғанда ағзада қажетті пластикалық және энер-гетикалық заттар синтезделіп отырады.
Тағамның құрамында 650 әр түрлі қосылыстар бар. Олардың ең бастысы белок, май. көмірсу, микро- және макроэлементтер фосфор, кальций. натрий, йод, кобальт, қалайы, марганец, калий және т.б. Сонымен бірге тағамдық заттар құрамында витаминдер,
органикалық қышқылдар, неше түрлі фитонцидтер, крахмал бар, хлетчаткалар болады.
Ұтымды тамақтану — ол клеткалар (жасушылар) қазақша құ-рамына қажетті заттар мен ағзаны қамтамасыз ететін қуат, қимыл және тағы басқа қажеттігін өтейтін, заттар алмасуын қажетті деңгейге ұстайтын тағамдарды пайдалану. Жүйелі түрде тамақтанудың негізгі элементтері мына төмендегідей:
1) тәуліктік қоректік заттардың ара қатасының үйлесімді балансасын сақтау;
2) дұрыс тамақ ішудің тәртібі, рационалды (тамақ сбаланцир-ленген) тамақтану — ол тамақтың қуаты мен сапалық химиялық құрамын, қоректік заттардың деңгейлік арақатынастарының тұрақтылығын, қортылуын және гигиеналық жағынан тазалығын ескертуді қажет етеді. Сондай-ақ тамақтану режимін, ұзақтығын, сапалық шамасына, химиялық құрамын анықтауды керек етеді.
Академик А.А. Покровскийдің жасаған классификациясы бойынша теңестірілген (сбалансирленген) дегеніміз — энергети-калық жағынан бағалы, тағамдағы энергия адам ағзасының жұмсаған энергиясына сайма-сай келуі;
Тағамның құрамында 650 әр түрлі қосылыстар бар. Олардың ең бастысы белок, май. көмірсу, микро- және макроэлементтер фосфор, кальций. натрий, йод, кобальт, қалайы, марганец, калий және т.б. Сонымен бірге тағамдық заттар құрамында витаминдер,
органикалық қышқылдар, неше түрлі фитонцидтер, крахмал бар, хлетчаткалар болады.
Ұтымды тамақтану — ол клеткалар (жасушылар) қазақша құ-рамына қажетті заттар мен ағзаны қамтамасыз ететін қуат, қимыл және тағы басқа қажеттігін өтейтін, заттар алмасуын қажетті деңгейге ұстайтын тағамдарды пайдалану. Жүйелі түрде тамақтанудың негізгі элементтері мына төмендегідей:
1) тәуліктік қоректік заттардың ара қатасының үйлесімді балансасын сақтау;
2) дұрыс тамақ ішудің тәртібі, рационалды (тамақ сбаланцир-ленген) тамақтану — ол тамақтың қуаты мен сапалық химиялық құрамын, қоректік заттардың деңгейлік арақатынастарының тұрақтылығын, қортылуын және гигиеналық жағынан тазалығын ескертуді қажет етеді. Сондай-ақ тамақтану режимін, ұзақтығын, сапалық шамасына, химиялық құрамын анықтауды керек етеді.
Академик А.А. Покровскийдің жасаған классификациясы бойынша теңестірілген (сбалансирленген) дегеніміз — энергети-калық жағынан бағалы, тағамдағы энергия адам ағзасының жұмсаған энергиясына сайма-сай келуі;
1.Большаков А.М., Маймулов В.Г. Общая гигиена - М. : ГЭОТАР-Медиа,2006.-729с
2.Большаков А.М.,Новикова И.М. Общая гигиена. -Изд. 2-е, перераб. и доп.-М.:Медицина,2002.-384с
3.Под ред. акад. РАМН Г.И.Румянцева Гигиена.- М, ГЭОТАР, Медицина, 2001 -608 с.
4.Пивоваров Ю.П., Королик В.В., Зиневич Л.С. Гигиена и основы экологии человека. Серия «Учебники и учебные пособия» Ростов на Дону: «Феникс», 2002. - 512 с.
5.Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения. Учебник для медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы. 2002. –260с.
6.Ю.Ю.Елисеева Санитарные нормы:Полный справочник/Под ред.Ю.Ю.Елисеева.-М.:Эксмо,2006.-768с.
Қосымша:
7. Артамонова В.Г. Профессиональные болезни: Учебник для медвузов.-Изд.4-е, перераб. и доп.- М. : Медицина,2006.-480с.-(Учеб. лит. для студентов мед.вузов)
8. Инструкции по безопасности и охране труда (рабочих профессий и видов работ) в Республике Казахстан+CD.-Алматы,2006
9.Оформление Э.В.Мухлы¬нова .Медицинская экспертиза трудоспособности, медико-социальная, военно- врачебная: [Сб.нормативных актов РФ]/.-М.:Джангар,2006.-775с.
2.Большаков А.М.,Новикова И.М. Общая гигиена. -Изд. 2-е, перераб. и доп.-М.:Медицина,2002.-384с
3.Под ред. акад. РАМН Г.И.Румянцева Гигиена.- М, ГЭОТАР, Медицина, 2001 -608 с.
4.Пивоваров Ю.П., Королик В.В., Зиневич Л.С. Гигиена и основы экологии человека. Серия «Учебники и учебные пособия» Ростов на Дону: «Феникс», 2002. - 512 с.
5.Кенесариев У.И., Жакашов Н.Ж. Экология и здоровье населения. Учебник для медицинских ВУЗов и колледжей. Алматы. 2002. –260с.
6.Ю.Ю.Елисеева Санитарные нормы:Полный справочник/Под ред.Ю.Ю.Елисеева.-М.:Эксмо,2006.-768с.
Қосымша:
7. Артамонова В.Г. Профессиональные болезни: Учебник для медвузов.-Изд.4-е, перераб. и доп.- М. : Медицина,2006.-480с.-(Учеб. лит. для студентов мед.вузов)
8. Инструкции по безопасности и охране труда (рабочих профессий и видов работ) в Республике Казахстан+CD.-Алматы,2006
9.Оформление Э.В.Мухлы¬нова .Медицинская экспертиза трудоспособности, медико-социальная, военно- врачебная: [Сб.нормативных актов РФ]/.-М.:Джангар,2006.-775с.
Тақырыбы:
Тағам статусы бойынша тамақтанудың адекваттылығын бағалау. Алиментарлық
аурулар, олардың алдын алу. Негізгі тағамдық азықтардың тамақтық және
биологиялық құндылығы. Эпидемиологиялық маңызы
Жоспар:
1. Кіріспе.
2. Тағам статусы бойынша тамақтанудың адекваттылығын бағалау әдістері
3. Алиментарлық аурулар, олардың алдын алу шаралын ұйымдастыру негіздері
4. Негізгі тағамдық азықтардың тамақтық және биологиялық құндылығын
бағалау
5. Эпидемиологиялық маңызын анықтау
6. Пайдаланылған әдебиеттер
7. Қорытынды.
Кіріспе
Ішкен тағамдар асқорыту органдарында механикалық және химиялық өңдеуден
өткеннен кейін, ол сулы сұйықтыққа айналып, ішекке өтеді. Ішекте тағам ар
қарай қорытылады, ішектің сору қасиетіне байланысты, қанға және лимфаға
түседі. Тамақ қанға және лимфаға түскеннен соң — белоктардан-амин
қышқыддары, майлардан-глицерин және май қышқыддары, гликогеннен-канттар
бөлініп шығып отырғанда ағзада қажетті пластикалық және энер-гетикалық
заттар синтезделіп отырады.
Тағамның құрамында 650 әр түрлі қосылыстар бар. Олардың ең бастысы белок,
май. көмірсу, микро- және макроэлементтер фосфор, кальций. натрий, йод,
кобальт, қалайы, марганец, калий және т.б. Сонымен бірге тағамдық заттар
құрамында витаминдер,
органикалық қышқылдар, неше түрлі фитонцидтер, крахмал бар, хлетчаткалар
болады.
Ұтымды тамақтану — ол клеткалар (жасушылар) қазақша құ-рамына қажетті
заттар мен ағзаны қамтамасыз ететін қуат, қимыл және тағы басқа қажеттігін
өтейтін, заттар алмасуын қажетті деңгейге ұстайтын тағамдарды пайдалану.
Жүйелі түрде тамақтанудың негізгі элементтері мына төмендегідей:
1) тәуліктік қоректік заттардың ара қатасының үйлесімді балансасын сақтау;
2) дұрыс тамақ ішудің тәртібі, рационалды (тамақ сбаланцир-ленген)
тамақтану — ол тамақтың қуаты мен сапалық химиялық құрамын, қоректік
заттардың деңгейлік арақатынастарының тұрақтылығын, қортылуын және
гигиеналық жағынан тазалығын ескертуді қажет етеді. Сондай-ақ тамақтану
режимін, ұзақтығын, сапалық шамасына, химиялық құрамын анықтауды керек
етеді.
Академик А.А. Покровскийдің жасаған классификациясы бойынша теңестірілген
(сбалансирленген) дегеніміз — энергети-калық жағынан бағалы, тағамдағы
энергия адам ағзасының жұмсаған энергиясына сайма-сай келуі;
Тәуліктік тағам құрамында қоректік заттар (нутрценттер) теңестірілген түрде
болуы керек. Тағам құрамындағы белоктардың, майлардың және көмірсулардың
арақатынасы (1:1:4) болуы керек. Айырбасталмайтын амин қышқылдарының
витаминдердің арақатынасы теңестірілгені жөн. Тағам ішіндсгі
компоненттердің ағзаларға сіңірілуі, тамақ ішу режиміне байланысты болуы
керек. Ішілетін тамақтың мөлшері адамның бойына және массасына сай келуі
керек. Балалардың массасын төменгі таблицадан байқауға болады (6-таблица).
Егер біз дұрыс түрде тамақтанатын болсақ, онда еске ұстау қабілетіміз
артып, денеміз сауығып, көңіл-күйіміз кетеріле түсетіні сөзсіз. Қандай да
аурулар болмасын, біз олардың алдын алар едік. Дұрыс түрде тамақтанған
адамзат баласы 150-200 жыл жасар еді деп, жазады Дж. Гласс өзінің әлемге
әйгілі еңбектерінін, бірінде (1999).
Тамақтанудың құндылығын бағалау әдістері.
Тамақтанудың құндылығын гигиеналық тұрғыдан бағалау жеке адамның немесе
ұйымдастырылған ұжымның тағам рационының саны мен сапасы адекваттығын,
оларға энергия мен тағамдық заттардың физиологиялық қажеттілігіне сәйкес
келуін, балансталғандығын, тамақтану режимінің дұрыстығын, тағамдық
азықтардың дұрыс таңдалып алынғандығын анықтаудан тұрады. Оны
ұйымдастырылған ұжымның тамақтануын ұйымдастыруды бақылау кезінде дәрігер
гигиена мамандары, аурулардың тамақтану сипатымен байланысын анықтау үшін
және ауру адамның рационын дұрыс құру үшін, сондай-ақ, ұйымдастырылған
ұжымның (балалар бақшасында, санаторияларда, ауруханаларда т.б.)
тамақтануын медициналық бақылау кезінде емдеу саласындағы дәрігерлер,
тамақтану проблемаларын зерттеу кезінде ғылыми зерттеу мекемелерінің
мамандары жүргізеді.
Нақты (іс жүзіндегі) тамақтануын бағалауды әртүрлі әдістермен жүргізеді:
1. Баланстық;
2. Бюджеттік;
3. Анкеталық;
4. Салмағын өлшеу;
5. Сұрап-салмағын өлшеу;
6. Тағам мәзірі бойынша есептеу;
7. Тағам статусы бойынша;
8. Ауыру-сырқау бойынша;
Бағалау әдісін таңдау зерттеудің мақсатына байланысты және ұйымдастырылған
ұжымның тамақтануы зерттеледі ме, тағам түрін еркін таңдап асханада
тамақтануы зерттеледі ме немесе үйде тамақтануы зерттеледі ме соған да
байланысты.
Баланстық және бюджеттік әдістерді тамақтану проблемасының әлеуметтік-
экономикалық сұрақтарын зерттеу мақсатымен мемлекеттің жоспарлау органдары
және статистикалық мекемелері қолданады. Баланстық әдіс арқылы, халыққа
жеткізілетін және халық тұтынатын азықтардың көлемі бойынша мемелекеттік
статистикалық есеп беру негізінде, халықтың үлкен контингенттерінің
тамақтануы үшін қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі шамамен орнатылады.
Бюджеттік әдіс отбасының бюджетін және тамақтануға кететін шығынын зерттеу
негізінде адамдардың тамақтануын шамамен бағалауға мүмкіндік береді.
Баланстық және бюджеттік әдістердің көмегімен алынған материалдарды, сондай-
ақ, халықтың тамақтануын рационалды ету мәселелерін зерттеу және әзірлеу
көздерінде гигиенистер де қолданады.
Анкеталық, салмағын өлшеу және сұрау-салмағын өлшеу әдістері отбасының және
жеке адамдардың тамақтануын гигиеналық тұрғыдан бағалау үшін қолданылады.
Анкеталық әдісте зерттеуге алынған адамдар, үйде қабылдайтын тағамдардың
(азықтардың) ассортименті, мөлшері, тағамдардың аты, тамақтану режимі және
басқалары көрсетілген анкета сұрақтарына жауап береді. Анкеталық әдіс
орындалуы жағынан қарапайым, бірақ дәлдігі ең төмені, себебі өте
субúективті, тамақтану жағдайы туралы тек шамамен алынған мәліметтер
береді.
Салмағын өлшеу әдісі тағам дайындауға кететін азықтардың, одан шығатын
қалдықтардың, дайын тағамдардың, тағам қалдықтарының салмағын өлшеуге содан
соң салмағын ескеріп тәуліктік рациондағы энергиялық құндылығын және
құрамындағы негізгі тағамдық заттарды есептеуге негізделген.
Сұрау-салмағын өлшеу әдісі, аралас әдіс, анкеталық сұрауды және тағам
дайындау кезінде азықтарды таразыға тартып өлшеуді қарастырады. Азықтарды
және дайын тағамдарды таразыға тарту нәтижелері бойынша және үйден тыс
жерлерде қосымша тамақтануы туралы сұраудан алынған мәліметтері бойынша
рациондағы калориясына, құрамындағы негізгі тағамдық заттарға есептеу
жүргізеді, содан соң тамақтану сипаты мен режиміне баға беріледі, зерттеуге
алынған адамдарға арналған энергия мен тағамдық заттардың қажеттілік
нормаларымен және тағам статусының көрсеткіштерімен салыстырып оның
адекваттылығын анықтайды.
Қоғамдық тамақтануда тұрып толық тәуліктік рацион алатын ұйымдастырылған
ұжымдарда (бала бақша, балалар үйі, мектеп-интернаттар т.б.) тамақтануының
құндылығын бақылауды тағам мәзірі (мәзір-жіктемесі)бойынша есептеу әдісімен
жүргізеді (2 тақырыпты қара).
Тағам мәзірінде көрсетілген азықтардың және дайын тағамдардың энергиялық
құндылығын, құрамындағы негізгі тағамдарды жеке қабылдаулары бойынша және
бүтіндей тәулік бойынша “Тағамдық азықтардың химиялық құрамы” жөніндегі
кестелердің көмегімен анықтайды. Содан соң дайын тағамдардың нақты (іс
жүзіндегі) химиялық құрамы мен энергиялық құныдылғы олардың бұрын есептеп
тапқан мәліметтерін және зерттеуге алынған топтағы адамдарға арналған
тағамдық заттар мен энергияның қажеттілік нормаларына сәйкес келуін
анықтайды.
Нақты (фактический) тамақтануды зерттеудің ең дәл әдісі, дайын тағамдардың
калориясын және оның құрамындағы негізгі тағамдық заттарды химиялық жолмен
анықтаудан тұратын, зертханалық әдіс. Оны ұйымдастырылған ұжымдардың,
әсіресе тәулік бойына болатын балалар бақшасында ауруханаларда т.б. нақты
тамақтануын гигиеналық тұрғыдан бақылау кезінде Санэпид мекемелері
қолданады. Зертханалық әдісті тамақтану проблемалары жөніндегі ғылыми
зерттеулерді жүргізу кезінде де қолданады.
Адам тамақтануының жағдайы туралы “Тағам статусының” көрсеткіштері бойынша
да жорамалдауға болады.
Тағам статусы - белгілі бір дәрежеде тамақтанудың құндылығын көрсететін
адамның денсаулық жағдайының көрсеткіштері. Тағам статусын әдеттегі,
оптималды, артық, жеткіліксіз деген түрлерге бөледі.
Әдеттегі тағам статусында адам қалыпты жағдайда өмір сүруі үшін жеткілікті,
нормалар бойынша тамақтанады. Экстремалды жағдайды ескергендегі арнайы
нормативтер бойынша тамақтануға, оптималды тағам статусы тән. Артық және
жеткіліксіз тағам статусы тамақтық заттардың ағзаға артық немесе
жеткіліксіз түсуімен байланысты.
Тағам статусын бағалау үшін антропометрлік мәліметтерді (бойының ұзындығы,
дене массасы, массасы-бойының ұзындық көрсеткіштері, тері асты май қабаты
қатпарының қалыңдығы және басқалар), клиникалық қараудан алған, биохимиялық
(белок, май, көмірсу, минерал алмасуының көрсеткіштері, қанның, несептің
құрамындағы дәрумендер) және функционалдық зерттеулердің мәліметтерін
пайдаланады.
Практика жүзінде тамақтанудың сапасын бағалау кезінде оның энергия және
витаминдері жағынан адекваттылық дәрежесін жиі анықтауға тура келеді.
Тамақтанудың энергиялық адекваттылығын бағалаудың негізгі критерийлері:
дене массасы, масса-бойының ұзындық көрсеткіші және тері астылық май
қабатының қалыңдығы, ал дәрумендік адекваттылығының критериялары:
гиповитаминоз немесе гипервитаминоз белгілері.
Зерттеуге алынған адамның нақты массасы берілген жыныстағы, жастағы,
бойының ұзындығындағы адамға арналған идеалды массасымен немесе шектік
рұқсат етілген массасымен салыстырылады.
Алиментарлық аурулар, жіктелуі. Дұрыс тамақтанбаудан туындайтын аурулар.
Тамақтанумен байланысты ауруларды алиментарлық аурулар деп атайды.
ДДС ұйымының жіктеуі бойынша олар:
Дұрыс тамақтанбаудан туындайтын аурулар
Жарамсыз тағамдарды қабылдаумен байланысты аурулар
Ағзаның жеке ерекшеліктерімен байланысты аурулар деп бөлінеді
Дұрыс тамақтанбаудан туындайтын аурулары 4 топқа бөледі:
1. Толық аштықпен және жалпы жеткіліксіз тамақтанумен байланысты аурулар
– алиментарлық дистрофия.
2. Тамақтандуың бірлі-жарым жеткіліксіздігімен байланысты аурулар – бір
немесе бірнеше тағамдық заттардың салыстырмалы түрде не абсолюттік
жеткіліксіздігімен байланысты.
3. Артық тамақтанумен байланысты аурулар.
4. Тағамдық азықтардың дұрыс араласпауына және тамақтану режимінің
сақталмауына байланысты аурулар.
Аштық кезінде немесе жалпы жеткіліксіз тамақтану (тамаққа жарымау) кезінде
алиментарлық дистрофия дамиды, бұл ауруға дене саламағын күрт жоғалту,
барлық мүшелер мен жүйелердің қызметінің бұзылуы, “аштықтан ісіну” ағзаның
қарсылық күшінің төмендеуі тән және өлімге әкеп соғуы мүмкін.
Тамақтанудың бірлі-жарым (пластичная) жетіспеушілігімен байланысты
ауруларға жататындар:
а) Белок-энергиялық жеткіліксіздік (квашиоркор, алиментарлық маразм,
анемия, кахексия, алиметарлық бойының өспеуі).
б) Витаминдердің жетіспеушілігі – гипо- және авитаминоздар (қырқұлақ,
мешел, тауық соқыры, бери-бери, пеллагра т.б.)
в) Минералдық заттардың жетіспеушілігі (эндемиялық жемсау, тісжегі, мешел
т.б.)
г) Майлардың жетіспеушілігі -“май жетіспеушілік” ауруы
д) Көп қанықпаған май қышқылдарының (ПНЖК) жетіспеушілігі
Тамақ жетіспеушілігінен туындайтын аурулар, тұрмысы нашар халықтардың
арасында әсіресе, дамып келе жатқан елдерде кеңінен таралған. Олардың
негізгі себептері тамаққа жарымау, рационда жануар текті белоктардың,
майлардың жеткіліксіздігі, бірыңғай көмірсу түріндегі тағамдарды басым
қабылдау, сондай-ақ, тағамдық заттардың сіңу үрдісінің бұзылуы.
Бұл жағдайда тамақ жеткіліксіздігінің клиникалық көріністері бірден пайда
болмайды, біраз белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайда болады. Себебі
басында биохимиялқ бейімделу механизмі өз қызметін атқарады.
Егер рационның энергиялық құндылығы энергия шығынын жаппайтын болса, онда
барлық тағамдық заттар, оның ішінде тағам белоктары да ағзаның өз
тіндерінің белоктары да энергиялық материал ретінде пайдаға асады, бұл
белок-энергия жетіспеушілік ауруының дамуына әкеп соғады.
Белоктар ұзақ уақыт жеткіліксіз болған кезде ағзаның өсуі мен
дамуы баяулайды, дене массасы төмендейді, эндокринді бездердің, бауырдың,
жүйке жүйеісінің қызметі бұзылады, қан түзілу нашарлайды, иммундық
үрдістер, фермент жүйелерінің қызметі бұзылады, ұрпақтарының денсаулығына
қолайсыз әсерінің көріністері байқалады. Бұлармен қатар А және В тобындағы
дәрумендердің жетіспеушілігі, гипохромды анемия пайда болады.
БЭЖ клиникалық көріністері: кахексия, квашиоркор, маразм.
Белоктадың жеткіліксіздігіне әсіресе, емізулі кезінде және өмірінің
бірінші жылдарында-6 айдан 4 жасқа дейінгі балалар сезімтал келеді.
Квашиоркор “емшектен шығарылған бала немесе басқа түсінікте “қызыл бала”
деген мағынада. Ауру ерте балалық кезеңде және емшектен шығарғаннан кейін 5
жасқа дейін байқалады. Ауруға ұйықышылдық, селқостық немесе қозғыштық, өсуі
мен дамуының баяулауы, салмағының азаюы, терісі мен шашының түсі өзгеруі,
беті, аяғы, шабы қызғылтым тартуы, депигментация, шашы ағарып түсуі, ет
тінінің атрофиясы, диспепсиялық құбылыс және тұрақты түрде іш өтуі, алдымен
ішкі мүшелерінің ісуі және кейінірек беті мен аяқ қолының ісуі, бауырының
үлкеюі, анорексия тән. Ауыр жағдайларда ақыл ауытқиды, жұқпалы және
паразиттік аурулар қосылады.
Алиментарлық маразм – атрофия, әбден жүдеу. Дене массасы, әбден жүдегенге
дейін төмендейді, терісі әжімденеді, жеңіл қатпарланады. Іші созылып,
немесе кеуіп тұрады, ішектің контуры білінеді. Зат алмасуы төмендейді,
дененің температурасы төмендеуі, жиірек іш қату, кейде аш диарея болуы да
мүмкін.
Тағамда майлар жоқ немесе жеткіліксіз болған кезде “май жетіспеушілігі”
деп аталатын ауру пайда болады. Бұл ауру дене массасының азаюымен, өсуі
және дамуының баяулауымен, бауырдың, бүйректің, эндокриндік және жүйке
жүйелерінің қызметінің бұзылуы, қылтамырлардың қабырғасының өткізгіштігі
жоғарылауы, репродуктивті функцияның нашарлауы, терісінің экзема тәрізді
зақымдануы, қолайсыз факторлардың әсеріне ағзаның төзімділігінің төмендеуі
арқылы білінеді.
Дәрумендердің жетіспеушілігі-гипо- және адәрумендіктер пайда болуына әкеп
соғады. Бұл жағдайда зат алмасуының көп жақтары, кейбір ағзалар мен
жүйелердің қызметі бұзылады. (3 тақырыпты қараңыз). Қырқұлақ, бери-бери,
пеллагра деп аталатын т.б. спецификалық аурулар пайда болады.
Минералды заттардың жетіспеушілігі рационда минералды заттарды ағзаға
түсіріп отыратын азықтардың болмауы немесе жеткіліксіздігі кезінде байқалуы
мүмкін. Бұлардан басқа тағы да белгілі бір аудандардың суында, топырағында
олардың деңгейінің жеткіліксіз болуы салдарынан, бұл заттардың азықтың
құрамында аз болуымен де байланысты болуы мүмкін. Яғни, биогеохимиялық
эндемия сипатында болады. Мысалы, топырақта йодтың жетіспеушілігі кезінде
пайда болатын эндемиялық зоб ауруы, фтордың жетіспеушілігі кезіндегі кариес
т.б.
Экономикасы дамыған елдерде, сондай-ақ, халықтың бай, өркендеген бөлігінің
арасында артық тамақтанудан туындайтын аурулар да бүгінгі күнгі маңызды
мәселе.
Оларға жататындар:
А) белоктарды артық қабылдаумен байланысты;
Б) май липойдтарды артық қабылдаумен байланысты;
В) минералды заттарды артық қабылдаумен байланысты (флюороз, кальциноз,
несеп тас ауруы т.б.);
Г) Ағзада дәрумендердің артық түсуімен байланысты
аурулар –гипердәрумендіктер;
Көмірсуларды артық қабылдау ағзада көмірсулардың көбірек майға
айналуына және семіздік дамуына, сондай-ақ, бауырда, ұйқы безінде, асқазан-
ішек жолдарында т.б. патологиялық бұзылыстар пайда болуына әкеп соғады.
Мысалы жеңіл сіңетін көмірсуларды (қант, кондитерлік заттарды) көп
қабылдағанда, олар гипергликемия туындатады. Осының салдарынан ұйқы безі
көп инсулин өндіреді, ал бұл безге жүктеме ұзақ уақыт түскен кезде сусамыр
ауруы (қант диабеті) дамиды.
Қанда көмірсулардың көп болуы май түзіуінен басқа гиперхолестеринемиялық
әсер береді, бұл атеросклероз дамуына қауіп факторы ретінде қаралуы мүмкін.
Рациондағы көмірсулардың санының өзгеруі тағамға тәбетін төмендетеді, ас
қорыту бездерінің сөл бөлуін нашарлатады. Кариес пайда болуына және оның
одан әрі тез дамуына әкеп соғады. Тағамда көмірсулар, әсіресе,
клетчаткасы, өте көп болса оған асқорыту сөлдерінің сіңуі қиындайды. Соның
нәтижесінде асқорыту үрдісі баяулап, белоктар мен майлардың қорытылуы
нашарлайды, тағамдық заттардың сіңуі бұзылады. Бұл белоктардың, В1, В2,
В3дәрумендерінің, темір мен марганецтің салыстырмалы түрде
жеткіліксіздігіне әкеп соғуы мүмкін. Ішекте шіру үрдістері күшейеді,
клетчатканы ыдырататын микробтардың газ түзуі нәтижесінде метеоризм
дамиды.
Көмірсулармен артық тамақтану балалардың да өсуі мен дамуын нашарлатады,
иммунитетінің төмендеуіне әкеп соғады.
Тағамда белоктардың артық болуы да ағзаға теріс әсер етеді. Азот
шлактарының едәуір мөлшерде пайда болуы бауырға және бүйрекке түсетін
ауырлықты ұлғайтады. Белоктардың көптігі ми қыртысының тым артық
қозғыштығына әкеп соғады, жүйке және жүйке-тамыр жүйелерінде қолайсыз
реакциялар туындатады. Ішектің белокты тағамдармен шамадан артық толуы шіру
үрдісін жүргізетін микофлоралардың дамуына ықпал етеді, олардың әсерінен
белоктардың улы ыдырау өнімдері: фенол, индол, скатол, паракрезол т.б.
пайда болады.
Майларды артық қабылдау семіруге, толық тотықпаған өнімдердің жиналуы
нәтижесінде ацидоз дамуына, белоктар мен көмірсулардың сіңуінің
төмендеуіне, адамның өсуінің және жыныстық жетілуінің бұзылуына, ерте
атеросклероз, гипертония ауруының, қант диабетінің, өт тасы ауруының
пайда болуына, қан түзілу үрдісінің нашарлауына, өмірінің қысқаруына әкеп
соғады.
Май тіндерінің майда жақсы еритін ағзаға тағаммен түсетін улы заттарды,
оның ішінде улы химикаттарды да, кумуляциялайтын қабілеті бар. Соның
нәтижесінде, тіпті олармен тікелей байланыста болмағанның өзінде де улы
әсер білінуі мүмкін.
Тағам гигиенасы
Тамақтану тәртібінің дұрыстығын бағалау.Тамақ ішу тәртібі тиімді
тамақтанудың маңызды бір бөлігі. Тамақ ішу тәртібіне күнделікті адам неше
рет тамақ ішу керектігі, тамақ ішу арасындағы уақыт, тамақ ішу мезгілі,
тағамдардың калориясы бойынша әр мезгілге бөлінуі жатады. Ең тиімдісі
күніне 4 мезгіл тамақгану. Ал жұмыс жағдайында және оқу кезінде күніне 3
рет тамақтануға да болады.
Дастархан басына тамақ ішуге күн сайын үнемі бір мезгілде отырудың маңызы
зор. Таңертеңгі немесе түскі астың уақытын өткізіп жіберуге, олардың орнын
кейін толтырамын деуге болмайды. Тамақты кеңірдектен шығара тойып ішуге,
асығыс ішуге де болмайды. Тамақ ішу тәртібі бұзылған жағдайда адам
ағзасында әр түрлі ішек-асқазан аурулары пайда болады.
Сонымен қатар әр тамақ ішу сәті 20-30 минутган кем болмауы керек. Тағамды
өте жай, асықпай шайнау керек. Ауыздағы тағам сілекеймен толық араласып
болғанша шайнау керек. Әр тамақ ішу мезгілі арасындағы уақыт 5 сағаттан
аспау керек. Тағамды белгілі бір уақытта ішудің өте маңызы зор. Асқорыту
органдары белгілі бір уақытта тағам қабылдауға дайын болады. Асқазанда
асқорыту сөлі бөлінеді.
Күніне 4 рет тамақганған кезде тағамның калориясына қарай төмендегідей
бөлінеді:
1 таңертеңгі ас - 18 %
2 таңертеңгі ас - 12 %
түскі ас - 45 %
кешкі ас - 25 %
немесе,
таңертеңгі ас - 25 %
түскі ас - 40 %
түстен кейінгі ас - 10 %
кешкі ас - 25 %
Ал егер күніне 3 per тамактану болса:
тадертеңгі ас - 30 %
түскі ас - 45 %
кешкі ас - 25 %
Бірак. қандай да болмасын тамақ ішу тәртібінде соңғы тамақ ішу мезгілі мен
ұйықтау арасында 2,5 - 3 сағат болуы керек, өйткені асқорыту жүйесі де бір
мезгіл демалуы керек.
Сөл бөлетін мүшелердің тынымсыз жұмыс істеуі олардың сөлінің құрамының
нашарлауына және дұрыс бөлінбеуіне себеп болады. Ac қорыту бездерінің дұрыс
жұмыс жасауы үшін, олар тәулігіне 8-10 сағат тунгі уақытта демалуы тиіс.
Таңертеңгі аста міндетті түрде ыстық тамақ, мысалы: ет немесе балық еті мен
гарниріне көкөністер немесе жармалар болуы қажет, бутерброд және әр түрлі
сусындар, ең жақсысы ыстық шай, кофе, какао.
Егер мүмкіндік болса сәскеде тағы да бір жеңіл тамақтанған жөн, оның қуаты
куні бойы ішетін тағамдардың қуатының 10-15% - ын құрауы керек. Сәскеде
көңіліңіз қалағанын: айран, сүт, бутерброд, жас қияр, көк пияз сияқты
тағамдарды ішіп - жеуге болады.
Түскі астың қуаты тәуліктік ас куатының 35-40% -ын құрауы керек. Түскі ас
төрт тамактан тұрады. Коп көлемдегі түскен асты қорыту үшін оте кеп
асқорыту сөлдері болінуі қажет. Ол үшін тамақ алдында жаңа көкөністерден әр
түрлі салаттар немесе тұздалған кокөністерді, сельд немесе тұздалған балық
етін пайдаланған жөн. Бірінші ас міндетті түрде сұйық болуға тиіс, өйткені
асқазан солінің жақсы бөлінуіне ыстық бірінші тағамдарды ішу де әсер етеді,
әсіресе экстрактивті заттары мол (ет, балық, саңырауқұлақ сорпасы). Жазғы
уақытта бірінші сұйық ас көкеністен болғаны жөн: мысалы, борщь, щи,
окрошка, свекольник, арасында жармалардан дайындалған сориалар енгізуге
болады. Ал қысқы уақытта қуаты көптеу сұйық тағамдар қолданған жөн:
фрикаделькі, пельмен, әр түрлі жарма қосылған сорпалар. Екінші ыстық тамақ
(еттен, балықтан, құс етінен) дайындалғаны жөн, олардың кұрамында өте көп
ақуыз болады және калориясы өте жоғары болады, сондықтан гарнирі көкеністен
болғаны жөн, сонда тамақтың іште шіру процесі азаяды. Ақуыздардың асқазанда
қорытылуына майлар кедергі келтірмес үшін, майлы тағамдарға көкөніс қосып
жеген жөн. Түскі асты тәтті тағамдармен аяқтаған пайдалы, олар: кисель,
компот, мусс, балмұздак және т.б. Олар асқазан сөлін тоқтатады және ішкен
тағамнан қанағат алады. Десерт (тәтті) тамақ ретінде жемістерді тамақ ішіп
болғаннан соң, бір сағаттан кейін жеген жөн.
Кешкі аска бойға тез сіңетін тамақтар: сүт, жарма және көкөніс жеген
пайдалы. ұйықтауға жатар алдын бір стакан сүт немесе айран ішкен жөн.
Ал мына тағамдарды кешке жеуге тыйым салынады: еттен жасалған тағамдар,
өйткені бұл тағамдар асқазанда ұзақ қорытылады және ащы шай, кофе, шоколад,
бұл тағамдар жүйке жүйесінің қозуына әсерін тигізеді.
Мәзірді құрастыру
Ұжымның тамақтануына баға берген кезде дастарқан мәзірі бойынша
көрсеткіштерін жинайды және оларды химиялық құрамы бойынша кестемен
салыстырып, өңдеуден өткізеді және оған қорытынды жасайды.
Бір жылдық тамақтануға баға берген кезде, әр айдың 6 дастарқан мәзірін,
яғни арасына 4 күн жіберіп, 5-шісін алады, сонда барлығы 72 дастарқан
мәзірі болады.
Тоқсандағы тамақтануға баға беру үшін, яғни 3 айғы дастарқан мәзірінен
күнара алынады, барлығы 45, соған баға беріледі.
Бір айлық тамақтануға баға берген кезде 1 айдың дастарқан мәзірі түгел
алынады. Дастарқан мәзірін зерттеу мына жоспар бойынша жүргізіледі:
1. Рационның тағамдық бағасы саналады.
2. Тағамның құрамындағы ақуыздар, көмірсулар, майлар, витамин- дер,
минералды заттар анықталады.
3. Тамақтану режиміне баға беріледі.
4. Әр тағам қабылдағанда қолданылатын тағамдардың әр түрлілігі, жүйелілігі,
тамақ тағамдарын жеке қабылдау.
Ұжымдардың тамақтануын зерттеудің мақсаты: тамақтануды ұйымдастырудағы
кемшіліктерді анықтап, нақты ұсыныстар беру. Бұл ұсыныстар тамақтануды
жақсартуға және оны физиологиялық нормаға жеткізуге әсерін тигізеді.
Барлық көрсеткіштер есептеу арқылы анықталады, ол үшін тамақ тағамдарының
химиялық құрамы туралы кесте қолданылады. Ол көрсеткіш нақты болу үшін,
арасында тәуліктік рационды зертханалық зерттеу жүргізіледі және олар
дастарқан мәзірінің негізінде алынған, есептеу көрсеткіштерімен
салыстырылады.
Алиментарлық аурулар.
Тамақтанумен байланысты ауруларды алиментарлық аурулар деп атайды. Дүние
жүзілік денсаулық сақтау (ДДСҰ) ұйымының жіктеуі бойынша олар:
I. Дұрыс тамақтанбаудан пайда болатын аурулар.
II. Жарамсыз тағамдарды қабылдаумен байланысты аурулар.
III. Ағзаның жеке ерекшеліктерімен байланысты аурулар деп бөлінеді (тұқым
қуалайтын және жүре пайда болған ферментопатиялар, тағам аллергиялары).
Дұрыс тамақтанбаудан пайда болатын ауруларды 4 топқа бөледі:
Толық аштықпен және жалпы жеткіліксіз тамақтанумен байланысты
аурулар алиментарлық дистрофия.
Тамақтанудың бірлі-жарым жеткіліксіздігімен байланысты аурулар бір немесе
бірнеше тағамдық заттардың салыстырмалы түрде немесе абсолюттік
жеткіліксіздігімен байланысты.
Артық тамақтанумен байланысты аурулар.
Тағамдық азықтардың дұрыс балансталмағандығына және тамақтану режимінің
сақталмауына байланысты аурулар.
Аштық кезінде немесе жалпы жеткіліксіз тамақтану (тамаққа жарымау) кезінде
алиментарлық дистрофия дамиды, бұл ауруға дене салмағын күрт жоғалту,
барлық мүшелер мен жүйелердің қызметінің бұзылуы, аштықтан ісіну, ағзаның
қарсылық күшінің төмендеуі тән және өлімге әкеп соғуы мүмкін.
Тамақтанудың бірлі-жарым жетіспеушілігімен байланысты ауруларға
жататындар:
Ақуыз - энергия жетіспеушілігі (квашиоркор, алиментарлық маразм, анемия,
кахексия, алиментарлық қортықтық).
Дәрумендердің жетіспеушілігі гипо- және адәрумендіктер (қырқұлақ, мешел,
тауық соқырлығы, бери-бери, пеллагра, т.б.)
Минералдық заттардың жетіспеушілігі (эндемиялық жемсау, тісжегі, мешел
т.б.)
Майлардың жетіспеушілігі - май жетіспеушілік ауруы
Көп қанықпаған май қышқылдарының (ПНЖК) жетіспеушілігі
Тамақ жетіспеушілігінен пайда болатын аурулар, тұрмысы нашар халықтардың
арасында, әсіресе, дамып келе жатқан елдерде кеңінен таралған. Олардың
негізгі себептері, тамаққа жарымау, рационда жануар текті ақуыздардың,
майлардың жеткіліксіздігі, бірыңғай көмірсу түріндегі тағамдарды басым
қабылдау, сондай-ақ, тағамдық заттардың сіңу үрдісінің бұзылуы. Бұл
жағдайда, тамақ жетіспеушілігінің клиникалық көріністері бірден пайда
болмайды, біраз белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайда болады, себебі,
басында биохимиялық бейімделу механизмі өз қызметін атқарады.
Егер, рационның энергиялық құндылығы энергия шығынын жаппайтын болса, онда
барлық тағамдық заттар, оның ішінде тағам ақуыздары да, ағзаның өз
тіндерінің ақуыздары да, энергиялық материал ретінде пайдаға асады, бұл
ақуыз - энергия жетіспеушілік ауруының дамуына әкеп соғады. Ақуыздар ұзақ
уақыт жеткіліксіз болған кезде, ағзаның өсуі мен дамуы баяулайды, дене
массасы төмендейді, эндокринді бездердің, бауырдың, жүйке жүйесінің қызметі
бұзылады, қан түзілу нашарлайды, иммундық үрдістер, фермент жүйелерінің
қызметі бұзылады, ұрпақтарының денсаулығына қолайсыз әсерінің көріністері
байқалады. Бұлармен қатар, А дәруменінің және В тобындағы дәрумендердің
жетіспеушілігі және гипохромды анемия пайда болады.
АЭЖ клиникалық көріністері: кахексия, квашиоркор, маразм. Ақуыздардың
жетіспеушілігіне балалар, әсіресе, емізулі кезінде және өмірінің бірінші
жылдарында - 6 айдан 4 жасқа дейін сезімтал келеді.
Квашиоркор емшектен шығарылған бала немесе басқа түсінікте қызыл бала деген
мағынада. Ауру ерте балалық кезеңде және емшектен шығарғаннан кейін 5 жасқа
дейін байқалады. Ауруға ұйқышылдық, селқостық немесе қозғыштық, өсуі мен
дамуының баяулауы, салмағының азаюы, терісі мен шашының түсі өзгеруі, беті,
аяғы, шабы қызғылтым тартуы, депигментация, шашының ағаруы, ет тінінің
атрофиясы, диспепсиялық құбылыс және тұрақты түрде іш өтуі, алдымен ішкі
мүшелерінің ісуі және кейінірек, беті мен аяқ-қолының ісуі, бауырының
үлкеюі, анорексия тән. Ауыр жағдайларда ақыл-есі ауытқиды, жұқпалы және
паразиттік аурулар қосылады.
Алиментарлық маразм атрофия, әбден жүдеу. Дене массасы, әбден жүдегенге
дейін төмендейді, терісі әжімденеді, жеңіл қатпарланады. Іші созылып немесе
кеуіп тұрады, ішектің нұсқасы (жобасы) байқалады. Негізгі алмасуы
төмендейді, дененің температурасы төмендеу болады, жиірек іш қатады, кейде
аштықтан диарея болуы да мүмкін.
Тағамда майлар жоқ немесе жеткіліксіз болған кезде май жетіспеушілігі деп
аталатын ауру пайда болады. Бұл ауру, дене массасының азаюымен, өсуі және
дамуының баяулауымен, бауырдың, бүйректің, эндокриндік және жүйке
жүйелерінің қызметінің бұзылуы, қылтамырлардың қабырғасының өткізгіштігі
жоғарылауы, репродуктивті қызметінің нашарлауы, терісінің экзема тәрізді
зақымдануы, қолайсыз факторлардың әсеріне ағзаның төзімділігінің төмендеуі
арқылы білінеді.
Дәрумендердің жетіспеушілігі - гипо- және адәрумендіктер пайда болуына әкеп
соғады. Бұл жағдайда, зат алмасуының көп жақтары, кейбір мүшелер мен
жүйелердің қызметі бұзылады. (3 тақырып). Қырқұлақ, бери-бери, пеллагра деп
аталатын, т.б. спецификалық аурулар пайда болады.
Минералды заттардың жетіспеушілігі, рационда минералды заттарды ағзаға
түсіріп отыратын азықтардың болмауы немесе жеткіліксіздігі кезінде байқалуы
мүмкін. Бұлардан басқа тағы да, белгілі бір аудандардың суында, топырағында
олардың деңгейінің жеткіліксіз болуы салдарынан, бұл заттардың азықтың
құрамында аз болуымен де байланысты болуы мүмкін, яғни, биогеохимиялық
эндемия сипатында болады, мысалы, топырақта йодтың жетіспеушілігі кезінде
эндемиялық зоб ауруы, фтордың жетіспеушілігі кезінде тісжегі, т.б. пайда
болады.
Экономикасы дамыған елдерде, сондай-ақ, халықтың бай, өркендеген бөлігінің
арасында артық тамақтанудан туындайтын аурулар да, бүгінгі күнгі маңызды
мәселе.
Оларға жататындар:
ақуыздарды артық қабылдаумен байланысты;
май-липоидтарды артық қабылдаумен байланысты;
минералды заттарды артық қабылдаумен байланысты (флюороз, кальциноз, несеп
тас ауруы, т.б.);
ағзада дәрумендердің артық түсуімен байланысты аурулар гипердәрумендіктер;
Көмірсуларды артық қабылдау, ағзада көмірсулардың көбірек майға айналуына
және семіздік дамуына, сондай-ақ бауырда, ұйқы безінде, асқазан-ішек
жолдарында, т.б. патологиялық бұзылыстар пайда болуына әкеп соғады. Мысалы,
жеңіл сіңетін көмірсуларды (қант, кондитерлік заттарды) көп қабылдағанда,
олар гипергликемия тудырады. Осының салдарынан, ұйқы безі көп инсулин
өндіреді, ал бұл безге жүктеме ұзақ уақыт түскен кезде, сусамыр ауруы (қант
диабеті) дамиды. Қанда көмірсулардың көп болуы, май түзуінен басқа
гиперхолестеринемиялық әсер береді, бұл атеросклероз дамуына қауіп-қатер
факторы ретінде қаралуы мүмкін.
Рациондағы көмірсулар мөлшерінің өзгеруі тағамға тәбетін төмендетеді, ас
қорыту бездерінің сөл бөлуін нашарлатады. Тісжегі пайда болуына және оның
одан әрі тез дамуына әкеп соғады. Тағамда көмірсулар, әсіресе, жасұнығы өте
көп болса, оған асқорыту сөлдерінің сіңуі қиындайды. Соның нәтижесінде,
асқорыту үрдісі баяулап, ақуыздар мен майлардың қорытылуы нашарлайды,
тамақтық заттардың сіңуі бұзылады. Бұл ақуыздардың, В1, В2, В3
дәрумендерінің, темір мен марганецтің салыстырмалы түрде жеткіліксіздігіне
әкеп соғуы мүмкін. Ішекте шіру үрдістері күшейеді, жасұнықты
ыдырататын микробтардың газ түзуі нәтижесінде метеоризм дамиды.
Көмірсулармен артық тамақтану, балалардың да өсуі мен дамуын нашарлатады,
иммунитетінің төмендеуіне әкеп соғады.
Тағамда ақуыздардың артық болуы да, ағзаға теріс әсер етеді. Азот
шлактарының едәуір мөлшерде пайда болуы, бауырға және бүйрекке түсетін
ауырлықты ұлғайтады. Ақуыздардың көптігі, ми қыртысының тым артық
қозғыштығына әкеп соғады, жүйке және жүйке-тамыр жүйелерінде қолайсыз
реакциялар туындатады. Ішектің ақуызды тағамдармен шамадан артық толуы,
шіру үрдісін жүргізетін микрофлоралардың дамуына ықпал етеді, олардың
әсерінен ақуыздардың улы ыдырау өнімдері: фенол, индол, скатол, паракрезол,
т.б. пайда болады. Майларды артық қабылдау, семіруге, толық тотықпаған
өнімдердің жиналуы нәтижесінде, ацидоз дамуына, ақуыздар мен көмірсулардың
сіңуінің төмендеуіне, адамның өсуінің және жыныстық жетілуінің бұзылуына,
ерте атеросклероз, гипертония ауруының, сусамырдың, өт тасы ауруының пайда
болуына, қан түзілу үрдісінің нашарлауына, өмірінің қысқаруына әкеп
соғады.
Май тіндерінің, майда жақсы еритін ағзаға тағаммен түсетін улы заттарды,
оның ішінде улы химикаттарды да, кумуляциялайтын қабілеті бар. Соның
нәтижесінде, тіпті олармен тікелей байланыста болмағанның өзінде де улы
әсері білінуі мүмкін.
Массасы артық адамдарда алмасу үрдістерінің бұзылуы салдарынан
жарақаттарының жазылу үрдісі баяулайды, тамыр ауруларының асқынуы жиі
байқалады.
Минералды заттарды артық қабылдау, көбіне құрамында минералды заттары көп
азықтарды немесе суларды қолданумен немесе қалыптасқан әдет бойынша,
тағамға қосымша көп тұз қосумен байланысты. Мысалы, суда фтордың
концентрациясы көп кезде флюороз дамуы мүмкін. Минералданған, немесе
кермектілігі жоғары суларды қолдану бүйректе, өт жолдарында тас пайда
болуына, гипертонияға әкеп соғуы мүмкін.
Гипердәрумендіктер, негізінен А, Д, С гипердәрумендіктер, осы дәрумендерге
бай кейбір табиғи азықтарды көп қолдану кезінде, сондай-ақ дәрумен
препараттарының артық дозасын қабылдау кезінде пайда болады.
Адамның өсіп-жетілуіне ең бірінші қажетті зат – ас. Тағам – адам
организімінің қоршаған ортадан алып, қорек ретінде пайдаланатын
бейорганикалық және органикалық заттардың жиынтығы. Адам
тағамының негізгі құрамды бөліктері: белоктар, майлар, көмірсулар, сондай-
ақ микроэлементтер мен витаминдер.
Белоктар мен майлар (ішінара жағдайда) құрылымдық заттарға жатады, яғни
жаңа клеткалар мен жаңа ұлпалар түзіп, ескілерін алмастыруға қолданылады.
Осыларға кейбір құрамында фосфор және кальций бар минералдық заттарды да
жатқызады.
Белоктардың тағамдық құндылығы – олардағы аминқышқылдарының үлкендер үшін
8-і, жас балалар үшін 9-ы – алмаспайтын аминқышқылдары. Олар организмде
жеткіліксіз синтезделеді немесе мүлде синтезделмейді. Оларға:
аргинин,валин, изолейцин, лейцин, лизин, метионин, треонин, триптофан, ал
жас балалар үшін гистидин жатады.
Микроэлементтер мен витаминдер, т.б. заттармен бірге зат алмасу
процестеріне қатысып, катализдік және реттеуші қызметтерді атқарады.
Организмнің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін тиімді тамақтану қажет.
Тағамның құндылығы құрамында жеткілікті
мөлшерде оның негізгі құрам бөліктері (алмасатын және
алмаспайтын аминқышқылдарды, қанықпаған, қаныққан қышқылдар, фосфатидтер,
стеариндер, майлар, көмірсулар, витаминдер, т.б.) болуымен анықталады. Ал
бұл аталған заттар тамақ құрамында ет, балық, сүт өнімдері сондай-ақ
көкөністер мен жеміс-жидектер болғанда ғана жеткілікті дәрежеде қамтамасыз
етіледі.
Егер адам тамағында осылардың біреуі жетіспесе, адам тоймаған күй кешеді.
Тою үшін көп тамақ ішкен жағдайда басқа заттардың мөлшері артық болып,
семіруге немесе басқадай бір зат алмасудың бұзылуына апарып соғады.
Тағамның химиялық құрамы біршама дәрежеде қоршаған ортаның да жағдайын
көрсетеді.
Қазіргі кезеңде Біріккен Ұлттар Ұйымында адамзаттың ғаламдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін 4 негізгі бағдарлама құрылған:
1. адамзатты тағаммен қамтамасыз ету;
2. энергетикалық қажеттілікті қанағаттандыру;
3. шикізатпен қамтамасыз ету;
4. қоршаған ортаны қорғау.
Статика мәліметтеріне қарағанда тамақ өнімдерінің мөлшері жер
тұрғындарының биологиялық қажеттіліктерін қамтамасыз ететіндей дәрежеде
емес. Адамзаттың 60%-і қанағаттанғысыз дәрежеде тамақтанады. Әлемнің әр
түрлі аймақтарында, елдерде, елді мекендерде тамақ өндіру мен қолдану
бірдей емес, себебі табиғи тамақтық заттардың өндірілуі мен халықтың
тығыздығы сәйкес емес.
Әсіресе ет белоктары жетіспесе, адам ауыр физикалық күш жұмсайтын
қимылдарда әлсіздік көрсетіп, ақыл-ой әрекеті төмендеп, организмі жұқпалы
аурулармен күресе алмайтын халге жетеді.
Сондықтан XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап дәмді, хош иісті, қоректік
қасиеті мол жасанды тағамдар жасау қолға алынды. Әрине, бұл мақсат үшін
табиғи белоктарды (өсімдік, жануар, балық, микроорганизмдер) қайта өңдеу
процестері пайдаланылды.
Химиктер жасанды тағамдар әзірлеу міндетін биотехнологтармен бірлесе отырып
шешеді.Біздің ғалымдарымыз биотехнологиялық әдіспен қазіргі күні қара
уылдырық, лосось еті, сопалар (тауық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Тағам статусы бойынша тамақтанудың адекваттылығын бағалау. Алиментарлық
аурулар, олардың алдын алу. Негізгі тағамдық азықтардың тамақтық және
биологиялық құндылығы. Эпидемиологиялық маңызы
Жоспар:
1. Кіріспе.
2. Тағам статусы бойынша тамақтанудың адекваттылығын бағалау әдістері
3. Алиментарлық аурулар, олардың алдын алу шаралын ұйымдастыру негіздері
4. Негізгі тағамдық азықтардың тамақтық және биологиялық құндылығын
бағалау
5. Эпидемиологиялық маңызын анықтау
6. Пайдаланылған әдебиеттер
7. Қорытынды.
Кіріспе
Ішкен тағамдар асқорыту органдарында механикалық және химиялық өңдеуден
өткеннен кейін, ол сулы сұйықтыққа айналып, ішекке өтеді. Ішекте тағам ар
қарай қорытылады, ішектің сору қасиетіне байланысты, қанға және лимфаға
түседі. Тамақ қанға және лимфаға түскеннен соң — белоктардан-амин
қышқыддары, майлардан-глицерин және май қышқыддары, гликогеннен-канттар
бөлініп шығып отырғанда ағзада қажетті пластикалық және энер-гетикалық
заттар синтезделіп отырады.
Тағамның құрамында 650 әр түрлі қосылыстар бар. Олардың ең бастысы белок,
май. көмірсу, микро- және макроэлементтер фосфор, кальций. натрий, йод,
кобальт, қалайы, марганец, калий және т.б. Сонымен бірге тағамдық заттар
құрамында витаминдер,
органикалық қышқылдар, неше түрлі фитонцидтер, крахмал бар, хлетчаткалар
болады.
Ұтымды тамақтану — ол клеткалар (жасушылар) қазақша құ-рамына қажетті
заттар мен ағзаны қамтамасыз ететін қуат, қимыл және тағы басқа қажеттігін
өтейтін, заттар алмасуын қажетті деңгейге ұстайтын тағамдарды пайдалану.
Жүйелі түрде тамақтанудың негізгі элементтері мына төмендегідей:
1) тәуліктік қоректік заттардың ара қатасының үйлесімді балансасын сақтау;
2) дұрыс тамақ ішудің тәртібі, рационалды (тамақ сбаланцир-ленген)
тамақтану — ол тамақтың қуаты мен сапалық химиялық құрамын, қоректік
заттардың деңгейлік арақатынастарының тұрақтылығын, қортылуын және
гигиеналық жағынан тазалығын ескертуді қажет етеді. Сондай-ақ тамақтану
режимін, ұзақтығын, сапалық шамасына, химиялық құрамын анықтауды керек
етеді.
Академик А.А. Покровскийдің жасаған классификациясы бойынша теңестірілген
(сбалансирленген) дегеніміз — энергети-калық жағынан бағалы, тағамдағы
энергия адам ағзасының жұмсаған энергиясына сайма-сай келуі;
Тәуліктік тағам құрамында қоректік заттар (нутрценттер) теңестірілген түрде
болуы керек. Тағам құрамындағы белоктардың, майлардың және көмірсулардың
арақатынасы (1:1:4) болуы керек. Айырбасталмайтын амин қышқылдарының
витаминдердің арақатынасы теңестірілгені жөн. Тағам ішіндсгі
компоненттердің ағзаларға сіңірілуі, тамақ ішу режиміне байланысты болуы
керек. Ішілетін тамақтың мөлшері адамның бойына және массасына сай келуі
керек. Балалардың массасын төменгі таблицадан байқауға болады (6-таблица).
Егер біз дұрыс түрде тамақтанатын болсақ, онда еске ұстау қабілетіміз
артып, денеміз сауығып, көңіл-күйіміз кетеріле түсетіні сөзсіз. Қандай да
аурулар болмасын, біз олардың алдын алар едік. Дұрыс түрде тамақтанған
адамзат баласы 150-200 жыл жасар еді деп, жазады Дж. Гласс өзінің әлемге
әйгілі еңбектерінін, бірінде (1999).
Тамақтанудың құндылығын бағалау әдістері.
Тамақтанудың құндылығын гигиеналық тұрғыдан бағалау жеке адамның немесе
ұйымдастырылған ұжымның тағам рационының саны мен сапасы адекваттығын,
оларға энергия мен тағамдық заттардың физиологиялық қажеттілігіне сәйкес
келуін, балансталғандығын, тамақтану режимінің дұрыстығын, тағамдық
азықтардың дұрыс таңдалып алынғандығын анықтаудан тұрады. Оны
ұйымдастырылған ұжымның тамақтануын ұйымдастыруды бақылау кезінде дәрігер
гигиена мамандары, аурулардың тамақтану сипатымен байланысын анықтау үшін
және ауру адамның рационын дұрыс құру үшін, сондай-ақ, ұйымдастырылған
ұжымның (балалар бақшасында, санаторияларда, ауруханаларда т.б.)
тамақтануын медициналық бақылау кезінде емдеу саласындағы дәрігерлер,
тамақтану проблемаларын зерттеу кезінде ғылыми зерттеу мекемелерінің
мамандары жүргізеді.
Нақты (іс жүзіндегі) тамақтануын бағалауды әртүрлі әдістермен жүргізеді:
1. Баланстық;
2. Бюджеттік;
3. Анкеталық;
4. Салмағын өлшеу;
5. Сұрап-салмағын өлшеу;
6. Тағам мәзірі бойынша есептеу;
7. Тағам статусы бойынша;
8. Ауыру-сырқау бойынша;
Бағалау әдісін таңдау зерттеудің мақсатына байланысты және ұйымдастырылған
ұжымның тамақтануы зерттеледі ме, тағам түрін еркін таңдап асханада
тамақтануы зерттеледі ме немесе үйде тамақтануы зерттеледі ме соған да
байланысты.
Баланстық және бюджеттік әдістерді тамақтану проблемасының әлеуметтік-
экономикалық сұрақтарын зерттеу мақсатымен мемлекеттің жоспарлау органдары
және статистикалық мекемелері қолданады. Баланстық әдіс арқылы, халыққа
жеткізілетін және халық тұтынатын азықтардың көлемі бойынша мемелекеттік
статистикалық есеп беру негізінде, халықтың үлкен контингенттерінің
тамақтануы үшін қажеттілігін қанағаттандыру деңгейі шамамен орнатылады.
Бюджеттік әдіс отбасының бюджетін және тамақтануға кететін шығынын зерттеу
негізінде адамдардың тамақтануын шамамен бағалауға мүмкіндік береді.
Баланстық және бюджеттік әдістердің көмегімен алынған материалдарды, сондай-
ақ, халықтың тамақтануын рационалды ету мәселелерін зерттеу және әзірлеу
көздерінде гигиенистер де қолданады.
Анкеталық, салмағын өлшеу және сұрау-салмағын өлшеу әдістері отбасының және
жеке адамдардың тамақтануын гигиеналық тұрғыдан бағалау үшін қолданылады.
Анкеталық әдісте зерттеуге алынған адамдар, үйде қабылдайтын тағамдардың
(азықтардың) ассортименті, мөлшері, тағамдардың аты, тамақтану режимі және
басқалары көрсетілген анкета сұрақтарына жауап береді. Анкеталық әдіс
орындалуы жағынан қарапайым, бірақ дәлдігі ең төмені, себебі өте
субúективті, тамақтану жағдайы туралы тек шамамен алынған мәліметтер
береді.
Салмағын өлшеу әдісі тағам дайындауға кететін азықтардың, одан шығатын
қалдықтардың, дайын тағамдардың, тағам қалдықтарының салмағын өлшеуге содан
соң салмағын ескеріп тәуліктік рациондағы энергиялық құндылығын және
құрамындағы негізгі тағамдық заттарды есептеуге негізделген.
Сұрау-салмағын өлшеу әдісі, аралас әдіс, анкеталық сұрауды және тағам
дайындау кезінде азықтарды таразыға тартып өлшеуді қарастырады. Азықтарды
және дайын тағамдарды таразыға тарту нәтижелері бойынша және үйден тыс
жерлерде қосымша тамақтануы туралы сұраудан алынған мәліметтері бойынша
рациондағы калориясына, құрамындағы негізгі тағамдық заттарға есептеу
жүргізеді, содан соң тамақтану сипаты мен режиміне баға беріледі, зерттеуге
алынған адамдарға арналған энергия мен тағамдық заттардың қажеттілік
нормаларымен және тағам статусының көрсеткіштерімен салыстырып оның
адекваттылығын анықтайды.
Қоғамдық тамақтануда тұрып толық тәуліктік рацион алатын ұйымдастырылған
ұжымдарда (бала бақша, балалар үйі, мектеп-интернаттар т.б.) тамақтануының
құндылығын бақылауды тағам мәзірі (мәзір-жіктемесі)бойынша есептеу әдісімен
жүргізеді (2 тақырыпты қара).
Тағам мәзірінде көрсетілген азықтардың және дайын тағамдардың энергиялық
құндылығын, құрамындағы негізгі тағамдарды жеке қабылдаулары бойынша және
бүтіндей тәулік бойынша “Тағамдық азықтардың химиялық құрамы” жөніндегі
кестелердің көмегімен анықтайды. Содан соң дайын тағамдардың нақты (іс
жүзіндегі) химиялық құрамы мен энергиялық құныдылғы олардың бұрын есептеп
тапқан мәліметтерін және зерттеуге алынған топтағы адамдарға арналған
тағамдық заттар мен энергияның қажеттілік нормаларына сәйкес келуін
анықтайды.
Нақты (фактический) тамақтануды зерттеудің ең дәл әдісі, дайын тағамдардың
калориясын және оның құрамындағы негізгі тағамдық заттарды химиялық жолмен
анықтаудан тұратын, зертханалық әдіс. Оны ұйымдастырылған ұжымдардың,
әсіресе тәулік бойына болатын балалар бақшасында ауруханаларда т.б. нақты
тамақтануын гигиеналық тұрғыдан бақылау кезінде Санэпид мекемелері
қолданады. Зертханалық әдісті тамақтану проблемалары жөніндегі ғылыми
зерттеулерді жүргізу кезінде де қолданады.
Адам тамақтануының жағдайы туралы “Тағам статусының” көрсеткіштері бойынша
да жорамалдауға болады.
Тағам статусы - белгілі бір дәрежеде тамақтанудың құндылығын көрсететін
адамның денсаулық жағдайының көрсеткіштері. Тағам статусын әдеттегі,
оптималды, артық, жеткіліксіз деген түрлерге бөледі.
Әдеттегі тағам статусында адам қалыпты жағдайда өмір сүруі үшін жеткілікті,
нормалар бойынша тамақтанады. Экстремалды жағдайды ескергендегі арнайы
нормативтер бойынша тамақтануға, оптималды тағам статусы тән. Артық және
жеткіліксіз тағам статусы тамақтық заттардың ағзаға артық немесе
жеткіліксіз түсуімен байланысты.
Тағам статусын бағалау үшін антропометрлік мәліметтерді (бойының ұзындығы,
дене массасы, массасы-бойының ұзындық көрсеткіштері, тері асты май қабаты
қатпарының қалыңдығы және басқалар), клиникалық қараудан алған, биохимиялық
(белок, май, көмірсу, минерал алмасуының көрсеткіштері, қанның, несептің
құрамындағы дәрумендер) және функционалдық зерттеулердің мәліметтерін
пайдаланады.
Практика жүзінде тамақтанудың сапасын бағалау кезінде оның энергия және
витаминдері жағынан адекваттылық дәрежесін жиі анықтауға тура келеді.
Тамақтанудың энергиялық адекваттылығын бағалаудың негізгі критерийлері:
дене массасы, масса-бойының ұзындық көрсеткіші және тері астылық май
қабатының қалыңдығы, ал дәрумендік адекваттылығының критериялары:
гиповитаминоз немесе гипервитаминоз белгілері.
Зерттеуге алынған адамның нақты массасы берілген жыныстағы, жастағы,
бойының ұзындығындағы адамға арналған идеалды массасымен немесе шектік
рұқсат етілген массасымен салыстырылады.
Алиментарлық аурулар, жіктелуі. Дұрыс тамақтанбаудан туындайтын аурулар.
Тамақтанумен байланысты ауруларды алиментарлық аурулар деп атайды.
ДДС ұйымының жіктеуі бойынша олар:
Дұрыс тамақтанбаудан туындайтын аурулар
Жарамсыз тағамдарды қабылдаумен байланысты аурулар
Ағзаның жеке ерекшеліктерімен байланысты аурулар деп бөлінеді
Дұрыс тамақтанбаудан туындайтын аурулары 4 топқа бөледі:
1. Толық аштықпен және жалпы жеткіліксіз тамақтанумен байланысты аурулар
– алиментарлық дистрофия.
2. Тамақтандуың бірлі-жарым жеткіліксіздігімен байланысты аурулар – бір
немесе бірнеше тағамдық заттардың салыстырмалы түрде не абсолюттік
жеткіліксіздігімен байланысты.
3. Артық тамақтанумен байланысты аурулар.
4. Тағамдық азықтардың дұрыс араласпауына және тамақтану режимінің
сақталмауына байланысты аурулар.
Аштық кезінде немесе жалпы жеткіліксіз тамақтану (тамаққа жарымау) кезінде
алиментарлық дистрофия дамиды, бұл ауруға дене саламағын күрт жоғалту,
барлық мүшелер мен жүйелердің қызметінің бұзылуы, “аштықтан ісіну” ағзаның
қарсылық күшінің төмендеуі тән және өлімге әкеп соғуы мүмкін.
Тамақтанудың бірлі-жарым (пластичная) жетіспеушілігімен байланысты
ауруларға жататындар:
а) Белок-энергиялық жеткіліксіздік (квашиоркор, алиментарлық маразм,
анемия, кахексия, алиметарлық бойының өспеуі).
б) Витаминдердің жетіспеушілігі – гипо- және авитаминоздар (қырқұлақ,
мешел, тауық соқыры, бери-бери, пеллагра т.б.)
в) Минералдық заттардың жетіспеушілігі (эндемиялық жемсау, тісжегі, мешел
т.б.)
г) Майлардың жетіспеушілігі -“май жетіспеушілік” ауруы
д) Көп қанықпаған май қышқылдарының (ПНЖК) жетіспеушілігі
Тамақ жетіспеушілігінен туындайтын аурулар, тұрмысы нашар халықтардың
арасында әсіресе, дамып келе жатқан елдерде кеңінен таралған. Олардың
негізгі себептері тамаққа жарымау, рационда жануар текті белоктардың,
майлардың жеткіліксіздігі, бірыңғай көмірсу түріндегі тағамдарды басым
қабылдау, сондай-ақ, тағамдық заттардың сіңу үрдісінің бұзылуы.
Бұл жағдайда тамақ жеткіліксіздігінің клиникалық көріністері бірден пайда
болмайды, біраз белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайда болады. Себебі
басында биохимиялқ бейімделу механизмі өз қызметін атқарады.
Егер рационның энергиялық құндылығы энергия шығынын жаппайтын болса, онда
барлық тағамдық заттар, оның ішінде тағам белоктары да ағзаның өз
тіндерінің белоктары да энергиялық материал ретінде пайдаға асады, бұл
белок-энергия жетіспеушілік ауруының дамуына әкеп соғады.
Белоктар ұзақ уақыт жеткіліксіз болған кезде ағзаның өсуі мен
дамуы баяулайды, дене массасы төмендейді, эндокринді бездердің, бауырдың,
жүйке жүйеісінің қызметі бұзылады, қан түзілу нашарлайды, иммундық
үрдістер, фермент жүйелерінің қызметі бұзылады, ұрпақтарының денсаулығына
қолайсыз әсерінің көріністері байқалады. Бұлармен қатар А және В тобындағы
дәрумендердің жетіспеушілігі, гипохромды анемия пайда болады.
БЭЖ клиникалық көріністері: кахексия, квашиоркор, маразм.
Белоктадың жеткіліксіздігіне әсіресе, емізулі кезінде және өмірінің
бірінші жылдарында-6 айдан 4 жасқа дейінгі балалар сезімтал келеді.
Квашиоркор “емшектен шығарылған бала немесе басқа түсінікте “қызыл бала”
деген мағынада. Ауру ерте балалық кезеңде және емшектен шығарғаннан кейін 5
жасқа дейін байқалады. Ауруға ұйықышылдық, селқостық немесе қозғыштық, өсуі
мен дамуының баяулауы, салмағының азаюы, терісі мен шашының түсі өзгеруі,
беті, аяғы, шабы қызғылтым тартуы, депигментация, шашы ағарып түсуі, ет
тінінің атрофиясы, диспепсиялық құбылыс және тұрақты түрде іш өтуі, алдымен
ішкі мүшелерінің ісуі және кейінірек беті мен аяқ қолының ісуі, бауырының
үлкеюі, анорексия тән. Ауыр жағдайларда ақыл ауытқиды, жұқпалы және
паразиттік аурулар қосылады.
Алиментарлық маразм – атрофия, әбден жүдеу. Дене массасы, әбден жүдегенге
дейін төмендейді, терісі әжімденеді, жеңіл қатпарланады. Іші созылып,
немесе кеуіп тұрады, ішектің контуры білінеді. Зат алмасуы төмендейді,
дененің температурасы төмендеуі, жиірек іш қату, кейде аш диарея болуы да
мүмкін.
Тағамда майлар жоқ немесе жеткіліксіз болған кезде “май жетіспеушілігі”
деп аталатын ауру пайда болады. Бұл ауру дене массасының азаюымен, өсуі
және дамуының баяулауымен, бауырдың, бүйректің, эндокриндік және жүйке
жүйелерінің қызметінің бұзылуы, қылтамырлардың қабырғасының өткізгіштігі
жоғарылауы, репродуктивті функцияның нашарлауы, терісінің экзема тәрізді
зақымдануы, қолайсыз факторлардың әсеріне ағзаның төзімділігінің төмендеуі
арқылы білінеді.
Дәрумендердің жетіспеушілігі-гипо- және адәрумендіктер пайда болуына әкеп
соғады. Бұл жағдайда зат алмасуының көп жақтары, кейбір ағзалар мен
жүйелердің қызметі бұзылады. (3 тақырыпты қараңыз). Қырқұлақ, бери-бери,
пеллагра деп аталатын т.б. спецификалық аурулар пайда болады.
Минералды заттардың жетіспеушілігі рационда минералды заттарды ағзаға
түсіріп отыратын азықтардың болмауы немесе жеткіліксіздігі кезінде байқалуы
мүмкін. Бұлардан басқа тағы да белгілі бір аудандардың суында, топырағында
олардың деңгейінің жеткіліксіз болуы салдарынан, бұл заттардың азықтың
құрамында аз болуымен де байланысты болуы мүмкін. Яғни, биогеохимиялық
эндемия сипатында болады. Мысалы, топырақта йодтың жетіспеушілігі кезінде
пайда болатын эндемиялық зоб ауруы, фтордың жетіспеушілігі кезіндегі кариес
т.б.
Экономикасы дамыған елдерде, сондай-ақ, халықтың бай, өркендеген бөлігінің
арасында артық тамақтанудан туындайтын аурулар да бүгінгі күнгі маңызды
мәселе.
Оларға жататындар:
А) белоктарды артық қабылдаумен байланысты;
Б) май липойдтарды артық қабылдаумен байланысты;
В) минералды заттарды артық қабылдаумен байланысты (флюороз, кальциноз,
несеп тас ауруы т.б.);
Г) Ағзада дәрумендердің артық түсуімен байланысты
аурулар –гипердәрумендіктер;
Көмірсуларды артық қабылдау ағзада көмірсулардың көбірек майға
айналуына және семіздік дамуына, сондай-ақ, бауырда, ұйқы безінде, асқазан-
ішек жолдарында т.б. патологиялық бұзылыстар пайда болуына әкеп соғады.
Мысалы жеңіл сіңетін көмірсуларды (қант, кондитерлік заттарды) көп
қабылдағанда, олар гипергликемия туындатады. Осының салдарынан ұйқы безі
көп инсулин өндіреді, ал бұл безге жүктеме ұзақ уақыт түскен кезде сусамыр
ауруы (қант диабеті) дамиды.
Қанда көмірсулардың көп болуы май түзіуінен басқа гиперхолестеринемиялық
әсер береді, бұл атеросклероз дамуына қауіп факторы ретінде қаралуы мүмкін.
Рациондағы көмірсулардың санының өзгеруі тағамға тәбетін төмендетеді, ас
қорыту бездерінің сөл бөлуін нашарлатады. Кариес пайда болуына және оның
одан әрі тез дамуына әкеп соғады. Тағамда көмірсулар, әсіресе,
клетчаткасы, өте көп болса оған асқорыту сөлдерінің сіңуі қиындайды. Соның
нәтижесінде асқорыту үрдісі баяулап, белоктар мен майлардың қорытылуы
нашарлайды, тағамдық заттардың сіңуі бұзылады. Бұл белоктардың, В1, В2,
В3дәрумендерінің, темір мен марганецтің салыстырмалы түрде
жеткіліксіздігіне әкеп соғуы мүмкін. Ішекте шіру үрдістері күшейеді,
клетчатканы ыдырататын микробтардың газ түзуі нәтижесінде метеоризм
дамиды.
Көмірсулармен артық тамақтану балалардың да өсуі мен дамуын нашарлатады,
иммунитетінің төмендеуіне әкеп соғады.
Тағамда белоктардың артық болуы да ағзаға теріс әсер етеді. Азот
шлактарының едәуір мөлшерде пайда болуы бауырға және бүйрекке түсетін
ауырлықты ұлғайтады. Белоктардың көптігі ми қыртысының тым артық
қозғыштығына әкеп соғады, жүйке және жүйке-тамыр жүйелерінде қолайсыз
реакциялар туындатады. Ішектің белокты тағамдармен шамадан артық толуы шіру
үрдісін жүргізетін микофлоралардың дамуына ықпал етеді, олардың әсерінен
белоктардың улы ыдырау өнімдері: фенол, индол, скатол, паракрезол т.б.
пайда болады.
Майларды артық қабылдау семіруге, толық тотықпаған өнімдердің жиналуы
нәтижесінде ацидоз дамуына, белоктар мен көмірсулардың сіңуінің
төмендеуіне, адамның өсуінің және жыныстық жетілуінің бұзылуына, ерте
атеросклероз, гипертония ауруының, қант диабетінің, өт тасы ауруының
пайда болуына, қан түзілу үрдісінің нашарлауына, өмірінің қысқаруына әкеп
соғады.
Май тіндерінің майда жақсы еритін ағзаға тағаммен түсетін улы заттарды,
оның ішінде улы химикаттарды да, кумуляциялайтын қабілеті бар. Соның
нәтижесінде, тіпті олармен тікелей байланыста болмағанның өзінде де улы
әсер білінуі мүмкін.
Тағам гигиенасы
Тамақтану тәртібінің дұрыстығын бағалау.Тамақ ішу тәртібі тиімді
тамақтанудың маңызды бір бөлігі. Тамақ ішу тәртібіне күнделікті адам неше
рет тамақ ішу керектігі, тамақ ішу арасындағы уақыт, тамақ ішу мезгілі,
тағамдардың калориясы бойынша әр мезгілге бөлінуі жатады. Ең тиімдісі
күніне 4 мезгіл тамақгану. Ал жұмыс жағдайында және оқу кезінде күніне 3
рет тамақтануға да болады.
Дастархан басына тамақ ішуге күн сайын үнемі бір мезгілде отырудың маңызы
зор. Таңертеңгі немесе түскі астың уақытын өткізіп жіберуге, олардың орнын
кейін толтырамын деуге болмайды. Тамақты кеңірдектен шығара тойып ішуге,
асығыс ішуге де болмайды. Тамақ ішу тәртібі бұзылған жағдайда адам
ағзасында әр түрлі ішек-асқазан аурулары пайда болады.
Сонымен қатар әр тамақ ішу сәті 20-30 минутган кем болмауы керек. Тағамды
өте жай, асықпай шайнау керек. Ауыздағы тағам сілекеймен толық араласып
болғанша шайнау керек. Әр тамақ ішу мезгілі арасындағы уақыт 5 сағаттан
аспау керек. Тағамды белгілі бір уақытта ішудің өте маңызы зор. Асқорыту
органдары белгілі бір уақытта тағам қабылдауға дайын болады. Асқазанда
асқорыту сөлі бөлінеді.
Күніне 4 рет тамақганған кезде тағамның калориясына қарай төмендегідей
бөлінеді:
1 таңертеңгі ас - 18 %
2 таңертеңгі ас - 12 %
түскі ас - 45 %
кешкі ас - 25 %
немесе,
таңертеңгі ас - 25 %
түскі ас - 40 %
түстен кейінгі ас - 10 %
кешкі ас - 25 %
Ал егер күніне 3 per тамактану болса:
тадертеңгі ас - 30 %
түскі ас - 45 %
кешкі ас - 25 %
Бірак. қандай да болмасын тамақ ішу тәртібінде соңғы тамақ ішу мезгілі мен
ұйықтау арасында 2,5 - 3 сағат болуы керек, өйткені асқорыту жүйесі де бір
мезгіл демалуы керек.
Сөл бөлетін мүшелердің тынымсыз жұмыс істеуі олардың сөлінің құрамының
нашарлауына және дұрыс бөлінбеуіне себеп болады. Ac қорыту бездерінің дұрыс
жұмыс жасауы үшін, олар тәулігіне 8-10 сағат тунгі уақытта демалуы тиіс.
Таңертеңгі аста міндетті түрде ыстық тамақ, мысалы: ет немесе балық еті мен
гарниріне көкөністер немесе жармалар болуы қажет, бутерброд және әр түрлі
сусындар, ең жақсысы ыстық шай, кофе, какао.
Егер мүмкіндік болса сәскеде тағы да бір жеңіл тамақтанған жөн, оның қуаты
куні бойы ішетін тағамдардың қуатының 10-15% - ын құрауы керек. Сәскеде
көңіліңіз қалағанын: айран, сүт, бутерброд, жас қияр, көк пияз сияқты
тағамдарды ішіп - жеуге болады.
Түскі астың қуаты тәуліктік ас куатының 35-40% -ын құрауы керек. Түскі ас
төрт тамактан тұрады. Коп көлемдегі түскен асты қорыту үшін оте кеп
асқорыту сөлдері болінуі қажет. Ол үшін тамақ алдында жаңа көкөністерден әр
түрлі салаттар немесе тұздалған кокөністерді, сельд немесе тұздалған балық
етін пайдаланған жөн. Бірінші ас міндетті түрде сұйық болуға тиіс, өйткені
асқазан солінің жақсы бөлінуіне ыстық бірінші тағамдарды ішу де әсер етеді,
әсіресе экстрактивті заттары мол (ет, балық, саңырауқұлақ сорпасы). Жазғы
уақытта бірінші сұйық ас көкеністен болғаны жөн: мысалы, борщь, щи,
окрошка, свекольник, арасында жармалардан дайындалған сориалар енгізуге
болады. Ал қысқы уақытта қуаты көптеу сұйық тағамдар қолданған жөн:
фрикаделькі, пельмен, әр түрлі жарма қосылған сорпалар. Екінші ыстық тамақ
(еттен, балықтан, құс етінен) дайындалғаны жөн, олардың кұрамында өте көп
ақуыз болады және калориясы өте жоғары болады, сондықтан гарнирі көкеністен
болғаны жөн, сонда тамақтың іште шіру процесі азаяды. Ақуыздардың асқазанда
қорытылуына майлар кедергі келтірмес үшін, майлы тағамдарға көкөніс қосып
жеген жөн. Түскі асты тәтті тағамдармен аяқтаған пайдалы, олар: кисель,
компот, мусс, балмұздак және т.б. Олар асқазан сөлін тоқтатады және ішкен
тағамнан қанағат алады. Десерт (тәтті) тамақ ретінде жемістерді тамақ ішіп
болғаннан соң, бір сағаттан кейін жеген жөн.
Кешкі аска бойға тез сіңетін тамақтар: сүт, жарма және көкөніс жеген
пайдалы. ұйықтауға жатар алдын бір стакан сүт немесе айран ішкен жөн.
Ал мына тағамдарды кешке жеуге тыйым салынады: еттен жасалған тағамдар,
өйткені бұл тағамдар асқазанда ұзақ қорытылады және ащы шай, кофе, шоколад,
бұл тағамдар жүйке жүйесінің қозуына әсерін тигізеді.
Мәзірді құрастыру
Ұжымның тамақтануына баға берген кезде дастарқан мәзірі бойынша
көрсеткіштерін жинайды және оларды химиялық құрамы бойынша кестемен
салыстырып, өңдеуден өткізеді және оған қорытынды жасайды.
Бір жылдық тамақтануға баға берген кезде, әр айдың 6 дастарқан мәзірін,
яғни арасына 4 күн жіберіп, 5-шісін алады, сонда барлығы 72 дастарқан
мәзірі болады.
Тоқсандағы тамақтануға баға беру үшін, яғни 3 айғы дастарқан мәзірінен
күнара алынады, барлығы 45, соған баға беріледі.
Бір айлық тамақтануға баға берген кезде 1 айдың дастарқан мәзірі түгел
алынады. Дастарқан мәзірін зерттеу мына жоспар бойынша жүргізіледі:
1. Рационның тағамдық бағасы саналады.
2. Тағамның құрамындағы ақуыздар, көмірсулар, майлар, витамин- дер,
минералды заттар анықталады.
3. Тамақтану режиміне баға беріледі.
4. Әр тағам қабылдағанда қолданылатын тағамдардың әр түрлілігі, жүйелілігі,
тамақ тағамдарын жеке қабылдау.
Ұжымдардың тамақтануын зерттеудің мақсаты: тамақтануды ұйымдастырудағы
кемшіліктерді анықтап, нақты ұсыныстар беру. Бұл ұсыныстар тамақтануды
жақсартуға және оны физиологиялық нормаға жеткізуге әсерін тигізеді.
Барлық көрсеткіштер есептеу арқылы анықталады, ол үшін тамақ тағамдарының
химиялық құрамы туралы кесте қолданылады. Ол көрсеткіш нақты болу үшін,
арасында тәуліктік рационды зертханалық зерттеу жүргізіледі және олар
дастарқан мәзірінің негізінде алынған, есептеу көрсеткіштерімен
салыстырылады.
Алиментарлық аурулар.
Тамақтанумен байланысты ауруларды алиментарлық аурулар деп атайды. Дүние
жүзілік денсаулық сақтау (ДДСҰ) ұйымының жіктеуі бойынша олар:
I. Дұрыс тамақтанбаудан пайда болатын аурулар.
II. Жарамсыз тағамдарды қабылдаумен байланысты аурулар.
III. Ағзаның жеке ерекшеліктерімен байланысты аурулар деп бөлінеді (тұқым
қуалайтын және жүре пайда болған ферментопатиялар, тағам аллергиялары).
Дұрыс тамақтанбаудан пайда болатын ауруларды 4 топқа бөледі:
Толық аштықпен және жалпы жеткіліксіз тамақтанумен байланысты
аурулар алиментарлық дистрофия.
Тамақтанудың бірлі-жарым жеткіліксіздігімен байланысты аурулар бір немесе
бірнеше тағамдық заттардың салыстырмалы түрде немесе абсолюттік
жеткіліксіздігімен байланысты.
Артық тамақтанумен байланысты аурулар.
Тағамдық азықтардың дұрыс балансталмағандығына және тамақтану режимінің
сақталмауына байланысты аурулар.
Аштық кезінде немесе жалпы жеткіліксіз тамақтану (тамаққа жарымау) кезінде
алиментарлық дистрофия дамиды, бұл ауруға дене салмағын күрт жоғалту,
барлық мүшелер мен жүйелердің қызметінің бұзылуы, аштықтан ісіну, ағзаның
қарсылық күшінің төмендеуі тән және өлімге әкеп соғуы мүмкін.
Тамақтанудың бірлі-жарым жетіспеушілігімен байланысты ауруларға
жататындар:
Ақуыз - энергия жетіспеушілігі (квашиоркор, алиментарлық маразм, анемия,
кахексия, алиментарлық қортықтық).
Дәрумендердің жетіспеушілігі гипо- және адәрумендіктер (қырқұлақ, мешел,
тауық соқырлығы, бери-бери, пеллагра, т.б.)
Минералдық заттардың жетіспеушілігі (эндемиялық жемсау, тісжегі, мешел
т.б.)
Майлардың жетіспеушілігі - май жетіспеушілік ауруы
Көп қанықпаған май қышқылдарының (ПНЖК) жетіспеушілігі
Тамақ жетіспеушілігінен пайда болатын аурулар, тұрмысы нашар халықтардың
арасында, әсіресе, дамып келе жатқан елдерде кеңінен таралған. Олардың
негізгі себептері, тамаққа жарымау, рационда жануар текті ақуыздардың,
майлардың жеткіліксіздігі, бірыңғай көмірсу түріндегі тағамдарды басым
қабылдау, сондай-ақ, тағамдық заттардың сіңу үрдісінің бұзылуы. Бұл
жағдайда, тамақ жетіспеушілігінің клиникалық көріністері бірден пайда
болмайды, біраз белгілі бір уақыт өткеннен кейін пайда болады, себебі,
басында биохимиялық бейімделу механизмі өз қызметін атқарады.
Егер, рационның энергиялық құндылығы энергия шығынын жаппайтын болса, онда
барлық тағамдық заттар, оның ішінде тағам ақуыздары да, ағзаның өз
тіндерінің ақуыздары да, энергиялық материал ретінде пайдаға асады, бұл
ақуыз - энергия жетіспеушілік ауруының дамуына әкеп соғады. Ақуыздар ұзақ
уақыт жеткіліксіз болған кезде, ағзаның өсуі мен дамуы баяулайды, дене
массасы төмендейді, эндокринді бездердің, бауырдың, жүйке жүйесінің қызметі
бұзылады, қан түзілу нашарлайды, иммундық үрдістер, фермент жүйелерінің
қызметі бұзылады, ұрпақтарының денсаулығына қолайсыз әсерінің көріністері
байқалады. Бұлармен қатар, А дәруменінің және В тобындағы дәрумендердің
жетіспеушілігі және гипохромды анемия пайда болады.
АЭЖ клиникалық көріністері: кахексия, квашиоркор, маразм. Ақуыздардың
жетіспеушілігіне балалар, әсіресе, емізулі кезінде және өмірінің бірінші
жылдарында - 6 айдан 4 жасқа дейін сезімтал келеді.
Квашиоркор емшектен шығарылған бала немесе басқа түсінікте қызыл бала деген
мағынада. Ауру ерте балалық кезеңде және емшектен шығарғаннан кейін 5 жасқа
дейін байқалады. Ауруға ұйқышылдық, селқостық немесе қозғыштық, өсуі мен
дамуының баяулауы, салмағының азаюы, терісі мен шашының түсі өзгеруі, беті,
аяғы, шабы қызғылтым тартуы, депигментация, шашының ағаруы, ет тінінің
атрофиясы, диспепсиялық құбылыс және тұрақты түрде іш өтуі, алдымен ішкі
мүшелерінің ісуі және кейінірек, беті мен аяқ-қолының ісуі, бауырының
үлкеюі, анорексия тән. Ауыр жағдайларда ақыл-есі ауытқиды, жұқпалы және
паразиттік аурулар қосылады.
Алиментарлық маразм атрофия, әбден жүдеу. Дене массасы, әбден жүдегенге
дейін төмендейді, терісі әжімденеді, жеңіл қатпарланады. Іші созылып немесе
кеуіп тұрады, ішектің нұсқасы (жобасы) байқалады. Негізгі алмасуы
төмендейді, дененің температурасы төмендеу болады, жиірек іш қатады, кейде
аштықтан диарея болуы да мүмкін.
Тағамда майлар жоқ немесе жеткіліксіз болған кезде май жетіспеушілігі деп
аталатын ауру пайда болады. Бұл ауру, дене массасының азаюымен, өсуі және
дамуының баяулауымен, бауырдың, бүйректің, эндокриндік және жүйке
жүйелерінің қызметінің бұзылуы, қылтамырлардың қабырғасының өткізгіштігі
жоғарылауы, репродуктивті қызметінің нашарлауы, терісінің экзема тәрізді
зақымдануы, қолайсыз факторлардың әсеріне ағзаның төзімділігінің төмендеуі
арқылы білінеді.
Дәрумендердің жетіспеушілігі - гипо- және адәрумендіктер пайда болуына әкеп
соғады. Бұл жағдайда, зат алмасуының көп жақтары, кейбір мүшелер мен
жүйелердің қызметі бұзылады. (3 тақырып). Қырқұлақ, бери-бери, пеллагра деп
аталатын, т.б. спецификалық аурулар пайда болады.
Минералды заттардың жетіспеушілігі, рационда минералды заттарды ағзаға
түсіріп отыратын азықтардың болмауы немесе жеткіліксіздігі кезінде байқалуы
мүмкін. Бұлардан басқа тағы да, белгілі бір аудандардың суында, топырағында
олардың деңгейінің жеткіліксіз болуы салдарынан, бұл заттардың азықтың
құрамында аз болуымен де байланысты болуы мүмкін, яғни, биогеохимиялық
эндемия сипатында болады, мысалы, топырақта йодтың жетіспеушілігі кезінде
эндемиялық зоб ауруы, фтордың жетіспеушілігі кезінде тісжегі, т.б. пайда
болады.
Экономикасы дамыған елдерде, сондай-ақ, халықтың бай, өркендеген бөлігінің
арасында артық тамақтанудан туындайтын аурулар да, бүгінгі күнгі маңызды
мәселе.
Оларға жататындар:
ақуыздарды артық қабылдаумен байланысты;
май-липоидтарды артық қабылдаумен байланысты;
минералды заттарды артық қабылдаумен байланысты (флюороз, кальциноз, несеп
тас ауруы, т.б.);
ағзада дәрумендердің артық түсуімен байланысты аурулар гипердәрумендіктер;
Көмірсуларды артық қабылдау, ағзада көмірсулардың көбірек майға айналуына
және семіздік дамуына, сондай-ақ бауырда, ұйқы безінде, асқазан-ішек
жолдарында, т.б. патологиялық бұзылыстар пайда болуына әкеп соғады. Мысалы,
жеңіл сіңетін көмірсуларды (қант, кондитерлік заттарды) көп қабылдағанда,
олар гипергликемия тудырады. Осының салдарынан, ұйқы безі көп инсулин
өндіреді, ал бұл безге жүктеме ұзақ уақыт түскен кезде, сусамыр ауруы (қант
диабеті) дамиды. Қанда көмірсулардың көп болуы, май түзуінен басқа
гиперхолестеринемиялық әсер береді, бұл атеросклероз дамуына қауіп-қатер
факторы ретінде қаралуы мүмкін.
Рациондағы көмірсулар мөлшерінің өзгеруі тағамға тәбетін төмендетеді, ас
қорыту бездерінің сөл бөлуін нашарлатады. Тісжегі пайда болуына және оның
одан әрі тез дамуына әкеп соғады. Тағамда көмірсулар, әсіресе, жасұнығы өте
көп болса, оған асқорыту сөлдерінің сіңуі қиындайды. Соның нәтижесінде,
асқорыту үрдісі баяулап, ақуыздар мен майлардың қорытылуы нашарлайды,
тамақтық заттардың сіңуі бұзылады. Бұл ақуыздардың, В1, В2, В3
дәрумендерінің, темір мен марганецтің салыстырмалы түрде жеткіліксіздігіне
әкеп соғуы мүмкін. Ішекте шіру үрдістері күшейеді, жасұнықты
ыдырататын микробтардың газ түзуі нәтижесінде метеоризм дамиды.
Көмірсулармен артық тамақтану, балалардың да өсуі мен дамуын нашарлатады,
иммунитетінің төмендеуіне әкеп соғады.
Тағамда ақуыздардың артық болуы да, ағзаға теріс әсер етеді. Азот
шлактарының едәуір мөлшерде пайда болуы, бауырға және бүйрекке түсетін
ауырлықты ұлғайтады. Ақуыздардың көптігі, ми қыртысының тым артық
қозғыштығына әкеп соғады, жүйке және жүйке-тамыр жүйелерінде қолайсыз
реакциялар туындатады. Ішектің ақуызды тағамдармен шамадан артық толуы,
шіру үрдісін жүргізетін микрофлоралардың дамуына ықпал етеді, олардың
әсерінен ақуыздардың улы ыдырау өнімдері: фенол, индол, скатол, паракрезол,
т.б. пайда болады. Майларды артық қабылдау, семіруге, толық тотықпаған
өнімдердің жиналуы нәтижесінде, ацидоз дамуына, ақуыздар мен көмірсулардың
сіңуінің төмендеуіне, адамның өсуінің және жыныстық жетілуінің бұзылуына,
ерте атеросклероз, гипертония ауруының, сусамырдың, өт тасы ауруының пайда
болуына, қан түзілу үрдісінің нашарлауына, өмірінің қысқаруына әкеп
соғады.
Май тіндерінің, майда жақсы еритін ағзаға тағаммен түсетін улы заттарды,
оның ішінде улы химикаттарды да, кумуляциялайтын қабілеті бар. Соның
нәтижесінде, тіпті олармен тікелей байланыста болмағанның өзінде де улы
әсері білінуі мүмкін.
Массасы артық адамдарда алмасу үрдістерінің бұзылуы салдарынан
жарақаттарының жазылу үрдісі баяулайды, тамыр ауруларының асқынуы жиі
байқалады.
Минералды заттарды артық қабылдау, көбіне құрамында минералды заттары көп
азықтарды немесе суларды қолданумен немесе қалыптасқан әдет бойынша,
тағамға қосымша көп тұз қосумен байланысты. Мысалы, суда фтордың
концентрациясы көп кезде флюороз дамуы мүмкін. Минералданған, немесе
кермектілігі жоғары суларды қолдану бүйректе, өт жолдарында тас пайда
болуына, гипертонияға әкеп соғуы мүмкін.
Гипердәрумендіктер, негізінен А, Д, С гипердәрумендіктер, осы дәрумендерге
бай кейбір табиғи азықтарды көп қолдану кезінде, сондай-ақ дәрумен
препараттарының артық дозасын қабылдау кезінде пайда болады.
Адамның өсіп-жетілуіне ең бірінші қажетті зат – ас. Тағам – адам
организімінің қоршаған ортадан алып, қорек ретінде пайдаланатын
бейорганикалық және органикалық заттардың жиынтығы. Адам
тағамының негізгі құрамды бөліктері: белоктар, майлар, көмірсулар, сондай-
ақ микроэлементтер мен витаминдер.
Белоктар мен майлар (ішінара жағдайда) құрылымдық заттарға жатады, яғни
жаңа клеткалар мен жаңа ұлпалар түзіп, ескілерін алмастыруға қолданылады.
Осыларға кейбір құрамында фосфор және кальций бар минералдық заттарды да
жатқызады.
Белоктардың тағамдық құндылығы – олардағы аминқышқылдарының үлкендер үшін
8-і, жас балалар үшін 9-ы – алмаспайтын аминқышқылдары. Олар организмде
жеткіліксіз синтезделеді немесе мүлде синтезделмейді. Оларға:
аргинин,валин, изолейцин, лейцин, лизин, метионин, треонин, триптофан, ал
жас балалар үшін гистидин жатады.
Микроэлементтер мен витаминдер, т.б. заттармен бірге зат алмасу
процестеріне қатысып, катализдік және реттеуші қызметтерді атқарады.
Организмнің қалыпты жұмысын қамтамасыз ету үшін тиімді тамақтану қажет.
Тағамның құндылығы құрамында жеткілікті
мөлшерде оның негізгі құрам бөліктері (алмасатын және
алмаспайтын аминқышқылдарды, қанықпаған, қаныққан қышқылдар, фосфатидтер,
стеариндер, майлар, көмірсулар, витаминдер, т.б.) болуымен анықталады. Ал
бұл аталған заттар тамақ құрамында ет, балық, сүт өнімдері сондай-ақ
көкөністер мен жеміс-жидектер болғанда ғана жеткілікті дәрежеде қамтамасыз
етіледі.
Егер адам тамағында осылардың біреуі жетіспесе, адам тоймаған күй кешеді.
Тою үшін көп тамақ ішкен жағдайда басқа заттардың мөлшері артық болып,
семіруге немесе басқадай бір зат алмасудың бұзылуына апарып соғады.
Тағамның химиялық құрамы біршама дәрежеде қоршаған ортаның да жағдайын
көрсетеді.
Қазіргі кезеңде Біріккен Ұлттар Ұйымында адамзаттың ғаламдық
қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін 4 негізгі бағдарлама құрылған:
1. адамзатты тағаммен қамтамасыз ету;
2. энергетикалық қажеттілікті қанағаттандыру;
3. шикізатпен қамтамасыз ету;
4. қоршаған ортаны қорғау.
Статика мәліметтеріне қарағанда тамақ өнімдерінің мөлшері жер
тұрғындарының биологиялық қажеттіліктерін қамтамасыз ететіндей дәрежеде
емес. Адамзаттың 60%-і қанағаттанғысыз дәрежеде тамақтанады. Әлемнің әр
түрлі аймақтарында, елдерде, елді мекендерде тамақ өндіру мен қолдану
бірдей емес, себебі табиғи тамақтық заттардың өндірілуі мен халықтың
тығыздығы сәйкес емес.
Әсіресе ет белоктары жетіспесе, адам ауыр физикалық күш жұмсайтын
қимылдарда әлсіздік көрсетіп, ақыл-ой әрекеті төмендеп, организмі жұқпалы
аурулармен күресе алмайтын халге жетеді.
Сондықтан XX ғасырдың 60-жылдарынан бастап дәмді, хош иісті, қоректік
қасиеті мол жасанды тағамдар жасау қолға алынды. Әрине, бұл мақсат үшін
табиғи белоктарды (өсімдік, жануар, балық, микроорганизмдер) қайта өңдеу
процестері пайдаланылды.
Химиктер жасанды тағамдар әзірлеу міндетін биотехнологтармен бірлесе отырып
шешеді.Біздің ғалымдарымыз биотехнологиялық әдіспен қазіргі күні қара
уылдырық, лосось еті, сопалар (тауық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz