«Банк ісі» лекциялық курсы
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Банк ісі және оның Қазақстандағы дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 Қазақстан Республикасының банк жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
3 Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру және реттеу ... ... 11
4 Банк ресурстарын қалыптастыру операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
5 Банк активтерінің құрылымы және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
6 Банктің есеп айырысу.кассалық операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
7 Банктің несиелік саясаты және несиелік механизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
8 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау жүйесі ... ... ... ... ... ... .46
9 Банктің қаржылық операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
10 Банк өтімділігін басқару және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
11 Банктердің табыстары мен шығыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
12 Банктің комиссионды. делдалдық операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
13 Банкаралық ақша аудару жүйесі арқылы есеп жүргізу тәртібі (БЕАТ) ... ... .64
14 Банктік аудит және банктік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1 Банк ісі және оның Қазақстандағы дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
2 Қазақстан Республикасының банк жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
3 Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру және реттеу ... ... 11
4 Банк ресурстарын қалыптастыру операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
5 Банк активтерінің құрылымы және жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...32
6 Банктің есеп айырысу.кассалық операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...35
7 Банктің несиелік саясаты және несиелік механизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
8 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау жүйесі ... ... ... ... ... ... .46
9 Банктің қаржылық операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
10 Банк өтімділігін басқару және бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
11 Банктердің табыстары мен шығыстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...58
12 Банктің комиссионды. делдалдық операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..60
13 Банкаралық ақша аудару жүйесі арқылы есеп жүргізу тәртібі (БЕАТ) ... ... .64
14 Банктік аудит және банктік қадағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...65
Әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..74
КІРІСПЕ
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды өсіңкілік құрлымы болып табылады. Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банктік жүйесі бар. Оның біреуі мемлекеттің орталық банкі болып табылатын Ұлттық банк және ол банк жүйесінің жоғарғы деңгейін көрсетеді, ал екіншісі коммерциялық банктер. Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы несиелеп, өндірістердің тиімділігін арттырып, елдің қор жинауына өз әсерін тігізеді. «Банк ісі» атты лекциялық курс Қазақстан Республикасындағы банктер шығу тарихын, қызметін ұйымдастыру тәжірибелерін және олардың клиенттерге көрсететін қызметтері мен операцияларының түрлерін, банк ресурстарын қалыптастыру және орналастыру, сондай-ақ банк қызметтерін реттеу, бағалау және өтімділігін басқаруға қатысты теориялық және практикалық мәселелер жайындағы мәлметтері толығырақ қамтылады.
Оқу құралы нарықтық қатынастағы нарықтық экономикаға тән банк жүйесінің құрлымын, еліміздің бактік жүйенің жаңа халықаралық банк жүйесінің жұмыс істеу принциптеріне көшу барысында әлемдік банк технологиясын меңгеру, банктердің әр түрлі шаруашылық меншік түріндегі шаруашылық жүргізуші субъектілермен өзара қарым қатынасын банктердің қызметін ұйымдастыру, реттеу және бағалау, өтімділігін басқару, олардың нарықтық экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылған.
Лекциялық курс «Банк ісі» пәнінің типтік оқу бағдарламасы негізінде дайындалған. Лекциялық курстың құралымы: 12 тақырыптан және бірнеше тақырыпшалардан тұрады, әр тақырыптан соң бақылау сұрақтары мен ұсыналатын әдебиеттер тізімінен тұрады.
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды өсіңкілік құрлымы болып табылады. Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банктік жүйесі бар. Оның біреуі мемлекеттің орталық банкі болып табылатын Ұлттық банк және ол банк жүйесінің жоғарғы деңгейін көрсетеді, ал екіншісі коммерциялық банктер. Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы несиелеп, өндірістердің тиімділігін арттырып, елдің қор жинауына өз әсерін тігізеді. «Банк ісі» атты лекциялық курс Қазақстан Республикасындағы банктер шығу тарихын, қызметін ұйымдастыру тәжірибелерін және олардың клиенттерге көрсететін қызметтері мен операцияларының түрлерін, банк ресурстарын қалыптастыру және орналастыру, сондай-ақ банк қызметтерін реттеу, бағалау және өтімділігін басқаруға қатысты теориялық және практикалық мәселелер жайындағы мәлметтері толығырақ қамтылады.
Оқу құралы нарықтық қатынастағы нарықтық экономикаға тән банк жүйесінің құрлымын, еліміздің бактік жүйенің жаңа халықаралық банк жүйесінің жұмыс істеу принциптеріне көшу барысында әлемдік банк технологиясын меңгеру, банктердің әр түрлі шаруашылық меншік түріндегі шаруашылық жүргізуші субъектілермен өзара қарым қатынасын банктердің қызметін ұйымдастыру, реттеу және бағалау, өтімділігін басқару, олардың нарықтық экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылған.
Лекциялық курс «Банк ісі» пәнінің типтік оқу бағдарламасы негізінде дайындалған. Лекциялық курстың құралымы: 12 тақырыптан және бірнеше тақырыпшалардан тұрады, әр тақырыптан соң бақылау сұрақтары мен ұсыналатын әдебиеттер тізімінен тұрады.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 1 “Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарына арналған стратегиясы” бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы N 1096 Жарлығы
2 Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Законоа, от 30.08.1990 года № 2155 «О национальном Банке Республики Казахстан» с изменениями и допалнениями от 20 июля 1995 № 2370, 2 августа 1995 №2396, 27 января 1996 № 2830, 11 июля 1997г. № 154 – 1, 29 июня 1998г. № 236 – 1, 16 июля 1999г. № 436 – 1, 29 марта 2000г. № 42 – 11.
3 Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Законоа, от 31 августа 1990 года № 2444 «О банкпх ибанковской деятельности в Республики Казахстан» с изменениями и допалнениями от 27января.1996 № 2830, 7 декабря 1996 №50 - 1, 6 марта 1997г. № 83 - 1, 11 июля 1997г. № 154 – 1, 29 июня 1998г. № 236 – 1, 16 июля 1999г. № 436 – 1 , 29 марта 2000г. № 42 – 11
4 Постанавление Правления Национального Банка Республики Казахстан от 23 мая 1997 года № 219 «О пруденцияльных нормативах» с изменениями и дополненеиями в соответствии с Постонавлениями Правления Нацбанка Республики Казахстан от 27 октября 1997г. №436-1, 29 марта 2000г. №42-11
5 Правила классификации активов в условных объязательств и расчете провизии по ним банками второго уровня и кредитными товариществами Республики Казахстан, утвержденные постановлением Правление Национального Банка Республики Казахстан от20 июня 2000г. №2561
6 Правила Национального Банка Республики Казахстан от 26 февраля 1997г. №456 «О предоставлении банками второго уровня в Национального банка Республики Казахстан формы ежедневного баланса и дополнительных данных для расчетов пруденциальных нормативов и иных обязательных к соблюдению норм и лимитов»
7 Положение Национального Банка Республики Казахстан от 23 мая 1997 г. №222 «О минимальных резервных требованиях»
8 Абалкин Л.И. Курс переходной экономики. – М.: Финстатинформ, 1997.-300б.
9 Абрамова М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежное обращение и кредит. –М.:Инст. межд. права и экономики, 1996.- 255б.
10 Абдулина Н.К. Банковская система за десять лет независимости Казахстана. –Алматы, 2002. –34б.
11 Айманова Л.Б. Банковское дело. – Алматы,2001. –39б.
12 Ахмедов Н., Рубцов С. Оценка стратегических решений в банке. //Маркетинг. –2004. -№1. –46-54б.
13 Ачкасов Н.Г. Операции банка. // Денежное обращение. –2004. –45б.
14 Банки и банкири Казахстана: информационно-аналитический обзор. июнь 2004. - 100б.
15 Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта. –М.:ДИС, 1994.- 326б.
16 Велисава А.Г. Банковский маркетинг.- М.: Раритет, 2000.-456б.
17 Гринберг И. Рубль, червонец, тенге. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1997.-211б.
18 Денисенко Е.А. Совершенствование банковского обслуживания и реклама // Қаржы-қаражат. -2003.- №7, 54-55 б.
19 Дәуренбекова Ә.Н. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту - индустриалдық-инновациялық стратегиялардың басты бағыты // AльПари. – 2004. №2-3 118-121 б.
20 Дудка Е.Ю. Банкам опасно играть в догонялки // Exclusive. –2004. -№8. –8-9б.
21 Жукова Е.Ф. Банки и банковские операции. –М.:Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. -471б.
22 Жукова Е.Ф. Деньги. Кредит. Банки. –М.:Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999.-622б.
23 Жукова Е.Ф. Общая теория денег и кредита. –М.:Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998.-359б.
1 1 “Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарына арналған стратегиясы” бағдарламасы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2003 жылғы 17 мамырдағы N 1096 Жарлығы
2 Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Законоа, от 30.08.1990 года № 2155 «О национальном Банке Республики Казахстан» с изменениями и допалнениями от 20 июля 1995 № 2370, 2 августа 1995 №2396, 27 января 1996 № 2830, 11 июля 1997г. № 154 – 1, 29 июня 1998г. № 236 – 1, 16 июля 1999г. № 436 – 1, 29 марта 2000г. № 42 – 11.
3 Указ Президента Республики Казахстан, имеющий силу Законоа, от 31 августа 1990 года № 2444 «О банкпх ибанковской деятельности в Республики Казахстан» с изменениями и допалнениями от 27января.1996 № 2830, 7 декабря 1996 №50 - 1, 6 марта 1997г. № 83 - 1, 11 июля 1997г. № 154 – 1, 29 июня 1998г. № 236 – 1, 16 июля 1999г. № 436 – 1 , 29 марта 2000г. № 42 – 11
4 Постанавление Правления Национального Банка Республики Казахстан от 23 мая 1997 года № 219 «О пруденцияльных нормативах» с изменениями и дополненеиями в соответствии с Постонавлениями Правления Нацбанка Республики Казахстан от 27 октября 1997г. №436-1, 29 марта 2000г. №42-11
5 Правила классификации активов в условных объязательств и расчете провизии по ним банками второго уровня и кредитными товариществами Республики Казахстан, утвержденные постановлением Правление Национального Банка Республики Казахстан от20 июня 2000г. №2561
6 Правила Национального Банка Республики Казахстан от 26 февраля 1997г. №456 «О предоставлении банками второго уровня в Национального банка Республики Казахстан формы ежедневного баланса и дополнительных данных для расчетов пруденциальных нормативов и иных обязательных к соблюдению норм и лимитов»
7 Положение Национального Банка Республики Казахстан от 23 мая 1997 г. №222 «О минимальных резервных требованиях»
8 Абалкин Л.И. Курс переходной экономики. – М.: Финстатинформ, 1997.-300б.
9 Абрамова М.А., Александрова Л.С. Финансы, денежное обращение и кредит. –М.:Инст. межд. права и экономики, 1996.- 255б.
10 Абдулина Н.К. Банковская система за десять лет независимости Казахстана. –Алматы, 2002. –34б.
11 Айманова Л.Б. Банковское дело. – Алматы,2001. –39б.
12 Ахмедов Н., Рубцов С. Оценка стратегических решений в банке. //Маркетинг. –2004. -№1. –46-54б.
13 Ачкасов Н.Г. Операции банка. // Денежное обращение. –2004. –45б.
14 Банки и банкири Казахстана: информационно-аналитический обзор. июнь 2004. - 100б.
15 Бункина М.К. Деньги. Банки. Валюта. –М.:ДИС, 1994.- 326б.
16 Велисава А.Г. Банковский маркетинг.- М.: Раритет, 2000.-456б.
17 Гринберг И. Рубль, червонец, тенге. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1997.-211б.
18 Денисенко Е.А. Совершенствование банковского обслуживания и реклама // Қаржы-қаражат. -2003.- №7, 54-55 б.
19 Дәуренбекова Ә.Н. Бәсекеге қабілетті өнеркәсіпті дамыту - индустриалдық-инновациялық стратегиялардың басты бағыты // AльПари. – 2004. №2-3 118-121 б.
20 Дудка Е.Ю. Банкам опасно играть в догонялки // Exclusive. –2004. -№8. –8-9б.
21 Жукова Е.Ф. Банки и банковские операции. –М.:Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998. -471б.
22 Жукова Е.Ф. Деньги. Кредит. Банки. –М.:Банки и биржи, ЮНИТИ, 1999.-622б.
23 Жукова Е.Ф. Общая теория денег и кредита. –М.:Банки и биржи, ЮНИТИ, 1998.-359б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Банк ісі және оның Қазақстандағы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
2 Қазақстан Республикасының банк
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .8
3 Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру және
реттеу ... ... 11
4 Банк ресурстарын қалыптастыру
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
5 Банк активтерінің құрылымы және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
6 Банктің есеп айырысу-кассалық
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
7 Банктің несиелік саясаты және несиелік
механизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
8 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау
жүйесі ... ... ... ... ... ... .46
9 Банктің қаржылық
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..49
10 Банк өтімділігін басқару және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
11 Банктердің табыстары мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .58
12 Банктің комиссионды- делдалдық
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
13 Банкаралық ақша аудару жүйесі арқылы есеп жүргізу тәртібі
(БЕАТ) ... ... .64
14 Банктік аудит және банктік
қадағалау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .74
БАНК ІСІ
Лекциялар курсы
Банк ісі лекциялық курсы нарықтық қатынастағы нарықтық экономикаға
тән банк жүйесінің құрлымын, еліміздің бактік жүйесінің жаңа халықаралық
банк жүйесінің жұмыс істеу принциптеріне көшу барысында әлемдік банк
технологиясын меңгеру, банктердің әр түрлі шаруашылық, меншік түріндегі
шаруашылық жүргізуші субъектілермен өзара қарым қатынасын, қызметін
ұйымдастыру, реттеу және бағалау, өтімділігін басқару, олардың
нарықтық экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы нақты
Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылған
мәлметтермен сипатталады.
КІРІСПЕ
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды өсіңкілік құрлымы болып
табылады. Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банктік жүйесі бар. Оның
біреуі мемлекеттің орталық банкі болып табылатын Ұлттық банк және ол банк
жүйесінің жоғарғы деңгейін көрсетеді, ал екіншісі коммерциялық банктер.
Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы несиелеп,
өндірістердің тиімділігін арттырып, елдің қор жинауына өз әсерін тігізеді.
Банк ісі атты лекциялық курс Қазақстан Республикасындағы банктер
шығу тарихын, қызметін ұйымдастыру тәжірибелерін және олардың
клиенттерге көрсететін қызметтері мен операцияларының түрлерін,
банк ресурстарын қалыптастыру және орналастыру, сондай-ақ банк
қызметтерін реттеу, бағалау және өтімділігін басқаруға қатысты
теориялық және практикалық мәселелер жайындағы мәлметтері толығырақ
қамтылады.
Оқу құралы нарықтық қатынастағы нарықтық экономикаға тән банк
жүйесінің құрлымын, еліміздің бактік жүйенің жаңа халықаралық банк
жүйесінің жұмыс істеу принциптеріне көшу барысында әлемдік банк
технологиясын меңгеру, банктердің әр түрлі шаруашылық меншік түріндегі
шаруашылық жүргізуші субъектілермен өзара қарым қатынасын банктердің
қызметін ұйымдастыру, реттеу және бағалау, өтімділігін басқару,
олардың нарықтық экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы
нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылған.
Лекциялық курс Банк ісі пәнінің типтік оқу бағдарламасы негізінде
дайындалған. Лекциялық курстың құралымы: 12 тақырыптан және бірнеше
тақырыпшалардан тұрады, әр тақырыптан соң бақылау сұрақтары мен
ұсыналатын әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАНК ІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ
1. Банктердің экономиканы басқарудағы рөлі және пайда болуы
2. Банктік капиталдың Қазақстанға келуі және қазақстан территориясында
ірі сауда - өнеркәсіп қызметінің орталықтары болып саналатын
мемлекеттік банк бөлімшелерінің қатарлары
3. Қазақстандағы банктік реформалар
1. Банктердің экономиканы басқарудағы рөлі және пайда болуы
Экономиканың басқару органы ретіндегі банктің рөлі
оның өзінің қызметкерін орындау үрдісінде және банк
ісін ұйымдастыруда жалпы принциптерді сақтауда көрініс
табады. Экономиканы басқару процесінде банкттер негізінен
басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетеді, ал әр қоғамның
экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде өндірістің
мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын
әдістемелерді пайдаланады. Мүддені осылай деп түсінуден
келесі туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді қанағаттандыру
арқылы әсер етуге байланысты. Банктер басқарудың
экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық
әр түрлі буындарының қарыз қаражаттындағы қажеттіліктерін
әр түрлі несиелермен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы
экономиканың үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін
қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын
қамтамасыз етеді.
Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады.
Ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура
тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция,
Генуе) XIV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар
шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте
кезінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша
айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
2. Банк капиталының Қазақстанға келуі.
Банк капиталының Қазақстанға келуі (1917 жылға дейін). Банк
капиталының Қазақстанға енгізілу мерзімі ХІХ ғасырдың аяқ кезін
қамтиды. Революцияға дейінгі Қазақстанның көп укладты экономикасында
несиенің әр түрлі формалары дамыған. Қазақстанның несиелік жүйесі
негізінен Ресей империясының несиелік жүйесінің бір бөлігі
ретінде: Мемлекеттік банк бөлімшелірінен, акционерлік, коммерциялық
банктер филиалдарынын, өзара несие беру қоғамдарынан, қалалық
қоғамдық банктерінен, ипотекалық несие банктері немесе ұсақ несие
мекемелерінен және жинақ кассаларынан тұрды. Мемлекеттік банктік
бөлімшелері Қазақстан территориясында ірі сауда-өнеркәсіп
қызметтерінің орталығы болып саналатын Оралда (1876 ж.),
Қызылжарда (1881 ж.), Семейде (1887 ж.), Омбыда (1895 ж.) және бұрыңғы
Верныйда (қазіргі Алматы 1912 ж.) ашылып жұмыс жасады, оны
төмендегі кестеден көреуге болады.
Кесте 1 - Қазақстан территориясында ірі коммерциялық банктер қатары:
Банк атауы Қазақстандағы бөлімшелер Қазақстандағы банктің
реті: құрылған жылы:
1 2 3
Сібір сауда-банкі -Омбыда (1894 ж.); 1872 жылы
- Семейде (1898 ж.);
- Қызылжарда (1905 ж.);
- Верныйда (1908 ж.);
- Ақмолада (1909 ж.);
- Қостанайда (1911 ж.);
- Керекуде (1916 ж.)
Орыстың сауда-өнеркәсіп- Қызылжарда (1905 ж.); 1916 жылы
банкі - Қостанай (1904 ж.);
- Оралда (1909 ж.);
-Омскіде (1916 ж.).
1 – ші кестенің жалғасы
1 2 3
Орыс-Азия банкісі - Семейде (1907 ж.); 1910 жылы
- Верныйда (1903 ж.);
- Омбыда (1898 ж.)
Орыс банкі - Керекуде, Омбы (1909 ж.) 1910 жылы
Волжекамский -Омбыда (1905 ж.); 19010 жылы
- Семейде (1907 ж.)
Қызылжарда, Семейде және Оралда, Ярослав-Костромкі жер банкісінің
агенттіктері ашылып, қызмет көрсетті. Жалпы, бірінші дүниежүзілік
соғыстың бастапқы кезеңінде Қазақстанның әр аудандарында болды.
Кесте 2 - Қазақстанның әр аудандарында мынандай банк түрлері бар
Бірінші дүниежүзілік соғыстың бастапқы кезеңінде Қазақстанның әр
аудандарында мынандай банк түрлері болды:
Мемлекеттік банктің 6 бөлімшесі
Акционерлік-коммерциялық банктердің 18 бөлімшесі
Өзара несие беру қоғамдары 12 бөлімше
Қалалық қоғамдық банктер 8
Несиелік және ссудалық 345
серіктестіктер
Бұл құрылғылар салалық банктер қызметтерінің басты бағыттары
салаларды қаржыландыру және ұзақ мерзімді несиелеуді көздеді.
3. Қазақстандағы банктік реформалар.
Қазақстандағы қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРО-да
соңғы рет жүргізілген банктік реформаға (1987-1988 жж.) сәйкес
келеді.
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендігін жарияланғаннан
бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетін меншікті банк
жүйесін құруға бетбұрыс жасады. 1990 жылы желтоқсан айында
қабылданған ҚазКРО-ғы банктер және банктік қызмет туралы алғашқы
заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргузудің бастапқы кезеңдерін
қамтиды. Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған
Қазақстандағы банктік жүйені реформалау бағдарламасына сәйкес
жүзеге асырылады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы жұмыс жасап отырған
банктік жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
І кезең. 1988-1991 жж (КСРО-ның тұсында);
ІІ кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары;
ІІІ кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі.
2 ҰЛТТЫҚ БАНК - ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ОРТАЛЫҚ БАНКІ
1. Қазақстан Республикасының банк жүйесі және оның міндеттері
2. Ұлттық банктің несиелік ресурстары
3. Ұлттық банк жұмысының негізгі бағыттары
1 Қазақстан Республикасының банк жүйесі және оның міндеттері
Банк жүйесінің құрылымы елімізде қабылданған банктік заңдылықтарға
сәйкес екі деңгейден тұрады. Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі
болып табылады және банктік жүйенің жоғарғы деңгейін көрсетеді. Ұлттық
банктің міндеттерін, принциптерін, іс - әрекетін, құқықтық құзырын және
өкілеттілігі Қазақстан Республикасының Ұлттық банк жөнінде заңымен
анықталады. Ұлттық банк өзінің компетенциясы шегінде банктік қызметтің жеке
сұрақтары бойынша бақылайды және тұрақтандыруды жүзеге асырады және банктік
қызметтің жеке түрлерін жүзеге асыратын банктердің және ұйымдардың жеке
қызметі үшін жалпы жағдай жасауға қалыптасқан.
Банктік қызметтің жеке түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар
қатынасында Ұлттық банктің бақылаушы және тұрақтандырушы қызметі Қазақстан
республикасындағы ақша-несие саясатын тұрақтандыруды қолдауға, банк
кредиторларының, олардың клиенттері мен салымшыларының қызығушылығын
қолдауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі - банктердің банкі.
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып,
орталық банк экономикамызда басты орын алады. Орталық банк
елеміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-несие және
валюта саясатын анықтайды. Оның басты мақсаты ақша-несие саясатын
жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне жетекшілік етуге бағытталады.
Ұлттық банк - бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса
меншікті алтын валюта резервтерден, басқа да материалдық
бағалықтардан тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға.
Өзге банктердің барлығы (Қазақстан Республикасының заңды
актілерімен анықталған, Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) - төменгі
деңгейдегі, яғни екінші деңгейді сипаттайды. КСРО-ның ыдырауының
нәтижесінде еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығы,
содан бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы
мақсат - отандық банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа
өткізу болып отырғаны.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР заңына
жасалған соңғы толықтырулар мен өзгерістердің кейінгі Ұлттық
банкінің басты міндеті - еліміздегі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету
болып табылады.
Сол сияқты, Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктелді:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді, валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- мемлекеттің ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету;
- төлем жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету;
- бантік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану
арқылы қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және
олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыру.
2 Ұлттық банктің несиелік ресурстары
Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден
құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналастырылған ақшалай қаражаттар есебінен;
- ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
- арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан
қаражаттар есебінен.
3 Ұлттық банк жұмысының негізгі бағыттары және ақша – несие саясаты
Ұлттық банк жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несие ресурстарын және ақша айналымын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкасациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік
инструкциялық нормативтік актілерді шығару, есеп жүргізуді және
банктердің есеп беруін ұйымдастыру.
- банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеу әдістерінің формаларын
талдау;
- елдің банк жүйесінің тәуекелсіз балансын жасау;
- ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операциялар жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі
валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Қазақстан Ұлттық банкі (ҚҰБ) мемлекеттік ақша-несие
саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады.
Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты -
ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни төлем қабілеттілігі мен басқа
шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі -
Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк
тарпынан реттеу объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз
ақша массасының жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюнктурасының жағдайына байланысты ақша-несие
саясатының екі типі болады:
1 Рестрикциялық ақша-несие саясаты. Бұл екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге,
сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын
шаралар жиынтығы.
2 Экспанциондық ақша-несие саясаты. Несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша-массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және
сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты:
инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНК ІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
1. Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
2. Банк қызметін реттеу әдістері
3. Банктік қадағалаудың әдістері
4. CAMEL жүйесі
1 Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер өз қызметінде
1995 жылы 30 наурызда қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі және 1995 жылдың 31 тамызда қабылданған Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан
Республикасы заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық бантер - банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке
тұлғаларға кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді
жүзеге асырады. Коммерциялық банктің негізгі қызмет саласы және қызмет
көрсету қатары К1 және К2 қосымшаларында көрсетілген.
Қосымша К1: Коммерциялық банктің негізгі қызмет саласы
Қосымша К2: Коммерциялық банктің қызмет көрсету қатары
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу
немесе оның қызметін ұйымдастыру мынандай үш кезеңнен тұрады:
1 Банк ашуға Ұлттық банктен рұқсат алу;
2 Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3 банк операцияларын жүргізуге Ұлттық банктен лицензия алу.
2 Банк қызметін реттеу әдістері
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің
қызметін реттеу механизмінің тәртібі Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеу және қадағалау бойынша
нормативті құқықтық актілермен анықталады.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Банктер және банктік
қызмет туралы Қазақстан Республикасы заңының 41- бабына сәйкес,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың салымшыларының
мүдделерін қорғау, сондай-ақ республикадағы ақша- несие жүйесінің
тұрақтылығын қолдап отыру мақсатында аталған банктердің қызметін
реттеуді мынандай жолдармен жүзеге асырады:
- пруденциялық нормативтер белгілеу;
- банктердің орындауына міндетті нормативттік құқықтық актілер
шығару;
- банктердің қызметін тексеру;
- банктің қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
- банктерге ықпал етететін шектеу шараларын қолдану;
- банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар беру.
Банк қызметін реттеу шаралараның ішіндегі ең маңыздысы
пруденциялық нормативтер. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк
Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген Екінші деңгейдегі банктерге
арналған пруденциялық нормативтер туралы ережеге сәйкес оларға
мыналар жатады:
1. жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
3. бір қарыз алышуға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
4. өтімділік коэффициенті;
5. ашық валюталық позиция лимиті;
6. негізгі қорларғы және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалған
банк инвестициясының ең жоғары мөлшерінің
коэффициенті.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк
басқармасы бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық
бағадан төменгі деңгейде ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген
пруденциялық нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен
лимиттерді бұзбаған жағдайда ғана сатып ала алады.
Ұлттық банк халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын пруденциялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді
белгілеуге құқылы. Ол сонымен катар банктердің пруденциялық нормативтерді
және орындауға міндетті 6аск,а да нормалар мен міндеттерді бұзғаны үшін
жауапкершілікті белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды табу мақсатында
банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар банктердің
дивидендтерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады. Банктер
резервтік қорларының көлемін Ұлттық банк белгілейді.
Меншікті к,аражаттардың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) — бұл I деңгейлі капитал мен II деңгейлі капитал
(I деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.
Банк инвестициясы — акцияның (жарғылық капиталда қатысу үлесі) және
еншілес ұйымдардың, сондай-ак, басқа заңды ұйымдардың субординирленген
қарызына жұмсалымдар сомасы.
Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың
біріне сәйкес келуге тиіс:
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық стандартына
сәйкес жасалуы және аудиторлық қорытындымен расталуы тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазакстан қор биржасының
ресми тізімінің А категориясына енуге тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қарыз рейтингі Standard & Роогs
және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің А рейтингінен
төмен болмауға тиіс.
Бірінші деңгейлі капитал (КІ) мыналардан құралады:
- төленген жарғылық капитал;
- қосымша капитал;
- өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
есебінен құрылған қорлар, резервтер);
- шегерілген (-):
- материалдық емес активтер (Халықаралың қаржы есебіне Халықаралық
стандартына сәйкес банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған
лицензияланған бағдарламамен қамсыздандыру);
- өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылғы табыстардан артық сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан қуралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылғы шығыстардың артық сомасы;
- бағалы қағаздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
- тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25 % -нан аспайтын
сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің
субординарлық қарызы;
Банктің субординар лық, қ,арызы — бұл мынадай талаптарға сәйкес
келетін банктің қамтамасыз етілмеген міндеттемесі:
1. депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;
2. банктің немесе онымен байланысты аффинирленген тұлғалар
талаптары бойынша кепілдік ретінде қамтамасыз етілмеуге тиіс;
3. алдын ала (толық немесе жартылай) өтелмеуге тиіс;
4. банктің таратылуы барысында соңғы кезекте канағаттандырылуға тиіс
(акционерлер арасында қалған мүлікті бөлу алдында).
Банктің субординарлық қарызы — бастапқы қайтару мерзімі 5 жылдан
жоғары болып келетін меншікті капиталға жататын субординарлық қарыз.
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктілігі
төмендегідей екі коэффициенттің көмегімен есептеледі. Банктің бірінші
деңгейлі капиталының, оның барлық активтерінің сомасына қатынасы 0,06-
дан кем болмауға тиіс.
,
мұнда: К1- бірінші деңгейдегі капитал;
И - банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А — банктің жиынтық, балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының, оның тәуекел дәрежесіне байланысты
өлшенген активтерне қатынасы 0,12-ден кем болмауы тиіс:
,
мұнда: К — банктің меншік капиталы;
Ар — тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан
тыс міндеттемелер сомасы. Тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтерді
есепке алу барысында кастодиандық келісім-шарт негізінде банкке қабылданған
ақшалар есепке алынбайды;
П — арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының
1,25% асатын сомасы).
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан
тұрады:
- банк балансында есепке алынатын қарыз алушыға қатысты банк талабы;
- соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген қарыз алушыға қатысты
банк талаптары;
- ҚР заңдарында немесе жасалған келісім - шартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде немесе
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын
(несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар;
- шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету
сомалары, оның ішінде:
- банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР Үкіметі және Ұлттық
банктің шығарған мемлекеттік бағалы қағаздары, құйма бағалы металдары,
Standard & Роогs және басқада халықаралың рейтингтік агенттіктердің
А рейтингің иеленетін банк кепілхаттары;
- ҚР Үкіметі және Ұттық. банкіне қатысты талаптары;
- Standard & Роогs және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
В рейтингінен төмен емес ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар
банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекел мөлшері қарыз алушының
міндеттемелері бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына
(К) катынасы арқылы есептеледі:
,
мұндағы: Т – тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К - банктің меншік капиталы;
к3 – тің мәні мынандай екі жағдайда қарастырылады:
Банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін – 0,10 – ден аспауы
тиіс;
Ағымдағы өтімділік коэффициенті
Өтімділікті бақылап отыру мақсатында банктер ағымдағы өтімділік
коэффициенттерінің есебін береді.
Өтімділік коэффициенті екі коэффициент көмегімен анықталады:
* банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.1);
банктің қысқа мерзімді өтімділгінің коэффициенті
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәнін Ұлттық банктің
басқармасы бекітеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4) өтімділігі жоғары активтердің
орташа айдың шамасының талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасына қатынасы арқылы есептеледі.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.2) төмендегідей түрде есептеледі:
,
мұндағы: Аор - өтімді активтердің орташа айлық шамасы;
Мор — талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасы;
к4 — ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Өтімділктіі жоғары активтерді есептеуге мыналар жата ды:
- қолма - қол ақшалар;
-мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық
компаниясының борыштық бағалы қағаздары, сондай-ақ өтімділігі жоғары басқа
да бағалы қағаздар;
- құйма қымбат бағалы металдар;
- Ұлттық банктегі және Standard & Роогs басқа рейтингтік
агенттіктердің А төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар бейрезидент-
банктердегі талап етуге дейінгі депозиттері;
- овернайт банкаралык, несиелері;
- есеп айырысу мерзімі көрсетілмеген басқа да талап етуге
дейінгі міндеттемелер.
Банктердің қысқа мерзімді өтімділік коэффициент! (к5) үш ай мерзімнен
аспайтын өтелу мерзімі бар активтердің орташа айлык, шамасының үш ай
мерзімге дейін тартылған талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасына қатынасы арқылы есептеледі:
,
мұндағы: Аор — өтелу мерзімі үш айдан аспайтын активтердің орташа айлық
шамасы;
Мор - үш ай мерзімге дейін тартылған талап етілетін
міндеттемелердің орташа айлық шамасы;
к5 — қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті.
3 Банктік қадағалаудың әдістері
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу
Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау департаменті көмегімен жүзеге
асады. Мұндағы басты міндеттерінің бірі - бұл банктердің қызметін
реттеуді экономикалық тиімді жолмен жүргізуді қамтамасыз ету, яғни
банктік сектордың сенімділігі мен тұрақтылығын қолдау. Ол міндетті
шешуде банктердің қызметін қадағалаудың 2 негізгі әдісін қалай
тиімді қолдану мәселесі туады.
Бұл қашықтықтан (дистанционды) қадағалау әдісі және инспекциялық
әдісі. Қашықтан қадағалау әдісі - бұл банктердің қадағалау
органдарына мәліметтер беру түрінде жүргізілетін пруденциялық
қадағалау әдісі. Қашықтан қадағалау механизмі 1 суреттегі тәртіпте
жүзеге асырылады.
Екінші деңгейлі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің
қызметінің қаржылық жағдайын және нәтижесіне қатысты мынандай маңызды
сұрақтарды қамтиды:
1 капитал;
2 активтердің сапасы;
3 пайдалылық пен рентабельділік;
4 өтімділік
Сурет 1 - Қашықтан қадағалау механизмі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі ең төменгі резервтік талаптар
туралы ережелеріне сәйкес банктерді мүмкін және күтпеген шығындардан сақтау
үшін екінші деңгейдегі банктер Ұлттық банк белгілеген резервтік талаптардың
нормаларын орындауы міндетті. Осыған байланысты банктік қадағалау
департаментіне ай сайын резервтік талаптарды орындау туралы есеп береді. Ең
төменгі резервтердің көлемі, банктің банктерден басқа заңды және жеке
тұлғалардың алдындағы барлық депозиттік міндеттемелерінен белгіленген пайыз
мөлшерінде анықталады. Қазіргі кезде белгіленген пайыздық мөлшерлеме 6%-ға
тең.
Инспекциялық қадағалау- банктерді орналасқан жерінде тексеру
арқылы олардың жағдайлары туралы нақты мәліметтер алуға мүмкіндік
беретін банктердің қызметін реттеу әдісі.
Инспекциялау әдісінің артықшылығы - банктің барлық операциялары
мен тәукелін тиянақты тексеру, сондай-ақ банктің басқарылуы туралы
нақты көрініс алуға болады. Сонымен қатар, инспекциялар сирек –
кейбір жағдайда бірнеше жылда бір рет - жүргізіледі, сондықтан
банктің жағдайының барлық жақтарына үзіліссіз бақылау қызметін жасай
алмайды. Инспекциялық қадағалау механизмі 2 суретте берілген.
Сурет 2 - Инспекциялық қадағалау механизмі
4 CAMEL жүйесі
Жалпы қаржылық жағдайды анықтауда банктің негізгі
көрсеткіштерін және капиталдың сәйкестілігін, активтердің сапасын,
басқаруды (менеджмент), табыстылығы мен өтімділігін бағалайтын CAMEL
жүйесі қолданылады.
CAMEL рейтинг жүйесі – қаржылық есеп беру мәліметтері мен
инспекциялық тексерулердің нәтижесі бойынша банктің жағдайына баға
беруге болатын банкті қаржылық талдаудың әдісі.
Рейтинг жүйесінің CAMEL атауы талданған компоненттердің алғашқы
атауынан құралған:
С- (capital adeguacy) – капиталдың жеткіліктілігі, мұнда банктің
міндеттемелерін қамтамасыз ету үшін меншікті капиталдың көлемі бағаланады;
А – (asset guality) – активтердің сапасы анықталады, сонымен бірге
несиені қайтаруды қамтамасыз етуге және проблемалы несиенің жалпы банктің
қаржылық жағдайына әсер етеуіне баға беріледі.
М – (management) – банк қызметінің тиімділігіне, қалыптасқан жұмыс
тәртібі мен заңды және нормативтік актілердің талаптарының орындалуына
бақылау әдістерін ескере отырып, банкті басқару әдістері бағаланады;
Е – (Earnings) – табыстылығы – банктік қызметтерді кеңейту келешектері
үшін, оның табысының жеткіліктілігі тұрғысынан банктің рентабельділігі
бағаланады;
L – (Liguidity) - өтімділік, банктің ағымдағы және болашақтағы
міндеттемелерін орындау үшін өтімді активтердің жеткіліктілігі анықталады.
CAMEL жүйесінің 5 компоненттерінің әрқайсысын: олардың
жеткіліктілігі, активтердің сапасын, басқару, тұрақтылығы және
өтімділігін бағалауды жүргізгенде қарай принциптер мен тәртіптерді
ескереуі қажет:
1- рейтинг (тұрақты):
2- рейтинг (қанағаттанарлық);
3- рейтинг (орташа);
4- рейтинг (шекті );
5- рейтинг (қанағаттанарлықсыз).
4 БАНК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ОПКРАЦИЯЛАРЫ
1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
2 Банктің меншік капиталын ұлғайту жолдары
3 Банктің тартылған қаражаттары
1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Банк ресурстары- бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк
өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға
бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
- Банктің меншікті капиталы;
- Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға
деген қажеттілігінің 10%-ға жуық өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттар үлесіне тиеді.
Банктің меншікті капиталы: көздері мен қызметтері - банктің
қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін
қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорлары мен сол
сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы
бөлінбеген пайдасы.
Банктің МК-ның құрылымы бірдей емес, себебі оларға әсер ететін
әр түрлі факторларға байланысты:
- активтер сапасына;
- меншікті пайданың пайдалануына
- капиталдың бағасын нығайту мақсатында
- банк саясатына байланысты жыл бойы өзгеріп отырады.
Қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капитал мынадай баптар
құрайды: жарғылық капитал; резервтік капитал; қосымша капиталдар; банк
операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар
(резервтер); бөлінбеген банк пайдасы. Қосымша Г-да Қазақстан
Республикасындағы коммерциялық банктердің меншікті капиталының
көрсеткіштері көрсетілген.
Қосымша Г: ҚР екінші деңгейлі банктердің қаржылық көрсеткіштері (2003,
2004 жылдар аралығы), мың теңге
2003 ж 2004 ж
Банк атауы
Актив Пассив Меншікті Актив Пассив Меншікті
капитал капитал
Казкоммерцбанкі 434241157 8760761 45578892 704056563 8679299 57306680
ТұранӘлем банкі 373064000 4620000 30683000 618302000 7303000 50328000
Халық банкі 249523242 7460278 21238258 393253900 8088143 35036024
Еуразиялық банкі 50415600 1017704 8461110 78019950 1563879 10024989
Центркредит банкі81913018 1293901 7440592 148483666 2471921 12211423
Нұрбанкі 58186865 1245468 7048812 89390206 1903410 10414172
Каспийский банкі 54735800 841601 5723153 49758766 17776662 9597910
Темір банкі 28818895 290417 4398452 42926070 509066 5531024
Альянс банкі 50302539 207550 3729715 119859763 860603 15988082
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталы төменгі мөлшері ҚР ҰБ-нің пруденциялық нормативтерімен реттеліп
отырады. Банктің жарғылық капиталы - құрылтайшыларының қосқан жарналары
немесе пайдалар сомасынан тұрады.
Акционерлік капитал келесі түрлерге бөлінеді:
- меншікті акционерлік капитал;
- банктік резервтер;
- банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді векселдері,
облигациялары).
Банктің меншікті қаражатының түріне жарғылық және резервтік қор
жатады. Банктің жарғылық қоры (капиталы) – банк ісінің ұйымдастырылуының
бастапқы нүктесі. Банктің жарғылық капиталына салым ақшаны салумен қатар
жыл сайын дивиденттер түрінде банк пайдасының бір бөлігін алып отырады.
Резервтік қор – банк қызметінде активтік операциялардан пайда
болған мүмкін залалдардың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы
бойынша төлем көзі ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болғанда
артықшылықты акция бойынша дивиденттердің төлем көзі ретінде қызмет етеді.
Банктегі өзінің қаражаттарының айырықшы құрамдас бөлігіне банктің
нақты операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандыру резерві
жатады. Ол банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық құнының нақты
кемуіне және берілген ссуданың қайтарылуына байланысты орын алатын жағымсыз
салдарды жою үшін тағайындалады.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты
аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын
пайданы бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізі қорларды қайта бағалау негізінде
валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін
және реквизеттік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін
білдіреді.
2 Банктің меншік капиталын ұлғайту жолдары
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару.
Банктің меншікті капиталы мына қызметтерді атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызмет;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-ші жылдардың
екінші жартысында халықаралық қаржы ұйымдарында үлкен пікірталас тудырған.
1988 жылы базель комитеті келісімінің шешімімен Халықаралық біртұтас
капитал есебі және капитал стандарты туралы келісім - шарт негізінде Кук
коэффиценті деп аталатын капитал жеткілікті нормативі іс жүзіне енгізілді.
1993 жылдардан бастап күшіне еген бұл коэффицент көптеген елдердің орталық
банктерінде, біздің Қазақстан Ұлттық банкінде пруденциялдық норматив
қатарында пайдаланылуда.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге
бөленеді: І деңгейлі капитал; ІІ деңгейлі капитал.
І деңгейлі капталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол
сияқты еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген
материалдық емес негізгі капитал шамасы жатады. ІІ деңгейлі
(қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға арналған
резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші
дәрежелі қарыздар жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэффициенттеріне сәйкес,
екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын,
пруденциялық нормативтер қатарында банк капиталының жеткілікті
коэффициентін белгілейді.
Коммерциялық банктердің табыс көздеріне мынадай банктік бизнес
түрлерін жатқызуға болады:
- ссудалық бизнес; дисконттық бизнес;
- сақтау бизнесі; банктік кепіл беру қызметі; бағалы қағаздармен
жасалатын бизнес;
- салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы боыйнша
оперцияларды жүзеге асыру бизнесі;
- басқа банктермен корреспонденттік қатынасқа негізделген
бизнес;
- дәстүрлі емес қызметтерді көрсету бизнесі.
Банктің барлық табысы үш топқа бөлінеді:
1 пайыздық табыстар;
2 банктің қызмет көрсетуден алатын комиссиялар;
3 басқа да табыстар (бағамдық айырма, яғни баластық құны мен
нарықтық құны арасындағы айырма, алынған айып пұлдар, пенялар
және т.с.с.)
Табыс көздері екіге бөлінеді: тұрақты, оған банктік қызметтен
алынатын пайыздық және пайызсыз табыстар жатады: тұрақсыз, оған
қайталама нарықтағы бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан және
көзге көрінбейтін операциялардан алынатын табыстарды жатқызуға
болады.
3 Банктің тартылған қаражаттары
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі
меншікті қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен
банктің активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөлінеді:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар;
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мына топтарға бөлеміз:
- талап етуіне дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар.
Корпорациялардың, фирмалардың және басқа да коммерциялық ұйымдардың
депозиттері және жеке тұлғалардың депозиттер түрлері келесі суреттерде
көрсетілген.
Қосымша А: Коммерциялық ұйымдардың депозиттер түрлері.
Қосымша Б: Жеке тұлғалардың депозиттер түрлері
Экономикалық белгілеріне қарай депозиттерді мына топтарға
жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына
қарай; т.б.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар
мынадай түрлерге бөлеміз:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдардың шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтардың шоттарына.
Кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе
біршама төменгі мөлшерде төленеді. Талап етуге дейінгі шоттардың
төменгідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез – келген уақытта ешқандай
да шектеусіз жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз
түрінде немесе коммисиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай
қаражаттарды сақтағаны үшін өте төменгі деңгейдегі
пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық
банк Орталық банкте сақталған міндетті резервтерге
жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Мерзімді депозиттер – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және
пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттары.
Мерзімді депозиттер түрлері: меншікті – мерзімді депозиттер; алдын
ала алуы ескерілетін мерзімді депозиттер.
Мерзімді депозиттердің ерекшеліктері:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға
ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан
реттеліп отырады;
- ақшаны алу туралы салым иесініңалдын ала хабардар етуі
талап етіледі;
- бұл шоттарға қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде
резервтер белгіленеді.
5 БАНК АКТИВТЕРІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1 Банктің активтерінің сипаты мен сапасы
2 Банктердің инвестициялық операциялары
1 Банктің активтерінің сипаты мен сапасы
Банк активтері - пайда табу мақсатында банктік ресурстарды
түрлі активтер бойынша орналыстырылған қаражаттары. Банктік
активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін сапасына
қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Коммерциялық банктің активтерін төмендегідей төрт топқа бөлуге
болады:
- касса және оған теңесетін ақшалай қаражаттар;
- займдар;
- бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
- банктің ғимараты мен жабдықтары.
Активтердің сапасы, олардың өтімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына, активтердің
көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Банк өзінің міндеттемелерін күнделікті орындап отыруын
қамтамасыз етуі үшін активтердің құрылымы өтімділіктің қоятын
талаптарына сәйкес келуге тиіс. Осы мақсатта банк өзінің
активтерін, олардың өтелу мерзімдеріне байланысты және өтімділік
дәрежесіне қарай жіктейді. өтімділігіне қарай банк активтері
төмендегідей топтарға бөлінеді;
1 жоғары өтімді активтер;
2 өтімді активтер;
3 ұзақ мерзімді өтімді активтер.
Жоғарғы өтімді активтерге мыналар жатады:
- кассадағы қолма-қол ақшалар;
- орталық банктегі корреспондеттік шоттағы қаражаттар;
- мемлекеттің қарыздық міндеттемелері;
- ЭЫДҰ-на (экономиаклық ынтымастық және даму ұйымы)
мүше елдер, яғни бейрезиденттердің банктердегі тұрақты
валютада салынған корреспондеттік шоттағы қаражаттар;
- Ішкі валюталық облигациялық заемдарға салынған
қаражаттар.
Банктің өтімді қаражаттары банктің айналымынан қажет уақытында
алуға мүмкіндік беретін активтер жатады.
Банктің өтімді қаражаттарының құрылымына жоғарыда аталғандарынан
басқалары, яғни қайтару мерзімі 30 күнді құрайтын, шетел валютасында
берген барлық несиелер, алдағы 30 күн ішінде аталған банкке келіп
түсуге тиісті басқа да төлемдер жатады.
2 Банктердің инвестициялық операциялары
Банк қызметіндегі инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең
мағынада, банктік инвестиция - пайда табу мақсатында банктің
ресурстарын орналыстыруға бағытталған активтік оперциялардың жиынтығы.
Банктік инвестиция - табыс немесе пайда алу мақсатында ақшалай
қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсауы. Сонымен қатар, банктік
инвестициялау деп негізгі капиталға жұмсаған қаражаттарды да
түсінуге болады.
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен
жүзеге асырылады. Инвестициялық саясаттың негізгі мазмұны қаражат
жұмсау үшін біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, әр
уақыт кезеңіне инвестиция портфелінің құрылымын оңтайландырудан
тұрады.
Банктің инвестициялық саясаттының басты бағыттары мынадай
бөлімдерді қамтиды:
- инвестициялық саясаттың басты мақсаты;
- баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық
операциялардің шегін (үлесін) анықтау;
- инвестициялық операциялардың сапасы - үшін жетекшілер мен
атқарушылардың жауаптылығы;
- бағалы қағаздардың сапасының, деңгейінің және өтеу мерзімінің
тиімділігі;
- инвестициялар портфелінің диверсификациялауына қойылатын
негізгі талаптар;
- портфелінің құрамына түзетулер енгізу механизмі;
- сақтау тәртібі және сақтандыру механизмі;
- пайдалар мен зияндылар есебі;
- компьютерлік қамсыздандыру бағдарламалары.
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары
екі топқа бөлінеді: қор (акция, облигация) және коммерциялық бағалы
қағаздар (коммерциялық вексель, чек, қоймалық, кепілдік куәліктер),
жаңа бағалы қағаздарға қаражат орналыстыруға кепілдік беру
андеррайтинг - бұл бағалы қағаздарды сатудан ешқандай да төменгі
ақшалай қаражаттың келіп түспейтіндегі туралы эмитентке кепілдік
беруді білдіреді.
6 БАНКТІҢ ЕСЕП АЙЫРЫСУ КАССАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
1 Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі
2 Кассалық операциялар.
1 Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы қолма
–қол ақшасыз есеп айырысудың жүзеге асырылуы барысында банктер арасында
өзара есеп айырысулар туындайды. Банкаралық есеп айырысулар төлеуші мен
қаражатты алушы әр түрлі банкте қызмет көрсетілген жағдайда туындайды.
Мұндай есеп айырысулар бүгінгі күні корреспондеттік шоттар арқылы жүзеге
асырылады.
Нарық экономикасына өтуге байланысты, яғни көптеген дербес
коммерциялық банктердің құрылып, жұмыс жасауына байланысты банкаралық есеп
айырысу жүйесі толық өзгеріске ұшырады. Бұл өзгеріс банктер арасында өзара
корреспонденттік қатынасқа түсуге әкелді.
Қазіргі уақытта корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп
айырысуды ұйымдастырудың мынандай екі варианты бар:
-орталықтандырылмаған, яғни коммерциялық банктердің бір-бірімен
корреспонденттік қатынас орнатуы жүзіндегі;
- орталықтандырылған, яғни коммерциялық банктер арасындағы есеп
айырысулар Ұлттық банктегі, яғни Қазақстан Банкаралық есеп айырысу
орталығында ашылған корреспонденттік шоттары негізінде жүргізіледі.
Корреспонденттік шот – бұл коммерциялық банктердің өзара есеп
айырысуларды жүргізуге арналған елдің орталық банкінде және банктердің бір-
бірінде ашатын шоты.
Корреспонденттік шотта банктердің меншікті қаражаттары және оның
клиенттерінің несиелік, есеп айырысуы және кассалық қызмет көрсетуіне
байланысты операциялары көрсетіледі.
Мұндай операцияларға:
- банк клиенттерінің ақшалай қаражаттарына аудару және есептеу;
- банк клиенттерінің бюджетпен, зейнетақы қорларымен және басқа
ұйымдармен есеп айырысулары;
- клиенттерге қолма-қол ақша беру және қабылдау;
- банкаралық займдар және депозиттер, бағалы қағаздар;
- ҰБ-пен кассалық операциялар;
- депозиттік шоттар бойынша пайыздар төлеу;
- банктің өзінің бюджетке төлемдері;
- банктің басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстар және т.б.
Корреспондеттік шотты ашу үшін банктер мынандай құжаттарды ҰБ-ке табыс
етеді:
- корреспондентік шот ашу туралы өтініш;
- банктік операцияларды жүргізуге рұқсат беретін лицензияның көшірмесі;
- қолдары мен мөрінің үлгісі бар карточка (нотариуспен куәландырылған).
Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық
операциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
- банктік шоттар ашу;
- ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
- алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық
валютадағы аударым операциялары;
- төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
- валюталық операцияларға бақылау жасау;
- шоттың архивін беру;
- шоттан қолма-қол ақша беру;
- ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
- банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды
инкассациялау;
- құндылықтарды жеткізіп беру.
Отандық банктер есеп айырысу операцияларын ұйымдастырушылар
болып табылады.
Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты
жіктеледі:
- есеп айырысу суббектілеріне қарай;
- есеп айырысу объектілеріне қарай;
- есеп айырысу аумағына қарай.
Есеп айырысу-касса бөлiмдерi (жинақ кассалары) қолданылып жүрген
банк заңдарына сәйкес ашылады және жабылады.
Банк филиалын жапқан кездегi есептiк тiркеу деректерiне
өзгертулер уәкiлеттi органмен алдын ала келiсiлгеннен кейiн әдiлет
органдарына табыс етiледi. Филиалды және өкiлдiктi әдiлет
органдарында есептiк тiркегеннен кейiн банк он төрт күн iшiнде тiркеген
әдiлет органының белгiсi мен мөрi бар филиал немесе өкiлдiк туралы ереженiң
нотариаттық куәландырылған көшiрмесiн уәкiлеттi органға беруге мiндеттi.
2 Кассалық операциялар
ҚР-да екінші деңгейлі банктер өздерінің кассалық операцияларын 1999
жылы 15 қарашада ҰБ басқармасының қаулысымен бекітілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1 Банк ісі және оның Қазақстандағы
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... 5
2 Қазақстан Республикасының банк
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .8
3 Қазақстан Республикасындағы банк ісін ұйымдастыру және
реттеу ... ... 11
4 Банк ресурстарын қалыптастыру
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .24
5 Банк активтерінің құрылымы және
жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
6 Банктің есеп айырысу-кассалық
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 35
7 Банктің несиелік саясаты және несиелік
механизм ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
8 Қарыз алушының несиелік қабілетін бағалау
жүйесі ... ... ... ... ... ... .46
9 Банктің қаржылық
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..49
10 Банк өтімділігін басқару және
бағалау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...55
11 Банктердің табыстары мен
шығыстары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... .58
12 Банктің комиссионды- делдалдық
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...60
13 Банкаралық ақша аудару жүйесі арқылы есеп жүргізу тәртібі
(БЕАТ) ... ... .64
14 Банктік аудит және банктік
қадағалау ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65
Әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .74
БАНК ІСІ
Лекциялар курсы
Банк ісі лекциялық курсы нарықтық қатынастағы нарықтық экономикаға
тән банк жүйесінің құрлымын, еліміздің бактік жүйесінің жаңа халықаралық
банк жүйесінің жұмыс істеу принциптеріне көшу барысында әлемдік банк
технологиясын меңгеру, банктердің әр түрлі шаруашылық, меншік түріндегі
шаруашылық жүргізуші субъектілермен өзара қарым қатынасын, қызметін
ұйымдастыру, реттеу және бағалау, өтімділігін басқару, олардың
нарықтық экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы нақты
Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылған
мәлметтермен сипатталады.
КІРІСПЕ
Банк ісі нарықтық экономиканың ең маңызды өсіңкілік құрлымы болып
табылады. Қазақстан Республикасының екі деңгейлі банктік жүйесі бар. Оның
біреуі мемлекеттің орталық банкі болып табылатын Ұлттық банк және ол банк
жүйесінің жоғарғы деңгейін көрсетеді, ал екіншісі коммерциялық банктер.
Банктер ақшалай есеп айырысуды жүргізіп, экономиканы несиелеп,
өндірістердің тиімділігін арттырып, елдің қор жинауына өз әсерін тігізеді.
Банк ісі атты лекциялық курс Қазақстан Республикасындағы банктер
шығу тарихын, қызметін ұйымдастыру тәжірибелерін және олардың
клиенттерге көрсететін қызметтері мен операцияларының түрлерін,
банк ресурстарын қалыптастыру және орналастыру, сондай-ақ банк
қызметтерін реттеу, бағалау және өтімділігін басқаруға қатысты
теориялық және практикалық мәселелер жайындағы мәлметтері толығырақ
қамтылады.
Оқу құралы нарықтық қатынастағы нарықтық экономикаға тән банк
жүйесінің құрлымын, еліміздің бактік жүйенің жаңа халықаралық банк
жүйесінің жұмыс істеу принциптеріне көшу барысында әлемдік банк
технологиясын меңгеру, банктердің әр түрлі шаруашылық меншік түріндегі
шаруашылық жүргізуші субъектілермен өзара қарым қатынасын банктердің
қызметін ұйымдастыру, реттеу және бағалау, өтімділігін басқару,
олардың нарықтық экономикаға өтудегі рөлі мен қызметтері жайлы
нақты Қазақстан Республикасының тәжірибесіне сүйене отырып жазылған.
Лекциялық курс Банк ісі пәнінің типтік оқу бағдарламасы негізінде
дайындалған. Лекциялық курстың құралымы: 12 тақырыптан және бірнеше
тақырыпшалардан тұрады, әр тақырыптан соң бақылау сұрақтары мен
ұсыналатын әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 БАНК ІСІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ДАМУЫ
1. Банктердің экономиканы басқарудағы рөлі және пайда болуы
2. Банктік капиталдың Қазақстанға келуі және қазақстан территориясында
ірі сауда - өнеркәсіп қызметінің орталықтары болып саналатын
мемлекеттік банк бөлімшелерінің қатарлары
3. Қазақстандағы банктік реформалар
1. Банктердің экономиканы басқарудағы рөлі және пайда болуы
Экономиканың басқару органы ретіндегі банктің рөлі
оның өзінің қызметкерін орындау үрдісінде және банк
ісін ұйымдастыруда жалпы принциптерді сақтауда көрініс
табады. Экономиканы басқару процесінде банкттер негізінен
басқарудың экономикалық қатынастарын көрсетеді, ал әр қоғамның
экономикалық қатынастары ең алдымен мүдде өндірістің
мақсаты, яғни оны қозғаушы фактор болып табылатын
әдістемелерді пайдаланады. Мүддені осылай деп түсінуден
келесі туындайды, яғни оларға қажеттіліктерді қанағаттандыру
арқылы әсер етуге байланысты. Банктер басқарудың
экономикалық әдістері мәселен, несиелеу арқылы, экономикалық
әр түрлі буындарының қарыз қаражаттындағы қажеттіліктерін
әр түрлі несиелермен немесе қолма-қолсыз есеп айырысу арқылы
экономиканың үздіксіз қызмет етуіндегі қажеттілігін
қанағаттандырады, қоғамдық өнімнің тоқтаусыз қозғалысын
қамтамасыз етеді.
Банк жүйесінің маңызды элементі - банктер болып табылады.
Ғалымдардың пікірінше, алғашқы банктер капитализмнің мануфактура
тұсында және ең бастысы, Италияның жекелеген қалаларында (Венеция,
Генуе) XIV-XV ғғ. пайда болған. Олардың еңбектерінде банк тауар
шаруашылығының ерекше институты ретінде тауар шаруашылығының ерте
кезінде, яғни тауар-ақша қатынастарының дамуына байланыссыз, ақша
айналысын реттеу үшін пайда болған делінеді.
2. Банк капиталының Қазақстанға келуі.
Банк капиталының Қазақстанға келуі (1917 жылға дейін). Банк
капиталының Қазақстанға енгізілу мерзімі ХІХ ғасырдың аяқ кезін
қамтиды. Революцияға дейінгі Қазақстанның көп укладты экономикасында
несиенің әр түрлі формалары дамыған. Қазақстанның несиелік жүйесі
негізінен Ресей империясының несиелік жүйесінің бір бөлігі
ретінде: Мемлекеттік банк бөлімшелірінен, акционерлік, коммерциялық
банктер филиалдарынын, өзара несие беру қоғамдарынан, қалалық
қоғамдық банктерінен, ипотекалық несие банктері немесе ұсақ несие
мекемелерінен және жинақ кассаларынан тұрды. Мемлекеттік банктік
бөлімшелері Қазақстан территориясында ірі сауда-өнеркәсіп
қызметтерінің орталығы болып саналатын Оралда (1876 ж.),
Қызылжарда (1881 ж.), Семейде (1887 ж.), Омбыда (1895 ж.) және бұрыңғы
Верныйда (қазіргі Алматы 1912 ж.) ашылып жұмыс жасады, оны
төмендегі кестеден көреуге болады.
Кесте 1 - Қазақстан территориясында ірі коммерциялық банктер қатары:
Банк атауы Қазақстандағы бөлімшелер Қазақстандағы банктің
реті: құрылған жылы:
1 2 3
Сібір сауда-банкі -Омбыда (1894 ж.); 1872 жылы
- Семейде (1898 ж.);
- Қызылжарда (1905 ж.);
- Верныйда (1908 ж.);
- Ақмолада (1909 ж.);
- Қостанайда (1911 ж.);
- Керекуде (1916 ж.)
Орыстың сауда-өнеркәсіп- Қызылжарда (1905 ж.); 1916 жылы
банкі - Қостанай (1904 ж.);
- Оралда (1909 ж.);
-Омскіде (1916 ж.).
1 – ші кестенің жалғасы
1 2 3
Орыс-Азия банкісі - Семейде (1907 ж.); 1910 жылы
- Верныйда (1903 ж.);
- Омбыда (1898 ж.)
Орыс банкі - Керекуде, Омбы (1909 ж.) 1910 жылы
Волжекамский -Омбыда (1905 ж.); 19010 жылы
- Семейде (1907 ж.)
Қызылжарда, Семейде және Оралда, Ярослав-Костромкі жер банкісінің
агенттіктері ашылып, қызмет көрсетті. Жалпы, бірінші дүниежүзілік
соғыстың бастапқы кезеңінде Қазақстанның әр аудандарында болды.
Кесте 2 - Қазақстанның әр аудандарында мынандай банк түрлері бар
Бірінші дүниежүзілік соғыстың бастапқы кезеңінде Қазақстанның әр
аудандарында мынандай банк түрлері болды:
Мемлекеттік банктің 6 бөлімшесі
Акционерлік-коммерциялық банктердің 18 бөлімшесі
Өзара несие беру қоғамдары 12 бөлімше
Қалалық қоғамдық банктер 8
Несиелік және ссудалық 345
серіктестіктер
Бұл құрылғылар салалық банктер қызметтерінің басты бағыттары
салаларды қаржыландыру және ұзақ мерзімді несиелеуді көздеді.
3. Қазақстандағы банктік реформалар.
Қазақстандағы қайта құру тұсындағы банк жүйесінің дамуы, КСРО-да
соңғы рет жүргізілген банктік реформаға (1987-1988 жж.) сәйкес
келеді.
1990 жылы Қазақстан Республикасы өз егемендігін жарияланғаннан
бастап нарықтық қатынастардың талаптарына сай келетін меншікті банк
жүйесін құруға бетбұрыс жасады. 1990 жылы желтоқсан айында
қабылданған ҚазКРО-ғы банктер және банктік қызмет туралы алғашқы
заң Қазақстандағы банктік реформаны жүргузудің бастапқы кезеңдерін
қамтиды. Бұл банктік реформа Ұлттық банктің 1995 жылға арналған
Қазақстандағы банктік жүйені реформалау бағдарламасына сәйкес
жүзеге асырылады.
Қазіргі таңда Қазақстан Республикасы жұмыс жасап отырған
банктік жүйенің қалыптасуын үш кезеңге бөледі:
І кезең. 1988-1991 жж (КСРО-ның тұсында);
ІІ кезең. 1992 жылдың аяғы 1993 жылдары;
ІІІ кезең. 1993 жылдың қараша айынан осы уақытқа дейінгі.
2 ҰЛТТЫҚ БАНК - ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ОРТАЛЫҚ БАНКІ
1. Қазақстан Республикасының банк жүйесі және оның міндеттері
2. Ұлттық банктің несиелік ресурстары
3. Ұлттық банк жұмысының негізгі бағыттары
1 Қазақстан Республикасының банк жүйесі және оның міндеттері
Банк жүйесінің құрылымы елімізде қабылданған банктік заңдылықтарға
сәйкес екі деңгейден тұрады. Ұлттық банк мемлекеттің орталық банкі
болып табылады және банктік жүйенің жоғарғы деңгейін көрсетеді. Ұлттық
банктің міндеттерін, принциптерін, іс - әрекетін, құқықтық құзырын және
өкілеттілігі Қазақстан Республикасының Ұлттық банк жөнінде заңымен
анықталады. Ұлттық банк өзінің компетенциясы шегінде банктік қызметтің жеке
сұрақтары бойынша бақылайды және тұрақтандыруды жүзеге асырады және банктік
қызметтің жеке түрлерін жүзеге асыратын банктердің және ұйымдардың жеке
қызметі үшін жалпы жағдай жасауға қалыптасқан.
Банктік қызметтің жеке түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар
қатынасында Ұлттық банктің бақылаушы және тұрақтандырушы қызметі Қазақстан
республикасындағы ақша-несие саясатын тұрақтандыруды қолдауға, банк
кредиторларының, олардың клиенттері мен салымшыларының қызығушылығын
қолдауға бағытталған.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі - банктердің банкі.
Еліміздегі барлық несие жүйесін реттеуші ұйым рөлін атқара отырып,
орталық банк экономикамызда басты орын алады. Орталық банк
елеміздің эмиссиялық және резервтік орталығы ретінде ақша-несие және
валюта саясатын анықтайды. Оның басты мақсаты ақша-несие саясатын
жүргізуге және еліміздің банк жүйесіне жетекшілік етуге бағытталады.
Ұлттық банк - бұл ақшалай резервтерді құрайтын, оған қоса
меншікті алтын валюта резервтерден, басқа да материалдық
бағалықтардан тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға.
Өзге банктердің барлығы (Қазақстан Республикасының заңды
актілерімен анықталған, Мемлекеттік даму банкісінен басқасы) - төменгі
деңгейдегі, яғни екінші деңгейді сипаттайды. КСРО-ның ыдырауының
нәтижесінде еліміздің өз тәуелсіздігін алуының себеп болғандығы,
содан бері банк жүйесінде түбегейлі реформалау жалғасуда. Ондағы
мақсат - отандық банктеріміздің қызметін халықаралық стандартқа
өткізу болып отырғаны.
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі туралы ҚР заңына
жасалған соңғы толықтырулар мен өзгерістердің кейінгі Ұлттық
банкінің басты міндеті - еліміздегі баға тұрақтылығын қамтамасыз ету
болып табылады.
Сол сияқты, Ұлттық банкке мынадай қосымша міндеттер жүктелді:
- Қазақстанның экономикалық дамуы және оның дүниежүзілік экономикаға
интеграциялануы мақсаттарына жетуге көмектесетін ақша айналысы, несие,
банктік есептеулерді, валюталық қатынастар саласындағы мемлекеттік
саясатты жасау және жүзеге асыру;
- мемлекеттің ақша-несие және банк жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету;
- төлем жүйесінің қызмет етуін қамтамасыз ету;
- бантік қызметті реттейтін нормативтік құқылық актілерді қолдану
арқылы қарыз берушілер мен клиенттер мүддесін қорғау және
олардың орындалуына бақылауды жүзеге асыру.
2 Ұлттық банктің несиелік ресурстары
Ұлттық банктің несиелік ресурсы төмендегідей көздерден
құралады:
- меншікті қаражат есебінен;
- басқа банктерден тартылған және Ұлттық банкте шартты негізде
орналастырылған ақшалай қаражаттар есебінен;
- ҚР төңірегінде тартылған қаражаттардан;
- арнайы мемлекеттік қорлар мен бюджеттің уақытша бос жатқан
қаражаттар есебінен.
3 Ұлттық банк жұмысының негізгі бағыттары және ақша – несие саясаты
Ұлттық банк жұмысының негізгі бағыттары:
- елдегі несие ресурстарын және ақша айналымын басқару;
- өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкасациялауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
- халық шаруашылығындағы несиелік, есеп айырысу және кассалық
операцияларды жүзеге асыру бойынша ережелерді, әдістемелік
инструкциялық нормативтік актілерді шығару, есеп жүргізуді және
банктердің есеп беруін ұйымдастыру.
- банк ісін лицензиялау, ақша-несиелік реттеу әдістерінің формаларын
талдау;
- елдің банк жүйесінің тәуекелсіз балансын жасау;
- ғылыми-зерттеу және аналитикалық жұмыстар жүргізу;
- валюталық операциялар жүргізу ережелерін және тәртібін жасау, біркелкі
валюталық саясатын жүргізу және т.б.
Қазақстан Ұлттық банкі (ҚҰБ) мемлекеттік ақша-несие
саясатын анықтайтын және жүзеге асыратын орган болып табылады.
Қазақстан Ұлттық банкі ақша-несие саясатының басты мақсаты -
ұлттық валютаның тұрақтылығын, яғни төлем қабілеттілігі мен басқа
шетел валюталарына қатысты тұрақтылығын қамтамасыз етуді көздейді.
Ақша-несие саясатының макроэкономикалық деңгейдегі субъектісі -
Ұлттық банк болып табылады. Ал ақша-несие саясатының Ұлттық банк
тарпынан реттеу объектісіне экономикадағы қолма-қол және қолма-қолсыз
ақша массасының жиынтығы жатады.
Шаруашылық конъюнктурасының жағдайына байланысты ақша-несие
саясатының екі типі болады:
1 Рестрикциялық ақша-несие саясаты. Бұл екінші деңгейлі банктердің
несиелік операциялар көлемін шектеуге және қатаң шарт белгілеуге,
сондай-ақ сыйақы мөлшерлемесінің деңгейін арттыруға бағытталатын
шаралар жиынтығы.
2 Экспанциондық ақша-несие саясаты. Несие беру көлемін кеңейтумен,
айналыстағы ақша-массасының өсуіне бақылаудың әлсіздігімен және
сыйақы мөлшерлемесінің төмендеуімен байланысты шаралар.
Соңғы жылдардағы ақша-несие саясатының басты көздеген бағыты:
инфляцияны төмендету және теңгенің тұрақтылығын қамтамасыз ету.
3 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАНК ІСІН ҰЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ РЕТТЕУ
1. Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
2. Банк қызметін реттеу әдістері
3. Банктік қадағалаудың әдістері
4. CAMEL жүйесі
1 Банктерді ашу және олардың қызметін ұйымдастыру
Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер өз қызметінде
1995 жылы 30 наурызда қабылданған Қазақстан Республикасының Ұлттық
банкі және 1995 жылдың 31 тамызда қабылданған Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан
Республикасы заңдарын басшылыққа алады.
Коммерциялық бантер - банктік жүйенің екінші деңгейін білдіреді.
Олар банктік ресурстарды шоғырландыра отырып, заңды және жеке
тұлғаларға кең көлемде банктік операциялар мен қаржылық қызметтерді
жүзеге асырады. Коммерциялық банктің негізгі қызмет саласы және қызмет
көрсету қатары К1 және К2 қосымшаларында көрсетілген.
Қосымша К1: Коммерциялық банктің негізгі қызмет саласы
Қосымша К2: Коммерциялық банктің қызмет көрсету қатары
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Қазақстан
Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы Қазақстан
Республикасының заңына сәйкес Қазақстан Республикасында банкті ашу
немесе оның қызметін ұйымдастыру мынандай үш кезеңнен тұрады:
1 Банк ашуға Ұлттық банктен рұқсат алу;
2 Әділет Министрлігінде мемлекеттік тіркеуден өту;
3 банк операцияларын жүргізуге Ұлттық банктен лицензия алу.
2 Банк қызметін реттеу әдістері
Қазақстан Республикасы екінші деңгейдегі банктердің
қызметін реттеу механизмінің тәртібі Ұлттық банктің екінші
деңгейдегі банктердің қызметін реттеу және қадағалау бойынша
нормативті құқықтық актілермен анықталады.
1995 жылдың 31 тамызында қабылданған Банктер және банктік
қызмет туралы Қазақстан Республикасы заңының 41- бабына сәйкес,
Қазақстан Республикасының Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктердің
қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ету, олардың салымшыларының
мүдделерін қорғау, сондай-ақ республикадағы ақша- несие жүйесінің
тұрақтылығын қолдап отыру мақсатында аталған банктердің қызметін
реттеуді мынандай жолдармен жүзеге асырады:
- пруденциялық нормативтер белгілеу;
- банктердің орындауына міндетті нормативттік құқықтық актілер
шығару;
- банктердің қызметін тексеру;
- банктің қаржылық жағдайын сауықтандыруға байланысты ұсыныстар беру;
- банктерге ықпал етететін шектеу шараларын қолдану;
- банктерге немесе олардың лауазымды тұлғаларына санкциялар беру.
Банк қызметін реттеу шаралараның ішіндегі ең маңыздысы
пруденциялық нормативтер. 2002 жылы 3 маусымдағы Ұлттық банк
Басқармасының № 213 қаулысымен бекітілген Екінші деңгейдегі банктерге
арналған пруденциялық нормативтер туралы ережеге сәйкес оларға
мыналар жатады:
1. жарғылық қордың ең төменгі мөлшері;
2. меншікті қаражаттардың жеткілікті коэффициенті;
3. бір қарыз алышуға келетін тәуекелдің ең жоғарғы мөлшері;
4. өтімділік коэффициенті;
5. ашық валюталық позиция лимиті;
6. негізгі қорларғы және басқа қаржылай емес активтерге жұмсалған
банк инвестициясының ең жоғары мөлшерінің
коэффициенті.
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшері
Банктің жарғылық капиталының ең төменгі мөлшерін Ұлттық банк
басқармасы бекітеді. Банк акционерлерден өзінің акцияларын номиналдық
бағадан төменгі деңгейде ғана, сондай-ақ ондай сатып алу кез келген
пруденциялық нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен
лимиттерді бұзбаған жағдайда ғана сатып ала алады.
Ұлттық банк халықаралық банктік тәжірибеде қолданылатын пруденциялық
нормативтер мен орындауға міндетті басқа да нормалар мен лимиттерді
белгілеуге құқылы. Ол сонымен катар банктердің пруденциялық нормативтерді
және орындауға міндетті 6аск,а да нормалар мен міндеттерді бұзғаны үшін
жауапкершілікті белгілейді.
Банктік қызметті жүзеге асырумен байланысты шығындарды табу мақсатында
банктер резервтік қор құруға міндетті. Резервтік қорлар банктердің
дивидендтерді төлеуге дейінгі табысының есебінен құрылады. Банктер
резервтік қорларының көлемін Ұлттық банк белгілейді.
Меншікті к,аражаттардың жеткілікті коэффициенті
Меншікті капитал (К) — бұл I деңгейлі капитал мен II деңгейлі капитал
(I деңгейлі капиталдан аспайтын мөлшерде) қосындысынан банктің
инвестицияларын шегеру арқылы есептеледі.
Банк инвестициясы — акцияның (жарғылық капиталда қатысу үлесі) және
еншілес ұйымдардың, сондай-ак, басқа заңды ұйымдардың субординирленген
қарызына жұмсалымдар сомасы.
Ұйымдардың субординирленген қарызына жұмсалымдар мынадай шарттардың
біріне сәйкес келуге тиіс:
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қаржылық есебі халықаралық стандартына
сәйкес жасалуы және аудиторлық қорытындымен расталуы тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың акциялары Қазакстан қор биржасының
ресми тізімінің А категориясына енуге тиіс;
- жоғарыда аталған заңды тұлғалардың қарыз рейтингі Standard & Роогs
және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің А рейтингінен
төмен болмауға тиіс.
Бірінші деңгейлі капитал (КІ) мыналардан құралады:
- төленген жарғылық капитал;
- қосымша капитал;
- өткен жылдардағы бөлінбеген таза табыс (өткен жылдардағы таза табыс
есебінен құрылған қорлар, резервтер);
- шегерілген (-):
- материалдық емес активтер (Халықаралың қаржы есебіне Халықаралық
стандартына сәйкес банктің негізгі қызметінің мақсатына алынған
лицензияланған бағдарламамен қамсыздандыру);
- өткен жылдардағы зиян;
- ағымдық жылдағы шығыстардың ағымдық жылғы табыстардан артық сомасы.
Екінші деңгейлі капитал мыналардан қуралады:
- ағымдық жылдағы табыстардан ағымдық жылғы шығыстардың артық сомасы;
- бағалы қағаздар мен негізгі құралдарды қайта бағалау мөлшері;
- тәуекелді есепке алып өлшенген активтер сомасының 1,25 % -нан аспайтын
сомадағы жалпы резервтер (провизиялар) мөлшері;
- бірінші деңгейлі капитал сомасының 50%-нан аспайтын сомадағы банктің
субординарлық қарызы;
Банктің субординар лық, қ,арызы — бұл мынадай талаптарға сәйкес
келетін банктің қамтамасыз етілмеген міндеттемесі:
1. депозит немесе міндеттеме болып табылмауға тиіс;
2. банктің немесе онымен байланысты аффинирленген тұлғалар
талаптары бойынша кепілдік ретінде қамтамасыз етілмеуге тиіс;
3. алдын ала (толық немесе жартылай) өтелмеуге тиіс;
4. банктің таратылуы барысында соңғы кезекте канағаттандырылуға тиіс
(акционерлер арасында қалған мүлікті бөлу алдында).
Банктің субординарлық қарызы — бастапқы қайтару мерзімі 5 жылдан
жоғары болып келетін меншікті капиталға жататын субординарлық қарыз.
Меншікті қаражаттардың (меншікті капиталдың) жеткіліктілігі
төмендегідей екі коэффициенттің көмегімен есептеледі. Банктің бірінші
деңгейлі капиталының, оның барлық активтерінің сомасына қатынасы 0,06-
дан кем болмауға тиіс.
,
мұнда: К1- бірінші деңгейдегі капитал;
И - банктің акцияға жұмсаған инвестициялары және басқа да заңды
тұлғалардың субординарлық қарызы;
А — банктің жиынтық, балансына сәйкес барлық активтерінің сомасы.
Банктің меншік капиталының, оның тәуекел дәрежесіне байланысты
өлшенген активтерне қатынасы 0,12-ден кем болмауы тиіс:
,
мұнда: К — банктің меншік капиталы;
Ар — тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтер және баланстан
тыс міндеттемелер сомасы. Тәуекел дәрежесіне байланысты өлшенген активтерді
есепке алу барысында кастодиандық келісім-шарт негізінде банкке қабылданған
ақшалар есепке алынбайды;
П — арнайы резервтер (күмәнді және үмітсіз активтер бойынша құрылған
провизиялар) қосылған меншікті капиталға қосылмаған, құрылған жалпы
резервтер сомасы (яғни тәуекелді есепке алып, өлшенген активтер сомасының
1,25% асатын сомасы).
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің жоғарғы мөлшері
Бір қарыз алушыға келетін тәуекелдің мөлшері мыналардың сомасынан
тұрады:
- банк балансында есепке алынатын қарыз алушыға қатысты банк талабы;
- соңғы бес жыл ішінде банк балансынан шегерілген қарыз алушыға қатысты
банк талаптары;
- ҚР заңдарында немесе жасалған келісім - шартта көзделген негізде қарыз
алушы немесе үшінші бір тұлғаның алдында алдағы 2 айдың ішінде немесе
белгісіз мерзімге несиелік тәуекелге баратын банк тарапынан туындайтын
(несиелік тәуекелмен байланысты) талаптар;
- шегерілген (-), қарыз алушының міндеттемелері бойынша қамтамасыз ету
сомалары, оның ішінде:
- банк қарамағына берілген депозиттегі ақшасы, ҚР Үкіметі және Ұлттық
банктің шығарған мемлекеттік бағалы қағаздары, құйма бағалы металдары,
Standard & Роогs және басқада халықаралың рейтингтік агенттіктердің
А рейтингің иеленетін банк кепілхаттары;
- ҚР Үкіметі және Ұттық. банкіне қатысты талаптары;
- Standard & Роогs және басқа халықаралық рейтингтік агенттіктердің
В рейтингінен төмен емес ұзақ мерзімді қарыздық рейтингі бар
банктердің ашқан корреспонденттік шоттарына қатысты талаптары.
Бір қарыз алушыға келетін тәуекел мөлшері қарыз алушының
міндеттемелері бойынша тәуекел мөлшерінің (Т) банктің меншікті капиталына
(К) катынасы арқылы есептеледі:
,
мұндағы: Т – тәуекел мөлшері (несие лимиті);
К - банктің меншік капиталы;
к3 – тің мәні мынандай екі жағдайда қарастырылады:
Банкпен ерекше қарым-қатынастағы қарыз алушылар үшін – 0,10 – ден аспауы
тиіс;
Ағымдағы өтімділік коэффициенті
Өтімділікті бақылап отыру мақсатында банктер ағымдағы өтімділік
коэффициенттерінің есебін береді.
Өтімділік коэффициенті екі коэффициент көмегімен анықталады:
* банктің ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.1);
банктің қысқа мерзімді өтімділгінің коэффициенті
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің ең төменгі мәнін Ұлттық банктің
басқармасы бекітеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4) өтімділігі жоғары активтердің
орташа айдың шамасының талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасына қатынасы арқылы есептеледі.
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (к4.2) төмендегідей түрде есептеледі:
,
мұндағы: Аор - өтімді активтердің орташа айлық шамасы;
Мор — талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасы;
к4 — ағымдағы өтімділік коэффициенті.
Өтімділктіі жоғары активтерді есептеуге мыналар жата ды:
- қолма - қол ақшалар;
-мемлекеттің бағалы қағаздары және Қазақстан ипотекалық
компаниясының борыштық бағалы қағаздары, сондай-ақ өтімділігі жоғары басқа
да бағалы қағаздар;
- құйма қымбат бағалы металдар;
- Ұлттық банктегі және Standard & Роогs басқа рейтингтік
агенттіктердің А төмен емес ұзақ мерзімді рейтингі бар бейрезидент-
банктердегі талап етуге дейінгі депозиттері;
- овернайт банкаралык, несиелері;
- есеп айырысу мерзімі көрсетілмеген басқа да талап етуге
дейінгі міндеттемелер.
Банктердің қысқа мерзімді өтімділік коэффициент! (к5) үш ай мерзімнен
аспайтын өтелу мерзімі бар активтердің орташа айлык, шамасының үш ай
мерзімге дейін тартылған талап етілетін міндеттемелердің орташа айлық
шамасына қатынасы арқылы есептеледі:
,
мұндағы: Аор — өтелу мерзімі үш айдан аспайтын активтердің орташа айлық
шамасы;
Мор - үш ай мерзімге дейін тартылған талап етілетін
міндеттемелердің орташа айлық шамасы;
к5 — қысқа мерзімді өтімділік коэффициенті.
3 Банктік қадағалаудың әдістері
Қазақстандағы екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеу
Ұлттық банктің Қаржылық қадағалау департаменті көмегімен жүзеге
асады. Мұндағы басты міндеттерінің бірі - бұл банктердің қызметін
реттеуді экономикалық тиімді жолмен жүргізуді қамтамасыз ету, яғни
банктік сектордың сенімділігі мен тұрақтылығын қолдау. Ол міндетті
шешуде банктердің қызметін қадағалаудың 2 негізгі әдісін қалай
тиімді қолдану мәселесі туады.
Бұл қашықтықтан (дистанционды) қадағалау әдісі және инспекциялық
әдісі. Қашықтан қадағалау әдісі - бұл банктердің қадағалау
органдарына мәліметтер беру түрінде жүргізілетін пруденциялық
қадағалау әдісі. Қашықтан қадағалау механизмі 1 суреттегі тәртіпте
жүзеге асырылады.
Екінші деңгейлі банктердің қаржылық қызметін талдау банктердің
қызметінің қаржылық жағдайын және нәтижесіне қатысты мынандай маңызды
сұрақтарды қамтиды:
1 капитал;
2 активтердің сапасы;
3 пайдалылық пен рентабельділік;
4 өтімділік
Сурет 1 - Қашықтан қадағалау механизмі
Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі ең төменгі резервтік талаптар
туралы ережелеріне сәйкес банктерді мүмкін және күтпеген шығындардан сақтау
үшін екінші деңгейдегі банктер Ұлттық банк белгілеген резервтік талаптардың
нормаларын орындауы міндетті. Осыған байланысты банктік қадағалау
департаментіне ай сайын резервтік талаптарды орындау туралы есеп береді. Ең
төменгі резервтердің көлемі, банктің банктерден басқа заңды және жеке
тұлғалардың алдындағы барлық депозиттік міндеттемелерінен белгіленген пайыз
мөлшерінде анықталады. Қазіргі кезде белгіленген пайыздық мөлшерлеме 6%-ға
тең.
Инспекциялық қадағалау- банктерді орналасқан жерінде тексеру
арқылы олардың жағдайлары туралы нақты мәліметтер алуға мүмкіндік
беретін банктердің қызметін реттеу әдісі.
Инспекциялау әдісінің артықшылығы - банктің барлық операциялары
мен тәукелін тиянақты тексеру, сондай-ақ банктің басқарылуы туралы
нақты көрініс алуға болады. Сонымен қатар, инспекциялар сирек –
кейбір жағдайда бірнеше жылда бір рет - жүргізіледі, сондықтан
банктің жағдайының барлық жақтарына үзіліссіз бақылау қызметін жасай
алмайды. Инспекциялық қадағалау механизмі 2 суретте берілген.
Сурет 2 - Инспекциялық қадағалау механизмі
4 CAMEL жүйесі
Жалпы қаржылық жағдайды анықтауда банктің негізгі
көрсеткіштерін және капиталдың сәйкестілігін, активтердің сапасын,
басқаруды (менеджмент), табыстылығы мен өтімділігін бағалайтын CAMEL
жүйесі қолданылады.
CAMEL рейтинг жүйесі – қаржылық есеп беру мәліметтері мен
инспекциялық тексерулердің нәтижесі бойынша банктің жағдайына баға
беруге болатын банкті қаржылық талдаудың әдісі.
Рейтинг жүйесінің CAMEL атауы талданған компоненттердің алғашқы
атауынан құралған:
С- (capital adeguacy) – капиталдың жеткіліктілігі, мұнда банктің
міндеттемелерін қамтамасыз ету үшін меншікті капиталдың көлемі бағаланады;
А – (asset guality) – активтердің сапасы анықталады, сонымен бірге
несиені қайтаруды қамтамасыз етуге және проблемалы несиенің жалпы банктің
қаржылық жағдайына әсер етеуіне баға беріледі.
М – (management) – банк қызметінің тиімділігіне, қалыптасқан жұмыс
тәртібі мен заңды және нормативтік актілердің талаптарының орындалуына
бақылау әдістерін ескере отырып, банкті басқару әдістері бағаланады;
Е – (Earnings) – табыстылығы – банктік қызметтерді кеңейту келешектері
үшін, оның табысының жеткіліктілігі тұрғысынан банктің рентабельділігі
бағаланады;
L – (Liguidity) - өтімділік, банктің ағымдағы және болашақтағы
міндеттемелерін орындау үшін өтімді активтердің жеткіліктілігі анықталады.
CAMEL жүйесінің 5 компоненттерінің әрқайсысын: олардың
жеткіліктілігі, активтердің сапасын, басқару, тұрақтылығы және
өтімділігін бағалауды жүргізгенде қарай принциптер мен тәртіптерді
ескереуі қажет:
1- рейтинг (тұрақты):
2- рейтинг (қанағаттанарлық);
3- рейтинг (орташа);
4- рейтинг (шекті );
5- рейтинг (қанағаттанарлықсыз).
4 БАНК РЕСУРСТАРЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ОПКРАЦИЯЛАРЫ
1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
2 Банктің меншік капиталын ұлғайту жолдары
3 Банктің тартылған қаражаттары
1 Банк ресурстарының ұғымы және құрылымы
Банк ресурстары- бұл банктің пассивтік операциялары негізінде
қалыптасқан және барлық активтік операциялар бойынша банк
өтімділігін қамтамасыз ету және пайда табу мақсатында орналастыруға
бағытталатын банктің меншікті және тартылған қаражаттарының жиынтығы.
Банк ресурстарының құрылымына мыналар жатады:
- Банктің меншікті капиталы;
- Банктің заемдық және тартылған қаражаттары.
Банк ресурстарының құрамындағы меншікті капитал үлесі тартылған
қаражаттарға қарағанда өте төмен болғандықтан барлық қаражаттарға
деген қажеттілігінің 10%-ға жуық өтелсе, ал қалған бөлігі тартылған
қаражаттар үлесіне тиеді.
Банктің меншікті капиталы: көздері мен қызметтері - банктің
қаржылық тұрақтылығын, коммерциялық және шаруашылық қызметін
қамтамасыз ету үшін құрылған банктің әр түрлі қорлары мен сол
сияқты ағымдағы қызметінің нәтижесіне байланысты және өткен жылдардағы
бөлінбеген пайдасы.
Банктің МК-ның құрылымы бірдей емес, себебі оларға әсер ететін
әр түрлі факторларға байланысты:
- активтер сапасына;
- меншікті пайданың пайдалануына
- капиталдың бағасын нығайту мақсатында
- банк саясатына байланысты жыл бойы өзгеріп отырады.
Қазіргі коммерциялық банктердің меншікті капитал мынадай баптар
құрайды: жарғылық капитал; резервтік капитал; қосымша капиталдар; банк
операциялары бойынша тәуекелдерді төмендету мақсатында құрылған қорлар
(резервтер); бөлінбеген банк пайдасы. Қосымша Г-да Қазақстан
Республикасындағы коммерциялық банктердің меншікті капиталының
көрсеткіштері көрсетілген.
Қосымша Г: ҚР екінші деңгейлі банктердің қаржылық көрсеткіштері (2003,
2004 жылдар аралығы), мың теңге
2003 ж 2004 ж
Банк атауы
Актив Пассив Меншікті Актив Пассив Меншікті
капитал капитал
Казкоммерцбанкі 434241157 8760761 45578892 704056563 8679299 57306680
ТұранӘлем банкі 373064000 4620000 30683000 618302000 7303000 50328000
Халық банкі 249523242 7460278 21238258 393253900 8088143 35036024
Еуразиялық банкі 50415600 1017704 8461110 78019950 1563879 10024989
Центркредит банкі81913018 1293901 7440592 148483666 2471921 12211423
Нұрбанкі 58186865 1245468 7048812 89390206 1903410 10414172
Каспийский банкі 54735800 841601 5723153 49758766 17776662 9597910
Темір банкі 28818895 290417 4398452 42926070 509066 5531024
Альянс банкі 50302539 207550 3729715 119859763 860603 15988082
Банктің жарғылық капиталы банктің заңды тұлға ретінде міндетті түрде
құрылуын және өмір сүруінің экономикалық негізін құрайды. Жарғылық
капиталы төменгі мөлшері ҚР ҰБ-нің пруденциялық нормативтерімен реттеліп
отырады. Банктің жарғылық капиталы - құрылтайшыларының қосқан жарналары
немесе пайдалар сомасынан тұрады.
Акционерлік капитал келесі түрлерге бөлінеді:
- меншікті акционерлік капитал;
- банктік резервтер;
- банктің ұзақ мерзімді міндеттемесі (ұзақ мерзімді векселдері,
облигациялары).
Банктің меншікті қаражатының түріне жарғылық және резервтік қор
жатады. Банктің жарғылық қоры (капиталы) – банк ісінің ұйымдастырылуының
бастапқы нүктесі. Банктің жарғылық капиталына салым ақшаны салумен қатар
жыл сайын дивиденттер түрінде банк пайдасының бір бөлігін алып отырады.
Резервтік қор – банк қызметінде активтік операциялардан пайда
болған мүмкін залалдардың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы
бойынша төлем көзі ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болғанда
артықшылықты акция бойынша дивиденттердің төлем көзі ретінде қызмет етеді.
Банктегі өзінің қаражаттарының айырықшы құрамдас бөлігіне банктің
нақты операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандыру резерві
жатады. Ол банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық құнының нақты
кемуіне және берілген ссуданың қайтарылуына байланысты орын алатын жағымсыз
салдарды жою үшін тағайындалады.
Қосымша капиталдар – негізгі құралдардың тозуына байланысты
аударылған аударымдар есебінен және белгілі мақсатқа бағытталатын
пайданы бөлу нәтижесінде құрылатын қаражаттар.
Арнайы қорлар – негізі қорларды қайта бағалау негізінде
валюталық қаражаттарды қайта бағалау қоры.
Бөлінбеген пайда – акциялар бойынша дивидентті төлегеннен кейін
және реквизеттік қорға аударғаннан қалған пайданың бөлігін
білдіреді.
2 Банктің меншік капиталын ұлғайту жолдары
Банктің меншікті капиталын ұлғайту жолдарына мыналар жатады:
- банк пайдасы;
- акциялар шығару;
- құрылтайшылар және пай қосушылар санын арттыру;
- облигациялар шығару.
Банктің меншікті капиталы мына қызметтерді атқарады:
- қорғаныс қызметі;
- шұғыл қызметі;
- реттегіштік қызмет;
- айналым қызметі;
- резервтік қызметі.
Банктің меншікті капиталын бағалау әдістемесі туралы сұрақ 80-ші жылдардың
екінші жартысында халықаралық қаржы ұйымдарында үлкен пікірталас тудырған.
1988 жылы базель комитеті келісімінің шешімімен Халықаралық біртұтас
капитал есебі және капитал стандарты туралы келісім - шарт негізінде Кук
коэффиценті деп аталатын капитал жеткілікті нормативі іс жүзіне енгізілді.
1993 жылдардан бастап күшіне еген бұл коэффицент көптеген елдердің орталық
банктерінде, біздің Қазақстан Ұлттық банкінде пруденциялдық норматив
қатарында пайдаланылуда.
Базель келісіміне сәйкес, банктің капиталы екі деңгейге
бөленеді: І деңгейлі капитал; ІІ деңгейлі капитал.
І деңгейлі капталға: қарапайым акциялар, бөлінбеген пайда, сол
сияқты еншілес компаниялардың бақылаусыз пакеті шегерілген
материалдық емес негізгі капитал шамасы жатады. ІІ деңгейлі
(қосымша) капиталға: ссудалар бойынша зияндарды жабуға арналған
резервтер, мерзімсіз артықшылығы бар акциялар қосылған екінші
дәрежелі қарыздар жатады.
Базель келісімінің бекіткен нормативтік коэффициенттеріне сәйкес,
екінші деңгейдегі банктердің қызметін реттеуде қолданылатын,
пруденциялық нормативтер қатарында банк капиталының жеткілікті
коэффициентін белгілейді.
Коммерциялық банктердің табыс көздеріне мынадай банктік бизнес
түрлерін жатқызуға болады:
- ссудалық бизнес; дисконттық бизнес;
- сақтау бизнесі; банктік кепіл беру қызметі; бағалы қағаздармен
жасалатын бизнес;
- салымдар қабылдау және клиенттердің тапсырмасы боыйнша
оперцияларды жүзеге асыру бизнесі;
- басқа банктермен корреспонденттік қатынасқа негізделген
бизнес;
- дәстүрлі емес қызметтерді көрсету бизнесі.
Банктің барлық табысы үш топқа бөлінеді:
1 пайыздық табыстар;
2 банктің қызмет көрсетуден алатын комиссиялар;
3 басқа да табыстар (бағамдық айырма, яғни баластық құны мен
нарықтық құны арасындағы айырма, алынған айып пұлдар, пенялар
және т.с.с.)
Табыс көздері екіге бөлінеді: тұрақты, оған банктік қызметтен
алынатын пайыздық және пайызсыз табыстар жатады: тұрақсыз, оған
қайталама нарықтағы бағалы қағаздармен жасалатын операциялардан және
көзге көрінбейтін операциялардан алынатын табыстарды жатқызуға
болады.
3 Банктің тартылған қаражаттары
Банк ресурстарының құрылымында тартылған қаражаттар үлесі
меншікті қаражаттармен салыстырғанда өте жоғары, олардың есебінен
банктің активтік операцияларының басым бөлігі жүзеге асырылады.
Банктік тәжірибеде барлық тартылатын қаражаттарды жинақтау
тәсілдеріне байланысты үлкен екі топқа бөлінеді:
- депозиттік қаражаттар;
- депозиттік емес тартылған қаражаттар;
Экономикалық мазмұнына қарай депозиттерді мына топтарға бөлеміз:
- талап етуіне дейінгі депозиттер;
- мерзімді депозиттер;
- жинақ салымдары;
- бағалы қағаздар.
Корпорациялардың, фирмалардың және басқа да коммерциялық ұйымдардың
депозиттері және жеке тұлғалардың депозиттер түрлері келесі суреттерде
көрсетілген.
Қосымша А: Коммерциялық ұйымдардың депозиттер түрлері.
Қосымша Б: Жеке тұлғалардың депозиттер түрлері
Экономикалық белгілеріне қарай депозиттерді мына топтарға
жіктеуге болады:
- мерзімдеріне қарай;
- салым иелерінің категорияларына қарай;
- қаражаттарды салу және қайтарып алу шартына қарай;
- пайыз төлеу тәсіліне қарай;
- банктің активтік операциялары бойынша жеңілдіктер алуына
қарай; т.б.
Салым иелерінің категорияларына байланысты депозиттік шоттар
мынадай түрлерге бөлеміз:
- жеке тұлғалардың шоттарына;
- кәсіпорындар және акционерлік қоғамдардың шоттарына;
- жергілікті билік ұйымдардың шоттарына;
- қаржылық мекемелердің шоттарына;
- шетелдік азаматтардың шоттарына.
Кемшілігі – бұл шот бойынша пайыз мүлде төленбейді немесе
біршама төменгі мөлшерде төленеді. Талап етуге дейінгі шоттардың
төменгідей өзіндік ерекшеліктері қалыптасады:
- ақша салу және оны алу кез – келген уақытта ешқандай
да шектеусіз жүзеге асырылады;
- шот иесі банктен осы шотты пайдаланғаны үшін пайыз
түрінде немесе коммисиондық ақы алып отырады;
- банктер талап етуге дейінгі шоттарда ақшалай
қаражаттарды сақтағаны үшін өте төменгі деңгейдегі
пайыз төлейді, кейде төлемеуі де мүмкін;
- талап етуге дейінгі депозиттер бойынша, коммерциялық
банк Орталық банкте сақталған міндетті резервтерге
жоғарғы мөлшерде аударымдар жасайды.
Мерзімді депозиттер – бұл банктерде белгілі бір мерзімге және
пайыз төлеу шартында орналастырылған клиенттердің уақытша бос ақша
қаражаттары.
Мерзімді депозиттер түрлері: меншікті – мерзімді депозиттер; алдын
ала алуы ескерілетін мерзімді депозиттер.
Мерзімді депозиттердің ерекшеліктері:
- есеп айырысу үшін пайдаланылмайды, әрі мұндай шоттарға
ешқандай да есеп айырысу құжаттары толтырылмайды;
- шоттағы қаражат баяу айналады;
- тұрақты пайыз төленеді;
- пайыз мөлшерінің ең жоғарғы деңгейі Ұлттық банкі тарапынан
реттеліп отырады;
- ақшаны алу туралы салым иесініңалдын ала хабардар етуі
талап етіледі;
- бұл шоттарға қаражаттар бойынша ең төменгі мөлшерде
резервтер белгіленеді.
5 БАНК АКТИВТЕРІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ ЖӘНЕ ЖІКТЕЛУІ
1 Банктің активтерінің сипаты мен сапасы
2 Банктердің инвестициялық операциялары
1 Банктің активтерінің сипаты мен сапасы
Банк активтері - пайда табу мақсатында банктік ресурстарды
түрлі активтер бойынша орналыстырылған қаражаттары. Банктік
активтердің құрылымы баланстың актив жағында көрсетілетін сапасына
қарай бөлінген баптардың баланс нәтижесіне қатынасын сипаттайды.
Коммерциялық банктің активтерін төмендегідей төрт топқа бөлуге
болады:
- касса және оған теңесетін ақшалай қаражаттар;
- займдар;
- бағалы қағаздарға жұмсалынған инвестициялар;
- банктің ғимараты мен жабдықтары.
Активтердің сапасы, олардың өтімділігіне, тәуекел активтердің
көлеміне, толық бағалы емес активтердің үлес салмағына, активтердің
көлеміне, табыс әкелуіне қарай анықталады.
Банк өзінің міндеттемелерін күнделікті орындап отыруын
қамтамасыз етуі үшін активтердің құрылымы өтімділіктің қоятын
талаптарына сәйкес келуге тиіс. Осы мақсатта банк өзінің
активтерін, олардың өтелу мерзімдеріне байланысты және өтімділік
дәрежесіне қарай жіктейді. өтімділігіне қарай банк активтері
төмендегідей топтарға бөлінеді;
1 жоғары өтімді активтер;
2 өтімді активтер;
3 ұзақ мерзімді өтімді активтер.
Жоғарғы өтімді активтерге мыналар жатады:
- кассадағы қолма-қол ақшалар;
- орталық банктегі корреспондеттік шоттағы қаражаттар;
- мемлекеттің қарыздық міндеттемелері;
- ЭЫДҰ-на (экономиаклық ынтымастық және даму ұйымы)
мүше елдер, яғни бейрезиденттердің банктердегі тұрақты
валютада салынған корреспондеттік шоттағы қаражаттар;
- Ішкі валюталық облигациялық заемдарға салынған
қаражаттар.
Банктің өтімді қаражаттары банктің айналымынан қажет уақытында
алуға мүмкіндік беретін активтер жатады.
Банктің өтімді қаражаттарының құрылымына жоғарыда аталғандарынан
басқалары, яғни қайтару мерзімі 30 күнді құрайтын, шетел валютасында
берген барлық несиелер, алдағы 30 күн ішінде аталған банкке келіп
түсуге тиісті басқа да төлемдер жатады.
2 Банктердің инвестициялық операциялары
Банк қызметіндегі инвестициялаудың өзіндік ерекшелігі бар. Кең
мағынада, банктік инвестиция - пайда табу мақсатында банктің
ресурстарын орналыстыруға бағытталған активтік оперциялардың жиынтығы.
Банктік инвестиция - табыс немесе пайда алу мақсатында ақшалай
қаражаттарды бағалы қағаздарға жұмсауы. Сонымен қатар, банктік
инвестициялау деп негізгі капиталға жұмсаған қаражаттарды да
түсінуге болады.
Банктің инвестициялық қызметі инвестициялық саясат көмегімен
жүзеге асырылады. Инвестициялық саясаттың негізгі мазмұны қаражат
жұмсау үшін біршама тиімді бағалы қағаздың түрлерін анықтау, әр
уақыт кезеңіне инвестиция портфелінің құрылымын оңтайландырудан
тұрады.
Банктің инвестициялық саясаттының басты бағыттары мынадай
бөлімдерді қамтиды:
- инвестициялық саясаттың басты мақсаты;
- баланс активі мен пассивіндегі квазиинвестициялық
операциялардің шегін (үлесін) анықтау;
- инвестициялық операциялардың сапасы - үшін жетекшілер мен
атқарушылардың жауаптылығы;
- бағалы қағаздардың сапасының, деңгейінің және өтеу мерзімінің
тиімділігі;
- инвестициялар портфелінің диверсификациялауына қойылатын
негізгі талаптар;
- портфелінің құрамына түзетулер енгізу механизмі;
- сақтау тәртібі және сақтандыру механизмі;
- пайдалар мен зияндылар есебі;
- компьютерлік қамсыздандыру бағдарламалары.
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары
екі топқа бөлінеді: қор (акция, облигация) және коммерциялық бағалы
қағаздар (коммерциялық вексель, чек, қоймалық, кепілдік куәліктер),
жаңа бағалы қағаздарға қаражат орналыстыруға кепілдік беру
андеррайтинг - бұл бағалы қағаздарды сатудан ешқандай да төменгі
ақшалай қаражаттың келіп түспейтіндегі туралы эмитентке кепілдік
беруді білдіреді.
6 БАНКТІҢ ЕСЕП АЙЫРЫСУ КАССАЛЫҚ ОПЕРАЦИЯЛАРЫ
1 Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі
2 Кассалық операциялар.
1 Есеп айырысу операциялары, олардың жіктелуі
Шаруашылықтағы өнімді жабдықтаушылар мен тұтынушылар арасындағы қолма
–қол ақшасыз есеп айырысудың жүзеге асырылуы барысында банктер арасында
өзара есеп айырысулар туындайды. Банкаралық есеп айырысулар төлеуші мен
қаражатты алушы әр түрлі банкте қызмет көрсетілген жағдайда туындайды.
Мұндай есеп айырысулар бүгінгі күні корреспондеттік шоттар арқылы жүзеге
асырылады.
Нарық экономикасына өтуге байланысты, яғни көптеген дербес
коммерциялық банктердің құрылып, жұмыс жасауына байланысты банкаралық есеп
айырысу жүйесі толық өзгеріске ұшырады. Бұл өзгеріс банктер арасында өзара
корреспонденттік қатынасқа түсуге әкелді.
Қазіргі уақытта корреспонденттік шоттар арқылы банкаралық есеп
айырысуды ұйымдастырудың мынандай екі варианты бар:
-орталықтандырылмаған, яғни коммерциялық банктердің бір-бірімен
корреспонденттік қатынас орнатуы жүзіндегі;
- орталықтандырылған, яғни коммерциялық банктер арасындағы есеп
айырысулар Ұлттық банктегі, яғни Қазақстан Банкаралық есеп айырысу
орталығында ашылған корреспонденттік шоттары негізінде жүргізіледі.
Корреспонденттік шот – бұл коммерциялық банктердің өзара есеп
айырысуларды жүргізуге арналған елдің орталық банкінде және банктердің бір-
бірінде ашатын шоты.
Корреспонденттік шотта банктердің меншікті қаражаттары және оның
клиенттерінің несиелік, есеп айырысуы және кассалық қызмет көрсетуіне
байланысты операциялары көрсетіледі.
Мұндай операцияларға:
- банк клиенттерінің ақшалай қаражаттарына аудару және есептеу;
- банк клиенттерінің бюджетпен, зейнетақы қорларымен және басқа
ұйымдармен есеп айырысулары;
- клиенттерге қолма-қол ақша беру және қабылдау;
- банкаралық займдар және депозиттер, бағалы қағаздар;
- ҰБ-пен кассалық операциялар;
- депозиттік шоттар бойынша пайыздар төлеу;
- банктің өзінің бюджетке төлемдері;
- банктің басқару аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстар және т.б.
Корреспондеттік шотты ашу үшін банктер мынандай құжаттарды ҰБ-ке табыс
етеді:
- корреспондентік шот ашу туралы өтініш;
- банктік операцияларды жүргізуге рұқсат беретін лицензияның көшірмесі;
- қолдары мен мөрінің үлгісі бар карточка (нотариуспен куәландырылған).
Отандық банк тәжірибесінде банктердің есеп айырысу-кассалық
операциялар мынадай түрлерге бөлінеді:
- банктік шоттар ашу;
- ұлттық немесе шетел валютасында аударым операциялары;
- алдағы уақытта валюталау күні қойылуға тиісті, ұлттық
валютадағы аударым операциялары;
- төлемнің шартын өзгерту не қайтару;
- валюталық операцияларға бақылау жасау;
- шоттың архивін беру;
- шоттан қолма-қол ақша беру;
- ұсақ ақшаларды ірілеп беру;
- банктен кеңсеге дейін немесе керісінше қолма-қол ақшаларды
инкассациялау;
- құндылықтарды жеткізіп беру.
Отандық банктер есеп айырысу операцияларын ұйымдастырушылар
болып табылады.
Есеп айырысу операциялар мынадай белгілеріне байланысты
жіктеледі:
- есеп айырысу суббектілеріне қарай;
- есеп айырысу объектілеріне қарай;
- есеп айырысу аумағына қарай.
Есеп айырысу-касса бөлiмдерi (жинақ кассалары) қолданылып жүрген
банк заңдарына сәйкес ашылады және жабылады.
Банк филиалын жапқан кездегi есептiк тiркеу деректерiне
өзгертулер уәкiлеттi органмен алдын ала келiсiлгеннен кейiн әдiлет
органдарына табыс етiледi. Филиалды және өкiлдiктi әдiлет
органдарында есептiк тiркегеннен кейiн банк он төрт күн iшiнде тiркеген
әдiлет органының белгiсi мен мөрi бар филиал немесе өкiлдiк туралы ереженiң
нотариаттық куәландырылған көшiрмесiн уәкiлеттi органға беруге мiндеттi.
2 Кассалық операциялар
ҚР-да екінші деңгейлі банктер өздерінің кассалық операцияларын 1999
жылы 15 қарашада ҰБ басқармасының қаулысымен бекітілген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz