Әлемдегі халықтардың өсу деңгейі

І. 1 Әлемдегі халықтардың өсу деңгейі

Түркілердің қоныстану аралығының ареал кеңдігін жоғарыда айтып өттік. Олардың тұтас атамекені үш жерде үзылып қалып отыр. Ол солтүстік-шығыс пен оңтүстік батыста славяндардың сұғына еніп, қоныстануынан және оңтүстікте парсы тіл дестердің ежелгі мекен-жайынан анық байқалады. Әдепте, түркітанушылар түркі тілдес елдерді төрт тіл тобына бөледі. Ал, біз олардың орналасуы және өсу жағын ескеріп, түркі тілдес халықтарды бес тіл тобына бөлдік. Осы тұрғыдан келгенінің өзінде де бұрынғы топташа бұзылмайды, керісінше түркі тілдерінің оғыз территориялық топтамасы жеке бөлініп алынады (қазіргі Түркіменстан мен Ауғаныстанның батысы және Иранның шығысы) . Түркі тілдес халықтар күрделі тарихи кезеңдерде климаты халық санының өсуіне қолайлы отырықшы дәстүрі бар оңтүстік батыс бағытқа қарай қоныс аударған. Ал солтүстік-шығыстағы алғашқы шыққан жерінде климаттың қаталдығынан сол жердегі тілдерде сөйлейтіндер саны көп өсе алмаған. Салыстыра қарастырғанымызда солтүстікте алғаш қалыптасқан қарлұқ тобына қарағанда шағатай тобы жеті есе басым екендігі көрінеді. Бұл тілдің тағдырында демографиялық факторлардың күшті орын алатынын айқын білдіреді.

Әлем бойынша түркі тілдес халықтардың жалпы саны. (Халықаралық статистика бойынша 1992 жылдың ортасында жасалған есеп)

* Қырымдықтар (қырым татарлары) мен месхеттерді (месхет түріктері) және кипрліктерді (кипр түріктері) жеке халық ретінде татармен түрік санынан шығарып, жеке есебін қорыттық.

** Бұқар еврейлері шағатай-өзбек тілінің бір диалектісінде сөйлегендіктен түркі тілдес этносқа енгіздік.

*** Сарыұйғырлар мен хотандықтар жеке халықтар ретінде есептеледі, ұйғырлар санына енген жоқ.

Жер жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың ресми саны - 135 млн. 682 мың.

Түркі халықтарының жер шары бойынша орналасуы

Біздің есебімізше, түұркі тілдес бес топ, қырық тіл, жүзден аса диалектіге бөлінеді. Түркі тілдес халықтарда бұрын тіл диалектілері орынсыз көп болатын, олар қазірде сақталып отыр.

Мәселен, татар тілінде ноғайлық, миллар, тептяр, кремен, қырым, бараба, астрахан диалектілері ұшырасады. Өзбек және ұйғыр тілдеріндегі диалектілер жеке оазистер бойынша қалыптасқан (өзбек тілінде Ферғана, Ташкент, Зарафшан, Хорезм диалектілері, ұйғыр тілінде Қашғар, Жаркент, Тұрфан, Құлжа диалектілері) .

Басқа тілдердегі сияқты түркі тілдерінде де демографиялық факторлардың атқаратын қызметі аса маңызды. Тіл мамандары қазақ тілінде диалектілердің айқын болмауын көшпелі өмірге байланысты құбылыс ретінде түсіндіреді. Бұл өте орынды тұжырым ықпалымен ана тіліміздің диалектісіз. таза күйінде қалыптасқаны тарихи шындық. Өткен ғасырларда қазақтар жеті атаға дейін өзара қыз алысып, қыз беріспейтін. Сол себептен оларға құда түсу үшін алыс ауылдарға барып басқа рулармен құда-андалы болуға тура келген. Әдепте, жеті ата ауысуы үшін кемінде 250-300 жылдай уақыт керек болған.

Бой отбасылары 1000 шақырымға, орта уақытты отбасылары 500 шақырымға, ал кедей отбасылары кемінде 100 шақырымға дейінгі аймақта көлемде құда түсуге барған. Егер осы құдалық радиустар ылғи жылжып отырғанын және көшіп-қонушылар бірінің жолын бірі кесіп өтпейтінін ескерсек, көшпелілік пен алыс құда-андалық ана тілімізде диалектілердің басшауының бірден-бірі себепкері даусыз.

Бұрынғы Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың (1991 жылдың ортасындағы санақтың нәтижелері бойынша және екі жарым жылдық табиғи өсіммен қосып жасалған) .

Бұрынғы КСРО-дағы барлық түркі тілдес халықтардың ресми саны - 53 млн. 431, 3 мың 77:23.

* Соңғы санақта қырыс татарларының саны толық алынбағандықтан автор өз есептеуі бойынша олардың мүмкін болған толық санын беріп отыр. Жеке бөліндеген түркі тілдес халықтардың саны сарапшының өз бағалауымен көрсетілген. Тізімге саны өте аз, біздің елде мүлдем кездеспейтін сары ұйғырлар мен хотандықтар және Иранның шығыны мен Ауғанстанның батысында тұратын ұсақ түркі тілдес ұлыстар ғана енбей қалды.

Патшалық империяның 1897 жылғы алғашқы санағы Бұқар әміршілігі мен Хиа хандығында жүргендіктен, біз өз кестемізде өзбек, тәжік, түркімендердің санын басқа ресми деректерге сүйене беріп отырмыз. Ал қазақ, қырғыз және қарақалпақтар тұрған жерлер 1897 жылғы санақ толық қамтылды деуге болады. Әйтеседе де патша әкімшілдері жүргізген санақтарда және олардың ресми деректерінде толық көшпе халықтардың 15 % (қазақтар мен қырғыздар), жартылай көшпелі халықтардың 10 % (өзбектер мен тәжіктер) кем көрсетілгенін өз зерттеулерімізде дер кезінде байқадық. Осыны ескеріп олардың 1897 жылғы толық санын дәл есептеп шығаруға болады.

Осынлдай ғылыми түрде жасалған жүйелі толық есептер бойынша біздің елімізде 1915 жылдың аяғында аталмыш алты арыс елдің саны мына төмендегідей болып тарихи қалыптасқан: 1) қазақтар-5, 4 милион, 2) өзбектер-4, 8 миллион, 3) тәжіктер-1, 2 милион, 4) түрікмендер-950 мың, 5) қырғыздар-900 мың, 6) қарақалпақтар-175 мың. Сонда барлық алты орыс елдің толық саны осы ғасырдың басында 13 миллион 420 мыңға жетіп жазылған. Бұрынғы ресми статистикада 1939 жылға дейін жеке ұлыс ретінде өзінше есептеліп келген сарттарды және 140 мың құрама, қыпшақ, қоңыраттарды өзбектердің санына енгіздік.

1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен бастап 1945 жылы Ұлы Отан соғысы аяқталғанға дейінгі қилы тарихи кезеңдерде санымыз өсудің орнына 3, 5 миллионға едәуір кеміген. Оған ықпал мен қазан төңкерісі, азамат соғысы, басшылар қозғалысы, ашаршылық, ауа көшу, асыра сілтеушілік, саяси репрессия сияқты тарихи қиын зұлмат оқиғалар себеп болған. Олардан аймақтағы халықтардың бәрі дерлік қатты зардап шекті және оның шығы орта есеппен 1960 жылы, 45 жылдан соң ғана қалпына келді. Осындай қатты а орнын қазақтар 1971 жылы 56 жылдан соң, ал Қазақстанның өзінде 1977 жылы 62 жылдан соң, сол сияқты қарақалпақтар тек 1961 жылы 46 жылдан соң, түрікмендер 1958жылы 43 жылдан соң, қырғыздар 1957 жылы 42 жылдан соң, тәжіктер 1955 жылы 38 жылдан соң толықтыра алды, яғни зұлматтық ұлттық демография тигізген зардабын жеңіп шықты.

1. 2. Түркіхалықтардың тіл өзгеруі және тілдік жақындығы бойынша орналасуы

Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік бірлестіктердің құрылуы түркі тілдерінің орнығуы, әлемге кеңірек таралуына тікелей себептер болды. Алғашқы түркі қағанаты құрылғанда қарлұқ тілдері, Алаш Орда заманда қыпшақ тілдері, Ақсақ Темір кезеңінде шағатай тілдері гүлденіп, өркендеді. Бәлкім, қазіргі ашпсырлар мен шақсыбандар, ғағауыздар мен месхеттер, қарашайлар мен құшықтар, сонымен қатар чуваштар мен далғандар кезінде түркіленген парсы, раиан, картвель, дағыстан финоугор халықтары болуы мүмкін.

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс