Әлемдегі халықтардың өсу деңгейі
Түркілердің қоныстану аралығының ареал кеңдігін жоғарыда айтып өттік. Олардың тұтас атамекені үш жерде үзылып қалып отыр. Ол солтүстік-шығыс пен оңтүстік батыста славяндардың сұғына еніп, қоныстануынан және оңтүстікте парсы тіл дестердің ежелгі мекен-жайынан анық байқалады. Әдепте, түркітанушылар түркі тілдес елдерді төрт тіл тобына бөледі. Ал, біз олардың орналасуы және өсу жағын ескеріп, түркі тілдес халықтарды бес тіл тобына бөлдік. Осы тұрғыдан келгенінің өзінде де бұрынғы топташа бұзылмайды, керісінше түркі тілдерінің оғыз территориялық топтамасы жеке бөлініп алынады (қазіргі Түркіменстан мен Ауғаныстанның батысы және Иранның шығысы). Түркі тілдес халықтар күрделі тарихи кезеңдерде климаты халық санының өсуіне қолайлы отырықшы дәстүрі бар оңтүстік батыс бағытқа қарай қоныс аударған. Ал солтүстік-шығыстағы алғашқы шыққан жерінде климаттың қаталдығынан сол жердегі тілдерде сөйлейтіндер саны көп өсе алмаған. Салыстыра қарастырғанымызда солтүстікте алғаш қалыптасқан қарлұқ тобына қарағанда шағатай тобы жеті есе басым екендігі көрінеді. Бұл тілдің тағдырында демографиялық факторлардың күшті орын алатынын айқын білдіреді.
І. 1 Әлемдегі халықтардың өсу деңгейі
Түркілердің қоныстану аралығының ареал кеңдігін жоғарыда айтып өттік.
Олардың тұтас атамекені үш жерде үзылып қалып отыр. Ол солтүстік-шығыс пен
оңтүстік батыста славяндардың сұғына еніп, қоныстануынан және оңтүстікте
парсы тіл дестердің ежелгі мекен-жайынан анық байқалады. Әдепте,
түркітанушылар түркі тілдес елдерді төрт тіл тобына бөледі. Ал, біз олардың
орналасуы және өсу жағын ескеріп, түркі тілдес халықтарды бес тіл тобына
бөлдік. Осы тұрғыдан келгенінің өзінде де бұрынғы топташа бұзылмайды,
керісінше түркі тілдерінің оғыз территориялық топтамасы жеке бөлініп
алынады (қазіргі Түркіменстан мен Ауғаныстанның батысы және Иранның
шығысы). Түркі тілдес халықтар күрделі тарихи кезеңдерде климаты халық
санының өсуіне қолайлы отырықшы дәстүрі бар оңтүстік батыс бағытқа қарай
қоныс аударған. Ал солтүстік-шығыстағы алғашқы шыққан жерінде климаттың
қаталдығынан сол жердегі тілдерде сөйлейтіндер саны көп өсе алмаған.
Салыстыра қарастырғанымызда солтүстікте алғаш қалыптасқан қарлұқ тобына
қарағанда шағатай тобы жеті есе басым екендігі көрінеді. Бұл тілдің
тағдырында демографиялық факторлардың күшті орын алатынын айқын білдіреді.
Әлем бойынша түркі тілдес халықтардың жалпы саны. (Халықаралық статистика
бойынша 1992 жылдың ортасында жасалған есеп)
Ұлттар тізімі саны
Түріктер 57,0 млн
Өзбектер 19,8 млн
Қазақтар 16,2 млн
Ұйғырлар 10,5 млн
Татарлар 7,9 млн
Түрікмендер 7,2 млн
Қырғыздар 4,7 млн
Чуваштар 3,0 млн
Башқұрттар 1,9 млн
Қырымдықтар* 1,9 млн
Қатқайлар 1,6 млн
Қызылбастар 790 мың
Қарақалпақтар 785 мың
Якуттар (сахалар) 475 мың
Апшарлар 400 мың
Шақылбандар 390 мың
Құмықтар 320 мың
Тувалар 315 мың
Месхеттер* 250 мың
Гағауыздар 225 мың
Қарашайлар 223 мың
Кипірліктер 170 мың
Қарапапактар 155 мың
Малқарлар 105 мың
Саларлар 100 мың
Хакастар 93 мың
Ноғайлар 90 мың
Алтайлар 85 мың
Бұқар еврейлері ** 40 мың
Қаджарлар 38 мың
Ұранқайлар 30 мың
Қарадағтар 25 мың
Шорлар 20 мың
Сарыұйғырлар*** 14 мың
Долғандар 7 мың
Хотандықтар*** 5 мың
Қарайымдар 4 мың
Қырымшақтар 2 мың
Топалар 1 мың
* Қырымдықтар (қырым татарлары) мен месхеттерді (месхет түріктері) және
кипрліктерді (кипр түріктері) жеке халық ретінде татармен түрік санынан
шығарып, жеке есебін қорыттық.
** Бұқар еврейлері шағатай-өзбек тілінің бір диалектісінде
сөйлегендіктен түркі тілдес этносқа енгіздік.
*** Сарыұйғырлар мен хотандықтар жеке халықтар ретінде есептеледі,
ұйғырлар санына енген жоқ.
Жер жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың ресми саны – 135 млн. 682
мың.
Түркі халықтарының жер шары бойынша орналасуы
Рагиондар мен елдер саны
1. Шетелдік Азияда 75 млн. 306 мың
Түркияда 50 млн. 976 мың
Иранда 12 млн. 280 мың
Қытайда 9 млн. 100 мың
Ауғаныстанда 2 млн. 150 мың
Молнғолияда 500 мың
Араб елдері 300 мың
Басқа елдерде 115 мың
2. Бұрынғы Кеңес Одағында 53 млн. 431 мың
Орта Азияда 24 млн. 500 мың
Орал мен Еділ бойында 10 млн. 231 мың
Қазақстанда 8 млн. 350 мың
Кавказбен Қырымда 7 млн. 380 мың
Сібірмен Қиыр Шығыста 1 млн. 600 мың
Европалық аймақта 1 млн. 250 мың
3. Шетелдік Европада 4 млн. 500 мың
Балқаш елдерінде 2 млн. 400 мың
Солтүстік Европада 1 млн. 500 мың
Оңтүстік Европада 600 мың
4. Солтүстік Америкада 120 мың
5. Африкада 55 мың
6. Латын Америкасында 40 мың
7. Австралияда 25 мың
Әлемдегі жиынтық саны 133 млн. 482 мың
Біздің есебімізше, түұркі тілдес бес топ, қырық тіл, жүзден аса
диалектіге бөлінеді. Түркі тілдес халықтарда бұрын тіл диалектілері орынсыз
көп болатын, олар қазірде сақталып отыр.
Мәселен, татар тілінде ноғайлық, миллар, тептяр, кремен, қырым, бараба,
астрахан диалектілері ұшырасады. Өзбек және ұйғыр тілдеріндегі диалектілер
жеке оазистер бойынша қалыптасқан (өзбек тілінде Ферғана, Ташкент,
Зарафшан, Хорезм диалектілері, ұйғыр тілінде Қашғар, Жаркент, Тұрфан, Құлжа
диалектілері).
Басқа тілдердегі сияқты түркі тілдерінде де демографиялық факторлардың
атқаратын қызметі аса маңызды. Тіл мамандары қазақ тілінде диалектілердің
айқын болмауын көшпелі өмірге байланысты құбылыс ретінде түсіндіреді. Бұл
өте орынды тұжырым ықпалымен ана тіліміздің диалектісіз. таза күйінде
қалыптасқаны тарихи шындық. Өткен ғасырларда қазақтар жеті атаға дейін
өзара қыз алысып, қыз беріспейтін. Сол себептен оларға құда түсу үшін алыс
ауылдарға барып басқа рулармен құда-андалы болуға тура келген. Әдепте, жеті
ата ауысуы үшін кемінде 250-300 жылдай уақыт керек болған.
Бой отбасылары 1000 шақырымға, орта уақытты отбасылары 500 шақырымға,
ал кедей отбасылары кемінде 100 шақырымға дейінгі аймақта көлемде құда
түсуге барған. Егер осы құдалық радиустар ылғи жылжып отырғанын және көшіп-
қонушылар бірінің жолын бірі кесіп өтпейтінін ескерсек, көшпелілік пен алыс
құда-андалық ана тілімізде диалектілердің басшауының бірден-бірі себепкері
даусыз.
Бұрынғы Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың (1991 жылдың
ортасындағы санақтың нәтижелері бойынша және екі жарым жылдық табиғи
өсіммен қосып жасалған).
Халықтар тізімі Саны Бұрынғы КСРО мен шет
елдегі проценттік
қатынасы
Өзбектер 17,9 млн 90(10
Қазақтар 8,7 млн 84(16
Әзірбайжандар 7,2 млн 45(55
Татарлар 6,9 млн 93(7
Түркімендер 3,0 млн 74(26
Қырғыздар 2,8 млн 97(3
Чуваштар 1,86 млн 99(1
Башқұрттар 1,47 млн 92(8
Қырым татарлары* 500 мың 65(35
Қарақалпақтар 470 мың 99(1
Саларлар 0,8 мың 1(99
Қошқайлар 0,7 мың 1(99
Қарадағтар 0,5 мың 4(96
Қаджарлар 0,3 мың 1(99
Қызылбастар 0,2 мың 0,2(99,8
Жақсыбандар 0,1 мың 0,3(99,7
Бұрынғы КСРО-дағы барлық түркі тілдес халықтардың ресми саны – 53 млн.
431,3 мың 77(23.
* Соңғы санақта қырыс татарларының саны толық алынбағандықтан автор өз
есептеуі бойынша олардың мүмкін болған толық санын беріп отыр. Жеке
бөліндеген түркі тілдес халықтардың саны сарапшының өз бағалауымен
көрсетілген. Тізімге саны өте аз, біздің елде мүлдем кездеспейтін сары
ұйғырлар мен хотандықтар және Иранның шығыны мен Ауғанстанның батысында
тұратын ұсақ түркі тілдес ұлыстар ғана енбей қалды.
Патшалық империяның 1897 жылғы алғашқы санағы Бұқар әміршілігі мен Хиа
хандығында жүргендіктен, біз өз кестемізде өзбек, тәжік, түркімендердің
санын басқа ресми деректерге сүйене беріп отырмыз. Ал қазақ, қырғыз және
қарақалпақтар тұрған жерлер 1897 жылғы санақ толық қамтылды деуге болады.
Әйтеседе де патша әкімшілдері жүргізген санақтарда және олардың ресми
деректерінде толық көшпе халықтардың 15 % (қазақтар мен қырғыздар),
жартылай көшпелі халықтардың 10 % (өзбектер мен тәжіктер) кем көрсетілгенін
өз зерттеулерімізде дер кезінде байқадық. Осыны ескеріп олардың 1897 жылғы
толық санын дәл есептеп шығаруға болады.
Осынлдай ғылыми түрде жасалған жүйелі толық есептер бойынша біздің
елімізде 1915 жылдың аяғында аталмыш алты арыс елдің саны мына төмендегідей
болып тарихи қалыптасқан: 1) қазақтар-5,4 милион, 2) өзбектер-4,8 миллион,
3) тәжіктер-1,2 милион, 4) түрікмендер-950 мың, 5) қырғыздар-900 мың, 6)
қарақалпақтар-175 мың. Сонда барлық алты орыс елдің толық саны осы ғасырдың
басында 13 миллион 420 мыңға жетіп жазылған. Бұрынғы ресми статистикада
1939 жылға дейін жеке ұлыс ретінде өзінше есептеліп келген сарттарды және
140 мың құрама, қыпшақ, қоңыраттарды өзбектердің санына енгіздік.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен бастап 1945 жылы Ұлы Отан соғысы
аяқталғанға дейінгі қилы тарихи кезеңдерде санымыз өсудің орнына 3,5
миллионға едәуір кеміген. Оған ықпал мен қазан төңкерісі, азамат соғысы,
басшылар қозғалысы, ашаршылық, ауа көшу, асыра сілтеушілік, саяси репрессия
сияқты тарихи қиын зұлмат оқиғалар себеп болған. Олардан аймақтағы
халықтардың бәрі дерлік қатты зардап шекті және оның шығы орта есеппен 1960
жылы, 45 жылдан соң ғана қалпына келді. Осындай қатты а**** орнын қазақтар
1971 жылы 56 жылдан соң, ал Қазақстанның өзінде 1977 жылы 62 жылдан соң,
сол сияқты қарақалпақтар тек 1961 жылы 46 жылдан соң, түрікмендер 1958жылы
43 жылдан соң, қырғыздар 1957 жылы 42 жылдан соң, тәжіктер 1955 жылы 38
жылдан соң толықтыра алды, яғни зұлматтық ұлттық демография тигізген
зардабын жеңіп шықты.
1.2. Түркіхалықтардың тіл өзгеруі және тілдік жақындығы бойынша орналасуы
Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік бірлестіктердің құрылуы түркі
тілдерінің орнығуы, әлемге кеңірек таралуына тікелей себептер болды.
Алғашқы түркі қағанаты құрылғанда қарлұқ тілдері, Алаш Орда заманда қыпшақ
тілдері, Ақсақ Темір кезеңінде шағатай тілдері гүлденіп, өркендеді. Бәлкім,
қазіргі ашпсырлар мен шақсыбандар, ғағауыздар мен месхеттер, қарашайлар мен
құшықтар, сонымен қатар чуваштар мен далғандар кезінде түркіленген парсы,
раиан, картвель, дағыстан финоугор халықтары болуы мүмкін.
Қалай десек те, көшпелі өмір шарықтаған орта ғасырлар заманында
түркілену процесінің тез жүргені кезеңде түркі тілдерінің монғол, тунгус-
шаньчжур, финно-угор, тіпті парсы тілдері де біршама ығыстырғаны шындық.
Ал, кейінгі ислам діні тараған кезеңде араб тілі түркі тілдерін қатты
ығыстырып әлемдік маңызын әлсіретіп тастады. Кезінде түркілердің мейлінше
кең жайылғанын қазіргі түркі тілдес халықтардың әр түрлі нәсілдерге
жататындығы да айқын дәлелдейді. Өйткені адамның нәсілдік белгілері тілдік
ерекшеліктерден де бұрынырақ пайда болған. Сібірдегі түркі тілділер таза
монғол пішіндестер, Еділ бойы түркілері аралас орал нәсіліне, Орта Азия –
аралас тұратындықтан нәсілге, Кіші Азия аралас кавказдық нәсілге, ал
ғағауыздар болса таза европалық нәсілге жатаныны белгілі. Біздің
пайымдауымыз бойынша, ежелгі көшпелі түркілер қауымы, қазіргі қазақ
даласына қалыптасып, Оңтүстік Сібір нәсілі негізінде қолдана, сол жерден
солтүстіккпен оңтүстікке, батыспен шығысқа қарай, өзге нәсілдермен
араласып, жоғарыда аталған басқа аралас түрлер құраған. Сол себептен қазақ
пен қырғыз, ноғай мен қарақалпақта ежелгі түркі тілі барынша таза қалпында
сақталған.
Түркі халықтары демографиясын зерттегенімізде, олардың тілі мен
мәдениеті және орналасуы жағынан бір-біріне өте жақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Түркілердің қоныстану аралығының ареал кеңдігін жоғарыда айтып өттік.
Олардың тұтас атамекені үш жерде үзылып қалып отыр. Ол солтүстік-шығыс пен
оңтүстік батыста славяндардың сұғына еніп, қоныстануынан және оңтүстікте
парсы тіл дестердің ежелгі мекен-жайынан анық байқалады. Әдепте,
түркітанушылар түркі тілдес елдерді төрт тіл тобына бөледі. Ал, біз олардың
орналасуы және өсу жағын ескеріп, түркі тілдес халықтарды бес тіл тобына
бөлдік. Осы тұрғыдан келгенінің өзінде де бұрынғы топташа бұзылмайды,
керісінше түркі тілдерінің оғыз территориялық топтамасы жеке бөлініп
алынады (қазіргі Түркіменстан мен Ауғаныстанның батысы және Иранның
шығысы). Түркі тілдес халықтар күрделі тарихи кезеңдерде климаты халық
санының өсуіне қолайлы отырықшы дәстүрі бар оңтүстік батыс бағытқа қарай
қоныс аударған. Ал солтүстік-шығыстағы алғашқы шыққан жерінде климаттың
қаталдығынан сол жердегі тілдерде сөйлейтіндер саны көп өсе алмаған.
Салыстыра қарастырғанымызда солтүстікте алғаш қалыптасқан қарлұқ тобына
қарағанда шағатай тобы жеті есе басым екендігі көрінеді. Бұл тілдің
тағдырында демографиялық факторлардың күшті орын алатынын айқын білдіреді.
Әлем бойынша түркі тілдес халықтардың жалпы саны. (Халықаралық статистика
бойынша 1992 жылдың ортасында жасалған есеп)
Ұлттар тізімі саны
Түріктер 57,0 млн
Өзбектер 19,8 млн
Қазақтар 16,2 млн
Ұйғырлар 10,5 млн
Татарлар 7,9 млн
Түрікмендер 7,2 млн
Қырғыздар 4,7 млн
Чуваштар 3,0 млн
Башқұрттар 1,9 млн
Қырымдықтар* 1,9 млн
Қатқайлар 1,6 млн
Қызылбастар 790 мың
Қарақалпақтар 785 мың
Якуттар (сахалар) 475 мың
Апшарлар 400 мың
Шақылбандар 390 мың
Құмықтар 320 мың
Тувалар 315 мың
Месхеттер* 250 мың
Гағауыздар 225 мың
Қарашайлар 223 мың
Кипірліктер 170 мың
Қарапапактар 155 мың
Малқарлар 105 мың
Саларлар 100 мың
Хакастар 93 мың
Ноғайлар 90 мың
Алтайлар 85 мың
Бұқар еврейлері ** 40 мың
Қаджарлар 38 мың
Ұранқайлар 30 мың
Қарадағтар 25 мың
Шорлар 20 мың
Сарыұйғырлар*** 14 мың
Долғандар 7 мың
Хотандықтар*** 5 мың
Қарайымдар 4 мың
Қырымшақтар 2 мың
Топалар 1 мың
* Қырымдықтар (қырым татарлары) мен месхеттерді (месхет түріктері) және
кипрліктерді (кипр түріктері) жеке халық ретінде татармен түрік санынан
шығарып, жеке есебін қорыттық.
** Бұқар еврейлері шағатай-өзбек тілінің бір диалектісінде
сөйлегендіктен түркі тілдес этносқа енгіздік.
*** Сарыұйғырлар мен хотандықтар жеке халықтар ретінде есептеледі,
ұйғырлар санына енген жоқ.
Жер жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың ресми саны – 135 млн. 682
мың.
Түркі халықтарының жер шары бойынша орналасуы
Рагиондар мен елдер саны
1. Шетелдік Азияда 75 млн. 306 мың
Түркияда 50 млн. 976 мың
Иранда 12 млн. 280 мың
Қытайда 9 млн. 100 мың
Ауғаныстанда 2 млн. 150 мың
Молнғолияда 500 мың
Араб елдері 300 мың
Басқа елдерде 115 мың
2. Бұрынғы Кеңес Одағында 53 млн. 431 мың
Орта Азияда 24 млн. 500 мың
Орал мен Еділ бойында 10 млн. 231 мың
Қазақстанда 8 млн. 350 мың
Кавказбен Қырымда 7 млн. 380 мың
Сібірмен Қиыр Шығыста 1 млн. 600 мың
Европалық аймақта 1 млн. 250 мың
3. Шетелдік Европада 4 млн. 500 мың
Балқаш елдерінде 2 млн. 400 мың
Солтүстік Европада 1 млн. 500 мың
Оңтүстік Европада 600 мың
4. Солтүстік Америкада 120 мың
5. Африкада 55 мың
6. Латын Америкасында 40 мың
7. Австралияда 25 мың
Әлемдегі жиынтық саны 133 млн. 482 мың
Біздің есебімізше, түұркі тілдес бес топ, қырық тіл, жүзден аса
диалектіге бөлінеді. Түркі тілдес халықтарда бұрын тіл диалектілері орынсыз
көп болатын, олар қазірде сақталып отыр.
Мәселен, татар тілінде ноғайлық, миллар, тептяр, кремен, қырым, бараба,
астрахан диалектілері ұшырасады. Өзбек және ұйғыр тілдеріндегі диалектілер
жеке оазистер бойынша қалыптасқан (өзбек тілінде Ферғана, Ташкент,
Зарафшан, Хорезм диалектілері, ұйғыр тілінде Қашғар, Жаркент, Тұрфан, Құлжа
диалектілері).
Басқа тілдердегі сияқты түркі тілдерінде де демографиялық факторлардың
атқаратын қызметі аса маңызды. Тіл мамандары қазақ тілінде диалектілердің
айқын болмауын көшпелі өмірге байланысты құбылыс ретінде түсіндіреді. Бұл
өте орынды тұжырым ықпалымен ана тіліміздің диалектісіз. таза күйінде
қалыптасқаны тарихи шындық. Өткен ғасырларда қазақтар жеті атаға дейін
өзара қыз алысып, қыз беріспейтін. Сол себептен оларға құда түсу үшін алыс
ауылдарға барып басқа рулармен құда-андалы болуға тура келген. Әдепте, жеті
ата ауысуы үшін кемінде 250-300 жылдай уақыт керек болған.
Бой отбасылары 1000 шақырымға, орта уақытты отбасылары 500 шақырымға,
ал кедей отбасылары кемінде 100 шақырымға дейінгі аймақта көлемде құда
түсуге барған. Егер осы құдалық радиустар ылғи жылжып отырғанын және көшіп-
қонушылар бірінің жолын бірі кесіп өтпейтінін ескерсек, көшпелілік пен алыс
құда-андалық ана тілімізде диалектілердің басшауының бірден-бірі себепкері
даусыз.
Бұрынғы Кеңес Одағындағы түркі тілдес халықтардың (1991 жылдың
ортасындағы санақтың нәтижелері бойынша және екі жарым жылдық табиғи
өсіммен қосып жасалған).
Халықтар тізімі Саны Бұрынғы КСРО мен шет
елдегі проценттік
қатынасы
Өзбектер 17,9 млн 90(10
Қазақтар 8,7 млн 84(16
Әзірбайжандар 7,2 млн 45(55
Татарлар 6,9 млн 93(7
Түркімендер 3,0 млн 74(26
Қырғыздар 2,8 млн 97(3
Чуваштар 1,86 млн 99(1
Башқұрттар 1,47 млн 92(8
Қырым татарлары* 500 мың 65(35
Қарақалпақтар 470 мың 99(1
Саларлар 0,8 мың 1(99
Қошқайлар 0,7 мың 1(99
Қарадағтар 0,5 мың 4(96
Қаджарлар 0,3 мың 1(99
Қызылбастар 0,2 мың 0,2(99,8
Жақсыбандар 0,1 мың 0,3(99,7
Бұрынғы КСРО-дағы барлық түркі тілдес халықтардың ресми саны – 53 млн.
431,3 мың 77(23.
* Соңғы санақта қырыс татарларының саны толық алынбағандықтан автор өз
есептеуі бойынша олардың мүмкін болған толық санын беріп отыр. Жеке
бөліндеген түркі тілдес халықтардың саны сарапшының өз бағалауымен
көрсетілген. Тізімге саны өте аз, біздің елде мүлдем кездеспейтін сары
ұйғырлар мен хотандықтар және Иранның шығыны мен Ауғанстанның батысында
тұратын ұсақ түркі тілдес ұлыстар ғана енбей қалды.
Патшалық империяның 1897 жылғы алғашқы санағы Бұқар әміршілігі мен Хиа
хандығында жүргендіктен, біз өз кестемізде өзбек, тәжік, түркімендердің
санын басқа ресми деректерге сүйене беріп отырмыз. Ал қазақ, қырғыз және
қарақалпақтар тұрған жерлер 1897 жылғы санақ толық қамтылды деуге болады.
Әйтеседе де патша әкімшілдері жүргізген санақтарда және олардың ресми
деректерінде толық көшпе халықтардың 15 % (қазақтар мен қырғыздар),
жартылай көшпелі халықтардың 10 % (өзбектер мен тәжіктер) кем көрсетілгенін
өз зерттеулерімізде дер кезінде байқадық. Осыны ескеріп олардың 1897 жылғы
толық санын дәл есептеп шығаруға болады.
Осынлдай ғылыми түрде жасалған жүйелі толық есептер бойынша біздің
елімізде 1915 жылдың аяғында аталмыш алты арыс елдің саны мына төмендегідей
болып тарихи қалыптасқан: 1) қазақтар-5,4 милион, 2) өзбектер-4,8 миллион,
3) тәжіктер-1,2 милион, 4) түрікмендер-950 мың, 5) қырғыздар-900 мың, 6)
қарақалпақтар-175 мың. Сонда барлық алты орыс елдің толық саны осы ғасырдың
басында 13 миллион 420 мыңға жетіп жазылған. Бұрынғы ресми статистикада
1939 жылға дейін жеке ұлыс ретінде өзінше есептеліп келген сарттарды және
140 мың құрама, қыпшақ, қоңыраттарды өзбектердің санына енгіздік.
1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілістен бастап 1945 жылы Ұлы Отан соғысы
аяқталғанға дейінгі қилы тарихи кезеңдерде санымыз өсудің орнына 3,5
миллионға едәуір кеміген. Оған ықпал мен қазан төңкерісі, азамат соғысы,
басшылар қозғалысы, ашаршылық, ауа көшу, асыра сілтеушілік, саяси репрессия
сияқты тарихи қиын зұлмат оқиғалар себеп болған. Олардан аймақтағы
халықтардың бәрі дерлік қатты зардап шекті және оның шығы орта есеппен 1960
жылы, 45 жылдан соң ғана қалпына келді. Осындай қатты а**** орнын қазақтар
1971 жылы 56 жылдан соң, ал Қазақстанның өзінде 1977 жылы 62 жылдан соң,
сол сияқты қарақалпақтар тек 1961 жылы 46 жылдан соң, түрікмендер 1958жылы
43 жылдан соң, қырғыздар 1957 жылы 42 жылдан соң, тәжіктер 1955 жылы 38
жылдан соң толықтыра алды, яғни зұлматтық ұлттық демография тигізген
зардабын жеңіп шықты.
1.2. Түркіхалықтардың тіл өзгеруі және тілдік жақындығы бойынша орналасуы
Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік бірлестіктердің құрылуы түркі
тілдерінің орнығуы, әлемге кеңірек таралуына тікелей себептер болды.
Алғашқы түркі қағанаты құрылғанда қарлұқ тілдері, Алаш Орда заманда қыпшақ
тілдері, Ақсақ Темір кезеңінде шағатай тілдері гүлденіп, өркендеді. Бәлкім,
қазіргі ашпсырлар мен шақсыбандар, ғағауыздар мен месхеттер, қарашайлар мен
құшықтар, сонымен қатар чуваштар мен далғандар кезінде түркіленген парсы,
раиан, картвель, дағыстан финоугор халықтары болуы мүмкін.
Қалай десек те, көшпелі өмір шарықтаған орта ғасырлар заманында
түркілену процесінің тез жүргені кезеңде түркі тілдерінің монғол, тунгус-
шаньчжур, финно-угор, тіпті парсы тілдері де біршама ығыстырғаны шындық.
Ал, кейінгі ислам діні тараған кезеңде араб тілі түркі тілдерін қатты
ығыстырып әлемдік маңызын әлсіретіп тастады. Кезінде түркілердің мейлінше
кең жайылғанын қазіргі түркі тілдес халықтардың әр түрлі нәсілдерге
жататындығы да айқын дәлелдейді. Өйткені адамның нәсілдік белгілері тілдік
ерекшеліктерден де бұрынырақ пайда болған. Сібірдегі түркі тілділер таза
монғол пішіндестер, Еділ бойы түркілері аралас орал нәсіліне, Орта Азия –
аралас тұратындықтан нәсілге, Кіші Азия аралас кавказдық нәсілге, ал
ғағауыздар болса таза европалық нәсілге жатаныны белгілі. Біздің
пайымдауымыз бойынша, ежелгі көшпелі түркілер қауымы, қазіргі қазақ
даласына қалыптасып, Оңтүстік Сібір нәсілі негізінде қолдана, сол жерден
солтүстіккпен оңтүстікке, батыспен шығысқа қарай, өзге нәсілдермен
араласып, жоғарыда аталған басқа аралас түрлер құраған. Сол себептен қазақ
пен қырғыз, ноғай мен қарақалпақта ежелгі түркі тілі барынша таза қалпында
сақталған.
Түркі халықтары демографиясын зерттегенімізде, олардың тілі мен
мәдениеті және орналасуы жағынан бір-біріне өте жақын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz