Халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы ұлттық мәдени дәстүрге тәрбиелеу
І. Кіріспе
Халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы ұлттық мәдени дәстүрге тәрбиелеу
ІІ. Негізгі бөлім
а) Халықтық педагогикадағы бала тәрбиесі
ә) Бала тәрбиесіндегі ұлттық ойынның тәрбиелік мәні
б) Қазақтың ырым.жоралғылары тәрбие құралы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы ұлттық мәдени дәстүрге тәрбиелеу
ІІ. Негізгі бөлім
а) Халықтық педагогикадағы бала тәрбиесі
ә) Бала тәрбиесіндегі ұлттық ойынның тәрбиелік мәні
б) Қазақтың ырым.жоралғылары тәрбие құралы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Тарихқа көз жүгіртсек халқымыз ата-бабаларының ғасырлар бойы жинақтаған өмір тәжірибесін, бай рухани қазынасын жас ұрпақты тәрбиелеуде пайдаланған, бала тәрбиесіне ерекше мән бере, үміт арта, сергек қараған.
Жас ұрпақтың алдына асқарлы мақсат қойыла, келелі міндеттер жүктеген, болашақ ел қамқоры, Отан қорғаушысы, шаңырақ иесі, өмір гүлі деп бар жақсысын баласына арнаған. Халықтың өмірлік тәжірибеден түйгендері, бастан кешкендері, ұстаған қағидалары мен тұжырымдары ұқыптылықпен жинаған әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, даналық асыл ойлары, тәрбие шежіресі халық педагогикасы болып қалыптасқан. Халық педагогикасы халықтың ауыз әдебиетінде: ақын-жыраулардың шығармаларында, әдет-ғұрып, отбасындағы тәрбие, халық ойындары мен мерекелері, музыкалық шығармалар бейнелеу өнері мен қолөнер туындылары да тәрбиелік көрініс тапқан.
Жас ұрпақтың алдына асқарлы мақсат қойыла, келелі міндеттер жүктеген, болашақ ел қамқоры, Отан қорғаушысы, шаңырақ иесі, өмір гүлі деп бар жақсысын баласына арнаған. Халықтың өмірлік тәжірибеден түйгендері, бастан кешкендері, ұстаған қағидалары мен тұжырымдары ұқыптылықпен жинаған әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, даналық асыл ойлары, тәрбие шежіресі халық педагогикасы болып қалыптасқан. Халық педагогикасы халықтың ауыз әдебиетінде: ақын-жыраулардың шығармаларында, әдет-ғұрып, отбасындағы тәрбие, халық ойындары мен мерекелері, музыкалық шығармалар бейнелеу өнері мен қолөнер туындылары да тәрбиелік көрініс тапқан.
1. С.Қалиев, Қ.Жарықбаев. Халық ауыз әдебиетіндегі тәрбиенің көрінісі. – А., 1987
2. Ә.Меңжанова. Мектепке дейінгі педагогика. – А., 1992
3. С.Қалиев. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. – А., 1987
4. С.Ғаббасов. Халық педагогикасының негіздері. – 1995
5. //Бала тәрбиесі. – 2004. - №5. – 2-бет
6. //Этнопедагогика. – 2006. - №4. – 17 б.
7. //Этнопедагогика. – 2006. - №3. – 17 б.
8. //Отбасы және балабақша. – 1997. - №12. – 21-бет
9. //Отбасы және балабақша. – 2000. - №5. – 5-бет
10. Көшімбаев А. Орта мектептің қазақ әдебиетін оқыту методикасының мәселелері.- Алматы. Мектеп, 1970 ж. 244 бет.
11. Қоңыратпаев Ә. 4-7 класстарда әдебиетті оқыту методикасы.-Алматы. Мектеп, 1987 ж. 121 бет.
12. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.- Алматы, 1969 ж.
2. Ә.Меңжанова. Мектепке дейінгі педагогика. – А., 1992
3. С.Қалиев. Халық педагогикасының ауыз әдебиетіндегі көрінісі. – А., 1987
4. С.Ғаббасов. Халық педагогикасының негіздері. – 1995
5. //Бала тәрбиесі. – 2004. - №5. – 2-бет
6. //Этнопедагогика. – 2006. - №4. – 17 б.
7. //Этнопедагогика. – 2006. - №3. – 17 б.
8. //Отбасы және балабақша. – 1997. - №12. – 21-бет
9. //Отбасы және балабақша. – 2000. - №5. – 5-бет
10. Көшімбаев А. Орта мектептің қазақ әдебиетін оқыту методикасының мәселелері.- Алматы. Мектеп, 1970 ж. 244 бет.
11. Қоңыратпаев Ә. 4-7 класстарда әдебиетті оқыту методикасы.-Алматы. Мектеп, 1987 ж. 121 бет.
12. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы.- Алматы, 1969 ж.
Жоспар
І. Кіріспе
Халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы ұлттық мәдени дәстүрге тәрбиелеу
ІІ. Негізгі бөлім
а) Халықтық педагогикадағы бала тәрбиесі
ә) Бала тәрбиесіндегі ұлттық ойынның тәрбиелік мәні
б) Қазақтың ырым-жоралғылары тәрбие құралы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тарихқа көз жүгіртсек халқымыз ата-бабаларының ғасырлар бойы
жинақтаған өмір тәжірибесін, бай рухани қазынасын жас ұрпақты тәрбиелеуде
пайдаланған, бала тәрбиесіне ерекше мән бере, үміт арта, сергек қараған.
Жас ұрпақтың алдына асқарлы мақсат қойыла, келелі міндеттер жүктеген,
болашақ ел қамқоры, Отан қорғаушысы, шаңырақ иесі, өмір гүлі деп бар
жақсысын баласына арнаған. Халықтың өмірлік тәжірибеден түйгендері, бастан
кешкендері, ұстаған қағидалары мен тұжырымдары ұқыптылықпен жинаған әдет-
ғұрыптары, салт-дәстүрлері, даналық асыл ойлары, тәрбие шежіресі халық
педагогикасы болып қалыптасқан. Халық педагогикасы халықтың ауыз
әдебиетінде: ақын-жыраулардың шығармаларында, әдет-ғұрып, отбасындағы
тәрбие, халық ойындары мен мерекелері, музыкалық шығармалар бейнелеу өнері
мен қолөнер туындылары да тәрбиелік көрініс тапқан.
Қазақ халқының өте әрідегі ата бабаларының өмірсүрген кезінен бастау
алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани-мұраның бірі –
халықтық педагогика. Халықтық педагогика - тәрбие жөніндегі халықтың
педагогикалық білім тәжірибесі. Халық педагогикасын зерттеу негізінде халық
ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие
дәстүрлері, халықтық ойындар, жанұя тәрбиесінің тәжірибелері т.б. жатады.
Халық педагогикасының негізі еңбек тәрбиесі және өндірістік білім,
дағды, шеберліктерді ұрпақтан ұрпаққа қалдыру.
Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің жүйесінде жас буын
жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де
болған. Мысалы: мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық, тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр-дастандарда - әсемдік тәрбиесінің негізгі принциптері,
ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік
материал ретінде пайдаланған.
Халықтық педагогика – тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі бастауы,
халықтың рухани мұрасы. Халықтық педагогикамен қатар этнопедагогика
дейтін атау жиі қолданылады. Этнопедагогика - халықтық тәлім-тәрбиені,
оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.
Халық дүниеге келген жас нәрестенің болашағын ойлап, бар жақсылықты
соның жолына бағыштап, көркем сөзге, өлеңге, әнге, күйге қосып, неше түрлі
қызықты ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, әңгімелер шығарып, оларды
күнделікті тәрбиеде пайдаланып отырған. Сан ғасырдан бері жинақталған
ойшылдардың, даналардың, шешендердің, ел бастаған көсемдердің, ұстаздардың
педагогикалық идеялары халықтың өмір-тіршілігімен, кәсібімен, ұлттық тәрбие
дәстүрімен қоғамнан қоғамға жалғссып, дамып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып
отырған.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары
болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең жыр, әңгіме,
ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс-
термелерде, мақал-мәтелдер көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің
негізгі түйіні – адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене,
отбасы тәрбиесіне байланысты мәселеге келіп тіреледі.
Халық педагогикасының қайнар көзі – ауыз әдебиеті үлгілері. Адамдық
принциптерге негізделген шығармалар – ертегілер, өлеңдер, мақалдар,
жаңылтпаштар, жұмбақтар, қанатты сөздер – жас ұрпақты адамгершілікке
тәрбиелеу, ақыл-ой санасын дамыту, дене тәрбиесі, еңбек тәрбиесін жүзеге
асыруға бағытталады. Ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық санасындағы
отаншылдық сезімді, адамгершілік гуманизмді, халықтың қанатты үміті –
оптимизмді, сол халықтың өткендегі өмірін, аңсау арманын, әдет-ғұрпын
көреміз деп жас ұрпақты тәрбиелеудегі ауыз әдебиетінің орнын жоғары
бағалаған. Өйткені халықтың тәрбие дәстүрі ұлағатты сөздер, мақал-мәтелдер,
ән, музыкалық ойындар, шілдехана, өнер сайыстары арқылы көрініс тауып
отырған. Ұлағатты, тәрбиелік мәні бар сөздерді нәрестелік кезеңнен бастап
бала бойына сіңіріп отырған.
Жас ұрпақты намысшылдыққа, ерлікке, отаншылдыққа, жақсылыққа,
кішіпейілділікке, бауырмалдыққа, білімпаздыққа, ақылдыққа, әдептілікке,
тазалыққа, еңбекке, өнерлі, туған жер табиғатын, ерлік дәстүрін сүюге
тәрбиелеген. Қазақ дәстүрінде баланы әлдилеу, жұбату, ойнату, тәрбиелеу
үстінде оның алдына неше түрлі тілек-мақсат қою өлеңмен, жырмен, әнмен,
көркемсөз айшықтарымен айтылған.
Мектеп жасына дейінгі балалар ата-анасының, апа-ағаларының айтуы,
оқып беруі бойынша халық ауыз әдебиетімен таныс бола бастайды. Бесік жыры,
хайуанаттар, жан-жануарлар айтысы, ертегілер, жұмбақтар мен жаңылтпаш
сөздер, мақал-мәтелдер, өтірік өлеңдер – бәрі де баланы қызықтырып, оларды
қуанышқа бөлейді.
Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөздік қорын байытып, бірден-
бірге мағыналы дамәнді сөйлеуге жаттықтыра береді. Халықтық шығармалардың
ішіндегі әр жақты айқын образ, оқиға барысының қызықты бола беруі әдемі ән,
қисын, жақсы ұйқас – бәрі де балаларға әсер беріп, ойын шыңдап отырады.
Халықтық әдет-ғұрыптың ырым-жоралғылардың бала тәрбиесіне тигізетін
әсері, білім-танымдық мәні зор. В.Г.Белинский салт-дәстүр жөнінде: әдет-
ғұрып өмір бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке
мұра болып ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Ол халықтың сыртқы
бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін
тәрізді....
Тәрбие отбасынан бастау алады. Халық тіршілігінде өзінің өміршеңдігін
танытқан тәлім-тәрбиеге қағидалары нәрестеге ана сүтінен дариды. Халқымыз
ұлын кекілмен, қызы тұлымынан сипап, қолынан жетелей жүріп тіршілікке,
аулан-аулан кәсіпке үйретіп баулыған. Ел ауызнда бесік жыры боп
әндетіліп, отбасы ошақ қасында шілдехана тойлапын, тұсау кесер, тоқым
қағар жасалып, жеткіншектерді жұмбақ айта ойлатып, тақпақ,
жаңылтпаш, санамақ айтқыза сайратып келген.
Ерте заманда қазақ халқы өзінің көшіп-қонып жүруіне байланысты тек
қана мал шаурашылығын кәсіп еткен. Сондықтан баланы жұбатса да, ойнатса да,
еркелетіп сүйсе де, немесе жақсы қасиеттерін бағаласа да малдың көркем
тұлғасы мен сүйкімді қылығына теңген.
Халық өлеңдерінде баланы жас кезінен есепке баулып, аз бен көпті
айырып, санай білуге үйретуге көп көңіл бөлінген. Жас баланың әңгімеге
әуестенуі тілі жаңа шыға бастаған кезден-ақ басталады. 3 жастан 6 жасқа
дейінгі балаларды ойнату, жұбату, айналасында болып жатқан оқиғалармен
таныстыру үшін айтылатын ауыз әдебиетінде алуан түрлі өлеңдер, ертегі,
әңгімелер де бар.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде көркем әдебиет
туындыларын озық дәстүрлерді тәрбие құралы ретінде пайдалану үшін тәрбие
бағдарламасына енгізу мәселесі Қазақстанда алғашқы балалар мекемелері
ашылған кезеңнен бастап қолға алынған болатын, әйтсе де өз дәрежесінде
көрініс тауып, нағыз тәрбие құралы бола алмады.
Халықтық педагогикадағы бала тәрбиесі
Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен бастау
алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраларының бірі
– халықтық педагогика. Халық педагогикасының негізгі түйіні еңбек тәрбиесі
және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді ұрпақтан ұрпаққа қалдыру.
Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын
жадына біртіндеп сіңіріп отыратын, арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де
болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, өлең жыр-дастандарда - әсемдік
тәрбиесінің негізгі принциптері, ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан алуан
мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал ретінде пайдаланылған.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары
болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең-жыр мен
әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған. Бала аяғны жерге
нық басқаннан-ақ қоршаған ортаның құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп блімесе
де, жапан дүзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол
тауып, қаршадайынан-ақ естіу, көру сезімдері шынығып, алыстағын болжайтын,
жоғалғанды табатын ізшіл де, құралайдай көзге атып түсіретін мерген де
болған. Кәсібі, тіршілігі мал шаруашылығна байланысты болғандықтан, бала 5-
6 жасынан-ақ ат құлағында ойнай бастайды. Оқусыз-ақ бір есіткенін қалтқысыз
есте сақтайтын қабілеті күшті, әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы небір
қызық ертегілерді, жыр-дастандарды жаттап алады. Сөз өнерінің әдемі
кестелері оларды сөйлеу қорын байытып, мағыналы да мәнді сөйлегуе
жаттықтыра беретін. Халықтық шығармалар ішіндегі әр жақты айқын бейне,
қызықты оқиға, әдемі қисын, жақсы ұйқас – бәрі-бәрі балаларды қуантып,
еліктіре әсер етіп, ой-пікірін шыңдап отырған.
Қазақ халқының көпшілік салт-дәстүрлері баланың дүниеге келуімен
байланысты туған. Отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі – бала.
Халқымыз Бесіксіз үйде береке жоқ деп ой түйген. Бұл – отбасы ошағының
түтіні сөнбесін деген жеке бастың тілегінен туған мақал емес, сонымен қатар
халықтың қамын қарастыру, елдікті ойлау, елдің ертеңгісі жөнінде қам жеу.
Халық ұғымында бапласыз өмірді қараңғы түнмен тең көрген. Өмірден баласыз
өту ана үшін үлкен қайғы, қасірет болып саналған. Ертегілер мен батырлар
жырында баласыз ата-аналардың құдайға жалынып, әулие, әмбилердің басына
түнеп, ақсарбас айтып, мал сойып бала тілеуі, ал сол үлкен үміт, зор
тілектен кейін дүниеге келген баланың ерекше батыр болып өсуі, біріншіден,
халық арманының ауыз әдебиетіндегі көрінісі болса, екіншіден, діни сенімнің
әсері екені байқалады.
Баласы жоқ адамдар қу бас атанудан қорыққан. Осы атақтан арылу үшін
баласы жоқ ата-аналар жақын ағайын-туыстарының балаларын асырап алған. Ал
бұл дәстүр ізгі адамгершілік қасиет деп саналып, дәріптеліп келген. Ондай
ата-аналар асырап алған балаға барынша мейірімділікпен қарап, туған
баласынан да артық еркелетіп өсірген, жақсы тәрбие беруге тырысқан.
Басқаның баласын бауырына басып, өз баласындай етіп тәрбиелеу ағайынды
адамдардың арасын былай қойғанда, Ұлы Отан соғысы жылдарында жау уақытша
басып алған Украинадан, Белоруссия мен Балтық жағалауынан Қазақстанға
әкеілнген жетім балаларды көптеген қазақ отбасылары асырап алып, тәрбиелеп,
азамат етіп өсірді.
Асырап алған баладан кейін анасы өз құрсағынан бала тапса, асырап
алған баланы ақ жолтай атаған. Оның ит көйлегін кейінгі балаларына
ырымдап кигізетін болған. Көпшілік ырымдар, жол-жоралғылар баланың дүниеге
келуімен байланысты жасалған. Мысалы, шілдехана тойында жас босанған
әйелді үш күн бойы жын-періден қорғап күзету керек деген діни ұғымнан
пайда болған. Күн батқаннан таң атқанша жас босанған әйел жаңа туған жас
сәбиді ұйықтамай күзетіп отыру үшін үш күндей түнімен өлең айтып, ән мен
жыр, күй мен би, ойын-сауықпен өткізген. Кейін бұл дәстүр жас нәрестенің
дүниеге келген құрметіне арналған жастардың ойын-сауық кештері болып
кеткен.
Жас босанатын әйелдің басына пышақ, балта сияқты заттарды жастатып
қою, бала ырысты болып тусын деп қазанның қақпағын ашып, сүт пісіріп қою,
жын-перінің көзі қызылға түседі деп әлем-жәлем, қызылды-жасылды заттарды
тығып немесе бетін жауып қою, әйел босана алмай қиналғанда леген даңғырлату
(жын-періні аластау) сияқты ырымдар жасалған. Жас нәресте туа салысымен
қарт аналардың бірі жас сәбиді ақ шүберекке орап, оның кіндігін балтамен
немесе пышақпен кеседі. Ондағы мақсат – баланың өмір жасы ұзақ болсын,
балталаса өлмесін деген ойдан туған ырым. Себебі көшпелі қазақ ауылында
бала өлім-жітіммен көп шетінеген. Әсіресе жас босанған әйелдер мен
сәбилерге суық теріп, ауруға жиі шалдыққан, сәбилер көбінесе бесікте жатып,
тіпті қырқынан шыпай шетіней берген.
Қазақ халқының әдет-ғұрпында ұл баланың дүниеге келуін ұл туғанға
күн туған деп ерекше санаған. Отбасының, ұрпақтың жалғасы, шаңырақтың иесі
ұл бала болып есептелген. Бірнеше қыз туған әйелдің соңғы баласы ұл болса
екен деген мақсатпен кейде қыз балаға Ұлболсын, Ұлтуған, Ұлтура, Ұлбала
деген аттарды ырымдап қойған.
Жас нәрестенің, әсіресе ұл баланың өмірге келуі отбасы мүшелеріне,
әкесі мен атасына, нағашы жұртына үлкен қуаныш әкелген. Әкесі мен атасы
отбасын асырау қамымен мал соңында немесе аңда жүргенде жас нәресте дүниеге
келсе, қуанышты хабарды тез жеткізу үшін атқа мініп, түзде жүрген атаның
немесе әкенің алдынан шығып сүйінші сұраған.
Сүйіншіге хабаршы не сұраса, соны берген. Ол, біріншіден, арнайы ат
терлетіп қуанышты хабар әкелушінің еңбегін бағалау болса, екіншіден,
жақындықтың белгісі ретінде саналған. Тіпті үстіндегі киімін, сауыт-
сайманын, астындағы атын да сүйінші сұраушыға тартқан. Мұндай салт-дәстүр
көбінесе бала көтермей жүріп ұл балатуғанда соның құрметіне жасалған.
Сүйінші сұрай шыққан адам ұл болса ат ұстар, қыз болса қырық жеті деп
хабарлаған. Бұл – қызды қалыңмалға сатумен, жат жұрттың адамы деп
қараумен байланысты туған ой-пікірлердің көрінісі.
Нәрестені атасына, нағашысына немесе әкесіне көрсетіп, көрімдік алу
дәстүрі де ертеден ел ішіне кең таралған салт.
Бала туғаннан кейін қырық күн өткен соң ел ішіндегі аузы дуалы
қарияға немесе баланың атасына, әжесіне немересінің атын қойғызады. Кейде
қырықтың бірі - қыдыр деп құдайы қонаққа да баланың атын қойғызған.
Көбінесе молданы әкеп, азан шақыртып ат қойдырған. Ат қойыстың өзінде де
бүкіл бір халықтың психологиясы, таным-түсінігі, ой-арманы айқын көрініп
тұрады.
Халқымыздың бала тәрбиесіне қатысты дәстүрінің бірі –жаңа туған
баланы бесікке бөлеу. Бесік алдымен гигиеналық жағынан бала тәрбиесіне
қолайлы: біріншіден, көшіп-қонғанда түйеге артып жүруге оңай, екіншіден,
баланы емізгенде өте ыңғайлы. Баланы жөргектен шешіп жатпай-ақ, ана бесікке
асылып отырып емізе береді. Тіпті анасы емізе отырып, мызғып алады.
Үшіншіден, бесік баланың денесінің тазалығына, ұйықтауына жақсы. Баланың
зәрі денеге жайылмай шүмек арқылы түбекке кетеді. Денесі құрғақ болса, бала
жайлы жатып, тыныш ұйықтайды.
Бала қырқынан шыққан соң атасы мен әжесі немесе әке-шешесі ауыл-
аймақты жинап, баланың бесікке салу тойын жасайды. Бесікті көбінесе баланың
нағашы жұрты алдын ала арнайы жасатып, бесік тойына әкеліп тарту етеді.
Ондағы мақсат – жиен-жекжат өсе берсін, үрім-бұтағым, өрісім кең болсын
деген тілек. Қызды өріс, жиендерді ұрпақ, жұрағат санаған.
Егер нағашы жұрты алыста болып, бесік тойына келе алмаған жағдайда
үрім-бұтағы өскен, бала-шағалы аналардың бірі бесікті тойға сыйлаған. Мұнда
сәбидің өмір жасы ұзақ, осы үй бала-шағалы болсын деген ырым көзделген.
Баланы бесікке салу үрім-бұтағы өскен, беделді қариялардың біріне
тапсырған. Ол әйел бесіктің жасау-жабдықтарын үйінен жасап әкеп, баланы
бесікке өзі бөлеген.
Тұсау кесу - бұл бала қаз тұрып, тәй-тәй басып жүре бастаған кезде
жасалатын салт дәстүр. Ол әдетте баланың туғанына 12-14 ай толғанда
жасалады. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5 метр ала жіп, өткір
қайшы немесе пышақ. Тұсау кесу тойына ауылдың қыз-келіншек, бәйбішелері
түгел шақырылады. Ет асылып, шай қайнатылады. Тойға келгендер шашу әкеледі:
құрт, май, тәтті тағмдар, балаға ойыншық, асық, сылдырмақ т.б.
Баланың шешесі шаруаға икемді, елгезек, пысық әйелдердің біріне қайшы
мен жіпті ұстатып, баласының тұсауын кесуді ұсынады. Тұсау кесуші әйел жүре
бастаған баланың аяғына ала жіппен тұсау салып жатып:
Қаз, қаз, балам, қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам.
Күрмеуіңді шешейін,
Тұсауыңды кесейін.
Қаз-қаз балам, қаз балам,
Тақымыңды жаз балам,
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық,
Балтырыңды түре ғой,
Тай-құлын боп шаба ғой,
Озып бәйге ала ғой.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың
Өмірге аяқ баса бер,
Асулардан аса бер.
Жүгіре қошйы, құлыным,
Желбіресін тұлымың,
Ілгері бас, шегнбе, -
деп өлеңдете отырып, тұсау жіпті қайшымен қияды да, баланы 3-4 аттатады.
Бұдан кейін ойын-тойға келген 2-3 жастағы балаларды жарыстырып,
күрестіріп, озғандарға береді. Той тарқарда үлкен бәйбішелер тойдан
немерелеріне сарқыт деп, қалталарына кәмпит, бауырсақ, құрт-ірімшік салып
алады. Тұсау кескен әйелге көйлек немесе аяқ киім сыйлайды.
Бала 4-5 жасқа толғанша әке-шешесі арнайы ат, ер-тоқым даярлайды.
Ерді қайыңның безінен шаптырып жасатады. Мұны ашамай ер деп атайды. Ердің
тебінгі, құйысқан, үзеңгілерін киіз бен былғарыдан, қайыстан күмістетіп
жасатады.
Атқа мінгізу тойы жаз айларында болады. Бәленшенің баласы азамат
болыпты, атқа мінгізу тойына шақырып жатыр десіп, ағайын-туыс, жекжат,
нағашылары келеді. Баланың нағашы жұрты жиенге арнайы ат әкеп мінгізеді.
Тойға келушілер балаға арнап қамшы, садақ, шідер т.б. заттар әкеп сыйға
тартады. Бұл – бала азамат болуға жарады деген ырымдар.
Сүндетке отырғызу ҮІІ-ҮІІІ ғасырда араб елдерінен шығып, бүкіл
мұсылман жұртына тараған. Сүндетке отырғызу мұсылмандықтың белгісі болып
саналған. Ер баланы сүндетке 5-7 немесе 9 жасында отырғызған. Баланы
неғұрлым ерте сүндетке отырғызса, солғұрлым ауырсынбай, тез жазылып кетеді.
Сүндетке отырғызу көбінесе жазға салым немесе күзге қарай іске асырылған.
Себебі суық та, ыстық та балаға әсер етпесін деген мақсат көзделген. Кейде
5,7,9 жастағы ауыл балаларын жинап, қожаны шақырып 3-4 үйдің балаларын бір-
ақ сүндеттеткен. Қожаға баланы сүндетке отырғызғаны үшін қой, тайынша, тай
немесе ақша берген.
Баланы сүндетке отырғызғанда әкесі, сүндет атың деп балаға арнап
белдеуге ат байлаған. Сүндетке отырғызу, біріншіден, мұсылмандықтың белгісі
болып саналса, екіншіден, балаға ержеттің, азамат болдың деген сезімді де
білдіру көзделген. Қазақта сүндет тойынан кейін 12-13 жастағы ер балаға қыз
айттырып, құда түсу дәстүрлері орындалған. Бұл баланың психикасына ықпал
етіп, өзін үлкейген екенмін деп сезіне бастаған.
Балаға 7-9 жасында әкесінен бастап ағайын-туысын, нағашы жұртын, алыс-
жақындықты таныстыру, ата-тегін, руын, ел-жұртын білдіруге ерекше көңіл
бөлінген. Жеті атасын білу заң болған. Ер жігіттің үш жұрты бар, оның
шығу тарихын, тегін білу ер-азаматқа парыз деп ұққан халық: Жеті атасын
білген ұл жеті жұртқа жөн айтар деген аталы сөзді арқау етіп, баласына ата
тарихын жастайынан жаттатқан, ал ел-жұрт тарихын білу ер-азаматты ерлікке,
елдікке, Отан сүюшілікке баулиды деп ұққан. Әкесі, атасы балаға тек жеті
атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана қоймай, олардың қандай адам
болғанын, елі-жұрты үшін жасалған ерлігі, өнегелі істері жайын да әңгіме
еткен. Сол арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен деген мақсат
көзделген.
Қазақ халқының жеті, тоғыз, он екі, қырық сандары қасиетті, киелі деп
есептелген. Мысалы, орта ғасыр алхимиктері мен астрологтарының жеті күнге
жеті жұлдыздың атын қойып, жеті металдың пайда болған күні деп жексенбі,
дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенюі күндеріне ат берген.
Бұл күндердің ішінде әр күнге арнайы ырымдар жасаған: жолға сәрсенбі –
сәтті күні шығуы немесе тойды сәрсенбі күні жасауы, жұма ауыр күн деп
есептеп, жолға шықпай, құдайы садақа беріп, мешіктке намазға баруы. Өлген
адамды жұма күні жерлемеу, өлген адамдардың жетісін беріп, жеті шелпек
пісіріп еске түсіру, баланың ержетуін жасап мөлшерлеп, Жетіге келгенше
жерден таяқ жерсің, Жеті қабат жер асты деуі т.б. Сондай-ақ арабтар ерте
кезде тоғыз санын да қасиетті деп санаған. Өлген адамның үшін, тоғызын
беріп еске түсірген. Тоғыз санымен байланысты мынадай сөз тіркестері бар:
тоғыз ай, тоғыз күн бала көтеру, тоғыз әйелдің толғағы бір күнде
келеді, тоғыз жолдың торабы т.б.
Байырғы қазақ календары бойынша он екі санын да қасиетті санаған, ал
оның негізі ертедегі араб күнтізбелеріне жатыр. Он екі айға арнайы
жәндіктер мен хайуанаттар атын беруін, оларды 12 қазына деп атаған, он екі
жылды адамның бір мүшелі қатерлі жыл деп арнайы атап өткен. Ал Он екі
мүшең сау болсын, Он екіде бір нұсқасы жоқ, деген сөз тіркестері он екі
санын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І. Кіріспе
Халық ауыз әдебиеті үлгілері арқылы ұлттық мәдени дәстүрге тәрбиелеу
ІІ. Негізгі бөлім
а) Халықтық педагогикадағы бала тәрбиесі
ә) Бала тәрбиесіндегі ұлттық ойынның тәрбиелік мәні
б) Қазақтың ырым-жоралғылары тәрбие құралы
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Тарихқа көз жүгіртсек халқымыз ата-бабаларының ғасырлар бойы
жинақтаған өмір тәжірибесін, бай рухани қазынасын жас ұрпақты тәрбиелеуде
пайдаланған, бала тәрбиесіне ерекше мән бере, үміт арта, сергек қараған.
Жас ұрпақтың алдына асқарлы мақсат қойыла, келелі міндеттер жүктеген,
болашақ ел қамқоры, Отан қорғаушысы, шаңырақ иесі, өмір гүлі деп бар
жақсысын баласына арнаған. Халықтың өмірлік тәжірибеден түйгендері, бастан
кешкендері, ұстаған қағидалары мен тұжырымдары ұқыптылықпен жинаған әдет-
ғұрыптары, салт-дәстүрлері, даналық асыл ойлары, тәрбие шежіресі халық
педагогикасы болып қалыптасқан. Халық педагогикасы халықтың ауыз
әдебиетінде: ақын-жыраулардың шығармаларында, әдет-ғұрып, отбасындағы
тәрбие, халық ойындары мен мерекелері, музыкалық шығармалар бейнелеу өнері
мен қолөнер туындылары да тәрбиелік көрініс тапқан.
Қазақ халқының өте әрідегі ата бабаларының өмірсүрген кезінен бастау
алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани-мұраның бірі –
халықтық педагогика. Халықтық педагогика - тәрбие жөніндегі халықтың
педагогикалық білім тәжірибесі. Халық педагогикасын зерттеу негізінде халық
ауыз әдебиетінің шығармалары, этнографиялық материалдар, халықтық тәрбие
дәстүрлері, халықтық ойындар, жанұя тәрбиесінің тәжірибелері т.б. жатады.
Халық педагогикасының негізі еңбек тәрбиесі және өндірістік білім,
дағды, шеберліктерді ұрпақтан ұрпаққа қалдыру.
Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің жүйесінде жас буын
жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де
болған. Мысалы: мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық, тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда ақыл-ой
тәрбиесі, өлең, жыр-дастандарда - әсемдік тәрбиесінің негізгі принциптері,
ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан алуан мәселелерін қозғайтын тәлімдік
материал ретінде пайдаланған.
Халықтық педагогика – тәлім-тәрбиелік ой-пікірдің ілкі бастауы,
халықтың рухани мұрасы. Халықтық педагогикамен қатар этнопедагогика
дейтін атау жиі қолданылады. Этнопедагогика - халықтық тәлім-тәрбиені,
оның тәжірибесін қорытындылап, жүйелейтін теориялық сипаттағы ғылым саласы.
Халық дүниеге келген жас нәрестенің болашағын ойлап, бар жақсылықты
соның жолына бағыштап, көркем сөзге, өлеңге, әнге, күйге қосып, неше түрлі
қызықты ертегілер, жұмбақтар, жаңылтпаштар, әңгімелер шығарып, оларды
күнделікті тәрбиеде пайдаланып отырған. Сан ғасырдан бері жинақталған
ойшылдардың, даналардың, шешендердің, ел бастаған көсемдердің, ұстаздардың
педагогикалық идеялары халықтың өмір-тіршілігімен, кәсібімен, ұлттық тәрбие
дәстүрімен қоғамнан қоғамға жалғссып, дамып, ұрпақтан ұрпаққа ауысып
отырған.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары
болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең жыр, әңгіме,
ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған.
Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары бесік жыры мен
батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс-
термелерде, мақал-мәтелдер көптеп кездеседі. Мұндағы ұрпақ тәрбиесінің
негізгі түйіні – адамгершілік-имандылық, ақыл-ой, еңбек, эстетика, дене,
отбасы тәрбиесіне байланысты мәселеге келіп тіреледі.
Халық педагогикасының қайнар көзі – ауыз әдебиеті үлгілері. Адамдық
принциптерге негізделген шығармалар – ертегілер, өлеңдер, мақалдар,
жаңылтпаштар, жұмбақтар, қанатты сөздер – жас ұрпақты адамгершілікке
тәрбиелеу, ақыл-ой санасын дамыту, дене тәрбиесі, еңбек тәрбиесін жүзеге
асыруға бағытталады. Ауыз әдебиетін зерттей отырып, халық санасындағы
отаншылдық сезімді, адамгершілік гуманизмді, халықтың қанатты үміті –
оптимизмді, сол халықтың өткендегі өмірін, аңсау арманын, әдет-ғұрпын
көреміз деп жас ұрпақты тәрбиелеудегі ауыз әдебиетінің орнын жоғары
бағалаған. Өйткені халықтың тәрбие дәстүрі ұлағатты сөздер, мақал-мәтелдер,
ән, музыкалық ойындар, шілдехана, өнер сайыстары арқылы көрініс тауып
отырған. Ұлағатты, тәрбиелік мәні бар сөздерді нәрестелік кезеңнен бастап
бала бойына сіңіріп отырған.
Жас ұрпақты намысшылдыққа, ерлікке, отаншылдыққа, жақсылыққа,
кішіпейілділікке, бауырмалдыққа, білімпаздыққа, ақылдыққа, әдептілікке,
тазалыққа, еңбекке, өнерлі, туған жер табиғатын, ерлік дәстүрін сүюге
тәрбиелеген. Қазақ дәстүрінде баланы әлдилеу, жұбату, ойнату, тәрбиелеу
үстінде оның алдына неше түрлі тілек-мақсат қою өлеңмен, жырмен, әнмен,
көркемсөз айшықтарымен айтылған.
Мектеп жасына дейінгі балалар ата-анасының, апа-ағаларының айтуы,
оқып беруі бойынша халық ауыз әдебиетімен таныс бола бастайды. Бесік жыры,
хайуанаттар, жан-жануарлар айтысы, ертегілер, жұмбақтар мен жаңылтпаш
сөздер, мақал-мәтелдер, өтірік өлеңдер – бәрі де баланы қызықтырып, оларды
қуанышқа бөлейді.
Сөз өнерінің әдемі кестелері олардың сөздік қорын байытып, бірден-
бірге мағыналы дамәнді сөйлеуге жаттықтыра береді. Халықтық шығармалардың
ішіндегі әр жақты айқын образ, оқиға барысының қызықты бола беруі әдемі ән,
қисын, жақсы ұйқас – бәрі де балаларға әсер беріп, ойын шыңдап отырады.
Халықтық әдет-ғұрыптың ырым-жоралғылардың бала тәрбиесіне тигізетін
әсері, білім-танымдық мәні зор. В.Г.Белинский салт-дәстүр жөнінде: әдет-
ғұрып өмір бойы сыннан өтеді. Өз дәуірінде ардақталып, ата-бабадан әулетке
мұра болып ауысып, рудан-руға, ұрпақтан-ұрпаққа жетеді. Ол халықтың сыртқы
бейнесі болып табылады. Онсыз халық бет әлпетсіз бейне, болымсыз тас мүсін
тәрізді....
Тәрбие отбасынан бастау алады. Халық тіршілігінде өзінің өміршеңдігін
танытқан тәлім-тәрбиеге қағидалары нәрестеге ана сүтінен дариды. Халқымыз
ұлын кекілмен, қызы тұлымынан сипап, қолынан жетелей жүріп тіршілікке,
аулан-аулан кәсіпке үйретіп баулыған. Ел ауызнда бесік жыры боп
әндетіліп, отбасы ошақ қасында шілдехана тойлапын, тұсау кесер, тоқым
қағар жасалып, жеткіншектерді жұмбақ айта ойлатып, тақпақ,
жаңылтпаш, санамақ айтқыза сайратып келген.
Ерте заманда қазақ халқы өзінің көшіп-қонып жүруіне байланысты тек
қана мал шаурашылығын кәсіп еткен. Сондықтан баланы жұбатса да, ойнатса да,
еркелетіп сүйсе де, немесе жақсы қасиеттерін бағаласа да малдың көркем
тұлғасы мен сүйкімді қылығына теңген.
Халық өлеңдерінде баланы жас кезінен есепке баулып, аз бен көпті
айырып, санай білуге үйретуге көп көңіл бөлінген. Жас баланың әңгімеге
әуестенуі тілі жаңа шыға бастаған кезден-ақ басталады. 3 жастан 6 жасқа
дейінгі балаларды ойнату, жұбату, айналасында болып жатқан оқиғалармен
таныстыру үшін айтылатын ауыз әдебиетінде алуан түрлі өлеңдер, ертегі,
әңгімелер де бар.
Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде көркем әдебиет
туындыларын озық дәстүрлерді тәрбие құралы ретінде пайдалану үшін тәрбие
бағдарламасына енгізу мәселесі Қазақстанда алғашқы балалар мекемелері
ашылған кезеңнен бастап қолға алынған болатын, әйтсе де өз дәрежесінде
көрініс тауып, нағыз тәрбие құралы бола алмады.
Халықтық педагогикадағы бала тәрбиесі
Қазақ халқының өте әрідегі ата-бабаларының өмір сүрген кезінен бастау
алып, күні бүгінге дейін кәдесіне жарап келе жатқан рухани мұраларының бірі
– халықтық педагогика. Халық педагогикасының негізгі түйіні еңбек тәрбиесі
және өндірістік білім, дағды, шеберліктерді ұрпақтан ұрпаққа қалдыру.
Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім-тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын
жадына біртіндеп сіңіріп отыратын, арнаулы жолдар, тиісті тәсілдер де
болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне
байланысты әдет-ғұрыптар насихатталса, өлең жыр-дастандарда - әсемдік
тәрбиесінің негізгі принциптері, ал ертегілер халықтық тәрбиенің сан алуан
мәселелерін қозғайтын тәлімдік материал ретінде пайдаланылған.
Қазақ халқы арнайы бала тәрбиесімен айналысатын қоғамдық орындары
болмаса да, өз ұрпағын бесікте жатқан кезінен бастап-ақ өлең-жыр мен
әңгіме, ертегі, тақпақ, санамақ арқылы тәрбиелеп отырған. Бала аяғны жерге
нық басқаннан-ақ қоршаған ортаның құпиясын ғылыми тұрғыдан сезініп блімесе
де, жапан дүзде жолсыз жерлермен жұлдыздарға, түрлі белгілерге қарап жол
тауып, қаршадайынан-ақ естіу, көру сезімдері шынығып, алыстағын болжайтын,
жоғалғанды табатын ізшіл де, құралайдай көзге атып түсіретін мерген де
болған. Кәсібі, тіршілігі мал шаруашылығна байланысты болғандықтан, бала 5-
6 жасынан-ақ ат құлағында ойнай бастайды. Оқусыз-ақ бір есіткенін қалтқысыз
есте сақтайтын қабілеті күшті, әңгімеге үйір көшпелі халықтың баласы небір
қызық ертегілерді, жыр-дастандарды жаттап алады. Сөз өнерінің әдемі
кестелері оларды сөйлеу қорын байытып, мағыналы да мәнді сөйлегуе
жаттықтыра беретін. Халықтық шығармалар ішіндегі әр жақты айқын бейне,
қызықты оқиға, әдемі қисын, жақсы ұйқас – бәрі-бәрі балаларды қуантып,
еліктіре әсер етіп, ой-пікірін шыңдап отырған.
Қазақ халқының көпшілік салт-дәстүрлері баланың дүниеге келуімен
байланысты туған. Отбасының жеміс берер гүлі, алтын тіреу діңгегі – бала.
Халқымыз Бесіксіз үйде береке жоқ деп ой түйген. Бұл – отбасы ошағының
түтіні сөнбесін деген жеке бастың тілегінен туған мақал емес, сонымен қатар
халықтың қамын қарастыру, елдікті ойлау, елдің ертеңгісі жөнінде қам жеу.
Халық ұғымында бапласыз өмірді қараңғы түнмен тең көрген. Өмірден баласыз
өту ана үшін үлкен қайғы, қасірет болып саналған. Ертегілер мен батырлар
жырында баласыз ата-аналардың құдайға жалынып, әулие, әмбилердің басына
түнеп, ақсарбас айтып, мал сойып бала тілеуі, ал сол үлкен үміт, зор
тілектен кейін дүниеге келген баланың ерекше батыр болып өсуі, біріншіден,
халық арманының ауыз әдебиетіндегі көрінісі болса, екіншіден, діни сенімнің
әсері екені байқалады.
Баласы жоқ адамдар қу бас атанудан қорыққан. Осы атақтан арылу үшін
баласы жоқ ата-аналар жақын ағайын-туыстарының балаларын асырап алған. Ал
бұл дәстүр ізгі адамгершілік қасиет деп саналып, дәріптеліп келген. Ондай
ата-аналар асырап алған балаға барынша мейірімділікпен қарап, туған
баласынан да артық еркелетіп өсірген, жақсы тәрбие беруге тырысқан.
Басқаның баласын бауырына басып, өз баласындай етіп тәрбиелеу ағайынды
адамдардың арасын былай қойғанда, Ұлы Отан соғысы жылдарында жау уақытша
басып алған Украинадан, Белоруссия мен Балтық жағалауынан Қазақстанға
әкеілнген жетім балаларды көптеген қазақ отбасылары асырап алып, тәрбиелеп,
азамат етіп өсірді.
Асырап алған баладан кейін анасы өз құрсағынан бала тапса, асырап
алған баланы ақ жолтай атаған. Оның ит көйлегін кейінгі балаларына
ырымдап кигізетін болған. Көпшілік ырымдар, жол-жоралғылар баланың дүниеге
келуімен байланысты жасалған. Мысалы, шілдехана тойында жас босанған
әйелді үш күн бойы жын-періден қорғап күзету керек деген діни ұғымнан
пайда болған. Күн батқаннан таң атқанша жас босанған әйел жаңа туған жас
сәбиді ұйықтамай күзетіп отыру үшін үш күндей түнімен өлең айтып, ән мен
жыр, күй мен би, ойын-сауықпен өткізген. Кейін бұл дәстүр жас нәрестенің
дүниеге келген құрметіне арналған жастардың ойын-сауық кештері болып
кеткен.
Жас босанатын әйелдің басына пышақ, балта сияқты заттарды жастатып
қою, бала ырысты болып тусын деп қазанның қақпағын ашып, сүт пісіріп қою,
жын-перінің көзі қызылға түседі деп әлем-жәлем, қызылды-жасылды заттарды
тығып немесе бетін жауып қою, әйел босана алмай қиналғанда леген даңғырлату
(жын-періні аластау) сияқты ырымдар жасалған. Жас нәресте туа салысымен
қарт аналардың бірі жас сәбиді ақ шүберекке орап, оның кіндігін балтамен
немесе пышақпен кеседі. Ондағы мақсат – баланың өмір жасы ұзақ болсын,
балталаса өлмесін деген ойдан туған ырым. Себебі көшпелі қазақ ауылында
бала өлім-жітіммен көп шетінеген. Әсіресе жас босанған әйелдер мен
сәбилерге суық теріп, ауруға жиі шалдыққан, сәбилер көбінесе бесікте жатып,
тіпті қырқынан шыпай шетіней берген.
Қазақ халқының әдет-ғұрпында ұл баланың дүниеге келуін ұл туғанға
күн туған деп ерекше санаған. Отбасының, ұрпақтың жалғасы, шаңырақтың иесі
ұл бала болып есептелген. Бірнеше қыз туған әйелдің соңғы баласы ұл болса
екен деген мақсатпен кейде қыз балаға Ұлболсын, Ұлтуған, Ұлтура, Ұлбала
деген аттарды ырымдап қойған.
Жас нәрестенің, әсіресе ұл баланың өмірге келуі отбасы мүшелеріне,
әкесі мен атасына, нағашы жұртына үлкен қуаныш әкелген. Әкесі мен атасы
отбасын асырау қамымен мал соңында немесе аңда жүргенде жас нәресте дүниеге
келсе, қуанышты хабарды тез жеткізу үшін атқа мініп, түзде жүрген атаның
немесе әкенің алдынан шығып сүйінші сұраған.
Сүйіншіге хабаршы не сұраса, соны берген. Ол, біріншіден, арнайы ат
терлетіп қуанышты хабар әкелушінің еңбегін бағалау болса, екіншіден,
жақындықтың белгісі ретінде саналған. Тіпті үстіндегі киімін, сауыт-
сайманын, астындағы атын да сүйінші сұраушыға тартқан. Мұндай салт-дәстүр
көбінесе бала көтермей жүріп ұл балатуғанда соның құрметіне жасалған.
Сүйінші сұрай шыққан адам ұл болса ат ұстар, қыз болса қырық жеті деп
хабарлаған. Бұл – қызды қалыңмалға сатумен, жат жұрттың адамы деп
қараумен байланысты туған ой-пікірлердің көрінісі.
Нәрестені атасына, нағашысына немесе әкесіне көрсетіп, көрімдік алу
дәстүрі де ертеден ел ішіне кең таралған салт.
Бала туғаннан кейін қырық күн өткен соң ел ішіндегі аузы дуалы
қарияға немесе баланың атасына, әжесіне немересінің атын қойғызады. Кейде
қырықтың бірі - қыдыр деп құдайы қонаққа да баланың атын қойғызған.
Көбінесе молданы әкеп, азан шақыртып ат қойдырған. Ат қойыстың өзінде де
бүкіл бір халықтың психологиясы, таным-түсінігі, ой-арманы айқын көрініп
тұрады.
Халқымыздың бала тәрбиесіне қатысты дәстүрінің бірі –жаңа туған
баланы бесікке бөлеу. Бесік алдымен гигиеналық жағынан бала тәрбиесіне
қолайлы: біріншіден, көшіп-қонғанда түйеге артып жүруге оңай, екіншіден,
баланы емізгенде өте ыңғайлы. Баланы жөргектен шешіп жатпай-ақ, ана бесікке
асылып отырып емізе береді. Тіпті анасы емізе отырып, мызғып алады.
Үшіншіден, бесік баланың денесінің тазалығына, ұйықтауына жақсы. Баланың
зәрі денеге жайылмай шүмек арқылы түбекке кетеді. Денесі құрғақ болса, бала
жайлы жатып, тыныш ұйықтайды.
Бала қырқынан шыққан соң атасы мен әжесі немесе әке-шешесі ауыл-
аймақты жинап, баланың бесікке салу тойын жасайды. Бесікті көбінесе баланың
нағашы жұрты алдын ала арнайы жасатып, бесік тойына әкеліп тарту етеді.
Ондағы мақсат – жиен-жекжат өсе берсін, үрім-бұтағым, өрісім кең болсын
деген тілек. Қызды өріс, жиендерді ұрпақ, жұрағат санаған.
Егер нағашы жұрты алыста болып, бесік тойына келе алмаған жағдайда
үрім-бұтағы өскен, бала-шағалы аналардың бірі бесікті тойға сыйлаған. Мұнда
сәбидің өмір жасы ұзақ, осы үй бала-шағалы болсын деген ырым көзделген.
Баланы бесікке салу үрім-бұтағы өскен, беделді қариялардың біріне
тапсырған. Ол әйел бесіктің жасау-жабдықтарын үйінен жасап әкеп, баланы
бесікке өзі бөлеген.
Тұсау кесу - бұл бала қаз тұрып, тәй-тәй басып жүре бастаған кезде
жасалатын салт дәстүр. Ол әдетте баланың туғанына 12-14 ай толғанда
жасалады. Тұсау кесу тойының негізгі жабдықтары 1,5 метр ала жіп, өткір
қайшы немесе пышақ. Тұсау кесу тойына ауылдың қыз-келіншек, бәйбішелері
түгел шақырылады. Ет асылып, шай қайнатылады. Тойға келгендер шашу әкеледі:
құрт, май, тәтті тағмдар, балаға ойыншық, асық, сылдырмақ т.б.
Баланың шешесі шаруаға икемді, елгезек, пысық әйелдердің біріне қайшы
мен жіпті ұстатып, баласының тұсауын кесуді ұсынады. Тұсау кесуші әйел жүре
бастаған баланың аяғына ала жіппен тұсау салып жатып:
Қаз, қаз, балам, қаз балам,
Қадам бассаң мәз болам.
Күрмеуіңді шешейін,
Тұсауыңды кесейін.
Қаз-қаз балам, қаз балам,
Тақымыңды жаз балам,
Қадамыңа қарайық,
Басқаныңды санайық,
Балтырыңды түре ғой,
Тай-құлын боп шаба ғой,
Озып бәйге ала ғой.
Қаз баса ғой, қарағым,
Құтты болсын қадамың
Өмірге аяқ баса бер,
Асулардан аса бер.
Жүгіре қошйы, құлыным,
Желбіресін тұлымың,
Ілгері бас, шегнбе, -
деп өлеңдете отырып, тұсау жіпті қайшымен қияды да, баланы 3-4 аттатады.
Бұдан кейін ойын-тойға келген 2-3 жастағы балаларды жарыстырып,
күрестіріп, озғандарға береді. Той тарқарда үлкен бәйбішелер тойдан
немерелеріне сарқыт деп, қалталарына кәмпит, бауырсақ, құрт-ірімшік салып
алады. Тұсау кескен әйелге көйлек немесе аяқ киім сыйлайды.
Бала 4-5 жасқа толғанша әке-шешесі арнайы ат, ер-тоқым даярлайды.
Ерді қайыңның безінен шаптырып жасатады. Мұны ашамай ер деп атайды. Ердің
тебінгі, құйысқан, үзеңгілерін киіз бен былғарыдан, қайыстан күмістетіп
жасатады.
Атқа мінгізу тойы жаз айларында болады. Бәленшенің баласы азамат
болыпты, атқа мінгізу тойына шақырып жатыр десіп, ағайын-туыс, жекжат,
нағашылары келеді. Баланың нағашы жұрты жиенге арнайы ат әкеп мінгізеді.
Тойға келушілер балаға арнап қамшы, садақ, шідер т.б. заттар әкеп сыйға
тартады. Бұл – бала азамат болуға жарады деген ырымдар.
Сүндетке отырғызу ҮІІ-ҮІІІ ғасырда араб елдерінен шығып, бүкіл
мұсылман жұртына тараған. Сүндетке отырғызу мұсылмандықтың белгісі болып
саналған. Ер баланы сүндетке 5-7 немесе 9 жасында отырғызған. Баланы
неғұрлым ерте сүндетке отырғызса, солғұрлым ауырсынбай, тез жазылып кетеді.
Сүндетке отырғызу көбінесе жазға салым немесе күзге қарай іске асырылған.
Себебі суық та, ыстық та балаға әсер етпесін деген мақсат көзделген. Кейде
5,7,9 жастағы ауыл балаларын жинап, қожаны шақырып 3-4 үйдің балаларын бір-
ақ сүндеттеткен. Қожаға баланы сүндетке отырғызғаны үшін қой, тайынша, тай
немесе ақша берген.
Баланы сүндетке отырғызғанда әкесі, сүндет атың деп балаға арнап
белдеуге ат байлаған. Сүндетке отырғызу, біріншіден, мұсылмандықтың белгісі
болып саналса, екіншіден, балаға ержеттің, азамат болдың деген сезімді де
білдіру көзделген. Қазақта сүндет тойынан кейін 12-13 жастағы ер балаға қыз
айттырып, құда түсу дәстүрлері орындалған. Бұл баланың психикасына ықпал
етіп, өзін үлкейген екенмін деп сезіне бастаған.
Балаға 7-9 жасында әкесінен бастап ағайын-туысын, нағашы жұртын, алыс-
жақындықты таныстыру, ата-тегін, руын, ел-жұртын білдіруге ерекше көңіл
бөлінген. Жеті атасын білу заң болған. Ер жігіттің үш жұрты бар, оның
шығу тарихын, тегін білу ер-азаматқа парыз деп ұққан халық: Жеті атасын
білген ұл жеті жұртқа жөн айтар деген аталы сөзді арқау етіп, баласына ата
тарихын жастайынан жаттатқан, ал ел-жұрт тарихын білу ер-азаматты ерлікке,
елдікке, Отан сүюшілікке баулиды деп ұққан. Әкесі, атасы балаға тек жеті
атасына дейінгі бабаларының атын жаттатып қана қоймай, олардың қандай адам
болғанын, елі-жұрты үшін жасалған ерлігі, өнегелі істері жайын да әңгіме
еткен. Сол арқылы бала ата дәстүрін жалғастырса екен деген мақсат
көзделген.
Қазақ халқының жеті, тоғыз, он екі, қырық сандары қасиетті, киелі деп
есептелген. Мысалы, орта ғасыр алхимиктері мен астрологтарының жеті күнге
жеті жұлдыздың атын қойып, жеті металдың пайда болған күні деп жексенбі,
дүйсенбі, сейсенбі, сәрсенбі, бейсенбі, жұма, сенюі күндеріне ат берген.
Бұл күндердің ішінде әр күнге арнайы ырымдар жасаған: жолға сәрсенбі –
сәтті күні шығуы немесе тойды сәрсенбі күні жасауы, жұма ауыр күн деп
есептеп, жолға шықпай, құдайы садақа беріп, мешіктке намазға баруы. Өлген
адамды жұма күні жерлемеу, өлген адамдардың жетісін беріп, жеті шелпек
пісіріп еске түсіру, баланың ержетуін жасап мөлшерлеп, Жетіге келгенше
жерден таяқ жерсің, Жеті қабат жер асты деуі т.б. Сондай-ақ арабтар ерте
кезде тоғыз санын да қасиетті деп санаған. Өлген адамның үшін, тоғызын
беріп еске түсірген. Тоғыз санымен байланысты мынадай сөз тіркестері бар:
тоғыз ай, тоғыз күн бала көтеру, тоғыз әйелдің толғағы бір күнде
келеді, тоғыз жолдың торабы т.б.
Байырғы қазақ календары бойынша он екі санын да қасиетті санаған, ал
оның негізі ертедегі араб күнтізбелеріне жатыр. Он екі айға арнайы
жәндіктер мен хайуанаттар атын беруін, оларды 12 қазына деп атаған, он екі
жылды адамның бір мүшелі қатерлі жыл деп арнайы атап өткен. Ал Он екі
мүшең сау болсын, Он екіде бір нұсқасы жоқ, деген сөз тіркестері он екі
санын ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz