ХIX ғасырдың жартысы мен ХХ басында Қазақстан жеріндегі кәсіпкерліктің дамуы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 24 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе

ХІХ ғасырдың ортасы - Қазақ жеріне капиталистік қатынастардың тарала бастауының көріністері айқын байқалды: отырықшы мал шарушылығы мен егіншіліктің дамуы, жеке меншік жердің гүлденуі кең таралуы, жылқы санының азайып ірі қара малдың көбеюі. ХІХ ғасырдың 60 жылдарынан ресейлік кәсіпкерлер қаражаттарын қазба байлықтары мол қазақ аймақтарында өндіріс орындарын салуға жұмсалды. Тұтас алғанда, Қазақстан өнеркәсібіне кәсіпорындар жағдайының әлсіздігі, шығарылатын өнім сапасының төмендігі, жұмысшылардың техникалық біліктілігінің жеткіліксіздігі, білімді инженер- техник мамандардың мүлде болмауы тән еді. Бұл оның 1887 жыл Екатеринбургте өткен Сібір- Урал ғылыми- техникалық көрмеге қатысуға кедергі жасады. \1\

Бірақ өнеркәсіптің сол бір болмашы көрінетін деңгейі, оның техникамен біршама төмен жарақаттандырылуының өзі дегенмен де өлкенің полиэтникалық халқының экономикалық әл- ауқатында өте маңызды жағдай болып шықты, оны шаруашылық жүргізудің капиталистік жүйесіне тартты.

Қазақ өлкесінің бірте- бірте капиталистік қатынастар өрісіне тартылуы халықтың экономикалық өміріне, атап айтқанда сауданың нысаны мен мазмұнына аз өзгеріс енгізген жоқ. Ішкі сауда екі нысанда: айырбас және ақша арқылы жүзеге асырылды. Ең соңғысын көбінесе бүклі өлкені жайлап орналасқан орыс- украин шаруа тұрғындары және қазақ станциялары жүргізсе, айырбасты көбінесе көшпелілер жүргізді.

Қазақстанның Орта Азиямен сауда байланыстарының мың жылдық тарихы бар. В. В. Бартольд: « Для культурных областей Средней Азии торговля с кочевниками- турками всегда имела большое экономическое значение . . . » - деп жазды. \1\ Қазақстан мен Орта Азияны байланыстырған тек оның территориясының жақындығы ғана емес, этно- мәдени, тарихи дәстүрлері мен экономикасының ұқсас тұстарының көп болуы.

1. Мадунов С. История казахско- узбекских отношений в ХІХ -начале ХХвв. - Туркестан, 1992 год.

І. ХІХ ғасырдың жартысы мен ХХ басында Қазақстан жеріндегі Кәсіпкерліктің дамуы

ХІХ ғасырдың екінші жартысында ХХ ғасырдың басында қазақ қоғамдық өмірінде ұлттық буржуазия тобы қалыптаса бастады. Бұл топтар қоғамның кәсіпшілік негізін қалады. Белгілі тарихшы Е. Бекмаханов былай деп жазған «ХІХ ғ ортасында товарлы капиталистік қатынастарының қазақ қоғамына енуіне байланысты қоғамның әлеуметтік жүйесінде күрделі өзгерістер болды. Қазақтың кейбір бай феодалдары капиталистік қатынасқа тез арада ілесіп кетті. Байлардың жаңадан құрылған жалдамалы еңбек, ауылшаруашылық машиналары кеңінен қолдана бастады» - деп жазады, өзінің «ХІХ ғ екінші жартысындағы және ХХ ғ басындағы байлар шаруашылығы және оның ерекшеліктері» деген еңбегінде \1\. Жаңа бай элементтер тобы өз шаруашылығының рынок сұранысына байланысты құра білді. Патша үкіметінің Қазақстандағы отаршыл экспансиясы оның әлеуметтік экономикалық өмірдегі табиғи ішкі қатынастарды толығымен өзгертті десе болады. Сонымен қатар олар қоғамның дамуына рыноктық қатынасты енгізу арқасында кәсіпкерлік топтардың қалыптасуына ықпал еттті. Ол жөнінде орыстың зерттеушілері Румянцев П. П. өзінің «Современный экономический строй» деген еңбегінде, Галуза П. Г. өзінің «Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне Казахстана в начале ХХ века » - деген еңбегінде, қазақ қоғамындағы кәсіпкерліктің дамуы жөнінде ашып көрсеткен. Галузо былай дейді

« Қазақтың жаңа байлар тобы жәрмеңкеде сатылатын малдың иесі ғана емес, сонымен қатар олар жердің де иесі» - деп көрсеткен. \2\ Олар ауылшарушылығының товарларын рынокқа шығарып қана қоймай, капитал қорында жинағанын көрсетеді. Қазақ шаруашылығын рыноктық қатынасқа тарту оңайлыққа соққан жоқ. Қазақстанның көптеген аудандарының тұрғындары әлеуметтік немесе психологиялық жағынан капиталистік қатынасты түсінуге және қабылдауға дайын емес еді. Олар малдың жаңа тұқымдарын көбейтуге және ауылшаруашылығының жаңа технологиясын меңгеруге көп көңіл бөлмеді. Орыс көпестері ауыл тұрғындарынан арзан бағаға мал және мал өнімдерін сатып алып немесе айырбастап отырды. Кейбір қазақ байлары алыпсатарлықпен айналыса бастады. 1822 жылғы реформадан кейін сауда қатынасы тез дами бастады. ХІХ ғ 90 жылдары ХХ ғ 90 жылдары Павлодар, Атбасар, Қостанай, Көкшетау, Ақтөбе уездерінде мал, мал өнімдерін сатумен айналысатын 640 қазақ көпестері қалыптасты. Олардың қатарында Петропавл саудагері Бектұрған Қарағановтың жылдық сауда айналымы 150 сомды құрайды. Қазақтың ірі көпесі Жейінқұловтың жылдық айналымы 500 сомды құрайды, ал Ибрагимов деген көпес астық ұнын, нан сатумен айналысты, Құрабаев деген саудагер киіз, киіз өнімдерін сатқан. Сонымен қатар саудагерлер маклерлік алыпсатарлар, приказщиктер ұстаған делдалдықпен айналысқан. 1898 жылы Көкшетау уезінде 62 приказщик қазақтар болып табылды. \3\ Байлардың шаруашылығын зерттеу нәтижесінде 1849 жылы Ақтөбе, Павлодар уездерінде алыпсатарлар тіркелген. ХІХ ғ қазақ саудагерлердің қатарында түрлі саудамен айналысатын саудагерлер қалыптаса бастағанын көрсетеді. Мысалы Павлодар уезінің Тереңкөл болысының 5- ші ауылында тұратын Ж. Бейітов 20 жылдар бойы түрлі сауда операцияларын жүргізгені жөнінде мәлімдейді. Оған кәсіпкерлік қызмет жөнінде дәлел болатын Павлодар қаласында сақталған тастан қаланған дүкен бола алады. Архив документтерінде сақталған Ақмола уезінің кәсіпкер саудагерлері Осман Ибелгибаев, Тұрсын Тайшынов, Ж. Тексылықов және тағы басқа кейбір қазақ кәсіпкерлері орыс отаршыларынан жерді жалға алып, оны үлестіктерге бөліп, жалға беріп отырған. Кейбір ұлттың буржуазия өкілдері өз капиталдарын фабрика, зауыт өндірісіне салып отырған.

Қазақтар негізгі ішкі рынокқа: мал, мал өнімдерін, тері, жүн, тері, киіз, арқан, қап және тағы басқа бұйымдар шығара бастады. Қалада тұрған қазақтар өз бұйымдарын ақшаға, ал шалғай ауылдарында тұратын ауыл тұрғындары өз өнімдерін орыс көпестеріне айырбасқа берген. ХІХ ғ аяғы ХХ ғ басы жәрмеңке саны тез өсе бастады. 1885 Нарын өзені бойында Нарын- Сергиополь жәрмеңкесі ашылады. 1893 жылы Жаркент уезінде ең ірі Қарқара жәрмеңкесі жұмыс істей бастады. Жетісу өлкесінде Қапал уезінде Бектұрған жәрмеңкесі ашылды. 1894 жылы Верный, Қапал, Лепсі, Жаркент сауда орталықтарында сауда- өнеркәсіп айналымынан түскен ақша 9 млн. сомды құрады. Жетісу көпестерінің беделі жылдан- жылға өсе бастайды. Халықаралық сауда байланысында Ресей және Қытаймен байланыстары жандана түседі. Верный уезінің кәсіпкерлері өз өнімдерін сыртқы саудаға шығарып, көп пайда табады. Олардың қатарында Ф. А. Пестов, Н. А. Пугалов, А. Мальков, П. Абдрахманов, В. Ф. Калпаков және тағы басқалары болған. 1867 жылы Россияда крепостниктік правоның жойылуы елде капитализмнің дамуын жеделдетті. Қазақстанның шикізат көзі және өнеркәсіп товарларын өткізетін рынок ретінде ролі күшейді. 1867- 1868 жылдары Қазақстанда әкімшілік басқару жұмыстарына байланысты жұмыстар жүргізілді. Патша үкіметінің ұлтшыл- отарлық саясатына қарамастан Қазақстанда жүзеге асқан реформалар өлкенің жалпы россиялық деңгеиіне көтерілуіне жағдайлар жасады, капиталистік қатынастар процесінің орнауын жеделдетті. Қазақстанда шыт, жібек, былғары, металл бұйымдары әкелінді,

Бекмаханов Е. Б. «ХІХ ғ екінші жартысындағы және ХХ ғ басындағы Қазақстандағы байлардың шаруашылығы және оның ерекшеліктері» М., 1961. 434с. - 338-346.
Галузо П. Г. Социальные отношение в казахском ауле и переселенческой деревне Казахстана в начале ХХ века. \Казахстан в канун Октября. Под ред. проф. П. Г. Галузо. А-А. 1968. 284с. -с. 25-148. \
Сулейменов Б. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ - начале ХХ в.

ал Қазақстаннан Россия рыногына миллиондаған мал айдалды, мал өнімдері, астық тасылды. Мал шаруашылығы мен егін шаруашылығы өнімдерінің құны артып, натуралдық шаруашылық ыдырай бастады. Сауданың жаңа түрі - жәрмеңкелік сауда пайда болды. Ірі жәрмеңкелердің жылдық товар айналымы 1 млн. сомға жетті. Қырдағы аудандарда тасымалды сауда дамыды. Өсімқорлық тарады. 1870-1890 жылы саудада несиеге берудің капиталистік түрлері қалыптасты. Банктер құрылды. Сауда- өнеркәсіп орталықтары ретінде қалалардың ролі артты. Қала халқының саны қоныс аударушылар есебінен өсті. Қазақтар негізінен оңтүстік жақта тұрды. Қалаларда ауылшарушылық өнімдерін өңдейтін ұсақ өнеркәсіп орындары басым болды: тамақ, тері илейтін, механикалық шеберханалар пайда болды. Кен өндіретін жаңа кәсіпшіліктер саны өсті. Тек Ақмола облысының Қарқаралы уезінде 249 рудник болды. Қарағандыда көмір шахталары, Риддерде рудниктер салына бастады. Тұз өнеркәсібі, Каспидің балық шаруашылығы кәсіпшілігі капиталистік сипат ала бастады. 1874- 1876 жылдары Орынбор теміржолы салынды. 90 жылдары Сібір темір жол магистралінің Ақмола облысы арқылы өтетін бір бөлігі іске қосылды. Темір жол салу товар айналымының артуына, Орталық Россиямен байланыстың артуына, транзит сауда көлемінің артуына ықпал етті.

Патриархалдық томаға- тұйықтықтың күйреуі, натуралды шаруашылықтың ыдырауы, товар- ақша қатынастарының таралуы, сауда мен астыққа деген қажеттіліктің артуы отырықшылыққа және егіншілікке көшуді тездетті. 1889 жылы Жетісуда егінші қазақтар шамамен 10 млн. пұт астық өндірді. Ақтөбе және Қостанай уездерінде 9 млн. пұт астық жиналды.

Капиталистік қатынастардың Қазақстанға енуі маңызыды жеміс патриархалдық- феодалдық ыдырау прцесінің жеделдеуі, тапқа жіктелу және ауылдағы таптық күрестің өсуі болды. Жерден және малдан айырылған қазақ кедейлері ауылдан мүлдем қол үзбесе де, кәсіп іздеп қалаларға кетті. ХІХ ғ аяқ шенінде жұмысшы табы, оның ішінде Россия жұмысшы табының бір бөлігі ретінде ұлттық жұмысшы табы қалыптаса бастады. Әсіресе, кен және тұз өнеркәсібінде істейтін жұмысшылар саны өсті. 1855 жылы мұнда 1353 жұмысшы болса, 1900 жылы 11225- ке жетті. Өлкенің өнеркәсіп орталықтарында орыс, қазақтар бірігіп еңбек етті.

Ауыл өмірінің барлық салаларына капитализмнің енуі туғызған дағдыдан тыс тұрмыс жағдайлары номадтарды табиғи- географиялық жағдайларды ескере отырып, шөп шабумен, аң аулаумен, бақша егумен айналысуға итермеледі.

Едәуір көп шапқан қазақтар оны пайда келтіре отырып, Орынбор, Петропавл табыншыларына сатты, капуста, картоп өсірді. Пеовскіде жергілікті халық капуста егіп, оны орыс тұрғындарына сатып пайда тапты: 1 пұт картоп 20-40 тиын тұрды. 1888 жылдан бастап Семей облысының оңтүстік уездерінде құнарлы топырағы бақша егуге жалпы қолайлы жерлерде қазақтар қоныстанушылардың ықпалымен қарбыз, қауын өсіре

бастады: Өскемен уезінде- 5449, Семейде- 3054, Павлодарда-2030, Зайсанда- 180, облыс бойынша -10733 дана қауын- қарбыз өсірді. Оңтүстік аймақтарда бақша шаруашылығы ескі дәстүрдің жалғасы ретінде жер- жерде өріс алды.

Кәсіпшіліктің жергілікті түрлерінің арасында аң аулаудың өскенін атау керек, атап айтқанда, оны жәрмеңкелерде сатылған аң терілерінің санына қарап аңғаруға болады.

Жүн, тоң май, қыл және тағы басқалары сияқты мал өнімдерінің мейлінше мол болуы, сондай- ақ осы шикізаттың өңделген түрі, мысалы, киіз, шекпен, қыл арқандарға деген қажеттілік ауылдарда үй кәсіпшілігінің дамуын ынталандырды, олардың бұйымдары да жәрмеңкелерде сатылды.

Оңтүстік аудандарда сапалы жүндерден дағдылы төбесі шошақ, маңдайында күнқағары бар, көшпеліні оңтүстіктегі аптап ыстықтан қорғайтын жазғы киімдердің сөзсіз бір бөлігі болып табылатын айыр ақ қалпақтар дайындалды.

Өнеркәсіптің дамуы, қалалардың кең- байтақ өлкелердің экономикалық өмірі орталықтарына айналуы, акционерлік қоғамның құрылуы және шаруашылық жүйесіндегі басқа да өзгерістер банк мекемелерінің желісінің кеңеюін көп жағынан тездетіп, экономиканың дамуындағы негізгі сатып алу- сату құралы ретінде ақшаның рөлін ұлғайтты.

1871 жылы Қазақстанда ашылған алғашқы банктердің бірі Петропавлдағы негізгі капиталы 40 мың сомды құрайтын қалалық қоғамдық банк болатын. Ал 1875 жылы Ташкентте Мемлекеттік банк бөлімшесінің құрылуы құрамына Жетісу облысына кірген бүкіл Түркістан генерал- губернаторлығы үшін елеулі оқиға болды. Мемлекеттік банктің мұндай бөлімшелері Қазақстанның сауда орталықтарымен қалыптасып келе жатқан өнеркәсіп орталықтарында: Оралда, Петропавлда, Семейде, Верныйда жұмыс істеді. Қазақстанда Ресейдің ірі экономикалық аудандарымен қосқан жаңа темір жол желілерінің іске қосылуы Қазақстанда империяның ірі банк мекемелерінің жаңа бөлімдерін немесе бөлімшелерін ашу үшін қолайлы негіз жасады. Ресейдің ең әйгілі 9 банкісінен Қазақстан қалаларында өз бөлімшелерін ең алдымен Дала өлкесінде ашқан Сібір сауда банкі болды: бұл банктің 57 бөлімшесінің 6 бөлімі, яғни 12, 3 пайызы Қазақстанда: 1894 жылы- Омбыда, 1898 жылы- Семейде, ал ХХ ғ. басында- Ақмола, Верный, Қостанайда, Павлодарда жұмыс істеді.

Банктердің болмашы желісінің өзінің пайда болуы бірқатар ерекшеліктері бар және қазақ- қырғыз кассалары арқылы жүзеге асырылған, өлкеде ХІХ ғ 70 жылдарында қолданылған ұсақ кредиттің біртіедеп таралуын жеделдетті. Олар далалық облыстардың байырғы халқына көкейтесті шаруашылық және отбасылық қажеттерін қанағаттандыру үшін қаражат беруді мақсат еттті. Банк ісінің жай- күйі, оларда капиталдың көбеюі Қазақстан тұрғындарының арасында ақша жүйесінің таралуына, оның баспа- бас айырбастауды ығыстырып шығарып тастауына тікелей тәуелді болды.

Егер капиталистік сауда әдістері бәрінен бұрын қамтыған солтүстік- батыс және шығыс аудандарда көшпелілердің ақша белгілерінің мәнін, құнын ұғынуы тез қарқынмен жүрсе, империяның құрамына кейініректе енген оңтүстік аудандарда бүкіл құбылыс едәуір кейіннен орныға бастады. Профессор Смирновтың пікірі бойынша, нақты ақшаның енгізілуі және жаңа жүйе бойынша есеп айырысу аймақ жаулап алынғаннан кейін ене бастаған және Оңтүстік Қазақстанда жергілікті ақша теңге Қоқанның теңгелерімен еркін айналыста жүрген. Көшпелілерде ақша қаражатының болуы олар үшін қала банктерімен іскерлік байланыс орнатуға, өсімқорлармен тығыз кредит- ақша байланыстарын жасауға, жергілікті банктерде есепшоттар ашуға, біртіндеп рыноктық қатынастарға тартылуға, қалаларда жылжымайтын мүлік сатып алуға кең мүмкіндіктер ашты. «Бұрынғы кезде, жергілікті халықта, 4-5 мың сомы бар адам ең бай адам деп саналған, қазіргі уақытта мұндай байларды қалалар ғана емес, қыстақтарда да кездестіруге болады, ал қалаларда 300 мың сом нақты капиталы бар байлар кездеседі», - байып алған көшпелілер қатарына шыққан жаңа әлеуметтік топтың өмірін «Туркестанские ведомости» газеті осылайша сипаттайды.