Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін активтерді қарастыру факторларды талдау
Жоспар
I Тарау. Бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері
1.1 Баланстық теңдік қалыптастыру және баланс құру негіздері
1.2 Бухгалтерлік баланс элементтерін тану және терминалогиялық тәртіп
1.3 Баланс көрсеткіштеріне сай өтеушілік пен өтімділікті талдау негіздері
II Тарау. Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін активтерді қарастыру факторларды талдау
2.1 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
2.2 «Ақмай» АҚ.ның міндеттемелері мен капиталын талдау
2.3 «Ақмай» АҚ.ның төлем және несие қабілеттілігін талдау
I Тарау. Бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері
1.1 Баланстық теңдік қалыптастыру және баланс құру негіздері
1.2 Бухгалтерлік баланс элементтерін тану және терминалогиялық тәртіп
1.3 Баланс көрсеткіштеріне сай өтеушілік пен өтімділікті талдау негіздері
II Тарау. Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін активтерді қарастыру факторларды талдау
2.1 Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының динамикасын талдау
2.2 «Ақмай» АҚ.ның міндеттемелері мен капиталын талдау
2.3 «Ақмай» АҚ.ның төлем және несие қабілеттілігін талдау
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастар заңдылығының экономикалық өмірге енуі мен меншікті кәсіпорындардың көбеюі, бизнес пен кәсіпкерліктің дамуы басқару жүйесінің демократиялық жолдармен реттелуіне байланысты, бұған қосымша Батыс идеологиясы мен ұсыныстары бухгалтерлік есеп бағытындағы консервативтік ескі жүйені қойды. Бухгалтерлік есеп-бұдан туындайтын қаржылық қорытынды есептің нарықтық қатынастар жағдайындағы тиімділігіне кәсіпкерлер, бизнесмендер, меншік иелері және кәсіпорындардағы басшылардың көзі жетті. Еліміздегі бизнесті дамыту, қаржылық қатынастардың теория және қолданбалы негізін білу құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу, тиімді шешім қабылдау, бухгалтерлік есепті жетілдіру ерекше орын алады.
«Қазақстан-2030» стратегиясында анықталған мақсаттарға жету үшін экономиканың тұрақты және қарқынды өсуі қажет. Отандық экономистердің есебі бойынша Қазақстан-2030 индустриалды дамыған елдердің қатарына қосылу үшін экономикалық дамудың жоғарғы деңгейін ұстап отыруымыз керек. Сондықтан Қазақстан экономикасының дамуы экономикалық реформаларды тездетудің жаңа жолдарын іздеуді талап етеді.
Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікті дамытуға экономикалық қарымы мол басым салаларды таңдап алдық, сол арқылы экономикалық жүйені дамытуға жол ашық. Бүгінде Қазақстан дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда. Қазақстан Республикасының Елбасшымыз Н.Назарбаевтың халқына Жолдауында «Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуы керек. Және де барлық заңды тұлғалардың қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшуі үдерісін жеделдету керек. Біз бұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз».-деген еді.[1]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы «Баланстың өтімділігін талдау және оның барысына әсер тигізетін негізгі факторлар». Қаржылық есеп беру деп «Ақмай» АҚ өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Қаржылық есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Бірінші бөлімде бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері қарастырылған. Бухгалтерлік баланстың қалыптастыру және баланс құру негіздері, баланс элементтерін тану және өтеушілік пен өтімділікті талдау негіздерін анықтауға мүмкіндік береді.
Екінші бөлімінде Баланс өтімділігінің талдауы қарастырылады. Кәсіпорынның төлем және несие қабілеттілігінің талдауы толық көрсетілген.
Үшінші бөлімде бухгалтерлік есепті және халықаралық стандарттарды жетілдіру жолдары мен мәселелері көрсетіледі.
Зерттеу объектісі: «Ақмай» Акционерлік қоғамы.
Зерттеудің ғылыми мақсаты: Кәсіпорындағы ең басты мәселе бухгалтерлік балансты дұрыс ұйымдастыру. Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін активтерді қарастыру факторларды талдау. Қаржылық есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып табылады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастар заңдылығының экономикалық өмірге енуі мен меншікті кәсіпорындардың көбеюі, бизнес пен кәсіпкерліктің дамуы басқару жүйесінің демократиялық жолдармен реттелуіне байланысты, бұған қосымша Батыс идеологиясы мен ұсыныстары бухгалтерлік есеп бағытындағы консервативтік ескі жүйені қойды. Бухгалтерлік есеп-бұдан туындайтын қаржылық қорытынды есептің нарықтық қатынастар жағдайындағы тиімділігіне кәсіпкерлер, бизнесмендер, меншік иелері және кәсіпорындардағы басшылардың көзі жетті. Еліміздегі бизнесті дамыту, қаржылық қатынастардың теория және қолданбалы негізін білу құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу, тиімді шешім қабылдау, бухгалтерлік есепті жетілдіру ерекше орын алады.
«Қазақстан-2030» стратегиясында анықталған мақсаттарға жету үшін экономиканың тұрақты және қарқынды өсуі қажет. Отандық экономистердің есебі бойынша Қазақстан-2030 индустриалды дамыған елдердің қатарына қосылу үшін экономикалық дамудың жоғарғы деңгейін ұстап отыруымыз керек. Сондықтан Қазақстан экономикасының дамуы экономикалық реформаларды тездетудің жаңа жолдарын іздеуді талап етеді.
Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып, бәсекелестікті дамытуға экономикалық қарымы мол басым салаларды таңдап алдық, сол арқылы экономикалық жүйені дамытуға жол ашық. Бүгінде Қазақстан дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына, заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда. Қазақстан Республикасының Елбасшымыз Н.Назарбаевтың халқына Жолдауында «Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуы керек. Және де барлық заңды тұлғалардың қаржылық есептіліктің халықаралық стандарттарына көшуі үдерісін жеделдету керек. Біз бұны ұлтымыз бен экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз».-деген еді.[1]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы «Баланстың өтімділігін талдау және оның барысына әсер тигізетін негізгі факторлар». Қаржылық есеп беру деп «Ақмай» АҚ өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Қаржылық есеп беру процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Бірінші бөлімде бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері қарастырылған. Бухгалтерлік баланстың қалыптастыру және баланс құру негіздері, баланс элементтерін тану және өтеушілік пен өтімділікті талдау негіздерін анықтауға мүмкіндік береді.
Екінші бөлімінде Баланс өтімділігінің талдауы қарастырылады. Кәсіпорынның төлем және несие қабілеттілігінің талдауы толық көрсетілген.
Үшінші бөлімде бухгалтерлік есепті және халықаралық стандарттарды жетілдіру жолдары мен мәселелері көрсетіледі.
Зерттеу объектісі: «Ақмай» Акционерлік қоғамы.
Зерттеудің ғылыми мақсаты: Кәсіпорындағы ең басты мәселе бухгалтерлік балансты дұрыс ұйымдастыру. Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін активтерді қарастыру факторларды талдау. Қаржылық есеп беру кәсіпорынның шаруашылық қызметін басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау мен болжау үшін басты база болып табылады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және қосымшалардан тұрады.
Жоспар
I Тарау. Бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері
1. Баланстық теңдік қалыптастыру және баланс құру негіздері
2. Бухгалтерлік баланс элементтерін тану және терминалогиялық тәртіп
3. Баланс көрсеткіштеріне сай өтеушілік пен өтімділікті талдау негіздері
II Тарау. Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін активтерді
қарастыру факторларды талдау
1. Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау
2. Ақмай АҚ-ның міндеттемелері мен капиталын талдау
3. Ақмай АҚ-ның төлем және несие қабілеттілігін талдау
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастар заңдылығының
экономикалық өмірге енуі мен меншікті кәсіпорындардың көбеюі, бизнес пен
кәсіпкерліктің дамуы басқару жүйесінің демократиялық жолдармен реттелуіне
байланысты, бұған қосымша Батыс идеологиясы мен ұсыныстары бухгалтерлік
есеп бағытындағы консервативтік ескі жүйені қойды. Бухгалтерлік есеп-бұдан
туындайтын қаржылық қорытынды есептің нарықтық қатынастар жағдайындағы
тиімділігіне кәсіпкерлер, бизнесмендер, меншік иелері және кәсіпорындардағы
басшылардың көзі жетті. Еліміздегі бизнесті дамыту, қаржылық қатынастардың
теория және қолданбалы негізін білу құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу,
тиімді шешім қабылдау, бухгалтерлік есепті жетілдіру ерекше орын алады.
Қазақстан-2030 стратегиясында анықталған мақсаттарға жету үшін
экономиканың тұрақты және қарқынды өсуі қажет. Отандық экономистердің есебі
бойынша Қазақстан-2030 индустриалды дамыған елдердің қатарына қосылу үшін
экономикалық дамудың жоғарғы деңгейін ұстап отыруымыз керек. Сондықтан
Қазақстан экономикасының дамуы экономикалық реформаларды тездетудің жаңа
жолдарын іздеуді талап етеді.
Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып,
бәсекелестікті дамытуға экономикалық қарымы мол басым салаларды таңдап
алдық, сол арқылы экономикалық жүйені дамытуға жол ашық. Бүгінде Қазақстан
дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына,
заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда.
Қазақстан Республикасының Елбасшымыз Н.Назарбаевтың халқына Жолдауында
Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай
отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуы керек.
Және де барлық заңды тұлғалардың қаржылық есептіліктің халықаралық
стандарттарына көшуі үдерісін жеделдету керек. Біз бұны ұлтымыз бен
экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз.-деген
еді.[1]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Баланстың өтімділігін талдау
және оның барысына әсер тигізетін негізгі факторлар. Қаржылық есеп беру
деп Ақмай АҚ өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде
сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Қаржылық есеп беру
процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Бірінші бөлімде бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері қарастырылған.
Бухгалтерлік баланстың қалыптастыру және баланс құру негіздері, баланс
элементтерін тану және өтеушілік пен өтімділікті талдау негіздерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Екінші бөлімінде Баланс өтімділігінің талдауы қарастырылады.
Кәсіпорынның төлем және несие қабілеттілігінің талдауы толық көрсетілген.
Үшінші бөлімде бухгалтерлік есепті және халықаралық стандарттарды
жетілдіру жолдары мен мәселелері көрсетіледі.
Зерттеу объектісі: Ақмай Акционерлік қоғамы.
Зерттеудің ғылыми мақсаты: Кәсіпорындағы ең басты мәселе бухгалтерлік
балансты дұрыс ұйымдастыру. Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін
активтерді қарастыру факторларды талдау. Қаржылық есеп беру кәсіпорынның
шаруашылық қызметін басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау
мен болжау үшін басты база болып табылады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қосымшалардан тұрады.
I Тарау. Бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері
1.1 Баланстық теңдік қалыптастыру және баланс құру негіздері
Бухгалтерлік баланс деп - ақшалай өлшеммен өлшенетін капитал мен
міндеттемелер жөніндегі белгілі бір мерзімге жасалған қорытынды есепті
айтамыз. Баланс активтерді (осы ұйымның қаражаттарын) және бұларды
қаржыландыру көздерін экономикалық маңызына қарай белгілі бір уақытта
жинақтап отырады. Баланс көрсеткіштері ақшалай бағаланады. Міндеттемелер
қанша ақшаның қайдан алынғандығын көрсетеді. Активтер алынған ақшаның
немесе қаражаттардың қалай жұмсалғандығын, қайда және не үшін жұмсалғанын
көрсетеді. Меншікті капитал осы ұйымды құрып қалыптастырушы жеке тұлғаның,
ұйым иесінің салған ақшасынан тұрады.
Нәтижесінде активтердің жалпы сомасы алынған міндеттемелер мен меншікті
капиталдың жалпы сомасымен тепе-тең болатындығын тағыда қайталаймыз.
Осындай сабақтастық жолдармен бухгалтерлік баланс әдісі қалыптасып
қордаланып отырады. Кез келген бухгалтерлік балансқа баланс жасаушы ұйымның
аталуы және баланстың қай уақытқа қорытындыланып жасалған күні жазылады.
Көптеген тұлғалар өздерінің бухгалтерлік балансын әрбір кезеңдерге
қарай жасап, қолда бар қаражатының барын, басқа тұлғаларға қанша көлемде
берешегінід бар екендігін көрсетіп отырады. Яғни бухгалтерлік баланс осы
ұйымның қолда бар активті қаражаттарын және берешектерін белгілі бір
уақытқа ) қарай көрсетіп отырады деу орнықты ұғым. Тағы да қайталаймыз:
белгілі бір ұйымның қолда бар мұліктері активтер деп аталынады. Ал осы
ұйымның басқаларға берепіегі міндеттемелер деп аталынады. Активтер құрамына
осы ұйымның меншігіндегі: жер, ғимараттар, өндірістік жабдықтар, тасымалдау
құралдары, өлшеу т.б. приборлар, өнім беретін малдар, күш беруші машиналар
т.с.с. жатады. Сонымеп қатар осы ұйым меншігіндегі шикізаттар мен
материалдар, босалқы бөлшектер, тауарлар, дайын өнімдер, ақшалай өлшеммен
олшеніп, осы ұйымның меншігінде болады. Бұлардың барлығы да активтер
түрінде классификацияланады.
Осы жерде ұйымдар өзінің активті қаражаттарын толықтырып, бұларды
өндірістік үрдіске тиімді пайдаланып отыруы үшін әртүрлі көздерден ақша алу
мүмкіндігі болатындығын тағы да қайталайық. Қосымша алынатын ақшаларды,
бұлар компаниялардан немесе банктерден алады. Алған ақшалары үшін осы ұйым
қарыз алушының қатарына (категориясына) түседі. Қарызға алынған ақшаларды
міндеттемелер деп атайды. Банктерден алынған несиелерден бөлек осы ұйым
басқа да тұлғалардан көп көлемде қарыз ақшалар алуына болады (мысалы,
өзінің үлес қосушы акционерлерінен). Ірі акционерлерден алынған
қаражаттарды акционерлік капитал деп атайды. Осы үйымды қолдаушы кейбір
акционерлік компаниялар акцияларға жазылады немесе акционерлер осы үйымның
қызметін жалғастыра беру үшін белгісіз уақытқа дейін акционерлік ақша
береді. Қандай да болмасын алынған акционерлік капитал, ең соңында жазылған
акцияларға сай қайтарылады. Яғни осы ұйымның алған акционерлік ақшасы
уақытша алынған қарыз ақша түріне саналады. Акцияға жазылған, түбінде
қайтарылатын ақшаны міндеттемелер деп атайды. Нарық экономикасы жағдайында
бухгалтерлік баланс әр түрлі әдістермен жасалынып, әрқашан да активтер мен
міндеттемелер сомасы бірдей тепе-теңдік жағдайда болады. Бухгалтерлік
баланс жекелеген синтетикалық счеттар қалдығын жинақтаудан туындайды.
Баланс қорытынды есеп жасаудың ең негізі болып табылады. Әрбір келесі
кезеңге қорытынды есеп жасау үшін барлық бухгалтерлік есеп мәліметтерін
топтастырып жинақтау мақсатында баланс құрылады. Баланс құруды екі жақты
принциптің қолданбалы әдісі деп те түсінуге болады. Әрбір келесі кезеңге
баланс құруда бұрында бухгалтерлік баланста көрсетілген көрсеткіштер, яғни
(мәліметтер) баланстың жекелеген элементтері арнайы счеттарға таратылып
жазылады. Әрбір жекелеген счеттар материалдық және қаржылық объектілерге,
мысалға, несиелендірушілер, алашақтар, берешектер, меншік иелері,
инвесторлар, негізгі қүралдар, қоюшылар т.с. с. жатады. Бухгалтерлік
баланс ұйымдардың қаржылық жағдайын белгілі бір кезеңге қарай жинақтап
көрсетеді. Баланс деп - ұйымдар қызметіндегі активтер, меншікті капитал
және міндеттемелер өрісінде болған өзгеріс көрсеткіштерді экономикалық
маңызына қарай белгілі бір мерзімге топтастырып, ақшалай өлшеммен өлшеуді
айтады. Бұл анықтамада 1) баланс; 2) үлгі; 3) пайдаланушылардың мүддесі; 4)
сыртқы сипаты; 5) белгілі бір мерзім; 6) қаржы жағдайы; 7) кәсіпорындар
(ұйымдар) деген сияқты элементтер қатысады. Баланс - латын сөзі. Бұл сөз
екі табақты таразы деген ұғымды білдіреді.
Үлгі - баланс мәліметтерін пайдаланушылардың талабына сай, кәсіпорынның
активті қаражаттары мен меншікті капиталының, міндеттемелерінің жағдайы мен
бұлардың қозғалысын жинақтап көрсетуші ресми қағаз. Баланстық үлгі қағаз
қорытынды есеп жасау қажеттігінен туындаған. Бұл үлгіге жазылған жазулар
ұйымның қаржылық жағдайын көрсетеді. Баланстық үлгі қағазға (сызық
жолдарға) жазылған жекелеген көрсеткіштер баланстың белгілі баптары деп
аталынады. Балансты тек үлгі қағаз ретінде ғана қарамай, мүның өзі
ұйымдардың шашыранды шаруашылық қызметін жинақтап көрсететін бухгалтерлік
есеп объектілерінен туындайтын жалпы есеп жүйесінің маңызды категориясы
екендігін білген жөн.
Пайдаланушылардың мүддесі. Баланс көрсеткіштеріндегі сомаларды оқып
отырып, әрбір пайдаланушылар өз мақсатын шешуге ұмтылады. Бухгалтер
баланстағы жекелеген баптарға жазылған сомалардың дұрыстығын тексереді.
Бұдан баланстың теңдігі - активтер мен пассивтер сомаларының дәлдігі
туындайды. Песиелендірушілер ұйымның төлем өтеушілік қабілетін біліп
отырғысы келеді. Яғни ұйымның мүліктік жағдайы бухгалтерлік балапсқа
жазылуы керек.
Сонымен қатар, ұйым басшылары мен қожайындары таза пайдамси жұмыс
істеуге ынталы болады. Есепті жыл ішіндегі ұйымныц қаржы қорытындысын
шығару үшін капитал қозғалысы көрсеткіштері де бухгалтерлік балансқа
жазылуы керек. Салық органдары үшін барлық ұйымдар декларация жасап
тапсырады. Декларация көрсеткіштері мен баланс көрсеткіштері арасында
сәйкестік болуы шарт. Баланс баптары салықтың белгілі бір түріне қарай
топтастырылуы мүмкін. Яғни баланста көрсетілген пайда көлемі салық
салынатын көлеммен бірдей болуы міндетті.
Сыртқы сипаты. Баланс көрсеткіштерін тігінен және көлденеңінен оқып
сипаттауға болады. Баланс мазмүнын тігінен қарағанда екі жақты кестеден,
сол жағы актив, ал оң жағы пассив болып екіге бөлінеді. Сыртқы
пайдаланушылардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен активтерді қаражаттар,
ал пассивтерді қаражат көздері деп те атауға болады. Сонымен қатар капитал
айналысына тікелей байланысты қозғалыстарды да бухгалтерлік баланс арқылы
талдауға болады. .
Балансқа көлденең жазылған көрсеткіштер есеп объектілерінің өзара
байланысын көрсетеді. Қандай жағдайда болмасын балансқа көлденең жазылатын
көрсеткіштер счеттардағы қалдық сомаларымен бірдей сомада болуы керек. Яғни
дебеттік қалдық баланстың активінде, ал кредиттік қалдық пассивінде
жазылады.
Белгілі бір мерзім. Әдетте бухгалтерлік баланс айдың, тоқсанның және
жылдың 1-күніне жасалып, ұйымның қаржылық қызметінің жағдайын көрсетеді.
Ұйымның қаржылық жағдайы түскен пайданың мөлшерімен сипатталады. Сондықтан
пайда айдың, тоқсанның, жылдың біріне ғана жаза салатын көрсеткіш емес,
пайда өткен шақтағы атқарған ұйымның қаржылық нәтижесін көрсететін ең
негізгі көрсеткіш болып табылады.
Қаржы жағдайы. Ұйымдардың қаржы жағдайы қойылған мақсаттарға қарай әр
түрлі көздерден қалыптасады. Сондықтан баланстың әрбір баптары арқылы
Ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметін бағалап, талдау әдістерін қолдану
мүмкіндігі қарастырылған. Ұйымның меншікті активтері әр түрлі ресурстар мен
қаражат көздерінен қалыптасатындықтан ұйымдардың ресурстары шын мәнінде
көбейіп отыратын болса, онда бүл ұйымның пайдамен жүмыс істегендігін
көрсетеді.
Құнсыздануға (инфляцияға) байланысты ұйымның активтері көбейіп кеткен
жағдайда түскен пайда - таза пайдаға жатқызылмайды. Мұны шындыққа
жанаспайтын пайда деп таныған жөн. Егер үйым ақысыз (құнын төлемей) түбінде
қайтарылмайтын активтерді басқалардан алған жағдайда, мұндай активтердің
құны пайда құрамына жазылмай, тек қана баланстың көбеюуін білдіреді.
Кәсіпорындар (ұйымдар) деп - кез келген шаруашылық қызмет атқарушы
құрылымдарды айтады. Бұлардың түпкі мақсаты пайда түсіріп, пайдамен жұмыс
істеу болып табылады.
Бухгалтерлік баланс түрлері. Ұйымның құрылуын, қаржылық жағдайын,
үздіксіз қызмет атқаруын, жойылып кетуін немесе аналық үлкен компания
құрамына ену жағдайын ескере отырып, бухгалтерлік баланс үшке бөлінеді: 1)
кіріспе баланс; 2) аралық баланс; 3) жойылуға байланысты баланс.
Кіріспе баланс ұйымдар мен фирмалар т.б. заңды түлғалардың жарғысы
тіркелгеннен соң, меншік иелерінің салған қаражатын жәйе басқа да қаржы
салымшыларының, несиелендірушілердің қаражаттарын кіріске алып, жарғылық
қор мен активтерді қалыптастырудан басталады.
Аралық баланс белгілі бір тапсырмаға байланысты, айға, күнге, тоқсанға
қарай жасалынады. Мысалға, капиталдың шеңберлі айналысы фазаларына, активті
қаражаттар қозғалысына талдау жасау жұмысын және арнайы тапсырмаға
байланысты ұйым қызметіне толық тексеру жүмысын жүргізу үшін жасалынатын
балансты аралық баланс деп атайды.
Жойылуға байланысты баланс. Ұйым банкротқа ұшырап, өз қызметін
тоқтатқан жағдайда арнайы комиссияның қатысуымен ұйымды жою мақсатында
баланс жасалынады. Жою балансы екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең осы
ұйымның жабылуына байланысты жасалса, екінші кезеңде ұйымның
жойылғандығының
қорытындысын бағалау үшін жасалынады.
Заңды түлға болып танылған ұйымдардың барлығы да бухгалтерлік баланс
жасауға міндетті. Егер заңды түлғалар құрамына снген еншілес ұйымдар
құрылған жағдайда, негізгі ұйым басшыларыпыц рұқсаты бойынша еншілес
кәсіпорындар да баланс жасауына болады.
Ендігі жерде ұйымдарда жасалатын, қаржы қорытындысын шығарып отыратын
бухгалтерлік есеп балансының қалай және қандай принциптерді қолдану арқылы
құрылатындығына мысалдар келтіреміз.
Баланстың ең бірінші сатысы 1-ші қыркүйек 2004 жылы Асан жК ұйымының
бастапқыдағы кіріспе бухгалтерлік балансы (мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Банктегі ақша 950,0 Меншікті капитал 950,0
Барлығы 950,0 Барлығы 950,0
Бұдан екі жақтылық принциптің орындалғандығын, тепе-теңдіктің
сақталғандығын көреміз.
3 қыркүйек 2004 жылы Асан жК ұйымы 300,0 мың теңгеге ғимарат сатып
алып, тиісті бастапқы құжат жасады да, Асан жК ұйымына кіріске алды,
сонда:
3 қыркүйек 2004 жылығы Асан жК үйымының балансы
(мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Банктегі ақша 650,0
(-)
Барлығы 950,0 Барлығы 950,0
3 қыркүйек 2004 жылғы екінші операцияның егізінде банктегі ақшаның
азайып, жаңа активтің (ғимараттың) пайда болғандығын көруге болады.
6 қыркүйек 2004 жылы Асан жК үйымы Ақ жол
компаниясынан 50,0 мың теңгенің тауарын уақытша қарызға алып, 30 күн
ішінде тауар ақшасын төлеуді өз шндетіне алды сонда:
6 қыркүйек 2004 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 50,0 Несиелендірушілер 50,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
6 қыркүйек 2004 жылғы үшінші операцияның негізінде тағы да жаңа
активтің (тауарлар) пайда болып, осы тауарлар үшін Асан жК ұйымының
алдағы кезеңде төлейтін қарызы туындады. Яғни осы ұйымның алған қарызы
несиелендірушілер деп аталынады.
10 қыркүйек 2004 жылы қүны 10,0 мың теңге тұратын тауар Бек фирмасына
сатылды. Сатылған тауар ақшасы (10,0 мың теңге) кейіннен төленетін болып
келісілді сонда:
10 қыркүйек 2004 жылғы Асан жК ұйымының балансы (мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 40,0 Несиелендірушілер 50,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
10 қыркүйек 2004 жылғы төртінші операцияның негізінде тауарлар
сомасының азайып, тағы да жаңа активтің (берешектердің) пайда
болғандығын көруге болады. Осы ұйымға басқалардың берешек қарыздары
берешектер деп аталынады. 13 қыркүйек 2004 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 35,0 Несиелендірушілер 50,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 655,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
13 қыркүйек 2004 жылғы бесінші операцияның негізінде активтердің бір
бабы - тауарлар сомасының азайып, активтердің екінші бабы - банктегі
ақшаның көбейгендігін көрсетті.
15 қыркүйек 2004 жылы Асан жК ұйымы Бек фирмасының несиесінің бір
бөлігін 5,0 мың теңгесін банктегі есеп айырысу шотынан төледі сонда:
15 қыркүйек 2004 жылғы Асан жК ұйымының балансы (мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 35,0 Несиелендірушілер 45,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 995,0 Барлығы 995,0
15 қыркүйек 2004 жылғы алтыншы операцияның негізінде банктегі ақшаның
азайып, несиелендірушілерден алынған қарыз сомасының азайғандығын көруге
болады. Баланстың оң жағы мен сол жағы бірдей сомаға азайды.
30 қыркүйек 2004 жылы Асан жК ұйымына 10,0 мың теңге берешек болып
қалған Бек фирмасы 7,0 мың теңгені төледі қайтарды) сонда:
30 қыркүйек 204 жылгы Асан жК ұйымының балансы (мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 40,0 Несиелендірушілер 45,0
Берешектер 3,0
Банктегі ақша 657,0
Барлығы 995,0 Барлығы 995,0
Жоғарыда келтірілген алты операцияның мазмүнынан кез-келген бір факті
мен операция екіжақты жазуға түсіп, баланстың жекелеген баптарына
өзгерістер енгізетіндігін көруге болады. Төменде активтер, меншікті капитал
және міндеттемелер өрісінде орын алған шаруашылық операциялары мысалдарына
түсінік береміз.
Операциялар мазмұны.
1.Несиеге алынған тауарлар - активтер мен
міндеттемелер(несиелендірушілер) сомасын көбейтті.
2.Ақшасы төленіп, тауарлар сатылып алынды: активтер(тауарлар) көбейді,
банктегі ақша (активтер) азайды.
3.Несиелендірушілердің берген карызы - банктегі ақша (активтер) азайды,
міндеттемелер де (несиелендірушілер) азайды.
4.Осы үйымның қожайыны банктегі ақшаға қосымша капитал құйды: банктегі
ақша (активтер) мен капитал көбейді.
5.Ұйымның қожайыны өзінің жеке мұқтаждығына осы үйым кассасынан ақша
алды: активтер (ақша) азайды, капитал сомасы да азайды.
6.Несиелендірушілерге ұйым қожайыны осы ұйым есебіне жатпайтын өз
қалтасынан ақша берді: міндеттемелер (несиелендірушілер) сомасы азайып,
меншікті капитал сомасы көбейді.
Осы айтылғандар негізінде, біздер Активтер = Меншікті капитал +
Міндеттемелер сомалары әрқашан да тспе-теңдікте болатындығын және
екіжақтылық принциптің сақталғандығын тағыда көріп отырмыз.
Баланс жүргізу қажеттілігінің кейбір теориялық мәселелері
Баланс жүргізу жалпы бухгалтерлік есеп жүйесінің теориялық негізін
қалайтын әдіснамалардан түрады. Баланс жүргізу теориясы балансқа тән
принциптерді, баланстың экономикалық құрылымын, баланстағы тараулар мен
баптардың экономикалық мәнін бағалау, осылардың негізінде экономикалық
жағынан тиімді шешімдер қабылдау болып табылады. Баланс жүргізу теориясы
экономикалық қагынастарды тиімді жүргізу бағытында капитал қалыптастыру,
мүның функционалды аспектілерін зерттеу үрдісіндегі маңызы өте зор. Екі
жақтылық теория бухгалтерлік баланспен тікелей байланыста болады. Баланс
жүргізу теориясының негізінде бухгалтерлік есеп жүйесінің әдіснамалық
ережелері қалыптасады. Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу арқылы
бухгалтерлік есеп жүйесінің техникалық жақтары іске асырылады.
Бухгалтерлік есепті арнайы жүйеге келтіру үш аспектіден және құрамдас
сабақтастықтан түрады:
Екі жақтылық Бухгалтерлік есеп счеттары Бухгалтерлік
баланс
Баланс жүргізу теориясы екі жақтылық принциптен (түрақты түрде екі
жақтылықтың сақталуынан), сондай-ақ шаруашылық операцияларын счеттарға
жазудан қалыптасады. Есеп объектілері деп - әрбір ұйымдардағы орын алған
фактілер мен операцияларды және атқарылған қызметтерді айтуға болады.
Он тоғызыншы ғасырдың басында Италияның ғалымы Эмануэл Пизани баланстық
теорияның негізін салды. Ол статмография үғымын енгізген. Грек тілінде
статмо - баланс, графия - жазып талдау деген ұғым береді.
Ертеректе бухгалтерлік есеп счеттары экономикалық және бюджеттік болып
екі топқа бөлінген. Мүмкін осылайша бөлуге қарай қаржылық және басқарушылық
есеп пайда болған болар.
Бухгалтерлік баланс - ұйымдардың экономикалық өміріндегі капиталдың
шеңберлі айналысы процесін зерттеуші әдіс. Өзінің пәндік қасиеті түрғысынан
капитал әрқашан да нақтылық мақсатта, құндық маңызда болады. Капталдың
негізгі орындаушылық қасиеті бухгалтерлік баланстың активінде экономикалық
ресурстар түрінде сипатталады. Баланстың пассивіндегі көздер міндеттемелер
түрінде мақсаттық сипатта болып, құқықтық қатынастарды құрайды. Пассивтік
көздер құқықтық қатынастардың пайда болуы мен себебтерін, сондай-ақ
акционерлердің (қатысушылардың) мүддесін қорғайды.
Несиелендірушілер, акционерлер, қаржы салымшы инвесторлар мақсаты осы
ұйымның мүліктерін таратып алу емес, ақшаны ақшаға айналдырып табыс алу
болып табылады. Мүндай мақсаттар мен себептер негізінде ұйымдар мүмкіндігін
(активтерін) екі түрге: құқықтық мүліктерге (таза активтер) және мүліктік
міндеттемелерге бөліп қараған жөн. Бұдан таза активтер және шартты активтер
ұғымы туындайды.
Ұйымдарды ең әуелгі бастапқы кезеңде ұйымдастыру үшін активті
қаражаттар қалыптастырудың көздері қарастырылады. Белгілі көлемде қаржы
көздері табылмаған жағдайда, ұйымдардағы бухгалтерлік баланс
инвестицияланған капиталдың шеңберлі айналысын әрбір экономикалық фазаларға
қарай бағалап отыруды мақсат тұтады.
Инвестицияланған капитал кәсіпкерлік әрекеттің негізін құрап, осы
кәсіпкерліктің (ұйымның) құрылу себептерін және капитал айналысының базисін
қалыптастырады.
Егер, біздер екі жақтылық дүниені пәлсафалық категория түрінде қарайтын
болсақ, онда бухгалтерлік есепке тән қор көздерін - базис, ал активті
қаражаттарды - қондырма деп сипаттауға да болады. Яғни статмо ұғымын
базистік тұрақтылық, ал графия үғымын қозғалыстағы қондырма деп қарайтын
болсақ, онда бухгалтерлік есеп дүниесіндегі екі жақтылық принципті
пәлсафалық жағынан ары қарай зерттеу мүмкіндігі зор болар ма еді.
Активтерді қозғалыстағы қондырма категориясына тән деп қараған жағдайда
капитал айналысының мақсаты есепті жылы алынған қаржылық қорытындының өсу
қарқынымен өлшенеді. Қаржылық қорытындының өсу қарқыны жылдан-жылға
көбейген жағдайда капиталды қайта инвестициялау, мүның көлемін арттырып
отыру мүмкіндігі туындайды. Осы айтылғандарға байланысты капиталдың
шеңберлі айналысы есебін жүргізіп, жинақтауға, талдауға арналған
бухгалтерлік баланстың одіснамалық функциялары (қасиеті) өте зор. Сонымен
қатар бухгалтсрлік баланстағы жинақталған көрсеткіштер мен ақпараттар
нстпінде қаржылық қорытынды есеп жасап, капитал қозғалысын багалау мен
талдауға болады.
Бухгалтерлік балапсты экономикалық, қаржылық, құқықтық заңдылығын және
капиталдың пайда болуы мен қозғалысын, мүның бір түрден екінші түрге
ауысуын, капиталдың өсу қарқынын, капиталдың сандық мағанасының сапалық
және қаржылық мағанаға айналу аспектілерін сипаттайтын, оны ары қарай
зерттеу моделі түрінде тану қажет. Сондықтан қандай да болмасын ұйымдарда
жасалатын балансты капитал рыногын, мұның айналымы мен шеңберлі айналысын,
таза пайданың өсу қарқынын, инвестицияның тиімділігін белгілі бір
кезеңдерге сай зерттеу жұмыстарының әдіснамасы деп қараған да жөн.
1.2 Бухгалтерлік баланс элементтерін тану және
терминалогиялық тәртіп
Баланстың активтік элементтерін тану
Активтер (Активы) үш сатыдан: анықтау, тану және бағалаудан тұрады.
Анықтау сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынғаи және есеп
бақылауына түскен үйымдар қызметінің қалыпты жагдайында қызмет атқаруына
және алдағы кезеңде экономикалық табыскелтіретін активтер жатады. Активтер
үзақ мерзімді және ағымдағы болып екіге бөлінеді. Балансқа түскен
активтердің барлық сомасының көлемін -жинақталған активтер деп атайды.
Егербарлық жинақталған активтер сомасынан басқадай түлғалардың алашағын
шегерген жагдайда, қалған соманы нетто-активтер немесе үйымдардың мсншікті
капиталы деп атайды.
Активтерді тану (Признание активов) деп - активтерді бірегейлік өлшемге
келтіріп, қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына
қарай қанағаттандыруды айтады.
Активтерді бағалау (Оценка активов). Активтер дәстүрлі әдістермен:
бастапқы қүнымен (тарихи), сатып алу бағасымен, нақтылы өзіндік қүнымен
бағаланады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтер төрт түрлі құнмен:
1) бастапқы өзіндік құнымен; 2) қалпына келтіру құнымен; 3) жоюдағы
құнымен; 4) ағымдағы құнмен (немесе базарлы құнға келтіру әдістермен)
бағаланады.
Активтер құрамы (Состав активов). Активтер төмендегі түрлердсн:
материалды құндылықтардан (ғимараттар, құрылғылар, жабдықтар, тауарлар,
босалқылар, дайын өнімдер); материалды емес активтерден (авторлық құқық -
гудвилл, патенттер, тауар белгілері, жер пайдалану құқығы, ақпаратмен
қамту т.б.); ақша қаражаттарынан (кассадағы және банктердегі ақшалар, құнды
қағаздар, берешектердіц қарыздары) құрылады.
Активтер есебі (Учет активов). Активтердің құрамының барлығы ақшалай
өлшеммен өлшеніп, тиісті счеттар мен балансқа жазылады. Активтерге тән
базарлы саудадағы баға бухгалтерлік есепке алынбайды. Яғни бастапқыдағы
нақтылы өзіндік құнымен алынған баға, бұлардың тарихи құны болып табылады.
Тарихи құнды өзгерте беруге болмайды.
Материалды емес активтер (Нематериалные активы). Бұларға: - гудвилл,
патенттер, авторлық қүқық, тауарлардың белгілері, лицензиялар, ноу-хау,
бағдарламалық өнімдер, жер учаскелерін пайдалану құқысы, табиғат
ресурстарын пайдалану құқысы, ұйымдастыру шығындары, монополиялық үстемдік
қүқысы, т.с.с. жатады. Материалды емес активтер келешекте табыс келтіретін,
ұзақ мерзімде пайдаланылатын және қолмен ұстауға жатпайтын экономикалық
ресурстар. Бұлардың физикалық үлгісі болмайды. Материалды емес активтер
бастапқы кезеңде жасалған келісім шарттағы бағамен немесе арнайы
комиссияның қойған бағасымен кіріске алынады. Материалды емес активтерді
пайдаланудан түсетін табыс, ұйымдар қызметінің жылдан-жылға табысты бола
беруіне үлес қосады. Бұларды пайдаланудың мерзімі шектеулі, осыған
байланысты материалды емес активтер амортизацияланады. Пайдалану мерзімі
мен амортизациялық норма деңгейі тиісті заң актілері және келісім-шарт,
басқа да реттеуші ережелерге сай шектеледі. Материалды есем активтер
терминін бухгалтерлер қауымы бухгалтерлік баланстың актив жағындағы
ресурстарды топтастыру және активтерді бағалау мен эконамикалық маңызын
ажыратып отыру үшін қолданады.
Негізгі құралдар (Основные срсдства). Өндірістік үрдіске жылдар бойы өз
қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіруге арналған және
өндірілген жаңа өнімдер үшін жұмсалған шығындар құрамына өзінің бастапқы
құнын амортизация түрінде біртіндеп беріп отыратын активтерді - негізгі
құралдар деп атаймыз. Бұларға: ғимараттар, құрылғылар, машиналар мен
жабдықтар, күш беруші құралдар, өлшеу мен реттеу аспаптары, көлік
құралдары, жер учаскелері жатады. Негізгі құралдарға, бұлардың ең әуелгі
бастапқы құнына және пайдалану мерзіміне қарай, амортизация есептелініп
отырады. Есептелінген амортизациялық сома негізгі құралдардың бастапқы құны
сомасынан біртіндеп шегеріліп отырады. Бастапқы құннан есептелінген
амортизациялық соманы азайтқандығы қалған сома - қалдық құн (сома) деп
аталынады. Негізгі құралдар классификациялық арнайы топтарға бөлінеді.
Амортизация (Амортизация). Түптің түбінде негізгі құралдар
жарамсыздыққа айналады. Бұларды пайдаланудың мерзімі шектеулі. Негізгі
құралдарды пайдаланудың мерзімі есептелініп, жоспарланады. Пайдалану
мерзімі аяқталғанға дейін негізгі қүралдарға амортизация (тозу жарна)
есептелініп, бұл сома жаңадан өндірілген өнімдердің өзіндік қүнына
біртіндеп қосылып отырады. Амортизациялық соманың есебі Негізгі
құралдардың тозуы счетында жинақталып жүргізіледі. Әрбір жекелеген негізгі
құралдар бойынша жинақталған амортизациялық соманы, бұлардың бастапқы
(тарихи) қүнынан шегергендегі қалған қалдықты баланстық қалдық құн деп
атайды. Негізгі құралдар екі себептен: физикалық және моральдық тозу
жағдайынан жарамсыздыққа айналады.
Аяқталмаған құрлыс (Незавершенное стоительство) - ұзақ мерзімді
активтер құрамына жататын баптардың бір түрі. Мүнда негізгі құралдар салуға
байланысты кұрделі қаржы игеру шығындарының есебі, сондай-ақ жылжымайтын
мүліктерге салынған инвестициялар есебі жүргізіледі. Бүларға: құрлыс
толығымен аяқталғанға дейінгі объектілерге жұмсалған шығындар, салынып
жатқан құрлыстарға жұмсалған шығындар, ұзақ мерзімде пайдаланылатын негізгі
құралдарды сатып алуға жүмсалған шығындар, көпжылдық көшеттер отырғызу, жас
төлдер мен бордақыға қойылған малдарды өсіру мен негізгі табынға көшіру
шығындары жатады. Яғни жоғарыда көрсетілген негізгі құралдарға байланысты
объектілерді толығымен пайдалануға беруге дейінгі, сондай-ақ құрлысының
аяқталуы жөніндегі құжаттар рәсімделмегенге дейінгі жұмсалған шығындар
есебі жүргізіледі. Халықаралық бухгалтерлік есеп тәжірибесінде бір
компанияның басқа бір компанияны түгелімен сатып алуға жұмсалған
шығындарының есебі де осы бапта жүргізіледі.
Инвестициялық қаржы салу (Инвестиции). Қолма-қол ақша, немесе ақшаға
тән басқа да балама қаражаттарды басқадай сыртқы түлғалардың осы ұйымға
салуын - инвестиция деп атайды. Инвестициялық қаржы салу үрдісі инвестордың
(қаржы салымшының) өз таңдауында болады. Өз қаражатын басқа түлғаларға салу
арқылы қаржы салымшы инвестор табыс табуды мақсат түтады. Табыс келтіруге
сенімсіздік туғызатын объектілерге (ұйымдарға) ақша салуға болмайды.
Әйткенмен ақшаның иесі, басқа да қаражаттар иесі өз қаражатына өзі иелік
етуі керек. Қалталы тұлға өз ақшасын қалай, қайда жұмсаймын десе еркі
өзінде.
Инвестиция алушы жақтың түпкі мақсаты - негізгі капитал көлемін ұлғайту
мен ұстап тұру және өндірістік үрдісті технологиялық жағынан жетілдіру
болып табылады. Ірі корпорациялар басқа да компаниялар мен фирмалар өз
қаражаттарын басқа ұйымдарға салуды (инвестиция беруді) акциялар, басқа да
қүнды қағаздар алу арқылы орындайды. Яғни басқаларға салынған инвестиция
акцияларға айырбасталады. Инвестиция ұзақ және қысқа мерзімге алынады. Ұзақ
мерзімді инвестиция алу бастапқы кезеңдегі өзіндік қүнымен кіріске алынып,
бухгалтерлік балансқа жазылады. Қаржы салымшы инвестор алушы жақтың қаржы
саясатына зор ықпал етеді.
Берешектердің ұзақ мерзімді қарыздары (Долгосрочная дебиторская
задолженность). Ұзақ мерзімді берешектер қарызы негізінен бір жылдан артық
уақыт ішінде жабылатын қарыздар. Ұзақ мерзімді берешек қарыздар
клиенттерден алынған вексельдерден, ақша қаражаттарынан, құнды қағаздардан
туындайды. Егер клиент жазба тұрде вексель рәсімдеген жағдайда, сонда
бұлардың қарыздары бойынша міндетті түрде есеп айырысуы немесе төлеуі
керек. Мұндай сомалар Алынған вексельдер счетында жүргізіледі.
Ағымдағы активтер (Текущие активы). Ағымдағы активтер - бір жыл ішінде
ақшаға айналуы керек. Мұндай активтерді экономикалық ресурстар және
қаражаттар деп таныған жөн. Ағымдағы активтер бір жыл ішінде сатылуға және
жұмсалуға тиісті. Бұларға: тауарлы-материалды босалқылар – берешектердің
қарызы, алдағы кезең шығындары, берілген аванстар, қысқа мерзімге салынған
қаржылық инвестициялар, ақша қаражаттары жатады.
Босалқылар (Запасы). Босалқылар ағымдағы активтер тұрінде өндірістік
ұрдіске бір-ақ рет қатысып, өзінің физикалық ұлгісігі жояды. Ағымдағы
қаражат ретінде бұлардың құны толығымен жаңадан өндірілген өнімнің өзіндік
құнына қосылады. Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ресми құжаттарда
босалқылар (запасы) термині жиі қолданылады. Біздің түсінігіміз бойынша
босалқылар термині бір нәрсенің құрамындағы қосымша немесе қыстырма
тұрінде танылған, өзінің жеке экономикалық маңызы жоқ сияқты. Сондықтан
босалқылар терминін құндылықтар терминімен ауыстырған жөн. Бухгалтерлік
есеп жүйесіне түсетін барлық фактілердің құны болатындығын есте сақтау
керек.
Тауарлы-материалды құндылықтар (Товарно-материальные запасы). Бұларға:
өнімдер өндіруге қажетті материалдар, шикізаттар, тауарлар, отындар және
аяқталмаған өндіріс жатады. Тауарлы-материалды құндылықтар ағымдағы
активтердің негізгі бөлігін қүрайды. Тауарлы-материалды құндылықтарды дұрыс
бағалау - үлкен мәселе. Бағалау үшін тауарлы-материалды құндылықтарды
түгендеп, қолда барын анықтау керек. Бастапқыда тауарлы-материалды
құндылықтар сатып алу бағасымен бағаланып, бұл баға тауарлы-материалды
құндылықтардың бастапқы құны болып есепке алынады. Тауарлы-материалды
құндылықтарға тән касиет: бұлардың (шикізаттар және басқалары) қанша көлемі
осы жылғы өндіріске жұмсалгандығы, қаншасы келесі жылға қалғандығы жөнінде,
толық моліметтер алып, дүрыс бағалау мүмкіндігі әрқашан да бола бермсйді.
Бұлардың бухгалтерлік есебін жүргізуші бухгалтерлср кобіие ТМҚ қозғалысы
мен қолда барын ортақ өлшемге (сомаға) келтіру арқылы бағалайды. Тауарлы-
материалды құндылықтарды бағалау үшін бухгалтерлік есеп тәжірибесінде ФИФО,
ЛИФО және орташа өлшеу әдістері қолданылады.
Экономикалық мақсат тұрғысынан қарағанда тауарлы - материалды
құндылықтар сату, тауарлар өндіру, тауарларды сатып алып, қайта сату
үрдісінде осы ұйымның айналым қаражаты түрінде сипатталған. Ұйымдардың
қалыпты жағдайда өз шаруашылық қызметін атқару барысында және болашақта
табыс келтіруді қамтамасыз етуде тауарлы-материалды құндылықтардың
атқаратын рөлі зор.
Материалдар (Материалы). Ағымдағы активтер құрамында есептелінетін,
шаруашылық операцияларын жүргізетін және өндірілетін өнімдерге жұмсалатын,
көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын заттарды - материалдар деп атаймыз.
Бұларға: құрлыс материалдары, егістік жерге отырғызылатын, себілетін
тұқымдар, машиналар мен механизмдерді жөндеуден өткізу материалдары жатады.
Тауарлар мен дайын өнімдерге қарағанда, өндірістік технологияға арналған
материалдар сатылмайды. Бұлардың есебі өндірілетін өнімдер мен тауарларға
жұмсалатын жалпы шығындардың бір элементі тұрінде жүргізіледі.
Берешектер борышы (Дебиторская задолженность). Жөнелтілген тауарлар,
орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін заңды және жеке түлғалардың
осы күнге дейін төлемей отырған ақшаларын берешектердің борышы деп атаймыз.
Сонымен қатар, бұларға тапсырыс берушілердің, еншілес, тәуелді ұйымдардың,
бірлесіп бақыланатын заңды түлғалардың берешек борыштары жатады.
Берешектердің мұндай борыштары Түсуге тиісті қарыздар счетында
жүргізіледі. Берешектер борышы ағымдағы активтер құрамында саналатындықтан
есепті осы жылдың ішінде алынуға тиісті. Осы ұйымның есебіне түспейтін
болып анықталған қарыз сомалар - үмітсіз қарыздар болып танылады.
Алдағы кезең шығындары (Расходы будущих периодов). Тиімділігі мен
пайдалық дәрежесі осы жылы емес, алдағы кезеңдерде анықталатын ағымдағы
активтердің белгілі бір бөлігін - алдағы кезең шығындары деп атаймыз.
Бұларға: сақтандыру ұйымдарына төленген сақтандыру сомалары, жал төлемі,
тау-кен өндірісін дайындауға, мерзімдік басылымдарға жазылу жөніндегі
шығындар жатады.
Берілген аванстар (Авансы выданные). Алдағы уақыттарда алынатын тауарлы-
материалды құндылықтар, ұзақ мерзімді активтер, орындалатын жұмыстар,
көрсетілетін қызметтер, сондай-ақ тапсырыс алушылардан түсетін мүліктер,
бұлардың жеке бөліктері, түсетін тауарлар т.б. үшін осы ұйымның басқа да
заңды және жеке тұлғаларға алдын ала төленген ақшаларын -берілген аванстар
деп атаймыз.
Қаржылық инвестициялар (Финансовые инвестиции). Ұйымдардың ұзақ және
қысқа мерзімге алған инвестицияларын, сондай-ақ сатылып алынған акциялар
мен облигациялардың қолда барын - қаржылық инвестициялар деп атаймыз.
Ақшалар (Деньги) деп - отандық және шетелдік валюта түрінде, есептегі,
жолдағы, арнаулы есеп шоттарындағы, валюталық шоттағы, есеп айырысу
шотындағы, кассадағы ақшаларды айтады. Ақшалар әр түрлі шығындарды жабуға,
клиенттермен есеп айырысуға, т.б. мұқтаждық операциялар жүргізуге арналған.
Аяқталмаған өндіріс (Незавершенное производство). Толығымен
технологиялық циклдан өтпеген дайын өнімдер шығаруға, тауарлар, жүмыстар
мен қызметтер көрсетуге, сондай-ақ ары қарай өңдеуге жататын, қоймаға
жөнелтіле қоймаған өнімдерге жүмсалған шығындарды - аяқталмаған өндіріс деп
атаймыз. Келесі жылға қалдырылған аяқталмаған өндіріс шығындары түгенделіп,
нақтылы осы жылы жұмсалған шығындар сомасы бухгалтерлік балансқа жазылады.
Күмәнді қарыздар талабының резерві (Резерв по сомнительным требованиям)
дегеніміз - жалпы және әкімшілік шығындары есебіне жатқызып, түсуге тиісті
күмәнді қарыздарды жабу үшін жасалған резервтік сомалар. Күмәнді қарыздар
талабының рсзсрві есебінен төлеу мерзімі өтіп кеткен берешектердің
қарьпдары жабылады.
Баланстың пассивтік элементтерін тану
Пассивтерді тану (Признание пассивов). Пассивтер үш топтан: меншікті
капитал, ұзақ мерзімді міндеттемелер және ағымдағы міндеттемелерден түрады.
Осы үш топ арқылы ұйымдар активтерінің қор көздері қалыптасады. Қандай да
болмасын көздерден алынған қаражаттар, мейлі заңды және жеке түлға, банк
несиелері, қарызға алынған көздер т.б. болсын, осы ұйымның жеке
меншігіндегксөздер мағанасында бухгалтерлік есептің балансына (пассивте)
жазылады. Қарапайым тілмен айтқанда пассивтегі сомалар осы ұйымды
несиелендірушілердің алашақтары болып табылады. Яғни несиелендірушілерден
алынған көздер түптің түбінде қайтарылады. Сондықтан, активтер және
пассивтер екі түрлі категорияға бөлініп, бухгалтерлік есеп балансының әр
түрлі тармақтарында жүргізіледі. Осыған орай ешқашанда пайда сомасының
есебінен активтер алынды деген үғым қолданылмауы керек. Активтер тек қана
ақшаның есебінен (ақша төлеу арқылы) қалыптасады. Мысалға, бухгалтерлік
балансқа 5 млн теңгеге тең пайда сомасы жазылса, бұл сома осы ұйымның
кассасындағы немесе есеп айырысу шотындағы ақша деп саналмауы керек.
Ұйымдар есебінде аса көп мөлшерде таза пайда сомасы бола түрса да, кейбір
жағдайда осы ұйымның еңбек ақы төлеуге нақты ақшасының болмай қалатындығын
есте сақтаған жөн. Дәл осындай ұғым капитал өрісінде де танылып, капитал
тек қана арнайы көздерден туындайтындығын, өзі ақша емес екендігін есте
сақтау керек.
Меншікті капитал (Собственный капитал) - ұйымдардың т.б. заңды
түлғалардың жарғылық құжатында көрсетілген көз. Ұйымдарды бастапқы кезеңде
құру және бүлардың қызметін бастау жөнінде меншік иелерінің, сондай-ақ
басқа да тұлғалардың осы ұйымға салған көздерін - жарғылық капитал немесе
меншікті капитал деп атаймыз. Жарғылық капиталды меншік иелерінің және үлес
қосушы құрылтайшылардың салған қаражаты, негізгі құралдар, материалды емес
активтер, т.б. құндылықтар түрінде қалыптастыруға болады. Меншікті капитал
қалыптастырудың түпкі мақсаты - бизнестік (кәсіпкерлік) қатынастарға түсу,
мұның қызмет бағытын кеңейту мен жүргізу және базарлы сауда мен бәсекеге
түсетін тауарлар өндіріп, сүраныс пен түтынысты қанағаттандыру болып
табылады. Жарғылық капиталдың шектеулі мөлшері қазақстандық заң актілерімен
белгіленеді.
Акционерлік капитал (Акционерный капитал). Серіктестіктердің және
бұлардың иелерінің, үлес қосушы құрылтайшылардың осы ұйымның экономикалық
үрдісіне пайдалануы үшін үлес қосу (акция) мақсатында салған қаражат
көздерін - акционерлік капитал деп атаймыз. Серіктестіктер қызметінің
ерекшеліктеріне сай және тиісті заң талаптарына қарай акционерлік капитал
өзгеріске түсуі мүмкін. Акционерлік капитал негізгі екі категорияға:
1) төленген капитал; 2) төленбеген капиталға бөлінеді.
Төленген капитал (Оплаченный капитал). Төленген капитал деп - осы
ұйымның басқа да ірі корпорациялардың шығарған акцияларын сатып алып,
бұлардың номиналдық құнынан жоғары бағамен сатуын, сонымен қатар ұйымдардың
өздері шығарған акцияларын номиналдық курсынан төмен бағамен сатуын
айтамыз.
Қосымша толенбеген капитал (Дополнительный неоплаченный капитал) деп -
негізгі құралдарды және салынған инвестицияларды қайта бағалаудағы қосымша
сомаларды айтады. Сонымен қатар активтерді қайта бағалаудағы, мысалы,
материалды емес активтерді, шетелдік еншілес және тәуелді ұйымдардағы,
бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы нетто инвестициялар бойынша курстық
айырымдарды, сондай-ақ осы үйымдағы мәні жағынан нетто-инвестицялардың
белгілі бір бөлігі болып табылатын айырым сомалар - қосымша төленбеген
капитал категориясына жатады.
Қосылған капитал (Добавочный капитал) . Ақша төлемей алынған мүліктер
құнынан және эмиссиялық табыстың пайда болуынан, сондай-ақ материалды емес
активтер мен негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде ағымдағы капитал
сомасының көбсюуін - қосылған капитал деп атаймыз. Қосылған капиталды
ағымдағы шаруашылық операцияларын (қызметке) шығын ретінде жұмсауға
болмайды. Капиталдың бұл түрі ұйымдар капиталының көлемін белгілі бір
дәрежеде үстап түру үшін құрылған.
Меншікті капитал (Собственный капитал). Осы ұйымға акциялар мен
дивидентік пайда алу мақсатында қатысушылардың салған инвестицияларын -
меншікті капитал деп атаймыз. Үйымдардың меншікті капиталы, жарғылық
капиталдан, қосымша және резервтік капиталдан және бөлінбеген таза пайда
көздерінен қалыптасып отырады. Сонымен қатар меншікті капитал көзіне меншік
иелерінің өздері салған қаражаттары, бөлінбеген таза пайда және ұйымдарда
жылдар бойы жинақталған меншікті қаражат көздері жатады. Меншік иелерінен
(меншікті көздерден) жинақталған (құралған) қор көздері қатысушы
акционерлердің . шешіміне қарай әр түрлі мақсаттарды қаржыландыру үшін
меншікті капиталға қосылып отыруы мүмкін,
Акциялар (Акции) құрылтайшылар мен үлес қосушылардың компаниялар мен
ұйымдарға капитал көлемін көбейту мақсатында салған қаражат көздерін
растаушы құжат. Акция иелері (қаржы салушылар) өздері қаражат салған
ұйымдар қызметін басқаруға тікелей әсер етеді. Акциялар: артықшылығы бар
және қарапайым болып екі түрге бөлінеді.
Артықшылығы бар акция иелерінің талабы, бұлардың дивиденд алу қүқысы
қарапайым акция иелеріне қарағанда бірінші кезекте қанағаттандырылады.
Артықшылығы бар акционерлер талабы осы ұйым таратылып кеткен (жойылған)
жағдайда бүлардың есебіндегі активтерді сатудан түскен қаражатқа иелік
етуге қүқылы және дивиденттік төлемдер алу жағдайы қарапайым акция иелеріне
қарағанда бірінші кезекте қанағаттандырылады. Үйым жойыла қалған жағдайда
артықшылығы бар акционерлер талабы кезінде несие беруші банктер
(несиелендірушілер) талабын толығымен қанағаттандырғаннан соң қалған
активтерді сатудан түскен қаражаттың қалдық сомасына талап қоя алады.
Қарапайым акция иелерінің ешқандай да артықшылығы болмайды. Бүлар
тәуекелшілік жағдайда болып, жалпыға бірдей дивиденд алу (үлес) құқылығында
болады. Қарапайым акция иелерінің талабы қалдық принципі бойынша
несиелендірушілер мен артықшылығы бар акционерлер тәужелшілігі
қанағаттандырылған соң, қалған сомаға талап қоя алады. Жарғылық капиталға
жазылған қарапайым акциялар номиналдық құнмен есепке алынады.
Резервтік капитал (Резервный капитал). Резерв термині сақтық
кассасындағы ақша терминімен пара-пар. Ұйымдар қызметіндегі мүмкін болатын
кейбір күмәнді шығындарды және шегетін зияндарды жабуға бөлінген қаражат
көздерін - резервтік капитал деп атаймыз. Резервтік көздер тек қана
белгіленген объектілер бойынша шығындарды жабу үшін жасалынады. Резервтік
капитал көздерін алдын-ала көрсетілмеген басқадай мақсаттарға жұмсауға
болмайды. Резервтік капитал бухгалтерлік есепке алынған, нақтылы түрде
анықталған белгілі бір құндылықтар үшін ақша төлемей кеткен берешектердің
қарыздарын жабуға, сондай-ақ тиісті объектіге тікелей жазылмай қалған
амортизациялық шығындар сомасын жабу мақсатында жұмсалынады.
Резервтік капитал шикізаттар мен материалдар сатып алу, айналымға
түсетін босалқылар мен қамтамасыз ету жөніндегі нақтылы фактімен талап
етілген алашақтар қарызын, күмәнді қарыздарды және жер учаскелерін жалға
алу шығындарын жабу мақсатында қалыптастырылады. Резервтік капитал құру
активтердің тиісті баптарынан шегеріледі. Жыл ішінде жұмсалмаған резервтік
капиталдың белгілі бір бөлігі ағымдағы жылдың пайдасына қосылып отырады.
Ұйымдар өздерінің тәуекелшілік шешіміне қарай орынсыз шығындарды жабу
мақсатында және қажет деп тапқан жағдайда резервтік көздердің бірнеше
түрлерін қалыптастыруына болады. Көп көлемде жасалған резервтік капитал
сомасы ұйымдар қызметінің жақсы жағдайын көрсетеді. Резервтік көз
қалыптастыру (жасау) сомалары есепті жылдын шығындарына жазылып, пайда
көлемін төмендетеді.
Бөлінбеген найда (жабылмаған зиян) (Нераспределенный доход (непокрытый
убыток)). Бөлінбеген табыс немесе таза пайда компаниялардыц капиталын
көбейтіп отыру мақсатында болады. Дивиденттер төлеу - капиталдың азаюын
көрсетеді. Бөлінбеген табыс немесе пайда деп - дивиденттер төленгеннен соң
ұйым меншігінде (иелігінде) қалған соманы атаймыз.
Пайда және зиян (Прибыль и убыток) - ұйымдар қызметінің экономикалық
өсу қарқынын немесе төмендеуін өлшеу үшін түскен табыстар мен жұмсалған
шығындар айырымының көрсеткіші. Экономикалық өсу ұйымдар қызметінің
басталуынан бастап, нақты ақша түсіруге, мұны көбейтіп отыруға байланысты
есепті кезеңдерге тән экономикалық маңызы өте зор.
Міндеттемелер (Обязательства) деп - мақсатты шараларды қаржыландыру
үшін заңды және жеке тұлғалардан, ірі компаниялардан алынған қарыздарды осы
ұйымның кіріске алып, түптің түбінде қайтарып беруі жөніндегі алған
міндеттемесін айтады. Бұларға: ұлттық және шетелдік валюта түрінде
банктерден және банктерге жатпайтын түлғалардан (Қазақстан Республикасының
резиденті немесе резиденті емес) ұзақ және қысқа мерзімге алынған займдар,
облигациялар, вексельдер жатады. Алынған міндеттемелердің барлығы да осы
күнгі ағымдағы бағамен кіріске алынады. Міндеттемелер алу нәтижесінде
ұйымдардың активті қаражаттары көбейеді. Яғни ол - міндеттеме алушы жақ,
міндеттеме беруші жаққа ақша мен мүліктерді қандай сомада қайтаратындығы
жөніндегі операциялар. Міндеттемеге алынған негізгі сомаларға қосымнш
міндеттемелер үшін төлееетін пайыздық сомалар қосылады. Мұның нәтижесінде
міндеттеме алушы жақтардағы табыс көлемі азайтылады. Міндеттемелер құрамына
ұйымдардың несиеге сатып алған тауарлары, қызметтері, сондай-ақ берілген
вексельдер бойынша алған қарыз ақшалары, төленбеген еңбек ақы, төленбеген
салықтар жөніндегі сомалар да жатады. Егер алынған тауарлар құны төленбесе,
алашақтар қарызы қайтарылмаса, есептелінген еңбек ақы төленбесе, мұндай
жағдайларда осы ұйымның берешек қарыздары өсіп отырады. Нарықтық қатынастар
жағдайында берешек қарыз сомалар осы ұйымның қабылдаған міндеттемелерінің
орындалмауының нәтижесінде туындап отырады.
Егер ұйым төлем өтеушілік қабылетінен айырылып, банкротқа үшырап
жойылған немесе таратылған жағдайда несие берушілердің, несиелендіруші
банктердің тәуекелшілік талабы бірінші кезекте қанағаттандырылады.
Несиелендіруші жақтардың тәуекелшілікке түскендегі талап еткен сомасы, осы
ұйымның қарыз алғандығы міндетті сомасының көлемінен көп немесе аз болмауы
керек. Яғни банктердің осы ұйымға берген несиесі жөніндегі қойған талабы
осы ұйымның активті қаражаттарын сатудан түскен ақшаны алу жөнінде бірінші
кезекте тұрады. Егер қарыз алып, міндеттеме қабылдаған ұйым өз қарызын
қайтармаған жағдайда, мұндай мәселе заң орындарының шешіміне қарай
орындалады. Өз еркімен қаржы салған инвесторлар талабы немесе бүлардың
тәекелшілігі банктер қойған талап орындалғаннан соң, қалған қалдық сома
көлемінде ғана болады. Міндеттемелер көлемінде қойылған талаптардың
дәрежесі өте жоғары болады да, басқа қаражаттар көлемінде қойылған талаптар
мүмкін болған жағдайда ғана орындалады.
Ұзақ мерзімді алашақтар қарызы (Долгосрочная кредиторская
задолженность) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I Тарау. Бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері
1. Баланстық теңдік қалыптастыру және баланс құру негіздері
2. Бухгалтерлік баланс элементтерін тану және терминалогиялық тәртіп
3. Баланс көрсеткіштеріне сай өтеушілік пен өтімділікті талдау негіздері
II Тарау. Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін активтерді
қарастыру факторларды талдау
1. Баланс активінің құрастырылу көздерінің құрамы мен құрылымының
динамикасын талдау
2. Ақмай АҚ-ның міндеттемелері мен капиталын талдау
3. Ақмай АҚ-ның төлем және несие қабілеттілігін талдау
Кіріспе
Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастар заңдылығының
экономикалық өмірге енуі мен меншікті кәсіпорындардың көбеюі, бизнес пен
кәсіпкерліктің дамуы басқару жүйесінің демократиялық жолдармен реттелуіне
байланысты, бұған қосымша Батыс идеологиясы мен ұсыныстары бухгалтерлік
есеп бағытындағы консервативтік ескі жүйені қойды. Бухгалтерлік есеп-бұдан
туындайтын қаржылық қорытынды есептің нарықтық қатынастар жағдайындағы
тиімділігіне кәсіпкерлер, бизнесмендер, меншік иелері және кәсіпорындардағы
басшылардың көзі жетті. Еліміздегі бизнесті дамыту, қаржылық қатынастардың
теория және қолданбалы негізін білу құқықтық жүйедегі заңдылықтарды білу,
тиімді шешім қабылдау, бухгалтерлік есепті жетілдіру ерекше орын алады.
Қазақстан-2030 стратегиясында анықталған мақсаттарға жету үшін
экономиканың тұрақты және қарқынды өсуі қажет. Отандық экономистердің есебі
бойынша Қазақстан-2030 индустриалды дамыған елдердің қатарына қосылу үшін
экономикалық дамудың жоғарғы деңгейін ұстап отыруымыз керек. Сондықтан
Қазақстан экономикасының дамуы экономикалық реформаларды тездетудің жаңа
жолдарын іздеуді талап етеді.
Біз бәсекеге қабілетті экономиканың үлгісін таңдай отырып,
бәсекелестікті дамытуға экономикалық қарымы мол басым салаларды таңдап
алдық, сол арқылы экономикалық жүйені дамытуға жол ашық. Бүгінде Қазақстан
дамыған елдердің қолданып жүрген халықаралық бухгалтерлік есеп стандартына,
заңдарын және икемді салық жүйесін толық пайдалануға талпыныс жасауда.
Қазақстан Республикасының Елбасшымыз Н.Назарбаевтың халқына Жолдауында
Қазақстан өз азаматтары үшін өмір сүрудің жоғары стандарттарын жасай
отырып, әлемнің тиімді дамып келе жатқан елдерінің қатарына қосылуы керек.
Және де барлық заңды тұлғалардың қаржылық есептіліктің халықаралық
стандарттарына көшуі үдерісін жеделдету керек. Біз бұны ұлтымыз бен
экономикамыз бәсекеге қабілетті болған жағдайда ғана істей аламыз.-деген
еді.[1]
Менің дипломдық жұмысымның тақырыбы Баланстың өтімділігін талдау
және оның барысына әсер тигізетін негізгі факторлар. Қаржылық есеп беру
деп Ақмай АҚ өткен кезеңдегі қаржылық-шаруашылық қызметін кешенді түрде
сипаттайтын барлық көрсеткіштер жүйесін айтамыз. Қаржылық есеп беру
процесін жасау есеп жұмысының соңғы сатысы болып табылады.
Бірінші бөлімде бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері қарастырылған.
Бухгалтерлік баланстың қалыптастыру және баланс құру негіздері, баланс
элементтерін тану және өтеушілік пен өтімділікті талдау негіздерін
анықтауға мүмкіндік береді.
Екінші бөлімінде Баланс өтімділігінің талдауы қарастырылады.
Кәсіпорынның төлем және несие қабілеттілігінің талдауы толық көрсетілген.
Үшінші бөлімде бухгалтерлік есепті және халықаралық стандарттарды
жетілдіру жолдары мен мәселелері көрсетіледі.
Зерттеу объектісі: Ақмай Акционерлік қоғамы.
Зерттеудің ғылыми мақсаты: Кәсіпорындағы ең басты мәселе бухгалтерлік
балансты дұрыс ұйымдастыру. Баланс өтімділігін талдау және оған әсер ететін
активтерді қарастыру факторларды талдау. Қаржылық есеп беру кәсіпорынның
шаруашылық қызметін басқару үшін қажет және ол болашақ кезеңдерді жоспарлау
мен болжау үшін басты база болып табылады.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш бөлімнен, қорытындыдан және
қосымшалардан тұрады.
I Тарау. Бухгалтерлік баланстың теңдік негіздері
1.1 Баланстық теңдік қалыптастыру және баланс құру негіздері
Бухгалтерлік баланс деп - ақшалай өлшеммен өлшенетін капитал мен
міндеттемелер жөніндегі белгілі бір мерзімге жасалған қорытынды есепті
айтамыз. Баланс активтерді (осы ұйымның қаражаттарын) және бұларды
қаржыландыру көздерін экономикалық маңызына қарай белгілі бір уақытта
жинақтап отырады. Баланс көрсеткіштері ақшалай бағаланады. Міндеттемелер
қанша ақшаның қайдан алынғандығын көрсетеді. Активтер алынған ақшаның
немесе қаражаттардың қалай жұмсалғандығын, қайда және не үшін жұмсалғанын
көрсетеді. Меншікті капитал осы ұйымды құрып қалыптастырушы жеке тұлғаның,
ұйым иесінің салған ақшасынан тұрады.
Нәтижесінде активтердің жалпы сомасы алынған міндеттемелер мен меншікті
капиталдың жалпы сомасымен тепе-тең болатындығын тағыда қайталаймыз.
Осындай сабақтастық жолдармен бухгалтерлік баланс әдісі қалыптасып
қордаланып отырады. Кез келген бухгалтерлік балансқа баланс жасаушы ұйымның
аталуы және баланстың қай уақытқа қорытындыланып жасалған күні жазылады.
Көптеген тұлғалар өздерінің бухгалтерлік балансын әрбір кезеңдерге
қарай жасап, қолда бар қаражатының барын, басқа тұлғаларға қанша көлемде
берешегінід бар екендігін көрсетіп отырады. Яғни бухгалтерлік баланс осы
ұйымның қолда бар активті қаражаттарын және берешектерін белгілі бір
уақытқа ) қарай көрсетіп отырады деу орнықты ұғым. Тағы да қайталаймыз:
белгілі бір ұйымның қолда бар мұліктері активтер деп аталынады. Ал осы
ұйымның басқаларға берепіегі міндеттемелер деп аталынады. Активтер құрамына
осы ұйымның меншігіндегі: жер, ғимараттар, өндірістік жабдықтар, тасымалдау
құралдары, өлшеу т.б. приборлар, өнім беретін малдар, күш беруші машиналар
т.с.с. жатады. Сонымеп қатар осы ұйым меншігіндегі шикізаттар мен
материалдар, босалқы бөлшектер, тауарлар, дайын өнімдер, ақшалай өлшеммен
олшеніп, осы ұйымның меншігінде болады. Бұлардың барлығы да активтер
түрінде классификацияланады.
Осы жерде ұйымдар өзінің активті қаражаттарын толықтырып, бұларды
өндірістік үрдіске тиімді пайдаланып отыруы үшін әртүрлі көздерден ақша алу
мүмкіндігі болатындығын тағы да қайталайық. Қосымша алынатын ақшаларды,
бұлар компаниялардан немесе банктерден алады. Алған ақшалары үшін осы ұйым
қарыз алушының қатарына (категориясына) түседі. Қарызға алынған ақшаларды
міндеттемелер деп атайды. Банктерден алынған несиелерден бөлек осы ұйым
басқа да тұлғалардан көп көлемде қарыз ақшалар алуына болады (мысалы,
өзінің үлес қосушы акционерлерінен). Ірі акционерлерден алынған
қаражаттарды акционерлік капитал деп атайды. Осы үйымды қолдаушы кейбір
акционерлік компаниялар акцияларға жазылады немесе акционерлер осы үйымның
қызметін жалғастыра беру үшін белгісіз уақытқа дейін акционерлік ақша
береді. Қандай да болмасын алынған акционерлік капитал, ең соңында жазылған
акцияларға сай қайтарылады. Яғни осы ұйымның алған акционерлік ақшасы
уақытша алынған қарыз ақша түріне саналады. Акцияға жазылған, түбінде
қайтарылатын ақшаны міндеттемелер деп атайды. Нарық экономикасы жағдайында
бухгалтерлік баланс әр түрлі әдістермен жасалынып, әрқашан да активтер мен
міндеттемелер сомасы бірдей тепе-теңдік жағдайда болады. Бухгалтерлік
баланс жекелеген синтетикалық счеттар қалдығын жинақтаудан туындайды.
Баланс қорытынды есеп жасаудың ең негізі болып табылады. Әрбір келесі
кезеңге қорытынды есеп жасау үшін барлық бухгалтерлік есеп мәліметтерін
топтастырып жинақтау мақсатында баланс құрылады. Баланс құруды екі жақты
принциптің қолданбалы әдісі деп те түсінуге болады. Әрбір келесі кезеңге
баланс құруда бұрында бухгалтерлік баланста көрсетілген көрсеткіштер, яғни
(мәліметтер) баланстың жекелеген элементтері арнайы счеттарға таратылып
жазылады. Әрбір жекелеген счеттар материалдық және қаржылық объектілерге,
мысалға, несиелендірушілер, алашақтар, берешектер, меншік иелері,
инвесторлар, негізгі қүралдар, қоюшылар т.с. с. жатады. Бухгалтерлік
баланс ұйымдардың қаржылық жағдайын белгілі бір кезеңге қарай жинақтап
көрсетеді. Баланс деп - ұйымдар қызметіндегі активтер, меншікті капитал
және міндеттемелер өрісінде болған өзгеріс көрсеткіштерді экономикалық
маңызына қарай белгілі бір мерзімге топтастырып, ақшалай өлшеммен өлшеуді
айтады. Бұл анықтамада 1) баланс; 2) үлгі; 3) пайдаланушылардың мүддесі; 4)
сыртқы сипаты; 5) белгілі бір мерзім; 6) қаржы жағдайы; 7) кәсіпорындар
(ұйымдар) деген сияқты элементтер қатысады. Баланс - латын сөзі. Бұл сөз
екі табақты таразы деген ұғымды білдіреді.
Үлгі - баланс мәліметтерін пайдаланушылардың талабына сай, кәсіпорынның
активті қаражаттары мен меншікті капиталының, міндеттемелерінің жағдайы мен
бұлардың қозғалысын жинақтап көрсетуші ресми қағаз. Баланстық үлгі қағаз
қорытынды есеп жасау қажеттігінен туындаған. Бұл үлгіге жазылған жазулар
ұйымның қаржылық жағдайын көрсетеді. Баланстық үлгі қағазға (сызық
жолдарға) жазылған жекелеген көрсеткіштер баланстың белгілі баптары деп
аталынады. Балансты тек үлгі қағаз ретінде ғана қарамай, мүның өзі
ұйымдардың шашыранды шаруашылық қызметін жинақтап көрсететін бухгалтерлік
есеп объектілерінен туындайтын жалпы есеп жүйесінің маңызды категориясы
екендігін білген жөн.
Пайдаланушылардың мүддесі. Баланс көрсеткіштеріндегі сомаларды оқып
отырып, әрбір пайдаланушылар өз мақсатын шешуге ұмтылады. Бухгалтер
баланстағы жекелеген баптарға жазылған сомалардың дұрыстығын тексереді.
Бұдан баланстың теңдігі - активтер мен пассивтер сомаларының дәлдігі
туындайды. Песиелендірушілер ұйымның төлем өтеушілік қабілетін біліп
отырғысы келеді. Яғни ұйымның мүліктік жағдайы бухгалтерлік балапсқа
жазылуы керек.
Сонымен қатар, ұйым басшылары мен қожайындары таза пайдамси жұмыс
істеуге ынталы болады. Есепті жыл ішіндегі ұйымныц қаржы қорытындысын
шығару үшін капитал қозғалысы көрсеткіштері де бухгалтерлік балансқа
жазылуы керек. Салық органдары үшін барлық ұйымдар декларация жасап
тапсырады. Декларация көрсеткіштері мен баланс көрсеткіштері арасында
сәйкестік болуы шарт. Баланс баптары салықтың белгілі бір түріне қарай
топтастырылуы мүмкін. Яғни баланста көрсетілген пайда көлемі салық
салынатын көлеммен бірдей болуы міндетті.
Сыртқы сипаты. Баланс көрсеткіштерін тігінен және көлденеңінен оқып
сипаттауға болады. Баланс мазмүнын тігінен қарағанда екі жақты кестеден,
сол жағы актив, ал оң жағы пассив болып екіге бөлінеді. Сыртқы
пайдаланушылардың мүддесін қанағаттандыру мақсатымен активтерді қаражаттар,
ал пассивтерді қаражат көздері деп те атауға болады. Сонымен қатар капитал
айналысына тікелей байланысты қозғалыстарды да бухгалтерлік баланс арқылы
талдауға болады. .
Балансқа көлденең жазылған көрсеткіштер есеп объектілерінің өзара
байланысын көрсетеді. Қандай жағдайда болмасын балансқа көлденең жазылатын
көрсеткіштер счеттардағы қалдық сомаларымен бірдей сомада болуы керек. Яғни
дебеттік қалдық баланстың активінде, ал кредиттік қалдық пассивінде
жазылады.
Белгілі бір мерзім. Әдетте бухгалтерлік баланс айдың, тоқсанның және
жылдың 1-күніне жасалып, ұйымның қаржылық қызметінің жағдайын көрсетеді.
Ұйымның қаржылық жағдайы түскен пайданың мөлшерімен сипатталады. Сондықтан
пайда айдың, тоқсанның, жылдың біріне ғана жаза салатын көрсеткіш емес,
пайда өткен шақтағы атқарған ұйымның қаржылық нәтижесін көрсететін ең
негізгі көрсеткіш болып табылады.
Қаржы жағдайы. Ұйымдардың қаржы жағдайы қойылған мақсаттарға қарай әр
түрлі көздерден қалыптасады. Сондықтан баланстың әрбір баптары арқылы
Ұйымдардың қаржы-шаруашылық қызметін бағалап, талдау әдістерін қолдану
мүмкіндігі қарастырылған. Ұйымның меншікті активтері әр түрлі ресурстар мен
қаражат көздерінен қалыптасатындықтан ұйымдардың ресурстары шын мәнінде
көбейіп отыратын болса, онда бүл ұйымның пайдамен жүмыс істегендігін
көрсетеді.
Құнсыздануға (инфляцияға) байланысты ұйымның активтері көбейіп кеткен
жағдайда түскен пайда - таза пайдаға жатқызылмайды. Мұны шындыққа
жанаспайтын пайда деп таныған жөн. Егер үйым ақысыз (құнын төлемей) түбінде
қайтарылмайтын активтерді басқалардан алған жағдайда, мұндай активтердің
құны пайда құрамына жазылмай, тек қана баланстың көбеюуін білдіреді.
Кәсіпорындар (ұйымдар) деп - кез келген шаруашылық қызмет атқарушы
құрылымдарды айтады. Бұлардың түпкі мақсаты пайда түсіріп, пайдамен жұмыс
істеу болып табылады.
Бухгалтерлік баланс түрлері. Ұйымның құрылуын, қаржылық жағдайын,
үздіксіз қызмет атқаруын, жойылып кетуін немесе аналық үлкен компания
құрамына ену жағдайын ескере отырып, бухгалтерлік баланс үшке бөлінеді: 1)
кіріспе баланс; 2) аралық баланс; 3) жойылуға байланысты баланс.
Кіріспе баланс ұйымдар мен фирмалар т.б. заңды түлғалардың жарғысы
тіркелгеннен соң, меншік иелерінің салған қаражатын жәйе басқа да қаржы
салымшыларының, несиелендірушілердің қаражаттарын кіріске алып, жарғылық
қор мен активтерді қалыптастырудан басталады.
Аралық баланс белгілі бір тапсырмаға байланысты, айға, күнге, тоқсанға
қарай жасалынады. Мысалға, капиталдың шеңберлі айналысы фазаларына, активті
қаражаттар қозғалысына талдау жасау жұмысын және арнайы тапсырмаға
байланысты ұйым қызметіне толық тексеру жүмысын жүргізу үшін жасалынатын
балансты аралық баланс деп атайды.
Жойылуға байланысты баланс. Ұйым банкротқа ұшырап, өз қызметін
тоқтатқан жағдайда арнайы комиссияның қатысуымен ұйымды жою мақсатында
баланс жасалынады. Жою балансы екі кезеңнен тұрады. Бірінші кезең осы
ұйымның жабылуына байланысты жасалса, екінші кезеңде ұйымның
жойылғандығының
қорытындысын бағалау үшін жасалынады.
Заңды түлға болып танылған ұйымдардың барлығы да бухгалтерлік баланс
жасауға міндетті. Егер заңды түлғалар құрамына снген еншілес ұйымдар
құрылған жағдайда, негізгі ұйым басшыларыпыц рұқсаты бойынша еншілес
кәсіпорындар да баланс жасауына болады.
Ендігі жерде ұйымдарда жасалатын, қаржы қорытындысын шығарып отыратын
бухгалтерлік есеп балансының қалай және қандай принциптерді қолдану арқылы
құрылатындығына мысалдар келтіреміз.
Баланстың ең бірінші сатысы 1-ші қыркүйек 2004 жылы Асан жК ұйымының
бастапқыдағы кіріспе бухгалтерлік балансы (мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Банктегі ақша 950,0 Меншікті капитал 950,0
Барлығы 950,0 Барлығы 950,0
Бұдан екі жақтылық принциптің орындалғандығын, тепе-теңдіктің
сақталғандығын көреміз.
3 қыркүйек 2004 жылы Асан жК ұйымы 300,0 мың теңгеге ғимарат сатып
алып, тиісті бастапқы құжат жасады да, Асан жК ұйымына кіріске алды,
сонда:
3 қыркүйек 2004 жылығы Асан жК үйымының балансы
(мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Банктегі ақша 650,0
(-)
Барлығы 950,0 Барлығы 950,0
3 қыркүйек 2004 жылғы екінші операцияның егізінде банктегі ақшаның
азайып, жаңа активтің (ғимараттың) пайда болғандығын көруге болады.
6 қыркүйек 2004 жылы Асан жК үйымы Ақ жол
компаниясынан 50,0 мың теңгенің тауарын уақытша қарызға алып, 30 күн
ішінде тауар ақшасын төлеуді өз шндетіне алды сонда:
6 қыркүйек 2004 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 50,0 Несиелендірушілер 50,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
6 қыркүйек 2004 жылғы үшінші операцияның негізінде тағы да жаңа
активтің (тауарлар) пайда болып, осы тауарлар үшін Асан жК ұйымының
алдағы кезеңде төлейтін қарызы туындады. Яғни осы ұйымның алған қарызы
несиелендірушілер деп аталынады.
10 қыркүйек 2004 жылы қүны 10,0 мың теңге тұратын тауар Бек фирмасына
сатылды. Сатылған тауар ақшасы (10,0 мың теңге) кейіннен төленетін болып
келісілді сонда:
10 қыркүйек 2004 жылғы Асан жК ұйымының балансы (мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 40,0 Несиелендірушілер 50,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
10 қыркүйек 2004 жылғы төртінші операцияның негізінде тауарлар
сомасының азайып, тағы да жаңа активтің (берешектердің) пайда
болғандығын көруге болады. Осы ұйымға басқалардың берешек қарыздары
берешектер деп аталынады. 13 қыркүйек 2004 жылғы Асан жК ұйымының балансы
(мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 35,0 Несиелендірушілер 50,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 655,0
Барлығы 1000,0 Барлығы 1000,0
13 қыркүйек 2004 жылғы бесінші операцияның негізінде активтердің бір
бабы - тауарлар сомасының азайып, активтердің екінші бабы - банктегі
ақшаның көбейгендігін көрсетті.
15 қыркүйек 2004 жылы Асан жК ұйымы Бек фирмасының несиесінің бір
бөлігін 5,0 мың теңгесін банктегі есеп айырысу шотынан төледі сонда:
15 қыркүйек 2004 жылғы Асан жК ұйымының балансы (мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 35,0 Несиелендірушілер 45,0
Берешектер 10,0
Банктегі ақша 650,0
Барлығы 995,0 Барлығы 995,0
15 қыркүйек 2004 жылғы алтыншы операцияның негізінде банктегі ақшаның
азайып, несиелендірушілерден алынған қарыз сомасының азайғандығын көруге
болады. Баланстың оң жағы мен сол жағы бірдей сомаға азайды.
30 қыркүйек 2004 жылы Асан жК ұйымына 10,0 мың теңге берешек болып
қалған Бек фирмасы 7,0 мың теңгені төледі қайтарды) сонда:
30 қыркүйек 204 жылгы Асан жК ұйымының балансы (мың теңге)
Активтер Сомасы Меншікті капитал Сомасы
Ғимараттар 300,0 Меншікті капитал 950,0
Тауарлар 40,0 Несиелендірушілер 45,0
Берешектер 3,0
Банктегі ақша 657,0
Барлығы 995,0 Барлығы 995,0
Жоғарыда келтірілген алты операцияның мазмүнынан кез-келген бір факті
мен операция екіжақты жазуға түсіп, баланстың жекелеген баптарына
өзгерістер енгізетіндігін көруге болады. Төменде активтер, меншікті капитал
және міндеттемелер өрісінде орын алған шаруашылық операциялары мысалдарына
түсінік береміз.
Операциялар мазмұны.
1.Несиеге алынған тауарлар - активтер мен
міндеттемелер(несиелендірушілер) сомасын көбейтті.
2.Ақшасы төленіп, тауарлар сатылып алынды: активтер(тауарлар) көбейді,
банктегі ақша (активтер) азайды.
3.Несиелендірушілердің берген карызы - банктегі ақша (активтер) азайды,
міндеттемелер де (несиелендірушілер) азайды.
4.Осы үйымның қожайыны банктегі ақшаға қосымша капитал құйды: банктегі
ақша (активтер) мен капитал көбейді.
5.Ұйымның қожайыны өзінің жеке мұқтаждығына осы үйым кассасынан ақша
алды: активтер (ақша) азайды, капитал сомасы да азайды.
6.Несиелендірушілерге ұйым қожайыны осы ұйым есебіне жатпайтын өз
қалтасынан ақша берді: міндеттемелер (несиелендірушілер) сомасы азайып,
меншікті капитал сомасы көбейді.
Осы айтылғандар негізінде, біздер Активтер = Меншікті капитал +
Міндеттемелер сомалары әрқашан да тспе-теңдікте болатындығын және
екіжақтылық принциптің сақталғандығын тағыда көріп отырмыз.
Баланс жүргізу қажеттілігінің кейбір теориялық мәселелері
Баланс жүргізу жалпы бухгалтерлік есеп жүйесінің теориялық негізін
қалайтын әдіснамалардан түрады. Баланс жүргізу теориясы балансқа тән
принциптерді, баланстың экономикалық құрылымын, баланстағы тараулар мен
баптардың экономикалық мәнін бағалау, осылардың негізінде экономикалық
жағынан тиімді шешімдер қабылдау болып табылады. Баланс жүргізу теориясы
экономикалық қагынастарды тиімді жүргізу бағытында капитал қалыптастыру,
мүның функционалды аспектілерін зерттеу үрдісіндегі маңызы өте зор. Екі
жақтылық теория бухгалтерлік баланспен тікелей байланыста болады. Баланс
жүргізу теориясының негізінде бухгалтерлік есеп жүйесінің әдіснамалық
ережелері қалыптасады. Бухгалтерлік есеп счеттарын жүргізу арқылы
бухгалтерлік есеп жүйесінің техникалық жақтары іске асырылады.
Бухгалтерлік есепті арнайы жүйеге келтіру үш аспектіден және құрамдас
сабақтастықтан түрады:
Екі жақтылық Бухгалтерлік есеп счеттары Бухгалтерлік
баланс
Баланс жүргізу теориясы екі жақтылық принциптен (түрақты түрде екі
жақтылықтың сақталуынан), сондай-ақ шаруашылық операцияларын счеттарға
жазудан қалыптасады. Есеп объектілері деп - әрбір ұйымдардағы орын алған
фактілер мен операцияларды және атқарылған қызметтерді айтуға болады.
Он тоғызыншы ғасырдың басында Италияның ғалымы Эмануэл Пизани баланстық
теорияның негізін салды. Ол статмография үғымын енгізген. Грек тілінде
статмо - баланс, графия - жазып талдау деген ұғым береді.
Ертеректе бухгалтерлік есеп счеттары экономикалық және бюджеттік болып
екі топқа бөлінген. Мүмкін осылайша бөлуге қарай қаржылық және басқарушылық
есеп пайда болған болар.
Бухгалтерлік баланс - ұйымдардың экономикалық өміріндегі капиталдың
шеңберлі айналысы процесін зерттеуші әдіс. Өзінің пәндік қасиеті түрғысынан
капитал әрқашан да нақтылық мақсатта, құндық маңызда болады. Капталдың
негізгі орындаушылық қасиеті бухгалтерлік баланстың активінде экономикалық
ресурстар түрінде сипатталады. Баланстың пассивіндегі көздер міндеттемелер
түрінде мақсаттық сипатта болып, құқықтық қатынастарды құрайды. Пассивтік
көздер құқықтық қатынастардың пайда болуы мен себебтерін, сондай-ақ
акционерлердің (қатысушылардың) мүддесін қорғайды.
Несиелендірушілер, акционерлер, қаржы салымшы инвесторлар мақсаты осы
ұйымның мүліктерін таратып алу емес, ақшаны ақшаға айналдырып табыс алу
болып табылады. Мүндай мақсаттар мен себептер негізінде ұйымдар мүмкіндігін
(активтерін) екі түрге: құқықтық мүліктерге (таза активтер) және мүліктік
міндеттемелерге бөліп қараған жөн. Бұдан таза активтер және шартты активтер
ұғымы туындайды.
Ұйымдарды ең әуелгі бастапқы кезеңде ұйымдастыру үшін активті
қаражаттар қалыптастырудың көздері қарастырылады. Белгілі көлемде қаржы
көздері табылмаған жағдайда, ұйымдардағы бухгалтерлік баланс
инвестицияланған капиталдың шеңберлі айналысын әрбір экономикалық фазаларға
қарай бағалап отыруды мақсат тұтады.
Инвестицияланған капитал кәсіпкерлік әрекеттің негізін құрап, осы
кәсіпкерліктің (ұйымның) құрылу себептерін және капитал айналысының базисін
қалыптастырады.
Егер, біздер екі жақтылық дүниені пәлсафалық категория түрінде қарайтын
болсақ, онда бухгалтерлік есепке тән қор көздерін - базис, ал активті
қаражаттарды - қондырма деп сипаттауға да болады. Яғни статмо ұғымын
базистік тұрақтылық, ал графия үғымын қозғалыстағы қондырма деп қарайтын
болсақ, онда бухгалтерлік есеп дүниесіндегі екі жақтылық принципті
пәлсафалық жағынан ары қарай зерттеу мүмкіндігі зор болар ма еді.
Активтерді қозғалыстағы қондырма категориясына тән деп қараған жағдайда
капитал айналысының мақсаты есепті жылы алынған қаржылық қорытындының өсу
қарқынымен өлшенеді. Қаржылық қорытындының өсу қарқыны жылдан-жылға
көбейген жағдайда капиталды қайта инвестициялау, мүның көлемін арттырып
отыру мүмкіндігі туындайды. Осы айтылғандарға байланысты капиталдың
шеңберлі айналысы есебін жүргізіп, жинақтауға, талдауға арналған
бухгалтерлік баланстың одіснамалық функциялары (қасиеті) өте зор. Сонымен
қатар бухгалтсрлік баланстағы жинақталған көрсеткіштер мен ақпараттар
нстпінде қаржылық қорытынды есеп жасап, капитал қозғалысын багалау мен
талдауға болады.
Бухгалтерлік балапсты экономикалық, қаржылық, құқықтық заңдылығын және
капиталдың пайда болуы мен қозғалысын, мүның бір түрден екінші түрге
ауысуын, капиталдың өсу қарқынын, капиталдың сандық мағанасының сапалық
және қаржылық мағанаға айналу аспектілерін сипаттайтын, оны ары қарай
зерттеу моделі түрінде тану қажет. Сондықтан қандай да болмасын ұйымдарда
жасалатын балансты капитал рыногын, мұның айналымы мен шеңберлі айналысын,
таза пайданың өсу қарқынын, инвестицияның тиімділігін белгілі бір
кезеңдерге сай зерттеу жұмыстарының әдіснамасы деп қараған да жөн.
1.2 Бухгалтерлік баланс элементтерін тану және
терминалогиялық тәртіп
Баланстың активтік элементтерін тану
Активтер (Активы) үш сатыдан: анықтау, тану және бағалаудан тұрады.
Анықтау сатысында шаруашылық фактілерінің негізіне қарай алынғаи және есеп
бақылауына түскен үйымдар қызметінің қалыпты жагдайында қызмет атқаруына
және алдағы кезеңде экономикалық табыскелтіретін активтер жатады. Активтер
үзақ мерзімді және ағымдағы болып екіге бөлінеді. Балансқа түскен
активтердің барлық сомасының көлемін -жинақталған активтер деп атайды.
Егербарлық жинақталған активтер сомасынан басқадай түлғалардың алашағын
шегерген жагдайда, қалған соманы нетто-активтер немесе үйымдардың мсншікті
капиталы деп атайды.
Активтерді тану (Признание активов) деп - активтерді бірегейлік өлшемге
келтіріп, қаржылық қорытынды есеп мәліметтерін пайдаланушыларды талабына
қарай қанағаттандыруды айтады.
Активтерді бағалау (Оценка активов). Активтер дәстүрлі әдістермен:
бастапқы қүнымен (тарихи), сатып алу бағасымен, нақтылы өзіндік қүнымен
бағаланады. Бухгалтерлік есеп тәжірибесінде активтер төрт түрлі құнмен:
1) бастапқы өзіндік құнымен; 2) қалпына келтіру құнымен; 3) жоюдағы
құнымен; 4) ағымдағы құнмен (немесе базарлы құнға келтіру әдістермен)
бағаланады.
Активтер құрамы (Состав активов). Активтер төмендегі түрлердсн:
материалды құндылықтардан (ғимараттар, құрылғылар, жабдықтар, тауарлар,
босалқылар, дайын өнімдер); материалды емес активтерден (авторлық құқық -
гудвилл, патенттер, тауар белгілері, жер пайдалану құқығы, ақпаратмен
қамту т.б.); ақша қаражаттарынан (кассадағы және банктердегі ақшалар, құнды
қағаздар, берешектердіц қарыздары) құрылады.
Активтер есебі (Учет активов). Активтердің құрамының барлығы ақшалай
өлшеммен өлшеніп, тиісті счеттар мен балансқа жазылады. Активтерге тән
базарлы саудадағы баға бухгалтерлік есепке алынбайды. Яғни бастапқыдағы
нақтылы өзіндік құнымен алынған баға, бұлардың тарихи құны болып табылады.
Тарихи құнды өзгерте беруге болмайды.
Материалды емес активтер (Нематериалные активы). Бұларға: - гудвилл,
патенттер, авторлық қүқық, тауарлардың белгілері, лицензиялар, ноу-хау,
бағдарламалық өнімдер, жер учаскелерін пайдалану құқысы, табиғат
ресурстарын пайдалану құқысы, ұйымдастыру шығындары, монополиялық үстемдік
қүқысы, т.с.с. жатады. Материалды емес активтер келешекте табыс келтіретін,
ұзақ мерзімде пайдаланылатын және қолмен ұстауға жатпайтын экономикалық
ресурстар. Бұлардың физикалық үлгісі болмайды. Материалды емес активтер
бастапқы кезеңде жасалған келісім шарттағы бағамен немесе арнайы
комиссияның қойған бағасымен кіріске алынады. Материалды емес активтерді
пайдаланудан түсетін табыс, ұйымдар қызметінің жылдан-жылға табысты бола
беруіне үлес қосады. Бұларды пайдаланудың мерзімі шектеулі, осыған
байланысты материалды емес активтер амортизацияланады. Пайдалану мерзімі
мен амортизациялық норма деңгейі тиісті заң актілері және келісім-шарт,
басқа да реттеуші ережелерге сай шектеледі. Материалды есем активтер
терминін бухгалтерлер қауымы бухгалтерлік баланстың актив жағындағы
ресурстарды топтастыру және активтерді бағалау мен эконамикалық маңызын
ажыратып отыру үшін қолданады.
Негізгі құралдар (Основные срсдства). Өндірістік үрдіске жылдар бойы өз
қызметін көрсететін, алдағы кезеңдерде табыс келтіруге арналған және
өндірілген жаңа өнімдер үшін жұмсалған шығындар құрамына өзінің бастапқы
құнын амортизация түрінде біртіндеп беріп отыратын активтерді - негізгі
құралдар деп атаймыз. Бұларға: ғимараттар, құрылғылар, машиналар мен
жабдықтар, күш беруші құралдар, өлшеу мен реттеу аспаптары, көлік
құралдары, жер учаскелері жатады. Негізгі құралдарға, бұлардың ең әуелгі
бастапқы құнына және пайдалану мерзіміне қарай, амортизация есептелініп
отырады. Есептелінген амортизациялық сома негізгі құралдардың бастапқы құны
сомасынан біртіндеп шегеріліп отырады. Бастапқы құннан есептелінген
амортизациялық соманы азайтқандығы қалған сома - қалдық құн (сома) деп
аталынады. Негізгі құралдар классификациялық арнайы топтарға бөлінеді.
Амортизация (Амортизация). Түптің түбінде негізгі құралдар
жарамсыздыққа айналады. Бұларды пайдаланудың мерзімі шектеулі. Негізгі
құралдарды пайдаланудың мерзімі есептелініп, жоспарланады. Пайдалану
мерзімі аяқталғанға дейін негізгі қүралдарға амортизация (тозу жарна)
есептелініп, бұл сома жаңадан өндірілген өнімдердің өзіндік қүнына
біртіндеп қосылып отырады. Амортизациялық соманың есебі Негізгі
құралдардың тозуы счетында жинақталып жүргізіледі. Әрбір жекелеген негізгі
құралдар бойынша жинақталған амортизациялық соманы, бұлардың бастапқы
(тарихи) қүнынан шегергендегі қалған қалдықты баланстық қалдық құн деп
атайды. Негізгі құралдар екі себептен: физикалық және моральдық тозу
жағдайынан жарамсыздыққа айналады.
Аяқталмаған құрлыс (Незавершенное стоительство) - ұзақ мерзімді
активтер құрамына жататын баптардың бір түрі. Мүнда негізгі құралдар салуға
байланысты кұрделі қаржы игеру шығындарының есебі, сондай-ақ жылжымайтын
мүліктерге салынған инвестициялар есебі жүргізіледі. Бүларға: құрлыс
толығымен аяқталғанға дейінгі объектілерге жұмсалған шығындар, салынып
жатқан құрлыстарға жұмсалған шығындар, ұзақ мерзімде пайдаланылатын негізгі
құралдарды сатып алуға жүмсалған шығындар, көпжылдық көшеттер отырғызу, жас
төлдер мен бордақыға қойылған малдарды өсіру мен негізгі табынға көшіру
шығындары жатады. Яғни жоғарыда көрсетілген негізгі құралдарға байланысты
объектілерді толығымен пайдалануға беруге дейінгі, сондай-ақ құрлысының
аяқталуы жөніндегі құжаттар рәсімделмегенге дейінгі жұмсалған шығындар
есебі жүргізіледі. Халықаралық бухгалтерлік есеп тәжірибесінде бір
компанияның басқа бір компанияны түгелімен сатып алуға жұмсалған
шығындарының есебі де осы бапта жүргізіледі.
Инвестициялық қаржы салу (Инвестиции). Қолма-қол ақша, немесе ақшаға
тән басқа да балама қаражаттарды басқадай сыртқы түлғалардың осы ұйымға
салуын - инвестиция деп атайды. Инвестициялық қаржы салу үрдісі инвестордың
(қаржы салымшының) өз таңдауында болады. Өз қаражатын басқа түлғаларға салу
арқылы қаржы салымшы инвестор табыс табуды мақсат түтады. Табыс келтіруге
сенімсіздік туғызатын объектілерге (ұйымдарға) ақша салуға болмайды.
Әйткенмен ақшаның иесі, басқа да қаражаттар иесі өз қаражатына өзі иелік
етуі керек. Қалталы тұлға өз ақшасын қалай, қайда жұмсаймын десе еркі
өзінде.
Инвестиция алушы жақтың түпкі мақсаты - негізгі капитал көлемін ұлғайту
мен ұстап тұру және өндірістік үрдісті технологиялық жағынан жетілдіру
болып табылады. Ірі корпорациялар басқа да компаниялар мен фирмалар өз
қаражаттарын басқа ұйымдарға салуды (инвестиция беруді) акциялар, басқа да
қүнды қағаздар алу арқылы орындайды. Яғни басқаларға салынған инвестиция
акцияларға айырбасталады. Инвестиция ұзақ және қысқа мерзімге алынады. Ұзақ
мерзімді инвестиция алу бастапқы кезеңдегі өзіндік қүнымен кіріске алынып,
бухгалтерлік балансқа жазылады. Қаржы салымшы инвестор алушы жақтың қаржы
саясатына зор ықпал етеді.
Берешектердің ұзақ мерзімді қарыздары (Долгосрочная дебиторская
задолженность). Ұзақ мерзімді берешектер қарызы негізінен бір жылдан артық
уақыт ішінде жабылатын қарыздар. Ұзақ мерзімді берешек қарыздар
клиенттерден алынған вексельдерден, ақша қаражаттарынан, құнды қағаздардан
туындайды. Егер клиент жазба тұрде вексель рәсімдеген жағдайда, сонда
бұлардың қарыздары бойынша міндетті түрде есеп айырысуы немесе төлеуі
керек. Мұндай сомалар Алынған вексельдер счетында жүргізіледі.
Ағымдағы активтер (Текущие активы). Ағымдағы активтер - бір жыл ішінде
ақшаға айналуы керек. Мұндай активтерді экономикалық ресурстар және
қаражаттар деп таныған жөн. Ағымдағы активтер бір жыл ішінде сатылуға және
жұмсалуға тиісті. Бұларға: тауарлы-материалды босалқылар – берешектердің
қарызы, алдағы кезең шығындары, берілген аванстар, қысқа мерзімге салынған
қаржылық инвестициялар, ақша қаражаттары жатады.
Босалқылар (Запасы). Босалқылар ағымдағы активтер тұрінде өндірістік
ұрдіске бір-ақ рет қатысып, өзінің физикалық ұлгісігі жояды. Ағымдағы
қаражат ретінде бұлардың құны толығымен жаңадан өндірілген өнімнің өзіндік
құнына қосылады. Бухгалтерлік есеп жүйесіндегі ресми құжаттарда
босалқылар (запасы) термині жиі қолданылады. Біздің түсінігіміз бойынша
босалқылар термині бір нәрсенің құрамындағы қосымша немесе қыстырма
тұрінде танылған, өзінің жеке экономикалық маңызы жоқ сияқты. Сондықтан
босалқылар терминін құндылықтар терминімен ауыстырған жөн. Бухгалтерлік
есеп жүйесіне түсетін барлық фактілердің құны болатындығын есте сақтау
керек.
Тауарлы-материалды құндылықтар (Товарно-материальные запасы). Бұларға:
өнімдер өндіруге қажетті материалдар, шикізаттар, тауарлар, отындар және
аяқталмаған өндіріс жатады. Тауарлы-материалды құндылықтар ағымдағы
активтердің негізгі бөлігін қүрайды. Тауарлы-материалды құндылықтарды дұрыс
бағалау - үлкен мәселе. Бағалау үшін тауарлы-материалды құндылықтарды
түгендеп, қолда барын анықтау керек. Бастапқыда тауарлы-материалды
құндылықтар сатып алу бағасымен бағаланып, бұл баға тауарлы-материалды
құндылықтардың бастапқы құны болып есепке алынады. Тауарлы-материалды
құндылықтарға тән касиет: бұлардың (шикізаттар және басқалары) қанша көлемі
осы жылғы өндіріске жұмсалгандығы, қаншасы келесі жылға қалғандығы жөнінде,
толық моліметтер алып, дүрыс бағалау мүмкіндігі әрқашан да бола бермсйді.
Бұлардың бухгалтерлік есебін жүргізуші бухгалтерлср кобіие ТМҚ қозғалысы
мен қолда барын ортақ өлшемге (сомаға) келтіру арқылы бағалайды. Тауарлы-
материалды құндылықтарды бағалау үшін бухгалтерлік есеп тәжірибесінде ФИФО,
ЛИФО және орташа өлшеу әдістері қолданылады.
Экономикалық мақсат тұрғысынан қарағанда тауарлы - материалды
құндылықтар сату, тауарлар өндіру, тауарларды сатып алып, қайта сату
үрдісінде осы ұйымның айналым қаражаты түрінде сипатталған. Ұйымдардың
қалыпты жағдайда өз шаруашылық қызметін атқару барысында және болашақта
табыс келтіруді қамтамасыз етуде тауарлы-материалды құндылықтардың
атқаратын рөлі зор.
Материалдар (Материалы). Ағымдағы активтер құрамында есептелінетін,
шаруашылық операцияларын жүргізетін және өндірілетін өнімдерге жұмсалатын,
көзбен көріп, қолмен ұстауға болатын заттарды - материалдар деп атаймыз.
Бұларға: құрлыс материалдары, егістік жерге отырғызылатын, себілетін
тұқымдар, машиналар мен механизмдерді жөндеуден өткізу материалдары жатады.
Тауарлар мен дайын өнімдерге қарағанда, өндірістік технологияға арналған
материалдар сатылмайды. Бұлардың есебі өндірілетін өнімдер мен тауарларға
жұмсалатын жалпы шығындардың бір элементі тұрінде жүргізіледі.
Берешектер борышы (Дебиторская задолженность). Жөнелтілген тауарлар,
орындалған жұмыстар, көрсетілген қызметтер үшін заңды және жеке түлғалардың
осы күнге дейін төлемей отырған ақшаларын берешектердің борышы деп атаймыз.
Сонымен қатар, бұларға тапсырыс берушілердің, еншілес, тәуелді ұйымдардың,
бірлесіп бақыланатын заңды түлғалардың берешек борыштары жатады.
Берешектердің мұндай борыштары Түсуге тиісті қарыздар счетында
жүргізіледі. Берешектер борышы ағымдағы активтер құрамында саналатындықтан
есепті осы жылдың ішінде алынуға тиісті. Осы ұйымның есебіне түспейтін
болып анықталған қарыз сомалар - үмітсіз қарыздар болып танылады.
Алдағы кезең шығындары (Расходы будущих периодов). Тиімділігі мен
пайдалық дәрежесі осы жылы емес, алдағы кезеңдерде анықталатын ағымдағы
активтердің белгілі бір бөлігін - алдағы кезең шығындары деп атаймыз.
Бұларға: сақтандыру ұйымдарына төленген сақтандыру сомалары, жал төлемі,
тау-кен өндірісін дайындауға, мерзімдік басылымдарға жазылу жөніндегі
шығындар жатады.
Берілген аванстар (Авансы выданные). Алдағы уақыттарда алынатын тауарлы-
материалды құндылықтар, ұзақ мерзімді активтер, орындалатын жұмыстар,
көрсетілетін қызметтер, сондай-ақ тапсырыс алушылардан түсетін мүліктер,
бұлардың жеке бөліктері, түсетін тауарлар т.б. үшін осы ұйымның басқа да
заңды және жеке тұлғаларға алдын ала төленген ақшаларын -берілген аванстар
деп атаймыз.
Қаржылық инвестициялар (Финансовые инвестиции). Ұйымдардың ұзақ және
қысқа мерзімге алған инвестицияларын, сондай-ақ сатылып алынған акциялар
мен облигациялардың қолда барын - қаржылық инвестициялар деп атаймыз.
Ақшалар (Деньги) деп - отандық және шетелдік валюта түрінде, есептегі,
жолдағы, арнаулы есеп шоттарындағы, валюталық шоттағы, есеп айырысу
шотындағы, кассадағы ақшаларды айтады. Ақшалар әр түрлі шығындарды жабуға,
клиенттермен есеп айырысуға, т.б. мұқтаждық операциялар жүргізуге арналған.
Аяқталмаған өндіріс (Незавершенное производство). Толығымен
технологиялық циклдан өтпеген дайын өнімдер шығаруға, тауарлар, жүмыстар
мен қызметтер көрсетуге, сондай-ақ ары қарай өңдеуге жататын, қоймаға
жөнелтіле қоймаған өнімдерге жүмсалған шығындарды - аяқталмаған өндіріс деп
атаймыз. Келесі жылға қалдырылған аяқталмаған өндіріс шығындары түгенделіп,
нақтылы осы жылы жұмсалған шығындар сомасы бухгалтерлік балансқа жазылады.
Күмәнді қарыздар талабының резерві (Резерв по сомнительным требованиям)
дегеніміз - жалпы және әкімшілік шығындары есебіне жатқызып, түсуге тиісті
күмәнді қарыздарды жабу үшін жасалған резервтік сомалар. Күмәнді қарыздар
талабының рсзсрві есебінен төлеу мерзімі өтіп кеткен берешектердің
қарьпдары жабылады.
Баланстың пассивтік элементтерін тану
Пассивтерді тану (Признание пассивов). Пассивтер үш топтан: меншікті
капитал, ұзақ мерзімді міндеттемелер және ағымдағы міндеттемелерден түрады.
Осы үш топ арқылы ұйымдар активтерінің қор көздері қалыптасады. Қандай да
болмасын көздерден алынған қаражаттар, мейлі заңды және жеке түлға, банк
несиелері, қарызға алынған көздер т.б. болсын, осы ұйымның жеке
меншігіндегксөздер мағанасында бухгалтерлік есептің балансына (пассивте)
жазылады. Қарапайым тілмен айтқанда пассивтегі сомалар осы ұйымды
несиелендірушілердің алашақтары болып табылады. Яғни несиелендірушілерден
алынған көздер түптің түбінде қайтарылады. Сондықтан, активтер және
пассивтер екі түрлі категорияға бөлініп, бухгалтерлік есеп балансының әр
түрлі тармақтарында жүргізіледі. Осыған орай ешқашанда пайда сомасының
есебінен активтер алынды деген үғым қолданылмауы керек. Активтер тек қана
ақшаның есебінен (ақша төлеу арқылы) қалыптасады. Мысалға, бухгалтерлік
балансқа 5 млн теңгеге тең пайда сомасы жазылса, бұл сома осы ұйымның
кассасындағы немесе есеп айырысу шотындағы ақша деп саналмауы керек.
Ұйымдар есебінде аса көп мөлшерде таза пайда сомасы бола түрса да, кейбір
жағдайда осы ұйымның еңбек ақы төлеуге нақты ақшасының болмай қалатындығын
есте сақтаған жөн. Дәл осындай ұғым капитал өрісінде де танылып, капитал
тек қана арнайы көздерден туындайтындығын, өзі ақша емес екендігін есте
сақтау керек.
Меншікті капитал (Собственный капитал) - ұйымдардың т.б. заңды
түлғалардың жарғылық құжатында көрсетілген көз. Ұйымдарды бастапқы кезеңде
құру және бүлардың қызметін бастау жөнінде меншік иелерінің, сондай-ақ
басқа да тұлғалардың осы ұйымға салған көздерін - жарғылық капитал немесе
меншікті капитал деп атаймыз. Жарғылық капиталды меншік иелерінің және үлес
қосушы құрылтайшылардың салған қаражаты, негізгі құралдар, материалды емес
активтер, т.б. құндылықтар түрінде қалыптастыруға болады. Меншікті капитал
қалыптастырудың түпкі мақсаты - бизнестік (кәсіпкерлік) қатынастарға түсу,
мұның қызмет бағытын кеңейту мен жүргізу және базарлы сауда мен бәсекеге
түсетін тауарлар өндіріп, сүраныс пен түтынысты қанағаттандыру болып
табылады. Жарғылық капиталдың шектеулі мөлшері қазақстандық заң актілерімен
белгіленеді.
Акционерлік капитал (Акционерный капитал). Серіктестіктердің және
бұлардың иелерінің, үлес қосушы құрылтайшылардың осы ұйымның экономикалық
үрдісіне пайдалануы үшін үлес қосу (акция) мақсатында салған қаражат
көздерін - акционерлік капитал деп атаймыз. Серіктестіктер қызметінің
ерекшеліктеріне сай және тиісті заң талаптарына қарай акционерлік капитал
өзгеріске түсуі мүмкін. Акционерлік капитал негізгі екі категорияға:
1) төленген капитал; 2) төленбеген капиталға бөлінеді.
Төленген капитал (Оплаченный капитал). Төленген капитал деп - осы
ұйымның басқа да ірі корпорациялардың шығарған акцияларын сатып алып,
бұлардың номиналдық құнынан жоғары бағамен сатуын, сонымен қатар ұйымдардың
өздері шығарған акцияларын номиналдық курсынан төмен бағамен сатуын
айтамыз.
Қосымша толенбеген капитал (Дополнительный неоплаченный капитал) деп -
негізгі құралдарды және салынған инвестицияларды қайта бағалаудағы қосымша
сомаларды айтады. Сонымен қатар активтерді қайта бағалаудағы, мысалы,
материалды емес активтерді, шетелдік еншілес және тәуелді ұйымдардағы,
бірлесіп бақыланатын заңды тұлғалардағы нетто инвестициялар бойынша курстық
айырымдарды, сондай-ақ осы үйымдағы мәні жағынан нетто-инвестицялардың
белгілі бір бөлігі болып табылатын айырым сомалар - қосымша төленбеген
капитал категориясына жатады.
Қосылған капитал (Добавочный капитал) . Ақша төлемей алынған мүліктер
құнынан және эмиссиялық табыстың пайда болуынан, сондай-ақ материалды емес
активтер мен негізгі құралдарды қайта бағалау нәтижесінде ағымдағы капитал
сомасының көбсюуін - қосылған капитал деп атаймыз. Қосылған капиталды
ағымдағы шаруашылық операцияларын (қызметке) шығын ретінде жұмсауға
болмайды. Капиталдың бұл түрі ұйымдар капиталының көлемін белгілі бір
дәрежеде үстап түру үшін құрылған.
Меншікті капитал (Собственный капитал). Осы ұйымға акциялар мен
дивидентік пайда алу мақсатында қатысушылардың салған инвестицияларын -
меншікті капитал деп атаймыз. Үйымдардың меншікті капиталы, жарғылық
капиталдан, қосымша және резервтік капиталдан және бөлінбеген таза пайда
көздерінен қалыптасып отырады. Сонымен қатар меншікті капитал көзіне меншік
иелерінің өздері салған қаражаттары, бөлінбеген таза пайда және ұйымдарда
жылдар бойы жинақталған меншікті қаражат көздері жатады. Меншік иелерінен
(меншікті көздерден) жинақталған (құралған) қор көздері қатысушы
акционерлердің . шешіміне қарай әр түрлі мақсаттарды қаржыландыру үшін
меншікті капиталға қосылып отыруы мүмкін,
Акциялар (Акции) құрылтайшылар мен үлес қосушылардың компаниялар мен
ұйымдарға капитал көлемін көбейту мақсатында салған қаражат көздерін
растаушы құжат. Акция иелері (қаржы салушылар) өздері қаражат салған
ұйымдар қызметін басқаруға тікелей әсер етеді. Акциялар: артықшылығы бар
және қарапайым болып екі түрге бөлінеді.
Артықшылығы бар акция иелерінің талабы, бұлардың дивиденд алу қүқысы
қарапайым акция иелеріне қарағанда бірінші кезекте қанағаттандырылады.
Артықшылығы бар акционерлер талабы осы ұйым таратылып кеткен (жойылған)
жағдайда бүлардың есебіндегі активтерді сатудан түскен қаражатқа иелік
етуге қүқылы және дивиденттік төлемдер алу жағдайы қарапайым акция иелеріне
қарағанда бірінші кезекте қанағаттандырылады. Үйым жойыла қалған жағдайда
артықшылығы бар акционерлер талабы кезінде несие беруші банктер
(несиелендірушілер) талабын толығымен қанағаттандырғаннан соң қалған
активтерді сатудан түскен қаражаттың қалдық сомасына талап қоя алады.
Қарапайым акция иелерінің ешқандай да артықшылығы болмайды. Бүлар
тәуекелшілік жағдайда болып, жалпыға бірдей дивиденд алу (үлес) құқылығында
болады. Қарапайым акция иелерінің талабы қалдық принципі бойынша
несиелендірушілер мен артықшылығы бар акционерлер тәужелшілігі
қанағаттандырылған соң, қалған сомаға талап қоя алады. Жарғылық капиталға
жазылған қарапайым акциялар номиналдық құнмен есепке алынады.
Резервтік капитал (Резервный капитал). Резерв термині сақтық
кассасындағы ақша терминімен пара-пар. Ұйымдар қызметіндегі мүмкін болатын
кейбір күмәнді шығындарды және шегетін зияндарды жабуға бөлінген қаражат
көздерін - резервтік капитал деп атаймыз. Резервтік көздер тек қана
белгіленген объектілер бойынша шығындарды жабу үшін жасалынады. Резервтік
капитал көздерін алдын-ала көрсетілмеген басқадай мақсаттарға жұмсауға
болмайды. Резервтік капитал бухгалтерлік есепке алынған, нақтылы түрде
анықталған белгілі бір құндылықтар үшін ақша төлемей кеткен берешектердің
қарыздарын жабуға, сондай-ақ тиісті объектіге тікелей жазылмай қалған
амортизациялық шығындар сомасын жабу мақсатында жұмсалынады.
Резервтік капитал шикізаттар мен материалдар сатып алу, айналымға
түсетін босалқылар мен қамтамасыз ету жөніндегі нақтылы фактімен талап
етілген алашақтар қарызын, күмәнді қарыздарды және жер учаскелерін жалға
алу шығындарын жабу мақсатында қалыптастырылады. Резервтік капитал құру
активтердің тиісті баптарынан шегеріледі. Жыл ішінде жұмсалмаған резервтік
капиталдың белгілі бір бөлігі ағымдағы жылдың пайдасына қосылып отырады.
Ұйымдар өздерінің тәуекелшілік шешіміне қарай орынсыз шығындарды жабу
мақсатында және қажет деп тапқан жағдайда резервтік көздердің бірнеше
түрлерін қалыптастыруына болады. Көп көлемде жасалған резервтік капитал
сомасы ұйымдар қызметінің жақсы жағдайын көрсетеді. Резервтік көз
қалыптастыру (жасау) сомалары есепті жылдын шығындарына жазылып, пайда
көлемін төмендетеді.
Бөлінбеген найда (жабылмаған зиян) (Нераспределенный доход (непокрытый
убыток)). Бөлінбеген табыс немесе таза пайда компаниялардыц капиталын
көбейтіп отыру мақсатында болады. Дивиденттер төлеу - капиталдың азаюын
көрсетеді. Бөлінбеген табыс немесе пайда деп - дивиденттер төленгеннен соң
ұйым меншігінде (иелігінде) қалған соманы атаймыз.
Пайда және зиян (Прибыль и убыток) - ұйымдар қызметінің экономикалық
өсу қарқынын немесе төмендеуін өлшеу үшін түскен табыстар мен жұмсалған
шығындар айырымының көрсеткіші. Экономикалық өсу ұйымдар қызметінің
басталуынан бастап, нақты ақша түсіруге, мұны көбейтіп отыруға байланысты
есепті кезеңдерге тән экономикалық маңызы өте зор.
Міндеттемелер (Обязательства) деп - мақсатты шараларды қаржыландыру
үшін заңды және жеке тұлғалардан, ірі компаниялардан алынған қарыздарды осы
ұйымның кіріске алып, түптің түбінде қайтарып беруі жөніндегі алған
міндеттемесін айтады. Бұларға: ұлттық және шетелдік валюта түрінде
банктерден және банктерге жатпайтын түлғалардан (Қазақстан Республикасының
резиденті немесе резиденті емес) ұзақ және қысқа мерзімге алынған займдар,
облигациялар, вексельдер жатады. Алынған міндеттемелердің барлығы да осы
күнгі ағымдағы бағамен кіріске алынады. Міндеттемелер алу нәтижесінде
ұйымдардың активті қаражаттары көбейеді. Яғни ол - міндеттеме алушы жақ,
міндеттеме беруші жаққа ақша мен мүліктерді қандай сомада қайтаратындығы
жөніндегі операциялар. Міндеттемеге алынған негізгі сомаларға қосымнш
міндеттемелер үшін төлееетін пайыздық сомалар қосылады. Мұның нәтижесінде
міндеттеме алушы жақтардағы табыс көлемі азайтылады. Міндеттемелер құрамына
ұйымдардың несиеге сатып алған тауарлары, қызметтері, сондай-ақ берілген
вексельдер бойынша алған қарыз ақшалары, төленбеген еңбек ақы, төленбеген
салықтар жөніндегі сомалар да жатады. Егер алынған тауарлар құны төленбесе,
алашақтар қарызы қайтарылмаса, есептелінген еңбек ақы төленбесе, мұндай
жағдайларда осы ұйымның берешек қарыздары өсіп отырады. Нарықтық қатынастар
жағдайында берешек қарыз сомалар осы ұйымның қабылдаған міндеттемелерінің
орындалмауының нәтижесінде туындап отырады.
Егер ұйым төлем өтеушілік қабылетінен айырылып, банкротқа үшырап
жойылған немесе таратылған жағдайда несие берушілердің, несиелендіруші
банктердің тәуекелшілік талабы бірінші кезекте қанағаттандырылады.
Несиелендіруші жақтардың тәуекелшілікке түскендегі талап еткен сомасы, осы
ұйымның қарыз алғандығы міндетті сомасының көлемінен көп немесе аз болмауы
керек. Яғни банктердің осы ұйымға берген несиесі жөніндегі қойған талабы
осы ұйымның активті қаражаттарын сатудан түскен ақшаны алу жөнінде бірінші
кезекте тұрады. Егер қарыз алып, міндеттеме қабылдаған ұйым өз қарызын
қайтармаған жағдайда, мұндай мәселе заң орындарының шешіміне қарай
орындалады. Өз еркімен қаржы салған инвесторлар талабы немесе бүлардың
тәекелшілігі банктер қойған талап орындалғаннан соң, қалған қалдық сома
көлемінде ғана болады. Міндеттемелер көлемінде қойылған талаптардың
дәрежесі өте жоғары болады да, басқа қаражаттар көлемінде қойылған талаптар
мүмкін болған жағдайда ғана орындалады.
Ұзақ мерзімді алашақтар қарызы (Долгосрочная кредиторская
задолженность) ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz