Жасушаның зерттеу әдістері
Жасушаның зерттеу әдістері.
Кіріспе:
Жасуша туралы ілім
I.Жасушаның микроскопиялық зерттеу әдістері
1.1.Оптикалық микраскопия
1.2.Электрондық микроскопия
II.Жасушаның химиялық құрамы
2.1.Белоктар
2.2.Нуклейн қышқылдары
2.3.Жасушаның арнаулы органоидтары
2.4.Жасушаның тіршілігіндегі ядроның ролі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе:
Жасуша туралы ілім
I.Жасушаның микроскопиялық зерттеу әдістері
1.1.Оптикалық микраскопия
1.2.Электрондық микроскопия
II.Жасушаның химиялық құрамы
2.1.Белоктар
2.2.Нуклейн қышқылдары
2.3.Жасушаның арнаулы органоидтары
2.4.Жасушаның тіршілігіндегі ядроның ролі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Жасуша туралы ілім.
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңгы ширегінде пайда болған. Бірақ клетка жөніндегі ілім XVII ғасырдан басталады, оның тарихы үш ғасырды қамтиды. Организмнің клеткалық құрылысының ашылуы микроскоптың шығуьна байланысты.Микроскоптың шығу тарихы толық анық емес. Бірақ та микроскопты жасап шығаруда көзілдірік өндірісінің кейбір әсерінің болғаны күмәнсіз. Көзілдірік 1285 жылы Италияда шықкан. Кейбір аңыздарға карағанда алғашқы микроскопты голландиялық оптиктер Янсендер 1590 жылы жасап шығарган. 1612 жылы Галлилей де микроскопты құрастырған. Алгашқы микроскоп ғылыми зерттеу құралы болмаған, оған ойыншық ретінде караған. Ағылшын математигі, физигі және механигі Роберт Гук 1665 жылы өзі жасаған микроскоп арқылы тығынның құрылысын қарап, оның үяшықтардан тұратынын анықтаған. Осы ұяшықтарды клетка деп атаған. Сонымен Р.Гук "клетка" деген терминді калдырған. Бұл қазіргі түсініктегі клетканың ашылуы емес. Кейінірек, осы XVII ғасырда Грю мен Малышги микроскопты қолдана отырып өсімдіктердің құрылысын зерттеген. 1671 жылы Мальпиги "Өсімдіктер анатомиясы жөніндсгі түсініктер" деген еңбегін, 1672-1675 жылдарда "Өсімдік анатомиясы" атгы кітабші жариялаған. 1671 жылы Грю "Өсімдіктер анато-миясының бастамасы" деген еңбегін Лондон Королевалық қоғамына тапсырған. Мальпиги, әсіресе Грю өсімдіктердің микроскопиялық құрылысьн зерттей отырып, осімдіктердің әр түрлі бөліктерінің құрамында "көпіршіктердің" болатынын анықтаған. Өсімдіктердің клеткалық құрылысын корген, XVII ғасырдың ұлы микроскопшілерінің бірі А.Левенгук, бірақ та ол өз жаңалықтарының маңызын түсіне алмаған. А.Левенгук жануарлардың клеткаларында эротроциттерді, спермотозоидтарды, бірклеткалы жануарларды бірішпі болып көрген. Сонымен XVII ғасырда өсімдіктердің "клеткалық кұрылысы" ашылған. Бірақ та шын мағынасындағы клетка осы ғасырдың оқымыстыларына белгісіз болған.
XVII ғасырда микроскоптың құрылысы жабайы күйінде қалған.
XVIII ғасырда микроскоптыд қүршшсына елеулі жацалыкпгар енбеген, тек қана азды-көпті штативі ғана жаңарған. Бұның себебі XVIII ғасырдың ғалымдары микроскопқа көңілді аз аударған. XVIII ғасырда және ХIX ғасырдың бас кезінде откен ғасырдағы мәліметтерге елеулі жаңалықгар қосылған. XVII және XVIII ғасырларда өсімдік клеткасының қабықшасы ғана белгілі болған. XIX ғасырдың басында зерттеушілер өздерінің назарын клетканың ішкі бөлігіне аудара бастаған. XIX ғасырдың бірінші ширегінде клеткада ядро (1825) байқалған. Оны тауық жұмыртқасынан тауып, ұрық көпіршігі деп атаған. Кейін өсімдік клеткасының ядросын 1831 жылы Р.Броун ашқан. Осыдан соң клетканың қалған құрылымын атау үшін Пуркинье протоплазма (1839-1840) деген терминді енгізген. Сонымен XIX ғасырдың бірінші үш он жылында өсімдіктер анатомиясында елеулі жаңалықтар ашылған. Егер де XIX ғасырдың басында клетканың не екені және өсімдіктердің клеткалық құрылысының маңызы жөніндегі мәселе анық болмаған болса, өткен ғасырдың екінші ширегінің бас кезіңде жағдай өзгерді. Клетканы барлық өсімдіктер әлемінің құрылымдық элементі деп санады.
XIXғасырдың басында микроскопиялық зерттеулердің кең таралу клеткалық құрылыс өсімдіктер емес жануарлар организміне тән екенін көрсетті бұл бағытта көп еңбек сіңірген Я. Пуркинье мен И. Мюлердің мектептері.
Пуркинье микроскопиялық анатомияның негізін ғана қалаушы емес, сонымен бірге микроскопиялық техниканың негізін салушының бірі. Оның шәкірттерінің Т. Шванның, Я. Генленің, Р. Ремактың гистологияиың негізін салушылардың бірі А.Келликердің, Э.Дюбуа-Реймонның, Р.Вирховтың, Э.Геккельдің,
И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім. 1838 және 1839 жылдары немістің екі ғалымы, ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн, көптеген деректі материаддарға сүйеніп клеткалық теорияны құрастырды. Т.Шванн клетканы өсімдіктер мен жануарлардың унивсрсалдық құрылымдық компоненті деп кдрастырды. М.Шлейден мен
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңгы ширегінде пайда болған. Бірақ клетка жөніндегі ілім XVII ғасырдан басталады, оның тарихы үш ғасырды қамтиды. Организмнің клеткалық құрылысының ашылуы микроскоптың шығуьна байланысты.Микроскоптың шығу тарихы толық анық емес. Бірақ та микроскопты жасап шығаруда көзілдірік өндірісінің кейбір әсерінің болғаны күмәнсіз. Көзілдірік 1285 жылы Италияда шықкан. Кейбір аңыздарға карағанда алғашқы микроскопты голландиялық оптиктер Янсендер 1590 жылы жасап шығарган. 1612 жылы Галлилей де микроскопты құрастырған. Алгашқы микроскоп ғылыми зерттеу құралы болмаған, оған ойыншық ретінде караған. Ағылшын математигі, физигі және механигі Роберт Гук 1665 жылы өзі жасаған микроскоп арқылы тығынның құрылысын қарап, оның үяшықтардан тұратынын анықтаған. Осы ұяшықтарды клетка деп атаған. Сонымен Р.Гук "клетка" деген терминді калдырған. Бұл қазіргі түсініктегі клетканың ашылуы емес. Кейінірек, осы XVII ғасырда Грю мен Малышги микроскопты қолдана отырып өсімдіктердің құрылысын зерттеген. 1671 жылы Мальпиги "Өсімдіктер анатомиясы жөніндсгі түсініктер" деген еңбегін, 1672-1675 жылдарда "Өсімдік анатомиясы" атгы кітабші жариялаған. 1671 жылы Грю "Өсімдіктер анато-миясының бастамасы" деген еңбегін Лондон Королевалық қоғамына тапсырған. Мальпиги, әсіресе Грю өсімдіктердің микроскопиялық құрылысьн зерттей отырып, осімдіктердің әр түрлі бөліктерінің құрамында "көпіршіктердің" болатынын анықтаған. Өсімдіктердің клеткалық құрылысын корген, XVII ғасырдың ұлы микроскопшілерінің бірі А.Левенгук, бірақ та ол өз жаңалықтарының маңызын түсіне алмаған. А.Левенгук жануарлардың клеткаларында эротроциттерді, спермотозоидтарды, бірклеткалы жануарларды бірішпі болып көрген. Сонымен XVII ғасырда өсімдіктердің "клеткалық кұрылысы" ашылған. Бірақ та шын мағынасындағы клетка осы ғасырдың оқымыстыларына белгісіз болған.
XVII ғасырда микроскоптың құрылысы жабайы күйінде қалған.
XVIII ғасырда микроскоптыд қүршшсына елеулі жацалыкпгар енбеген, тек қана азды-көпті штативі ғана жаңарған. Бұның себебі XVIII ғасырдың ғалымдары микроскопқа көңілді аз аударған. XVIII ғасырда және ХIX ғасырдың бас кезінде откен ғасырдағы мәліметтерге елеулі жаңалықгар қосылған. XVII және XVIII ғасырларда өсімдік клеткасының қабықшасы ғана белгілі болған. XIX ғасырдың басында зерттеушілер өздерінің назарын клетканың ішкі бөлігіне аудара бастаған. XIX ғасырдың бірінші ширегінде клеткада ядро (1825) байқалған. Оны тауық жұмыртқасынан тауып, ұрық көпіршігі деп атаған. Кейін өсімдік клеткасының ядросын 1831 жылы Р.Броун ашқан. Осыдан соң клетканың қалған құрылымын атау үшін Пуркинье протоплазма (1839-1840) деген терминді енгізген. Сонымен XIX ғасырдың бірінші үш он жылында өсімдіктер анатомиясында елеулі жаңалықтар ашылған. Егер де XIX ғасырдың басында клетканың не екені және өсімдіктердің клеткалық құрылысының маңызы жөніндегі мәселе анық болмаған болса, өткен ғасырдың екінші ширегінің бас кезіңде жағдай өзгерді. Клетканы барлық өсімдіктер әлемінің құрылымдық элементі деп санады.
XIXғасырдың басында микроскопиялық зерттеулердің кең таралу клеткалық құрылыс өсімдіктер емес жануарлар организміне тән екенін көрсетті бұл бағытта көп еңбек сіңірген Я. Пуркинье мен И. Мюлердің мектептері.
Пуркинье микроскопиялық анатомияның негізін ғана қалаушы емес, сонымен бірге микроскопиялық техниканың негізін салушының бірі. Оның шәкірттерінің Т. Шванның, Я. Генленің, Р. Ремактың гистологияиың негізін салушылардың бірі А.Келликердің, Э.Дюбуа-Реймонның, Р.Вирховтың, Э.Геккельдің,
И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім. 1838 және 1839 жылдары немістің екі ғалымы, ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн, көптеген деректі материаддарға сүйеніп клеткалық теорияны құрастырды. Т.Шванн клетканы өсімдіктер мен жануарлардың унивсрсалдық құрылымдық компоненті деп кдрастырды. М.Шлейден мен
Пайдаланған әдебиеттер.
1.Цитология. М.Х.Нұрышев.
2.Гистология және эмбриология негіздері. М.Нұрышев.
3.Жалпы цитология негіздері. Қ.Сапаров.
4.Организмнің нәзік құрылымы. А.Рақышев.
5.Клетка. К.Свенсон.
6.Гольджи аппараты. У.Уэйли.
1.Цитология. М.Х.Нұрышев.
2.Гистология және эмбриология негіздері. М.Нұрышев.
3.Жалпы цитология негіздері. Қ.Сапаров.
4.Организмнің нәзік құрылымы. А.Рақышев.
5.Клетка. К.Свенсон.
6.Гольджи аппараты. У.Уэйли.
Анотация.
Курстық жұмыстың тақырыбы Жасушаның зерттеу әдістері болғандықтан,
жасушаны ең алғаш кім ашқан, қандай зерттеу әдістерімен ашқан, оның
химиялық құрамы, жіктелуі, арнаулы органойдтары, құрылысы жайында жазылды.
Жасушаның зерттеу әдістері.
Кіріспе:
Жасуша туралы ілім
I.Жасушаның микроскопиялық зерттеу әдістері
1.1.Оптикалық микраскопия
1.2.Электрондық микроскопия
II.Жасушаның химиялық құрамы
2.1.Белоктар
2.2.Нуклейн қышқылдары
2.3.Жасушаның арнаулы органоидтары
2.4.Жасушаның тіршілігіндегі ядроның ролі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Жасуша туралы ілім.
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңгы ширегінде пайда
болған. Бірақ клетка жөніндегі ілім XVII ғасырдан басталады, оның тарихы үш
ғасырды қамтиды. Организмнің клеткалық құрылысының ашылуы микроскоптың
шығуьна байланысты.Микроскоптың шығу тарихы толық анық емес. Бірақ та
микроскопты жасап шығаруда көзілдірік өндірісінің кейбір әсерінің болғаны
күмәнсіз. Көзілдірік 1285 жылы Италияда шықкан. Кейбір аңыздарға карағанда
алғашқы микроскопты голландиялық оптиктер Янсендер 1590 жылы жасап
шығарган. 1612 жылы Галлилей де микроскопты құрастырған. Алгашқы микроскоп
ғылыми зерттеу құралы болмаған, оған ойыншық ретінде караған. Ағылшын
математигі, физигі және механигі Роберт Гук 1665 жылы өзі жасаған микроскоп
арқылы тығынның құрылысын қарап, оның үяшықтардан тұратынын анықтаған. Осы
ұяшықтарды клетка деп атаған. Сонымен Р.Гук "клетка" деген терминді
калдырған. Бұл қазіргі түсініктегі клетканың ашылуы емес. Кейінірек, осы
XVII ғасырда Грю мен Малышги микроскопты қолдана отырып өсімдіктердің
құрылысын зерттеген. 1671 жылы Мальпиги "Өсімдіктер анатомиясы жөніндсгі
түсініктер" деген еңбегін, 1672-1675 жылдарда "Өсімдік анатомиясы" атгы
кітабші жариялаған. 1671 жылы Грю "Өсімдіктер анато-миясының бастамасы"
деген еңбегін Лондон Королевалық қоғамына тапсырған. Мальпиги, әсіресе Грю
өсімдіктердің микроскопиялық құрылысьн зерттей отырып, осімдіктердің әр
түрлі бөліктерінің құрамында "көпіршіктердің" болатынын анықтаған.
Өсімдіктердің клеткалық құрылысын корген, XVII ғасырдың ұлы
микроскопшілерінің бірі А.Левенгук, бірақ та ол өз жаңалықтарының маңызын
түсіне алмаған. А.Левенгук жануарлардың клеткаларында эротроциттерді,
спермотозоидтарды, бірклеткалы жануарларды бірішпі болып көрген. Сонымен
XVII ғасырда өсімдіктердің "клеткалық кұрылысы" ашылған. Бірақ та шын
мағынасындағы клетка осы ғасырдың оқымыстыларына белгісіз болған.
ғасырда микроскоптың құрылысы жабайы күйінде қалған.
ғасырда микроскоптыд қүршшсына елеулі жацалыкпгар енбеген, тек қана
азды-көпті штативі ғана жаңарған. Бұның себебі XVIII ғасырдың
ғалымдары микроскопқа көңілді аз аударған. XVIII ғасырда және ХIX ғасырдың
бас кезінде откен ғасырдағы мәліметтерге елеулі жаңалықгар қосылған. XVII
және XVIII ғасырларда өсімдік клеткасының қабықшасы ғана белгілі
болған. XIX ғасырдың басында зерттеушілер өздерінің
назарын клетканың ішкі бөлігіне аудара бастаған. XIX ғасырдың бірінші
ширегінде клеткада ядро (1825) байқалған. Оны тауық жұмыртқасынан
тауып, ұрық көпіршігі деп атаған. Кейін өсімдік клеткасының ядросын 1831
жылы Р.Броун ашқан. Осыдан соң клетканың қалған құрылымын атау үшін
Пуркинье протоплазма (1839-1840) деген терминді енгізген. Сонымен XIX
ғасырдың бірінші үш он жылында өсімдіктер анатомиясында елеулі
жаңалықтар ашылған. Егер де XIX ғасырдың басында клетканың не екені және
өсімдіктердің клеткалық құрылысының маңызы жөніндегі мәселе анық
болмаған болса, өткен ғасырдың екінші ширегінің бас кезіңде жағдай
өзгерді. Клетканы барлық өсімдіктер әлемінің құрылымдық элементі деп
санады.
XIXғасырдың басында микроскопиялық зерттеулердің кең таралу клеткалық
құрылыс өсімдіктер емес жануарлар организміне тән екенін көрсетті бұл
бағытта көп еңбек сіңірген Я. Пуркинье мен И. Мюлердің мектептері.
Пуркинье микроскопиялық анатомияның негізін ғана қалаушы емес, сонымен
бірге микроскопиялық техниканың негізін салушының бірі. Оның шәкірттерінің
Т. Шванның, Я. Генленің, Р. Ремактың гистологияиың негізін салушылардың
бірі А.Келликердің, Э.Дюбуа-Реймонның, Р.Вирховтың, Э.Геккельдің,
И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім. 1838 және 1839 жылдары
немістің екі ғалымы, ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн, көптеген деректі
материаддарға сүйеніп клеткалық теорияны құрастырды. Т.Шванн клетканы
өсімдіктер мен жануарлардың унивсрсалдық құрылымдық компоненті деп
кдрастырды. М.Шлейден мен Т.Шванн организмдегі клеткалар алғашқы клеткалық
құрылысы жоқ заттан пайда болады деп қате түсінген. Клеткалық теория барлық
тірі табиғаттың біртұтас екенінің дәлелдемесі. Клеткалық теорияның
биологияның дамуына ғана емес философияның дамуына да үлкен прогрессивтік
әсері тиді. Ф.Энгельс клеткалық теорияны XIX ғасырдағы үш ұлы жаңалықтың
(энергия түрақтылық заңы, клеткалық теория және Ч.Дарвиннің эволюциялық
ілімі) бірі деп жоғары бағалады. Клеткалық теория шықканнан кейін 20 жылдан
соң немістің ұлы дәрігері Рудольф Вирхов (1859) клетка клеткадан ғана пайда
болады деген қорытынды жасап, клеткалық теорияны одан әрі дамытты.
Қазіргі кездегі клеткалық теорияның негізгі қағидалары мыналар:
Клетка тіршіліктің ең кішкене бірлігі.
Түрлі организмнің клеткалары қурылысы жағынан ұқсас.
Клеткалар бөліну арқылы көбейеді.
Көп клеткалы организмдер клеткалар мен олардың туындыларының
жиынтығы.
XIX ғасырдың соңғы ширегінде цитология оз алдына жеке ғылым болып
калыптасты. Бүған себеп болган микроскоптың жақсартылуы мен микроскопиялық
техниканың дамуы. Атап айткднда микроскотың штахиві жақсартылып
микрометрлік винт пен кремальерамен жабдықталады. Осымен қатар микроскоптың
оптикасы жақсартылады. Көрсету дәрежесі жоғары окулярлар жасалып шығарылды.
Иммерсиялық объективтің микроскопиялық практикаға енуі үлкен жаңалық
болды. Иммерсия принципін ұсынған 1850 жылы Д.Амичи болатын. Бірақ та
иммерсиялық орталық ретінде қолданылған өсімдіктер майы мен су ойдағыдай
нәтиже бермеді.
Микроскоп оптикасы конструкциясының онан әрі дамуы Э.Аббенің есімімен
тығыз байланысты. 1878 жылы Аббенің басшылығымен иммерсияға арналған
объсктив жасалынып шығарылды. Иммерсиялық орта ретінде самыр-сын майы
пайдаланылды. 1873 жылы Аббе микроскоптың жарық жинайтын аппаратын жасап
шығарды. Бұл аппарат осы күнге дейін Аббенің атымен аталады.
Микроскоптың жақсаруымен бірге микроскопиялық зерттеу
техкикасы да дамыды. Фиксаторлардың жаңа түрлері белгілі болды. 1840 жылы
А.Ганновер фиксатор ретінде хром қышқылын ұсынды, ал 1859 жылы Г.Мюллер
"Мюллердің қоспасы" деп аталған фиксаторды практикаға енгізді. 60 жылдың
аяқ кезінде Ранвье пикрин қышқылын, 1878 жылы Ланг сулеманы
фиксатор ретінде қолдана бастады. Формалинді осы мақсатта алташ рет
1893 жылы Блум қолданды. Сөйтіп, XIX ғасырдың аяқ кезінде
фиксаторлар арсеналы анағүрлым артты.
Жұқа кесінділер дайындайтын микротом деп аталатын құралдың
жабайы түрін Я.Пуркиньенің шөкірті А,Ошац жасап шығарған.
Микротомның шығуымен байланысты ұлпаны тығыздау және қатыру әдістері
қажет болды. 1869 жылы Е.Клебе ұлпаларды тығыздау үшін парафинді,
ал А.Бетххер желатинді ұсынды. 1879 жылы П.Шиффердеккер осы мақсатқа
целлоидині пайдаланды. Өткен ғасырдың орта кезінде бояу әдістері шыға
бастады. Бояғыш ретінде карминді 1849 жылы Гепперт пен Кон қолданды.
1865 жылы Бемер гематоксилшвді микроскопияга енгізді.
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде аналин бояғыштары да пайдалана басталды.
Оптикалық микроскопия
Биологиялық микроскоптың бірнеше модельдері бар (МБИ-1, МБИ-2, МБИ-3,
МБР т.т.). Бұл микроскоптар клеткалық құрылымдарды және олардың
функциясының жан- жақты зерттеуге мүмкіншілік береді. Ең жақсы деген
оптикалық микроскоптың шешуші қабілеті айтарлықтай жоғары емес.
Микроскоптың шешуші қабілеті дегеніміз жеке көрінетін екі нүктенің ең кіші
ара кашықтықтары. Жарық микроскопы екі нүктенің ара кашықтықтарын өсіріп
керсетеді. Бұл әйнек линзаларының немесе линзалар жүйесі көмегімен іске
асады. Әйнек жүйелерінің бірі объекгив, қарайтын нәрсенің (объектінің)
көрінісін құрайды, ал окуляр деп аталатын екінші жүйе оны қайтадан
үлкейтеді. Окуляр көзге жақын орналасқан линза дейді. Микроскопта жарықты
жинаушы коңденсор болады.Оптикалық микроскоптың шешуші қабілеті 0,2 мкм
немесе 200 нм (нанометрге) тең, ал адам көзінің шешуші қабілеті 0,1 мм.
Жарық көзі ретінде ультракүлгін сәулелерді қолданған кездс оптикалық
микроскоптьщ шешуші қабілетінің шегі 0,1 мкм жетеді, яғни екі есе артады.
Ультракүлгін сәулелерді адамның көзі қабылдай алмайтын болғаңдықтан, клетка
құрылысының көрінісі фотоға немесе экранға түсіріледі.
Электрондық микроскопия.
Электронды микроскопты 1931 жылы Девиссон мен Калбин Германияда
шығарған. Клетканың біршама анық көрінісін Руска мен Кнолль 1934 жылы алған
болатын. 1950 жылы алғаш рет ультра-жұқа кесінділер
алынған. Электрондық микроскоп препарат дайындайтын құралды ультрамикротом
деп атайды. Электрондық микроскоптың шешімдік қабілеті өте жоғары.
Электрондық микроскоп жарық микроскопына қарағаңда 100 000 есе
артық үлкейтеді. Қазіргі электрондық микроскоптың көрсеткіштік
қабілеттілігі 0,1-0,3 нм-ге дейін жетеді. Объектіні 150 000 есеге дейін
үлкейтеді. Клетканың барлық ультрақұрылысын молекулалық деңгейде зерттеуге
мүмкіншілік береді.
Жасушаның химиялық құрамы.
Қоршаған ортадағы барлық элементтердің іздері тірі жүйеде байкалғанымен
тіршілікке қажет элементтердің саны жиырмаға жуық. Клеткадағы олардың
концентрациясына сәйкес бұл элементтерді үш категорияға бөледі: негізгі
элементтер, микроэлементтер және ультра-микроэлементтер деп. Түрлі түрдегі
элементтердің жалпы жинағы түрліше болады. Кейбір элементгердің
универсалдық маңызы болады (сутегі, көміртегі, азот, оттегі; натрий,
магний, фосфор, күкірт, кальций, калий және хлор); басқалары бәріне бірдей
керек болмағанынен түрлердің көпшілігіне қажет (темір, мыс, марганец,
мырыш).
Тірі табиғатқа ғана тән арнаулы элементтер болмайды. Бұл тірі және өлі
табиғаттың байланысты екенін және біртұтастығын көрсетеді. Сутегі,
көміртегі, оттегі, азот, фосфор және күкірт клетканың органикалық
қосылыстарын құрайтын құрылыс бөліктері. Көмірсу мен липидтер сутегінен,
көміртегінен және оттегінен тұрады; белоктар аталған элементтерден басқа
азот пен күкірттен, нуклеин қышқылдары азот пен фосфордан тұрады. Сонымен,
осы алты элемент тірі материяның басты элементтері. Клеткалар массасының
99%-тін құрайды. Көптеген элементтер әдетте иондар күйінде кездеседі.
Клеткадағы катиондар мен аниондардың мөлшері клетканы қоршаған ортадагы
олардың мөлшерінен өзге болады. Мысалы, клетка ішінде К* концентрациясы өте
жоғары, ал Nа+ төмен. Клетканы қоршаған ортада(қанда, теңіз суында)
керісінше, К* өте аз болады, ал Nа* концен-трациясы біршама жоғары келеді.
Клетка мен қоршаған ортада бейорганикалық иондардың болуы клетканың дұрыс
қызмет істеуіне үлкен маңызы бар. Су мен бейорганикалық заттардан және өте
аз . концентрацияда кездесетін қолыстардан басқа клетканың кұрамында
белоктар, нуклеин қышкьшдары, көмірсулар, липидтер болады.
Су
Клетка заттарының ішіңде салмағы жағынан су бірінші орында. Түрлі
клеткадағы судың мөлшері түрліше болады. Клеткада судың көп болуы оның
қызметінің дұрыс болуының басты шарты. Мысалы, мидың клеткаларьшда 80%-ке
жуық су болады, ал май ұлпасының белсенділігі кем клеткаларында 40%-тен
аспайды. Судан айырылган клетканың белсенділігі кемиді. Судың көлшілігінен
айырылған клеткалар барлық тіршілік белгілерінен айырылады. Мұндай хал-
күйді анабиоз деп атайды. Лнабиоз күйінде клеткалар ұзақ уақыт болуы
мүмкін. Дымқылданғаннан кейін кайтадан тіршілік күйі қалпына келеді. Су
еріткіш клетка заттардың көпшілігін су ерітіндісі күінде қабылдайды және
қалдық заттарды клеткадан су ерітіндісі күйінде шығарылады. Клеткадағы
реакциялардың көпшілігі су ерітіндісі ретінде ғана жүреді. Су көптеген
реакцияларға тікелей қатысады. Мысалы, белоктардың, майлардың,
көмірсулардың және басқа заттардың ыдырауы осы заттардың сумен
әрекеттесуінің нәтижесінде жүреді.
Белоктар
Клеткалардың сыртқы пішіні жағынан түрліше болуы және оның
функциясында да айырмашылықтың байқалуы белоктарға байланысты. Белоктар -
тірі клетканың негізгі құрамды бөлігі. Белоктарды протейндср деп
те атайды. Оның бұл аты гректің протос-алғашқы деген ұғымды білдіретін
сөзінен шыкқан. Белоктың тіршіліктегі бірінші орындагы маңызын керсетеді.
Белоктар клетканың басты құрылыс материалы ғана емес, сонымен бірге
клеткада жүретін барлық процестсрді реттейді. Коссельдің, Гофмейстердің
және Эмиль Фишердің жұмыстарынан кейін белоктардың аминқышқылдарынан
тұратыны анықталды.
Клеткада белоктардың саны өте кеп. Ең кішкене және құрылысы жабайы
бактериядағы түрлі белоктардың саны бір-екі мың, ал адамның клеткаларында
100 000-ға жетуі мүмкін. Белоктардың молекулалық массасы бірнеше мыңнан
бірнеше миллионға дейін ауытқиды. Табиғи белоктарда жиырма түрлі
аминқышқылдар кездеседі. Клеткаларда баска органикалық қосылыстарға
қарағанда белоктар көп болады. Клеткалардың жалпы құрғақ массасының 50%-нен
астамы белоктардың үлесіне тиеді. Белокгарда кездесетін аминқышқылдарының
бәрі а аминқышқылдар категориясына жатады. Табиғатта сирек болса да
аминқышқылдарының Д-изомері де кездеседі, бірақ та олар еш уақытта
белоктардың құрамында байқалған жоқ.
Белоктардың екі типі бар: фибриллалық және глобулалық.Ұзын жіп пішінді
макромолекулалар тобы фибриллалық немесе мембраналық құрылымдарды құрай-ды.
Нуклейн қышқылдары.
Нуклейн қышқылдарын 22 жастағы швейцариялық дәрігер' Фридрих Мишср
1870 жылы іріңнің клеткаларынан ашқан. Нуклейн қышқылдары клеткалардың
бәрінде де болады. Нуклейн қышқылдары ерекше биологиялық маңызы бар
химиялық қосылыс. Барлық жануарлар организм-
дершің құрылыс материалы. Тірі организмдсрдің, бәріндс ДНҚ жәнс РНҚ
күйіндс болады. Кейбір вирустарда, мысалы темекі мозайкасыньң вирусында,
полимелиттің вирусында тек қана РНҚ болады, басқаларында тек ДНҚ, мысалы
бактериофаггарда, аденовирустарда және осповакциндерде. Бактериялар мен
жоғаргы сатыдаға организмдерде нуклейн қышқылдарының екі типі де
кездеседі. ДНҚ негізінде
ядрода орналаскан, интерфаза кезінде хроматиннің құрамына кіреді.
Ядродағы ДНК белоктармен қосылып, нуклеопротеинтер құрайды. ДНҚ
митохондрияларда, хлоропластларда және баска өзін-өзі кұраушы органойдтарда
да болуы мүмкін. РНҚ ядрода да, сол сияқты цитоплазмада да болады. Ядрода
ол ядрошықта, нуклеоплазмада және хроматинде орналасқан. Цитоплазмада
рибосомалардың негізгі бөлігі.
Жасушаның арнаулы оргоноидтары.
ЦИТОПЛАЗМА
Чех ғалымы Пуркинье 1840 жылы клетканың ішкі құрамын белгілеу үшін
"протоплазма" деген терминді ұсынған болатын. Протоплазма клетканы құрайтын
тірі зат — кариоплазма (ядро деген мағынада) мен цитоплазмаға бөлінеді. Бұл
екі терминді ғылымға енгізген 1882 жылы польшалық ботаник Страсбургер.
Цитоплазма клетканың метаболизмдік жұмысшы аппараты. Мұнда негізгі
метаболизмдік процестер жүреді.
Эукариондық клеткалардың цитоплазмасы гиалоплазмадан (һуаline шыны),
органоидтардан және кірінділерден тұрады. Клеткада белгілі функцияларды
атқаратын цитоплазманың ерекше жіктелген бөлігін органоидтар (органел-ла)
деп атайды. Аудармасы "кішкене орган".
Органеллаларды мембраналы және мембранасыз, жалпы маңызы бар және
арнаулы органеллалар деп ажыратады. Мембраналы органеллаларға эндоплазмалық
тор, Гольджидің комплексі, митохондриялар, лизосомалар, пе-роксисомалар, ал
мембранасыз органеллаларға рибосома-лар, центриольдар, микротүтікшелер,
микрофибраллалар, микрофиламенттер, кірпікшелер мен талшықтар жатады.
ГИАЛОПЛАЗМА
Гиалоплазма (грекше — мөлдір), негізгі плазма немесе цитоплазманың
матриксы, клетканың маңызды бөлігі, оның шын мағынасындағы ішкі ортасы.
Электронды микроскопта цитоплазманың матриксы гомогенді немесе электрондық
тығыздығы төмен ұсақ дәнді зат болып байқалады.
Гиалоплазманың құрамында түрлі глобулалық белоктар мен цитоплазмалық
матрикстың ферменттері болады. Бұлар эукариондық клеткадағы белоктардың
жалпы санының 20-25 %-ін құрайды. Матрикстың маңызды ферменттеріне
гликолиздің ферменттері, қанттардың, азоттық негіздердің,
аминқышқылдарының, липидтердің және басқа маңызды қосылыстардың ферменттері
жатады. Матриксте РНҚ мен белоктың синтезделуі кезінде аминқышқылдарының
белсенділігін арттыратын ферменттер орналасқан. Клетканың осмостық және
буфферлік қасиеттері де гиалоплазманың құрамы мен қүрылымына байланысты.
Эндоплазмалық тор
1945 жылы Портер,Клод және Фуллам фибробластардың өте жұқа
кесіндісін электрондық микроскоппен қарап ерекше торды
байқаған.1953жылы Портер оны эндоплазмалық тор деп атаған.Кейін
эритроциттер мен бактериялардан басқа клеткалардың бәрінде де
байқалған. Бұлшықет клеткаларындағы эндоплазмалық торды саркоплазмалық тор
деп атайды.
Эндоплазмалық тор көпіршіктердің, микроканалшықтардың және
қапшықтардың (цистерналардың) жүйесі.
Эндоплазмалық тордың екі түрін ажыратады: 1. Бұдыр немесе гранулалық;
2. Тегіс немесе агранулалық.
Гранулалық эндоплазмалық тордың мембранасьшың цитоплазмалық бетіне
жабыса біткен рибосомалар болады. Эндоплазмалық тордың бұл түрі бездік және
эмбриондық клеткаларда, белокты жедел синтездейтін жануарлар мен өсімдіктер
клеткасында көп мөлшерде байқалады. Бұл мембраналардың бәрі цитоплазманы
жеке бөліктерге бөліп тұрады. Бір клетканың өзінде де эндоплазмалық тордың
екі түрі де болуы мүмкін. Эндоплазмалық тордың элементтері центросфера
зонасынан басқа клетканың барлық аймағында кездеседі. Эндоплазмалық тордың
қабырғасы плазмалық және басқа клеткалық мембраналар сияқты липопротеиндік
мембранадан тұрады. Бірақ та эвдоплазмалық тордың мембранасы жұқа, тегіс
және өткізгіштігі түрліше болады, биқабаттағы фосфолипидтің құрылысы
өзгеше, ал олармен байланысты холестерин жоқтың қасында, сол сияқты
белоктарда өзгеше. Гранулалық эндоплазмалық тор кейде эргастоплазма деп
аталатын ци-топлазманың базофильдік учаскесіне сәйкес келеді.
Гольджи аппараты
Бұл органоидты 1898 жылы Италия ғалымы К.Гольджи нерв клеткасында
байқаған. Кейін пісіп жетілген сперматозоидтар мен эритроциттерден басқа
омыртқалы және омырқасыз жануарлардың әр түрлі ұлпаларының клеткаларында
болатыны анықталды. Өсімдіктер клеткасьнда болу-болмауы көп уақытқа дейін
талас болды, бірақ оларда да болатынын электрондық микроскоп дәлелдеді.
Кейде тор тәрізді аппарат, Голъджидің комплексі, пластинкалы кешен деп те
атайды.
Жарық микроскопы Гольджи аппаратының екі түрін ажыратады: тор тәрізді
және диктиосомалық, Голъджи аппаратының торлы құрылымы әдетте ядроның
маңында және центриольдарды қоршай орналасады,ал диктиосомалар клеткалардың
цитоплазмасында түрліше орналасуы мүмкін.
Лизосомалар
Лизосомаларды 1955 жылы швед биохимигі Де Дюв дифференциалдық
центрифугалау әдісінің көмегімен ашқан. Лизосомалар бір клеткалы және көп
клеткалы жануарлар организмдерінің клеткалары мен өсімдіктер клет-каларына
тән. Лизосомалар полиморфты құрылымдар, олардың құрылысын электроңдық
микроскоп арқылы көруге болады.Бір клеткада лизосомалардың саны бірнеше
жүзге жетеді.Лизосомалардың үлкендігі 100 нм-дей бір қабатты мембранамен
қоршалған гидрозаларға толы жұмыр қапшықтар.
Лизосомалардың төрт түрін ажыратады: алғашқы лизосомалар, екінші
лизосомалар,аутофагасомалар және қалдық денешіктер.
МИТОХОНДРИЯЛАР
Митохондриялар АТФ-ті синтездеуші органелла. Негізгі функциясы
органикалық қосылыстарды тотықтырып, олардың ыдырауының нәтижесінде
бөлінген энергияны пайдалануға байланысты. Осы қызметін еске алып Клод
митохондрияларды клетканың "қуат станциясы" деп атаған. Клетканың тыныс алу
органелласы деп атауға болады.
Митохондриялар бактериялар мен көк-жасыл балдыр-лардан басқа клетканың
бәрінде де, атап айтқанда жануарлардың клеткаларында, жоғары сатыдағы
өсімдіктерде, балдырларда және қарапайым жәндіктерде болады.
Цитоплазманың ерекше органелласы ретінде митохоңдрияларды алғаш рет кім
ашқанын анықтау қиын. 1850-1890 жылдар арасында көптеген цитологтар
клетканың цитоплазмасында гранулалық элементтердің болатындығы жөнінде
өздерінің мәліметтерін жариялаған, әр түрлі ат-тармен аталған, бірнеше
қызмет аткарады деп жазған. Осы органелланы анықтаудағы Келликердің еңбегі
өте үлкен. Клетканың структураларынан митохондрияларды жеке ажыратып
алғанда Келликер. 80-ші жылдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Курстық жұмыстың тақырыбы Жасушаның зерттеу әдістері болғандықтан,
жасушаны ең алғаш кім ашқан, қандай зерттеу әдістерімен ашқан, оның
химиялық құрамы, жіктелуі, арнаулы органойдтары, құрылысы жайында жазылды.
Жасушаның зерттеу әдістері.
Кіріспе:
Жасуша туралы ілім
I.Жасушаның микроскопиялық зерттеу әдістері
1.1.Оптикалық микраскопия
1.2.Электрондық микроскопия
II.Жасушаның химиялық құрамы
2.1.Белоктар
2.2.Нуклейн қышқылдары
2.3.Жасушаның арнаулы органоидтары
2.4.Жасушаның тіршілігіндегі ядроның ролі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Жасуша туралы ілім.
Цитология жеке ғылым ретінде өткен ғасырдың соңгы ширегінде пайда
болған. Бірақ клетка жөніндегі ілім XVII ғасырдан басталады, оның тарихы үш
ғасырды қамтиды. Организмнің клеткалық құрылысының ашылуы микроскоптың
шығуьна байланысты.Микроскоптың шығу тарихы толық анық емес. Бірақ та
микроскопты жасап шығаруда көзілдірік өндірісінің кейбір әсерінің болғаны
күмәнсіз. Көзілдірік 1285 жылы Италияда шықкан. Кейбір аңыздарға карағанда
алғашқы микроскопты голландиялық оптиктер Янсендер 1590 жылы жасап
шығарган. 1612 жылы Галлилей де микроскопты құрастырған. Алгашқы микроскоп
ғылыми зерттеу құралы болмаған, оған ойыншық ретінде караған. Ағылшын
математигі, физигі және механигі Роберт Гук 1665 жылы өзі жасаған микроскоп
арқылы тығынның құрылысын қарап, оның үяшықтардан тұратынын анықтаған. Осы
ұяшықтарды клетка деп атаған. Сонымен Р.Гук "клетка" деген терминді
калдырған. Бұл қазіргі түсініктегі клетканың ашылуы емес. Кейінірек, осы
XVII ғасырда Грю мен Малышги микроскопты қолдана отырып өсімдіктердің
құрылысын зерттеген. 1671 жылы Мальпиги "Өсімдіктер анатомиясы жөніндсгі
түсініктер" деген еңбегін, 1672-1675 жылдарда "Өсімдік анатомиясы" атгы
кітабші жариялаған. 1671 жылы Грю "Өсімдіктер анато-миясының бастамасы"
деген еңбегін Лондон Королевалық қоғамына тапсырған. Мальпиги, әсіресе Грю
өсімдіктердің микроскопиялық құрылысьн зерттей отырып, осімдіктердің әр
түрлі бөліктерінің құрамында "көпіршіктердің" болатынын анықтаған.
Өсімдіктердің клеткалық құрылысын корген, XVII ғасырдың ұлы
микроскопшілерінің бірі А.Левенгук, бірақ та ол өз жаңалықтарының маңызын
түсіне алмаған. А.Левенгук жануарлардың клеткаларында эротроциттерді,
спермотозоидтарды, бірклеткалы жануарларды бірішпі болып көрген. Сонымен
XVII ғасырда өсімдіктердің "клеткалық кұрылысы" ашылған. Бірақ та шын
мағынасындағы клетка осы ғасырдың оқымыстыларына белгісіз болған.
ғасырда микроскоптың құрылысы жабайы күйінде қалған.
ғасырда микроскоптыд қүршшсына елеулі жацалыкпгар енбеген, тек қана
азды-көпті штативі ғана жаңарған. Бұның себебі XVIII ғасырдың
ғалымдары микроскопқа көңілді аз аударған. XVIII ғасырда және ХIX ғасырдың
бас кезінде откен ғасырдағы мәліметтерге елеулі жаңалықгар қосылған. XVII
және XVIII ғасырларда өсімдік клеткасының қабықшасы ғана белгілі
болған. XIX ғасырдың басында зерттеушілер өздерінің
назарын клетканың ішкі бөлігіне аудара бастаған. XIX ғасырдың бірінші
ширегінде клеткада ядро (1825) байқалған. Оны тауық жұмыртқасынан
тауып, ұрық көпіршігі деп атаған. Кейін өсімдік клеткасының ядросын 1831
жылы Р.Броун ашқан. Осыдан соң клетканың қалған құрылымын атау үшін
Пуркинье протоплазма (1839-1840) деген терминді енгізген. Сонымен XIX
ғасырдың бірінші үш он жылында өсімдіктер анатомиясында елеулі
жаңалықтар ашылған. Егер де XIX ғасырдың басында клетканың не екені және
өсімдіктердің клеткалық құрылысының маңызы жөніндегі мәселе анық
болмаған болса, өткен ғасырдың екінші ширегінің бас кезіңде жағдай
өзгерді. Клетканы барлық өсімдіктер әлемінің құрылымдық элементі деп
санады.
XIXғасырдың басында микроскопиялық зерттеулердің кең таралу клеткалық
құрылыс өсімдіктер емес жануарлар организміне тән екенін көрсетті бұл
бағытта көп еңбек сіңірген Я. Пуркинье мен И. Мюлердің мектептері.
Пуркинье микроскопиялық анатомияның негізін ғана қалаушы емес, сонымен
бірге микроскопиялық техниканың негізін салушының бірі. Оның шәкірттерінің
Т. Шванның, Я. Генленің, Р. Ремактың гистологияиың негізін салушылардың
бірі А.Келликердің, Э.Дюбуа-Реймонның, Р.Вирховтың, Э.Геккельдің,
И.М.Сеченовтың еңбектері бүкіл әлемге мәлім. 1838 және 1839 жылдары
немістің екі ғалымы, ботаник М.Шлейден мен зоолог Т.Шванн, көптеген деректі
материаддарға сүйеніп клеткалық теорияны құрастырды. Т.Шванн клетканы
өсімдіктер мен жануарлардың унивсрсалдық құрылымдық компоненті деп
кдрастырды. М.Шлейден мен Т.Шванн организмдегі клеткалар алғашқы клеткалық
құрылысы жоқ заттан пайда болады деп қате түсінген. Клеткалық теория барлық
тірі табиғаттың біртұтас екенінің дәлелдемесі. Клеткалық теорияның
биологияның дамуына ғана емес философияның дамуына да үлкен прогрессивтік
әсері тиді. Ф.Энгельс клеткалық теорияны XIX ғасырдағы үш ұлы жаңалықтың
(энергия түрақтылық заңы, клеткалық теория және Ч.Дарвиннің эволюциялық
ілімі) бірі деп жоғары бағалады. Клеткалық теория шықканнан кейін 20 жылдан
соң немістің ұлы дәрігері Рудольф Вирхов (1859) клетка клеткадан ғана пайда
болады деген қорытынды жасап, клеткалық теорияны одан әрі дамытты.
Қазіргі кездегі клеткалық теорияның негізгі қағидалары мыналар:
Клетка тіршіліктің ең кішкене бірлігі.
Түрлі организмнің клеткалары қурылысы жағынан ұқсас.
Клеткалар бөліну арқылы көбейеді.
Көп клеткалы организмдер клеткалар мен олардың туындыларының
жиынтығы.
XIX ғасырдың соңғы ширегінде цитология оз алдына жеке ғылым болып
калыптасты. Бүған себеп болган микроскоптың жақсартылуы мен микроскопиялық
техниканың дамуы. Атап айткднда микроскотың штахиві жақсартылып
микрометрлік винт пен кремальерамен жабдықталады. Осымен қатар микроскоптың
оптикасы жақсартылады. Көрсету дәрежесі жоғары окулярлар жасалып шығарылды.
Иммерсиялық объективтің микроскопиялық практикаға енуі үлкен жаңалық
болды. Иммерсия принципін ұсынған 1850 жылы Д.Амичи болатын. Бірақ та
иммерсиялық орталық ретінде қолданылған өсімдіктер майы мен су ойдағыдай
нәтиже бермеді.
Микроскоп оптикасы конструкциясының онан әрі дамуы Э.Аббенің есімімен
тығыз байланысты. 1878 жылы Аббенің басшылығымен иммерсияға арналған
объсктив жасалынып шығарылды. Иммерсиялық орта ретінде самыр-сын майы
пайдаланылды. 1873 жылы Аббе микроскоптың жарық жинайтын аппаратын жасап
шығарды. Бұл аппарат осы күнге дейін Аббенің атымен аталады.
Микроскоптың жақсаруымен бірге микроскопиялық зерттеу
техкикасы да дамыды. Фиксаторлардың жаңа түрлері белгілі болды. 1840 жылы
А.Ганновер фиксатор ретінде хром қышқылын ұсынды, ал 1859 жылы Г.Мюллер
"Мюллердің қоспасы" деп аталған фиксаторды практикаға енгізді. 60 жылдың
аяқ кезінде Ранвье пикрин қышқылын, 1878 жылы Ланг сулеманы
фиксатор ретінде қолдана бастады. Формалинді осы мақсатта алташ рет
1893 жылы Блум қолданды. Сөйтіп, XIX ғасырдың аяқ кезінде
фиксаторлар арсеналы анағүрлым артты.
Жұқа кесінділер дайындайтын микротом деп аталатын құралдың
жабайы түрін Я.Пуркиньенің шөкірті А,Ошац жасап шығарған.
Микротомның шығуымен байланысты ұлпаны тығыздау және қатыру әдістері
қажет болды. 1869 жылы Е.Клебе ұлпаларды тығыздау үшін парафинді,
ал А.Бетххер желатинді ұсынды. 1879 жылы П.Шиффердеккер осы мақсатқа
целлоидині пайдаланды. Өткен ғасырдың орта кезінде бояу әдістері шыға
бастады. Бояғыш ретінде карминді 1849 жылы Гепперт пен Кон қолданды.
1865 жылы Бемер гематоксилшвді микроскопияга енгізді.
Өткен ғасырдың соңғы ширегінде аналин бояғыштары да пайдалана басталды.
Оптикалық микроскопия
Биологиялық микроскоптың бірнеше модельдері бар (МБИ-1, МБИ-2, МБИ-3,
МБР т.т.). Бұл микроскоптар клеткалық құрылымдарды және олардың
функциясының жан- жақты зерттеуге мүмкіншілік береді. Ең жақсы деген
оптикалық микроскоптың шешуші қабілеті айтарлықтай жоғары емес.
Микроскоптың шешуші қабілеті дегеніміз жеке көрінетін екі нүктенің ең кіші
ара кашықтықтары. Жарық микроскопы екі нүктенің ара кашықтықтарын өсіріп
керсетеді. Бұл әйнек линзаларының немесе линзалар жүйесі көмегімен іске
асады. Әйнек жүйелерінің бірі объекгив, қарайтын нәрсенің (объектінің)
көрінісін құрайды, ал окуляр деп аталатын екінші жүйе оны қайтадан
үлкейтеді. Окуляр көзге жақын орналасқан линза дейді. Микроскопта жарықты
жинаушы коңденсор болады.Оптикалық микроскоптың шешуші қабілеті 0,2 мкм
немесе 200 нм (нанометрге) тең, ал адам көзінің шешуші қабілеті 0,1 мм.
Жарық көзі ретінде ультракүлгін сәулелерді қолданған кездс оптикалық
микроскоптьщ шешуші қабілетінің шегі 0,1 мкм жетеді, яғни екі есе артады.
Ультракүлгін сәулелерді адамның көзі қабылдай алмайтын болғаңдықтан, клетка
құрылысының көрінісі фотоға немесе экранға түсіріледі.
Электрондық микроскопия.
Электронды микроскопты 1931 жылы Девиссон мен Калбин Германияда
шығарған. Клетканың біршама анық көрінісін Руска мен Кнолль 1934 жылы алған
болатын. 1950 жылы алғаш рет ультра-жұқа кесінділер
алынған. Электрондық микроскоп препарат дайындайтын құралды ультрамикротом
деп атайды. Электрондық микроскоптың шешімдік қабілеті өте жоғары.
Электрондық микроскоп жарық микроскопына қарағаңда 100 000 есе
артық үлкейтеді. Қазіргі электрондық микроскоптың көрсеткіштік
қабілеттілігі 0,1-0,3 нм-ге дейін жетеді. Объектіні 150 000 есеге дейін
үлкейтеді. Клетканың барлық ультрақұрылысын молекулалық деңгейде зерттеуге
мүмкіншілік береді.
Жасушаның химиялық құрамы.
Қоршаған ортадағы барлық элементтердің іздері тірі жүйеде байкалғанымен
тіршілікке қажет элементтердің саны жиырмаға жуық. Клеткадағы олардың
концентрациясына сәйкес бұл элементтерді үш категорияға бөледі: негізгі
элементтер, микроэлементтер және ультра-микроэлементтер деп. Түрлі түрдегі
элементтердің жалпы жинағы түрліше болады. Кейбір элементгердің
универсалдық маңызы болады (сутегі, көміртегі, азот, оттегі; натрий,
магний, фосфор, күкірт, кальций, калий және хлор); басқалары бәріне бірдей
керек болмағанынен түрлердің көпшілігіне қажет (темір, мыс, марганец,
мырыш).
Тірі табиғатқа ғана тән арнаулы элементтер болмайды. Бұл тірі және өлі
табиғаттың байланысты екенін және біртұтастығын көрсетеді. Сутегі,
көміртегі, оттегі, азот, фосфор және күкірт клетканың органикалық
қосылыстарын құрайтын құрылыс бөліктері. Көмірсу мен липидтер сутегінен,
көміртегінен және оттегінен тұрады; белоктар аталған элементтерден басқа
азот пен күкірттен, нуклеин қышқылдары азот пен фосфордан тұрады. Сонымен,
осы алты элемент тірі материяның басты элементтері. Клеткалар массасының
99%-тін құрайды. Көптеген элементтер әдетте иондар күйінде кездеседі.
Клеткадағы катиондар мен аниондардың мөлшері клетканы қоршаған ортадагы
олардың мөлшерінен өзге болады. Мысалы, клетка ішінде К* концентрациясы өте
жоғары, ал Nа+ төмен. Клетканы қоршаған ортада(қанда, теңіз суында)
керісінше, К* өте аз болады, ал Nа* концен-трациясы біршама жоғары келеді.
Клетка мен қоршаған ортада бейорганикалық иондардың болуы клетканың дұрыс
қызмет істеуіне үлкен маңызы бар. Су мен бейорганикалық заттардан және өте
аз . концентрацияда кездесетін қолыстардан басқа клетканың кұрамында
белоктар, нуклеин қышкьшдары, көмірсулар, липидтер болады.
Су
Клетка заттарының ішіңде салмағы жағынан су бірінші орында. Түрлі
клеткадағы судың мөлшері түрліше болады. Клеткада судың көп болуы оның
қызметінің дұрыс болуының басты шарты. Мысалы, мидың клеткаларьшда 80%-ке
жуық су болады, ал май ұлпасының белсенділігі кем клеткаларында 40%-тен
аспайды. Судан айырылган клетканың белсенділігі кемиді. Судың көлшілігінен
айырылған клеткалар барлық тіршілік белгілерінен айырылады. Мұндай хал-
күйді анабиоз деп атайды. Лнабиоз күйінде клеткалар ұзақ уақыт болуы
мүмкін. Дымқылданғаннан кейін кайтадан тіршілік күйі қалпына келеді. Су
еріткіш клетка заттардың көпшілігін су ерітіндісі күінде қабылдайды және
қалдық заттарды клеткадан су ерітіндісі күйінде шығарылады. Клеткадағы
реакциялардың көпшілігі су ерітіндісі ретінде ғана жүреді. Су көптеген
реакцияларға тікелей қатысады. Мысалы, белоктардың, майлардың,
көмірсулардың және басқа заттардың ыдырауы осы заттардың сумен
әрекеттесуінің нәтижесінде жүреді.
Белоктар
Клеткалардың сыртқы пішіні жағынан түрліше болуы және оның
функциясында да айырмашылықтың байқалуы белоктарға байланысты. Белоктар -
тірі клетканың негізгі құрамды бөлігі. Белоктарды протейндср деп
те атайды. Оның бұл аты гректің протос-алғашқы деген ұғымды білдіретін
сөзінен шыкқан. Белоктың тіршіліктегі бірінші орындагы маңызын керсетеді.
Белоктар клетканың басты құрылыс материалы ғана емес, сонымен бірге
клеткада жүретін барлық процестсрді реттейді. Коссельдің, Гофмейстердің
және Эмиль Фишердің жұмыстарынан кейін белоктардың аминқышқылдарынан
тұратыны анықталды.
Клеткада белоктардың саны өте кеп. Ең кішкене және құрылысы жабайы
бактериядағы түрлі белоктардың саны бір-екі мың, ал адамның клеткаларында
100 000-ға жетуі мүмкін. Белоктардың молекулалық массасы бірнеше мыңнан
бірнеше миллионға дейін ауытқиды. Табиғи белоктарда жиырма түрлі
аминқышқылдар кездеседі. Клеткаларда баска органикалық қосылыстарға
қарағанда белоктар көп болады. Клеткалардың жалпы құрғақ массасының 50%-нен
астамы белоктардың үлесіне тиеді. Белокгарда кездесетін аминқышқылдарының
бәрі а аминқышқылдар категориясына жатады. Табиғатта сирек болса да
аминқышқылдарының Д-изомері де кездеседі, бірақ та олар еш уақытта
белоктардың құрамында байқалған жоқ.
Белоктардың екі типі бар: фибриллалық және глобулалық.Ұзын жіп пішінді
макромолекулалар тобы фибриллалық немесе мембраналық құрылымдарды құрай-ды.
Нуклейн қышқылдары.
Нуклейн қышқылдарын 22 жастағы швейцариялық дәрігер' Фридрих Мишср
1870 жылы іріңнің клеткаларынан ашқан. Нуклейн қышқылдары клеткалардың
бәрінде де болады. Нуклейн қышқылдары ерекше биологиялық маңызы бар
химиялық қосылыс. Барлық жануарлар организм-
дершің құрылыс материалы. Тірі организмдсрдің, бәріндс ДНҚ жәнс РНҚ
күйіндс болады. Кейбір вирустарда, мысалы темекі мозайкасыньң вирусында,
полимелиттің вирусында тек қана РНҚ болады, басқаларында тек ДНҚ, мысалы
бактериофаггарда, аденовирустарда және осповакциндерде. Бактериялар мен
жоғаргы сатыдаға организмдерде нуклейн қышқылдарының екі типі де
кездеседі. ДНҚ негізінде
ядрода орналаскан, интерфаза кезінде хроматиннің құрамына кіреді.
Ядродағы ДНК белоктармен қосылып, нуклеопротеинтер құрайды. ДНҚ
митохондрияларда, хлоропластларда және баска өзін-өзі кұраушы органойдтарда
да болуы мүмкін. РНҚ ядрода да, сол сияқты цитоплазмада да болады. Ядрода
ол ядрошықта, нуклеоплазмада және хроматинде орналасқан. Цитоплазмада
рибосомалардың негізгі бөлігі.
Жасушаның арнаулы оргоноидтары.
ЦИТОПЛАЗМА
Чех ғалымы Пуркинье 1840 жылы клетканың ішкі құрамын белгілеу үшін
"протоплазма" деген терминді ұсынған болатын. Протоплазма клетканы құрайтын
тірі зат — кариоплазма (ядро деген мағынада) мен цитоплазмаға бөлінеді. Бұл
екі терминді ғылымға енгізген 1882 жылы польшалық ботаник Страсбургер.
Цитоплазма клетканың метаболизмдік жұмысшы аппараты. Мұнда негізгі
метаболизмдік процестер жүреді.
Эукариондық клеткалардың цитоплазмасы гиалоплазмадан (һуаline шыны),
органоидтардан және кірінділерден тұрады. Клеткада белгілі функцияларды
атқаратын цитоплазманың ерекше жіктелген бөлігін органоидтар (органел-ла)
деп атайды. Аудармасы "кішкене орган".
Органеллаларды мембраналы және мембранасыз, жалпы маңызы бар және
арнаулы органеллалар деп ажыратады. Мембраналы органеллаларға эндоплазмалық
тор, Гольджидің комплексі, митохондриялар, лизосомалар, пе-роксисомалар, ал
мембранасыз органеллаларға рибосома-лар, центриольдар, микротүтікшелер,
микрофибраллалар, микрофиламенттер, кірпікшелер мен талшықтар жатады.
ГИАЛОПЛАЗМА
Гиалоплазма (грекше — мөлдір), негізгі плазма немесе цитоплазманың
матриксы, клетканың маңызды бөлігі, оның шын мағынасындағы ішкі ортасы.
Электронды микроскопта цитоплазманың матриксы гомогенді немесе электрондық
тығыздығы төмен ұсақ дәнді зат болып байқалады.
Гиалоплазманың құрамында түрлі глобулалық белоктар мен цитоплазмалық
матрикстың ферменттері болады. Бұлар эукариондық клеткадағы белоктардың
жалпы санының 20-25 %-ін құрайды. Матрикстың маңызды ферменттеріне
гликолиздің ферменттері, қанттардың, азоттық негіздердің,
аминқышқылдарының, липидтердің және басқа маңызды қосылыстардың ферменттері
жатады. Матриксте РНҚ мен белоктың синтезделуі кезінде аминқышқылдарының
белсенділігін арттыратын ферменттер орналасқан. Клетканың осмостық және
буфферлік қасиеттері де гиалоплазманың құрамы мен қүрылымына байланысты.
Эндоплазмалық тор
1945 жылы Портер,Клод және Фуллам фибробластардың өте жұқа
кесіндісін электрондық микроскоппен қарап ерекше торды
байқаған.1953жылы Портер оны эндоплазмалық тор деп атаған.Кейін
эритроциттер мен бактериялардан басқа клеткалардың бәрінде де
байқалған. Бұлшықет клеткаларындағы эндоплазмалық торды саркоплазмалық тор
деп атайды.
Эндоплазмалық тор көпіршіктердің, микроканалшықтардың және
қапшықтардың (цистерналардың) жүйесі.
Эндоплазмалық тордың екі түрін ажыратады: 1. Бұдыр немесе гранулалық;
2. Тегіс немесе агранулалық.
Гранулалық эндоплазмалық тордың мембранасьшың цитоплазмалық бетіне
жабыса біткен рибосомалар болады. Эндоплазмалық тордың бұл түрі бездік және
эмбриондық клеткаларда, белокты жедел синтездейтін жануарлар мен өсімдіктер
клеткасында көп мөлшерде байқалады. Бұл мембраналардың бәрі цитоплазманы
жеке бөліктерге бөліп тұрады. Бір клетканың өзінде де эндоплазмалық тордың
екі түрі де болуы мүмкін. Эндоплазмалық тордың элементтері центросфера
зонасынан басқа клетканың барлық аймағында кездеседі. Эндоплазмалық тордың
қабырғасы плазмалық және басқа клеткалық мембраналар сияқты липопротеиндік
мембранадан тұрады. Бірақ та эвдоплазмалық тордың мембранасы жұқа, тегіс
және өткізгіштігі түрліше болады, биқабаттағы фосфолипидтің құрылысы
өзгеше, ал олармен байланысты холестерин жоқтың қасында, сол сияқты
белоктарда өзгеше. Гранулалық эндоплазмалық тор кейде эргастоплазма деп
аталатын ци-топлазманың базофильдік учаскесіне сәйкес келеді.
Гольджи аппараты
Бұл органоидты 1898 жылы Италия ғалымы К.Гольджи нерв клеткасында
байқаған. Кейін пісіп жетілген сперматозоидтар мен эритроциттерден басқа
омыртқалы және омырқасыз жануарлардың әр түрлі ұлпаларының клеткаларында
болатыны анықталды. Өсімдіктер клеткасьнда болу-болмауы көп уақытқа дейін
талас болды, бірақ оларда да болатынын электрондық микроскоп дәлелдеді.
Кейде тор тәрізді аппарат, Голъджидің комплексі, пластинкалы кешен деп те
атайды.
Жарық микроскопы Гольджи аппаратының екі түрін ажыратады: тор тәрізді
және диктиосомалық, Голъджи аппаратының торлы құрылымы әдетте ядроның
маңында және центриольдарды қоршай орналасады,ал диктиосомалар клеткалардың
цитоплазмасында түрліше орналасуы мүмкін.
Лизосомалар
Лизосомаларды 1955 жылы швед биохимигі Де Дюв дифференциалдық
центрифугалау әдісінің көмегімен ашқан. Лизосомалар бір клеткалы және көп
клеткалы жануарлар организмдерінің клеткалары мен өсімдіктер клет-каларына
тән. Лизосомалар полиморфты құрылымдар, олардың құрылысын электроңдық
микроскоп арқылы көруге болады.Бір клеткада лизосомалардың саны бірнеше
жүзге жетеді.Лизосомалардың үлкендігі 100 нм-дей бір қабатты мембранамен
қоршалған гидрозаларға толы жұмыр қапшықтар.
Лизосомалардың төрт түрін ажыратады: алғашқы лизосомалар, екінші
лизосомалар,аутофагасомалар және қалдық денешіктер.
МИТОХОНДРИЯЛАР
Митохондриялар АТФ-ті синтездеуші органелла. Негізгі функциясы
органикалық қосылыстарды тотықтырып, олардың ыдырауының нәтижесінде
бөлінген энергияны пайдалануға байланысты. Осы қызметін еске алып Клод
митохондрияларды клетканың "қуат станциясы" деп атаған. Клетканың тыныс алу
органелласы деп атауға болады.
Митохондриялар бактериялар мен көк-жасыл балдыр-лардан басқа клетканың
бәрінде де, атап айтқанда жануарлардың клеткаларында, жоғары сатыдағы
өсімдіктерде, балдырларда және қарапайым жәндіктерде болады.
Цитоплазманың ерекше органелласы ретінде митохоңдрияларды алғаш рет кім
ашқанын анықтау қиын. 1850-1890 жылдар арасында көптеген цитологтар
клетканың цитоплазмасында гранулалық элементтердің болатындығы жөнінде
өздерінің мәліметтерін жариялаған, әр түрлі ат-тармен аталған, бірнеше
қызмет аткарады деп жазған. Осы органелланы анықтаудағы Келликердің еңбегі
өте үлкен. Клетканың структураларынан митохондрияларды жеке ажыратып
алғанда Келликер. 80-ші жылдары ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz