М.Шоқай—түрік әлемінің ХХ ғасырдағы демократиялық қозғалысының негізін салушысы

Кіріспе

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ХХ ғасырды қорытындылаушы үш жылды: 1997жыл—Қоғамдық келісім және саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы; 1998жыл—Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы; 1999жыл—Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастық және... 2004жыл «Мәдени мұралар» бағдарламасын қабылдау жылы деп жариялауы өткенімізді талқылап, таразыға салып, ақиқаттың үстемдік құруына арнауы заңды құбылыс. Бұл жылдары зердеміз жаңарып, санамыз сауықты. Тарихи әділет үстемдік алды. Ұлттық элитаның ұмыт бола бастаған есімдерімен және рухани мұраларына қайта қауыштық.
Осы тұста бүкіл саналы өмірін Түркістан ұлттарының тәуелсіз мемлекет, өз ықтияры өзіндегі ел болуын көксеген, ақиқат жаршысы, қазақ зиялыларының бірегей де біртуар өкілі—Мұстафа Шоқайдың аса көрнекті қоғамдық қайраткер, ғұлама тарихшы, жалынды публицист, белсенді саясаткер болғаны белгілі. Ол артына мол ғылыми мұра қалдырып кетті. Оның көптеген еңбектері кезінде Ташкент, Тблиси, Берлин, Париж, Ыстамбұл тб жерлердегі әр түрлі басылымдарда («Ұлуғ Туркистан»; «Бірлік туы», «Новый Туркестан», «Вольные Горцы», «На рубеже», «Жаңа дүние», «Арай», «Жас Түркістан», «Туркестан под властью Советов» тб жарық көрді.
Ол өз еңбектерінде тәлім-тәрбие мәселесін ұлт психологиясымен байланыстыра қарап, бұл жөнінде бірсыпыра сындарлы түйіндер айтқан. Ол әр халықтың өзіндік әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ұлттық мінез-білімі, әлеуметтік сезімдері мен көңіл-күйлері, мұраттары мен талап-тілектері болатынын ерекше еске сала келіп, бір кезде Ш.Уалиханов тұжырымдаған «Халық рухы» деген түйінді әрмен қарай түсіндіреді.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

М.ШОҚАЙ—ТҮРІК ӘЛЕМІНІҢ ХХ ҒАСЫРДАҒЫ ДЕМОКРАТИЯЛЫҚ ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ НЕГІЗІН
САЛУШЫСЫ

Р.Қ. Қожимбетова
М.Х.Дулати атындағы Тараз мемлекеттік университеті, Тараз қ.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың ХХ ғасырды
қорытындылаушы үш жылды: 1997жыл—Қоғамдық келісім және саяси қуғын-сүргін
құрбандарын еске алу жылы; 1998жыл—Халық бірлігі мен ұлттық тарих жылы;
1999жыл—Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастық және... 2004жыл Мәдени мұралар
бағдарламасын қабылдау жылы деп жариялауы өткенімізді талқылап, таразыға
салып, ақиқаттың үстемдік құруына арнауы заңды құбылыс. Бұл жылдары
зердеміз жаңарып, санамыз сауықты. Тарихи әділет үстемдік алды. Ұлттық
элитаның ұмыт бола бастаған есімдерімен және рухани мұраларына қайта
қауыштық.
Осы тұста бүкіл саналы өмірін Түркістан ұлттарының тәуелсіз мемлекет, өз
ықтияры өзіндегі ел болуын көксеген, ақиқат жаршысы, қазақ зиялыларының
бірегей де біртуар өкілі—Мұстафа Шоқайдың аса көрнекті қоғамдық қайраткер,
ғұлама тарихшы, жалынды публицист, белсенді саясаткер болғаны белгілі. Ол
артына мол ғылыми мұра қалдырып кетті. Оның көптеген еңбектері кезінде
Ташкент, Тблиси, Берлин, Париж, Ыстамбұл тб жерлердегі әр түрлі
басылымдарда (Ұлуғ Туркистан; Бірлік туы, Новый Туркестан, Вольные
Горцы, На рубеже, Жаңа дүние, Арай, Жас Түркістан, Туркестан под
властью Советов тб жарық көрді.
Ол өз еңбектерінде тәлім-тәрбие мәселесін ұлт психологиясымен
байланыстыра қарап, бұл жөнінде бірсыпыра сындарлы түйіндер айтқан. Ол әр
халықтың өзіндік әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі, ұлттық мінез-білімі, әлеуметтік
сезімдері мен көңіл-күйлері, мұраттары мен талап-тілектері болатынын ерекше
еске сала келіп, бір кезде Ш.Уалиханов тұжырымдаған Халық рухы деген
түйінді әрмен қарай түсіндіреді.
Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болуы мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ
та, білмейді де. Ұлт азаттығы—ұлттық рухтың нәтижесі.
Ал, ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздік аясында өсіп дамиды,
жеміс береді.1, 187-б
М.Шоқай әр ұлттың сана-сезімінің дамуында оның белгілі іс әрекетін,
тиянақты кәсіппен айналысуы ерекше маңызды дей отыра, бұл үшін қазақ халқы
оқу-білім, айла-тәсіл, дағды, икемділікті терең меңгеруі қажет дейді. Адам
баласы,-дейді ол,-адаспау үшін, адаса қалғанда дұрыс жолды қайта табу үшін
де білім керек2, 2001-б
М.Шоқай пікірінше туған халқы үшін қызмет ету-әр пенденің перзенттік
борышы, бұл оның абыройлы міндеті, ол әр этностың өзіндік ерекшеліктерінің
қалыптасуына оның нақты өсіп-өнген ортасы, табиғаты, тау-тасы, өзен-көлі,
кір жуып, кіндік кескен жері ерекше әсер ететінін төмендегіше түйіндейді:
Атамекенді сүю дегеніміз-өзінің жеке басының талаптарын қанағаттандыру,
немесе белгілі бір топтың, не бір жеке адамның мүдделерін қорғау дегендік
емес. Атамекенді сүю-оның тұтас мүддесіне қызмет ету, керек болса жан пида
қылуға дайын тұру болып табылады.3, 6-б
Енді бір жерде ол Біздің саяси және ұлттық азаматтығымыз ең алдымен
біздің өз ісіміз. Біз осы ұлы мақсатқа өз ішіміздегі ынтымақты күшейте
отырып, біздер сияқты ұлтының азаттығы жолында күресіп жатқан болса да,
ұлттар тізе қоса қимылдағанда ғана тезірек жете алатын боламыз дей келіп,
қай істе болса да ынтымақ пен бірліктің қажет екеніне баса назар аударады.
Оның бұл түйіні қазақ халқының Бірлік болмай, тірлік болмас немесе Алты
ала болса, ауыздағы кетеді, төртеу түгел болса, төбедегі келеді деген
шеберлікпен айтылған нақыл сөздерімен астарласып жатқан жоқ па?
Ғұлама ғалым ұлт мәселесінде өз диалектика заңдарын жетік білетін нағыз
ғалым ретінде жақсы танытады. Біздің осы айтқанымызға М.Шоқайдың төмендегі
тұжырымы жақсы айғақ. Жалпы адамгершілік және философиялық тұрғыдан
алғанда,-деп жазды ол,-жақсы халық, жаман халық деген ұғым жоқ, болмайды
да. Осындай ғылыми тұжырымды бұдан 80жыл бұрын айтқан адамды аса көреген
тұлға,-деп қалай айтпасқа!
Алыста ауыр азап шеккен бауырым,
-Қуарған бәйшешектен кепкен батырым.
Қамаған қалың жаудың ортасында,
Көл ғылып көздің жасын төккен бауырым,-деп қазақтың дүл-дүл
ақыны Мағжан Жұмабаев жырлағандай, ол өзінің туған халқының тағдырына
ылғи да бүйрегі бұрып тұрса да, бүкіл Түркістан халқының (Қырғыз, өзбек,
түркімен, ұйғыр, қарақалпақ тб кемшілігіне қабырғасы қайысып келгенін
жоғарыда айтылған жолдардан аңғару қиын емес.
Ол қазақ жерінде орын алған әділетсіздікке қарсы күресті. Сол үшін
большевиктер соңына шырақ алып түсіп, ақыры туған жерінен кетуге мәжбүр
етті. Алайда, шет жүрсе де, елден қанша алыс болса да бағытынан таймады,
айтқанынан қайтпады. Кеңес туралы шындықты жер жүзінде хабарлады. Ақтық
демі таусылмағанша қазақ халқының жыртысынан жыртып, тілеуін тіледі.
Ұрпақ тәрбиесіне ғылыми ой тұжырымдары мен ақыл-нақыл сөздерін қалдырып
кеткен. Мұстафа Шоқайдың еңбектері қазақтың ұлттық педагогикасының тарихына
негіз болары сөзсіз.
Ұлы бабамыз Әбу Насыр Әл-Фараби Адамға ең бірінші білім емес, тәрбие
беру керек, тәрбиесіз берілген білім азаматтың қас жауы, ол келешекте оның
өміріне апат әкеледі,-деген екен.
Ол үшін ең әуелі ұрпағымызды бала кезінен-ақ ұлттық тәлім-тәрбиеге,
адамгершілік әдетке, рухани мәдениетке баулып, имандылық қасиеттерін
жетілдірсек, сонда ғана халқының салт-дәстүрін жақсы білетін, елі үшін елең
қағар азамат болып қалыптасады. Имандылық пен салауаттылық сынды
қасиеттерді қатар ұстаған адам өмірде тура жолдан таймай, алдына қойған
мақсатына жете алады. Сондықтанда болашақ ұрпақтарымызды тәрбиелегенде
олардың бойына осы қасиеттерді сіңіре білсек, отанымыздың гүлденуіне өз
үлесін қоса алатын азамат болып өсері кәміл.
Мұстафа Шоқай ұлт жанды саясаткер де болды. Ол басқа өкілдерімен де тез
тіл табыса алатын қабілетті болды. Бұл жөнінде жұбайы Мария айтқандай:
Мұстафа тар ауқымды ұлтшылдықтың ұшқыны еді. Ол бүкіл Түркістан ұлттарының
бірігуі жолында еді, орыстар оны осылай танитын еді4, 103-б
М.Шоқай патшалық Ресейдің Орта Азиядағы отаршыл саясатын әшкерелеп,
Түркістан халықтарының теңдігі мен тәуелсіздігі үшін, оларды рухани
құлдықтан құтқару үшін аса зор жауапкершілікті өз мойнына алды.
Мұстафаның саяси көзқарастарының кеңеюіне оның Петербордағы қызмет жасап
жүрген отандастарының да үлкен көмегі болды. Мемлекеттік Думаның мүшелері
Сералы Ланин, Мұхаммед Ходжа Бехмуди, Минур Қары тб тығыз байланыс жасап,
өздерінінің отандары Түркістанның болашағы жайлы талқылап жүрді.
Мұстафа Шоқайдың саяси көзқарастарының қалыптасуы жайлы саясаткер,
ғалым, шет елдегі қазақ зиялыларының қазіргі көш бастаушыларының бірі Хасен
Оралтайдың айтуынша: ұлтшыл азамат, туған елін жат жұрттық езгі-қанаудан
құтқарып, талан-таражға түскен жер-суын, игілігін өзіне қайтарып беруді,
сондай-ақ халқын оқу-ағартумен жалпы шаруашылық саласында алға бастырып,
оның ауыр жағдайын жеңілдетіп жақсартуды санау өзінің студенттік кезеңінде-
ақ басты арманына айналдырған. Сол арманына жету жөніндегі ізденістерін ол
Петербордағы өзі сияқты басқа Түркі тұқымды мұсылман халықтары жастарымен
жиі кездесіп, әңгімелесу арқылы бастаған. 5, 112-б
Мұстафа Шоқай қоғамдық-саяси қайраткер ретінде І-ші және ІІ-ші Ресейлік
Думаға мүше болып жүріп, Қазақстандық және Орта Азиялық депутаттарға ақыл-
кеңес берді, олардың саяси қызмет атқаруына көмектесті. М.Шоқайдың
Ресейдегі қайраткерлерімен, Дума депутаттарымен араласуы, іс жүзінде жалпы
тәуелсіздік, жалпы мемлекеттік идеяларды қолдауына алып келеді. Азаттық алу
үшін езілген халықтардың тізе қосуы қажет екендігін Мұстафа анық түсініп,
өмірінің соңына дейін бұл пікірден айныған жоқ.
Ұлы саясаткер Мұстафаның ұстаған жалпы жолы тәуелсіздікті қантөгіс
арқылы емес, керісінше дүниежүзіндегі демократиялық күштерді араластыру
арқылы бейбіт жолмен алу болды. Ұлы күрескер бүкіл түркі тектес, иісі
мұсылман қауымын түгел көтеруді мұрат тұтты.

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Шоқай М. Таңдамалы. І-том. Алматы, Қайнар, 1998, 187-бет.
2. Сонда, 201-бет.
3. Шоқай М. Таңдамалы. ІІ-том. Алматы, Қайнар, 1999, 6-бет.
4. Мұстафа Шоқай, Мария Шоқай. Естеліктер. Ыстамбұл, 1997, 103-бет.
5. Оралтай Х. Мұстафа Шоқай және оның шет елдегі ізбасарлары. Қазақ
тарихы, 1997, №2. 112-бет

Мұстафа Шоқайдың фашизмге көзқарасы
Большевизмнің қас дұшпаны болғандықтан, билікпен ымыраға келмей шет ел
асқан Мұстафа Шоқайға таңылған айыптар бұл кезеңде негізінен Түркістан
легионы төңірегінде өрбитін еді. Бұл жайында тіпті, социалистік
реализмнің аясында көркем шығармалар жазылып, қаралау науқанына түрлі
бәйгелер беріліп жатты.
Еліміз егемендік алып, тарихтың ақтаңдақ беттері біршама ашылып, Алаштың
ардақты ұлдары ақталып жатқан тұста Мұстафа Шоқайға қатысты ойлар да
басқаша өрбіп, жаңа деректермен толысқан тарих көздері ақиқат сырларын аша
түсті. Дегенмен, Мұстафа Шоқайға және оның мұрасына сын көзбен қарайтындар
әлі де баршылық. Өйткені, әсіресе, қолына қару алып қан кешкен
ардагерлеріміз бен аға буын өкілдерінің бір кездері сыңаржақ идеологияның
біржақты және толассыз насихаты нәтижесінде қалыптасқан өзіндік түсініктері
бірден сейіліп кете қоймайтыны түсінікті. Міне, сондықтан, Алаштың ардақты
ұлы жайында ақиқатты білу үшін сезімге бой алдырмай, деректер көздеріне
жүгінгеніміз абзал.
Сонымен, М. Шоқайдың фашистік билікпен байланысы бар ма еді? Оның фашизмге,
ал, әсіреұлтшылдардың Шоқайға деген көзқарасы қандай еді?
Бұдан біршама уақыт бұрын, дәлірек айтқанда 2001 жылы Анкара қаласында
жарық көрген М. Шоқай, Өмірі, саяси қызметі және дүниетанымы атты
монографияда және республикалық деңгейдегі басылымдарда жарық көрген
мақалаларымызда жаңа дерек көздеріне жүгіне отырып осы сұрақтар төңірегінде
ой қозғап жүргендіктен, Шоқайдың өмір жолына қайта оралып жатпай, мәселеге
осылайша төтесінен килігуді жөн санадық.
Әуелі айта кетерлік жайт, Мұстафа Шоқайдың және большевиктерден теперіш
көріп шет ел асқан эмиграциядағы түрлі ұлт жетекшілерінің ұйытқы болуымен
құрылган Промете қозғалысы фашизмге әу бастан күмәнмен қарап,
дүниежүзілік соғыс өртінің тұтанып кетуіне әрдайым алаңдаушылық білдіретін
еді. Расында, 1939 жылы қыркүйек айында фашистік Алманияның Польшаға басып
кіруімен бірге, осы Промете қозғалысы ең маңызды қолдаушысынан айрылды.
Өйткені, Кеңестік жүйеге қарсы күресіп жүрген ұлт өкілдері маршал
Пильсудский кезеңінен бастап Польша үкіметіне арқа сүйейтін еді. Ал, 1940
жылы неміс әскерлерінің Парижге басып кіруімен бірге қозғалыс мүшелері
мүлде қорғансыз қалып, ресми басылымдары да жабылып қалды. Польшаның басып
алынуы және оның Алмания мен Кеңестер Одағы тарапынан бөліске түсуі, оның
үстіне, Алман-Кеңес басқыншылық келісімі Прометейшілдердің арманын көкке
ұшырды. Осы кезеңде: Гитлер де, Сталин де — залым. Бірі -әсіреұлтшыл, ал
екіншісі — интернационалист болып көрінгеніне қарамастан, екеуінің де
саясаты мен залымдығы тең дәрежеде, — деп жазған Мұстафа Шоқай өзінің
пікірлес достары украиндық А. Шульгин, кавказдық Мир Якуб Мехтиев және
грузиндердің көсемі Ное Жорданиямен бірге шет елдердегі барлық отандастарын
Алман-Кеңес коалициясына қарсы бірігіп, қарсы тұруға шақырды. Сонымен
қатар, Мұстафа Шоқай белсенді автор болған Промете журналының 1940 жылы
сәуір айында шыққан соңғы саны финдердің кеңес әскерлеріне қарсы қаьарманша
табандылық танытуынан қанаттанып, оқырмандарын оба мен тырысқақ арасында
таңдау жасамауға үндеді. Мұндағы адамзатқа апат әкелетін індет аурулардың
аттары екі империяға қаратылып айтылып тұрғаны белгілі болса керек.
Осылайша, Мұстафа Шоқай ұлт шындығын жоққа шығарғысы келетін большевиктік
билікке қаншалықты қарсы болса, әлемде тек бір ғана ұлттың үстемдігін
қалайтын фашизмге де соншалықты қарсы екенін қаймықпай, ресми түрде
мәлімдеді. Өйткені, жұбайының жазбаларына сенсек, нашар ұлттар емес, жаман
адамдар болатынын айтатын ол, барлық ұлттардың терезесі ең дәрежеде өмір
сүруін қалайтын еді. Сонымен қатар, ұлы тұлғаға лайықты жар бола білген
Мария Шоқайдың естеліктерінде Мұстафаның мейлінше мейірімді және соғыс
атаулыға қарсы екені сипатталып жазылған. Тұтқындар лагерінде Мұстафа
Шоқайдың жәрдемі арқасында ғана аман қалған әйгілі тарихшы Баймырза Хайт,
Стамбулда бір кездескенімізде Мария ханымның осы сөздерін айна қатесіз
қайталап еді.
Ал, сонда соғыс атаулыға, қан төгуге және адамзатқа төніп келе жатқан
алапат ауру — фашизмге қарсы болған Мұстафа Шоқай, расында, легион құруға
ат салысып, қару кезенген бе еді? Мұстафа Шоқайдың легионның ресми құрушысы
Уэли Қаюмға деген көзқарасы қандай еді?
Фашистер жаулап алғанда Парижде болған Мұстафа Шоқайға сол кездері Берлинде
тұратын және гестапоға жұмыс жасайтын Уәли Қаюм келіп, әңгімелеседі.
Алайда, шақырылмаған қонақты жақтырмай, әңгімеден мейлінше тартыншақтаған
Шоқай, Қаюмды, тіпті, шайға да шақырмастан шығарып салады. Бұл — Шоқай мен
Қаюмның алғашқы кездесуі еді. Өйткені, бір хат жазғаны болмаса, Уәли Қаюм
Берлинде тұрғанына қарамастан осы қалада шығатын Яш Түркістан журналымен,
оның бас редакторы Шоқаймен және басқа да түркістандық шәкірттермен
араласпайтын еді. Осы оқиғадан екі аптадан кейін, яғни 1940 жылы сәуір
айында тағы келген Уәли Қаюм бұл жолы Шоқайды Берлинге шақырады. Бұл жолы
да қонағына ыңғай бермеген Шоқай, тек ықтият үшін әйгілі түрколог,
профессор Герхард фон Мендемен хат алысқаннан кейін ғана ықтиярсыз
болғандықтан, Берлинге баруға бел байлайды. Берлинде Кеңестер Одағы, оның
әскери қуаты сияқты сұрақтар сұраған қызметкерлерге өзінің тек Түркістан
аймағының жай-күйімен ғана таныс екенін, өзге жайттардан хабары жоқ екенін
айтып, жауап береді. Осылайша, ол бір аптаның ішінде Парижге қайтып кетеді.
Қағаз бетіне түскен бұл деректерден М. Шоқайдың фашистік билікке бүйрегі
бұрмайтынын, онымен байланысқысы келмейтінін және арада жүрген Уәли Қаюмды
жақтырмайтынын айқын аңғаруға болады.
ІІ-дүниежүзілік соғыс басталған күні Мұстафа Шоқай қатты дегбірі қашып,
мазасызданады. Оны сол күні фашистер Ножандағы үйінен тұтқындап әкетеді.
Тұтқындар лагерінде үш апта болған соң, үйіне екі күн рұқсат берген
немістер оны Берлинге қайта алып кетеді. Өмір ағымының ыңғайында кете
барған Мұстафа Шоқай, Берлинде жүрген кезінде тіпті, есірік фашист офицері
тарапынан көше ортасында соққыға да жығылады.
Бұдан кейінгі өмірі аумалы-төкпелі жағдайда өткен М. Шоқай тұтқындар
лагеріне жіберіледі. Отандастарының қасіретті тағдырына қабырғасы қайысқан
қайсар ер, оларды тұтқыннан босатуға, тым болмағанда өлімнен арашалап
қалуға үмтылады. Бұл кездегі оның көңіл күйін жазған хаттары мен
күнделіктерінен айқын байқауға болады. Мәселен, жұбайына жазған бір хатында
Мұстафа Шоқай тұтқындардың қорқынышты әрі үрейлі жағдайларын айту үшін
тиісті мекемелерге мәлімдеме жасағанын, мұнда: Сіздер — фашистер,
өздеріңізді Еуропадағы ең мәдениетті адамдардың қатарына жатқызасыздар.
Егер сіздердің мәдениеттеріңіз мен көріп жүргендей болса, онда мен сендерге
де тұтқындардың шеккен азабын көрулеріңізді тілеймін. Сіздер XX ғасырда
өмір сүре отырып, XIII ғасырдағы Шыңғыс ханның жасаған зұлымдығынан асырып
жібердіңіздер. Мәдениетті халық екеніңізді айтуға тіпті де хақыларыңыз
жоқ, — деп жазғанын, бұл қорқынышты жағдайлардан кейін мұндай мәдениетті
қоғамда тіпті өмір сүргісі келмейтінін, шынында да ұйқысы қашып, еш нәрсеге
тәбетінің жоқ екенін хабарлаған. Ол жұбайына жолдаған басқа хатында
фашистердің айуаннан да бетер екенін айта отырып, өзінің бүл жағдайға бұдан
әрі төзе алмайтынын, өлгісі келетінін жазған.
Осы орайда айта кетерлік жайт, сонау бір жылдары Мұстафа Шоқайдың Гитлермен
кездескені жайында неше түрлі аңыз-әпсаналар айтылып, фашистік формамен
суретке түскен бір бейтаныс бейнені Шоқайға телу белең алған болатын.
Мұстафа Шоқай туралы айтылған мұндай ақпараттардың сталиндік саясаттан
туған жала екенін бірден ашып айту керек. Екіншіден, солай-ақ болып,
фашистермен келісімге барған күннің өзінде Мүстафа Шоқайдың ел тәуелсіздігі
үшін қандай да болмасын амал қарастырып, Түркістанның тәуелсіздігі үшін
тәуекелге баратын саясаткер екенін ұмытпаған жөн. Өйткені, саналы ғұмырын
елінің бостандығы мен азаттығы жолына арнаған Мұстафа Шоқай үшін ең басты
мәселе — Түркістанның тәуелсіздігі болатын!
Дегенмен, фашистердің түпкі пиғылын сезіп, білген Мұстафа Шоқай олармен
істесуге құлықсыз болды. Тұтқындар лагерін аралаған кезде де оның бар арман-
мұраты — баудай түсіп, қырылып жатқан тұтқындағы Түркістандық бауырларын
ажал аузынан аман алып қалу болды. Мыңдап қырылған туғандарына қорған болу
үшін тиісті мекемелерден шырылдап араша сұраған, бірақ лайықты жауап ала
алмаған Шоқай, алға қойған мақсатын белгілі бір дәрежеде атқарып, Парижге
қайтуды ойлады. Фашистік билікпен ымыраға келе алмаған, олардың айтқанына
көніп, дегеніне жүре қоймаған Мұстафа Шоқай соңғы хатында былай деп жазды:
Мұндағы байланыстарым бітті. Мен Парижге қайтамын деп шештім... Тезірек
карантинаға жауып тастамай тұрғанда, құтылып шығуым керек.
Есіл ердің жүрегі бір сұмдықты сезгендей екен. Тағдыр оған Парижге жетуді
жазбапты. Карантинада бірнеше күн болып, тексеруден өткеннен кейін Берлинге
қайтар жолда Түркістанның ұлы қайраткері мәңгілікке сапар шекті. Құпия
жағдайды көз жұмған оның жұмбақ өлімінен соң әртүрлі сөздер тарай бастады.
Әрине, бұл сөздер негізсіз емес-тұғын. Өйткені, фашистік билікке демократ,
фашизмге қарсы Шоқайдан дереу бас тарту жөнінде ұсыныс хат жазып, арыз
ұйымдастырған Алимжан Идриси сынды түркістандықтардың Шоқай өлімінің
құрметіне қуаныштары қойнына сыймай, тост айтып, бокал көтергені де тарихи
шындық. Осылайша, келе жатқан жаңа жылды ерекше қуанышпен қарсы алғандардың
бірі де кейіннен фашистер тарапынан хан, ата, президент атағы
берілген Уәли Қаюм болатын. Сондықтан, адамзаттың келешегі үшін фашизмге
қарсы болған Шоқай өлімінде фашистік биліктің суық қолы болғаны күмән
тудырмаса керек.
Дархан ҚЫДЫРӘЛИ,
Астана қаласы

Әлем таныған тұлға

Тұлғалар. Алаш арыстары. Мұндай жандар туралы Елбасы Н.Назарбаев:
“Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес.
Адам тарихының айнасынан біз тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз,
оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан халқы мен елінің алдындағы
өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай да қиын-қыстау
жағдайда оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де,
дәйім жұртының азаматы болып қала бермек. Тарихтың қай кезеңінде болсын,
олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы болып келген”, дейді.

Сондай тұлғалардың бірі – Мұстафа Шоқай. Ол – Алаш қозғалысының төл
перзенті, Алаш идеялары мен мұраттары аясында қанаттанған, қазақ, өзбек
және басқа да түркі халықтарының ұлттық бостандығы үшін күресінің
стратегиясы мен тактикасын айқындаған қайраткер. 1910 жылы Санкт-Петербург
университетіне оқуға түскен күнінен бастап М.Шоқай дүниетанымының
қалыптасуы, бір жағынан, түркішілдік-мұсылмандық қозғалыстың (С.Жантөрин),
екінші жағынан “батысшылдар” демократиялық-либералдық қозғалысының,
Ә.Бөкейханов ықпалымен өтеді.

1914 жылдың көктемінде Мұстафа Петербургте оқып жүрген түркі
жастарының патша өкіметінің ислам діні жөніндегі саясатына байланысты
баспасөз бетінде жарияланған үндеуіне қатысады. Оған сол кезде империя
астанасындағы 31 өзбек, татар, башқұрт, қазақ студенттері қол қояды. Мұның
өзі Мұстафаның саяси қозғалысқа біржолата тартылуының, ұлттық мүдде
жолындағы күрескерлер қатарынан берік орын алғандығын көрсетеді. Түркі
халықтары тарапынан сөйлейтін бүркеншік діни құрылымдар мен басылымдарды
ұйымдастыру арқылы патша өкіметінің ұлт-азаттық қозғалысын іштен бүлдіруге
бағытталған арандатушылық саясатының қауіптілігін жете түсінуі, ол жөнінде
өз пікірін ашық білдіруі, М.Шоқайдың саяси ұйымының қалыптасып, шыңдала
түскендігінің куәсі еді.

Патша өкіметінің исламды “құрықтап” ұстауға бағытталған шаралары
Мұстафаны түркішілдік-мұсылмандық қозғалысы идеяларына ойысуына
итермелейді. Ташкентте гимназияда оқып жүргенінде ол қазақ балаларын
шоқындыруға қарсы шықса, Петербургте енді мұндай саясаттың басқа да
мұсылман халықтары жөнінде жүргізіліп отырғанына, олардың мұң-мұқтаждарының
ортақ екендігіне көзі жетеді. Ташкентте генерал Сақыпкерей Еникеевтің
үйіндегі қазақ, өзбек, татар жастарының бірлесе күресу жөніндегі пікір
алмасулары Мұстафаның Петербург көшелеріндегі патша үкіметінің кейбір іс-
шараларына қарсылық ретінде ұйымдастырылған шерулеріне қатысуына ұласады.
Түркі жастарының наразылығын тудырған сондай оқиғалардың бірі 1912-1913
жылдардағы Балқан соғысы төңірегіндегі Ресейдің саясаты болатын. Ресейдің
ашықтан-ашық Түркияға қарсы ұстанымы, Балқан соғысын славяншылдықтың
исламға қарсы соғысы ретінде дәріптеуі түрік жастарының Петербург
көшелеріндегі шеруіне әкеледі. Мұстафаның бұл бой көтерулердің бел
ортасында болғанына күмән жоқ.

Мемлекет деңгейінде жүргізіліп отырған славяншылдық саясат түркі
мұсылман жастары тарапынан қарама-қарсы нәтижелерге әкеліп, олардың
арасында Түркияға көмек беру қозғалысы өрістей бастайды. Балқан соғысының
ауыр кезеңдерінде, соғыстан кейін де Кавказ, Қырым, Еділ бойы, Орал және
Түркістанның мұсылман өкілдері Константинопольге (Ыстамбұлға) материалдық,
гуманитарлық, моральдық көмек көрсетуге ұмтылады. Олардың қатарында Мұстафа
да бар-тын. Бір рет ол түркістандық досы Садық Өтегеновпен бірге Түркия
елшілігіне көмек ретінде өздері жинастырған шағын қаржыны да әкеліп береді.

Сол кезеңде қызмет бабымен Петербругте тұрып жатқан адвокат Серәлі
Лапиннің үйінде өтіп тұратын жиындарға татарлардан – Нәжіп Құрбанғали,
Сұлтанбек Мамали, Ілияс Алкин, әзірбайжандар – Мирякуб Мехтиев, Шейх Сылам
Зада, Қақажан Бердиев және тағы басқалар қатысады. Осы жастармен және
Әлимардан Топчибашы, Ғайса Қашқынбаев, А.-З.Валиди, Мұстафа Шахкулимен
бірге Мемлекеттік Думаның депутаты Сәлімгерей Жантөриннің үйі мен
Мұсылмандар қайырымдылық қорының ғимаратында да жиі-жиі бас қосып, қоғамдық
мәселелерді талқылайды.

М.Шоқайдың саяси көзқарастары мемлекеттік деңгейдегі түрлі жиындарға
қатысу барысында шыңдалып, нақтылана түседі. Бірінші Бүкілресейлік мұсылман
сиезіне қатысқаны жөнінде 1914 жылдың 27 маусымында Ташкенттегі досы
Әлмұхамед Көтібаровқа хат жазып, 25 маусымда сиез өз жұмысын аяқтады,
алайда оның Түркістан туралы шешімдері “академиялық сипатта” қалды деп
хабарлайды. (съезд 15-20 маусымда өткен. – К.Е.). Хаттың соңында Мұстафа 28
маусымда Уфа губерниясына Сәлімгерей Жантөриннің үйіне кететінін айтып,
хатты оның Белебей уезінің Килимов деревнясындағы мекен-жайына жазуды
сұрайды.

Мұның өзі оның осы кезеңде түркішілдік ықпалда болғанын көрсетеді.
Осыны сезген Ә.Бөкейханов М.Шоқай мен оның жолдастарына “өздеріңді ешқандай
сағыммен алдамаңдар” деп ескерту жасайды. Патша өкіметінің отарлық
саясатының мәнін ұққыларың келсе, ең алдымен оның қоныс аударушылық
саясатына назар аударыңдар деп оларға дұрыс бағыт сілтейді. “Әлихан бізге
ылғи да “ұлтқа пайдалы адам болғыңыз келсе, бәрінен бұрын орыс өкіметінің
атамекеніміздегі жер саясатын зерттеп үйренуге тырысыңыз. Сізге не істеу
керектігін осы саясаттың өзі-ақ көрсетіп береді”, деуші еді. Біз ол кезде
орыс мектептерінде оқып жүрген жәдидші жастар – бәріміз де бүкіл ынта-
ықыласымызбен “мұғажыр мәселесін” үйренуге кірістік. Мемлекетіміз үшін ең
үрейлі қатердің қайдан туып келе жатқанын сонда ғана түсіндік”, дейді кейін
М.Шоқай.

Мұстафаның сөзіне қарағанда ол Ә.Бөкейхановпен алғаш Санкт-Петербургте
емес, одан ертерек Ташкент гимназиясында оқып жүрген шағында кездеседі.
Қоныс аудару саясатын ыждағатты зерттей келіп, ол мұғажыр мәселесінің
азаттық қозғалысының басты мазмұны, бұл саясаттың түпкі мақсаты қазақ жерін
этностық отарлау екендігі туралы тұжырымға келеді. Сол себепті де болар, ол
өмірінің соңғы сәтіне дейін патша, кейін Кеңес өкіметінің қоныс аудару
саясатын назарынан тыс қалдырмайды, жерінен айырылған халықтың күні қараңғы
екендігін еске салумен, болашағы жоқтығын айтумен болады. Әлем тарихындағы
мұндай саясаттың отаршылдықтың “ең жабайы”, “ең дөрекі” түрі екендігі
жөнінде жар салады. Өзі де ес біле бастаған кезінен-ақ қоныс аударушылықтың
сорақылық мысалдарымен талай рет ұшырасады.

М.Шоқайдың рухани әлемінде “Қазақ” газетінің алатын орны ерекше. Бұл
жағдай оны ең алдымен Алаш қозғалысы арнасында қалыптасуына тигізген
Ә.Бөкейханов пен А.Байтұрсыновтың тікелей ықпалына байланысты. Оған “Қазақ”
газетінде Ахмет пен Міржақып Дулатовтың сенімді көмекшісі ретінде
Мұстафаның ауылдасы, қатарлас өскен жолдасы Мұстафа Оразайұлы жұмыс
істейтін. 1913 жылы Мұстафа Петербургте оқып жүрген Сейілбек Жанайдаров,
Батырша Есімханов, Ыдырыс Оразалы баласы, Ғұсман Жандыбек баласы, Мұқыш
Поштаев деген қазақ жастарымен бірге “Қазақ” газетінің шығуына
ризашылықтарын білдіріп, оның халық тарапынан қолдау табуы керектігі туралы
редакцияға хат жолдайды.

М.Шоқайдың Ә.Бөкейхановпен бірге қоян-қолтық қарым-қатынаста болуы,
әсіресе 1916 жылдан бастап орын алады. Сол жылы ІV Мемлекеттік Думаның
Мұсылман фракциясы жанынан құрылған Кеңесу бюросы құрамына енген Әлихан
жаңа құрылымда Түркістанның бір өкілінің болуы керектігі және оған
М.Шоқайдың лайық екендігі жөнінде мәселе көтереді. Бұл орайда оның жан-
жақты дайындығының барлығы, Түркістан жағдайын жақсы білетіндігі,
Петроградта тұратындығы, бұрыннан да Мұсылман фракциясының жұмысына
қолғабыс беріп келгендігі есепке алынады.

Мұстафа бюро жұмысына 1916 жылдың 1 қарашасынан бастап кіріседі. Бұл
құрылым өз алдына мәселе шешпегенімен, халықтың арыз-шағымдарын Мұсылман
фракциясына, ол арқылы Дума мүшелеріне, жұртшылыққа жеткізуде фракция
мүшелерін қажетті ақпаратпен қамтамасыз етуде үлкен рөл атқарады. Мұсылман
фракциясы мен оның Кеңесу бюросы төңірегінде мұсылман прогресшіл-
реформаторлық қозғалысының ең жігерлі күштері топтасады. Бюро ұлттық
қозғалыстың интеллектуалдық, ақпараттық және үйлестіру орталығына айналады.

Эмиграцияда жүрген кезінде жұма сайын кездесіп, сұхбаттасып тұратын
жақын жолдастарының бірі Украин Халық Республикасының 1917-1918 жылдары
Сыртқы істер министрі болған А.Я.Шульгин: “М.Шоқайдың Бюрода атқарған
жұмысының маңыздылығын айтып жеткізу қиын”, дейді. Мұстафа қазақ
азаматтарының майданның қара жұмысына алынуына байланысты мәселелерде
Ә.Бөкейханов бастаған қазақ зиялыларымен бірлесе жұмыс істейді. 1916 жылы
М.Шоқай мен А.-З.Валиди Түркістаннан алынған жұмысшылардың жағдайын білу
үшін майданға барып қайтады. Патшаның тақтан тайған күні Ә.Бөкейханов жаңа
жағдайда қазақ халқының алдында тұрған мәселелерге байланысты елге
қайтатынын, Бүкілресейлік Земство одағындағы өзінің орнына майданға
алынған жұмысшылардың ісімен айналысатын ұйымдардың шешімімен М.Шоқайдың
сайланғанын айтып, сол себепті тез арада Минскіге келуін талап етіп, хат
жолдайды. Бірақ Петроград пен майдан арасындағы теміржол қатынасының үзіліп
қалуы себепті Мұстафа Минскіге бара алмайды.

Наурыз айында Уақытша үкімет Ә.Бөкейхановты Петроградқа шақыртады да,
оның орнын Асфандияр Кенжин басады. Петроградта 20 наурыз күні Әлиханның
Торғай облыстық комиссары қызметіне тағайындалуына келісімі алынады.
М.Шоқай Ә.Бөкейхановпен Петроградта кездесіп, түркі мұсылман халықтарының
тағдыры жақын арада жүзеге асырылуға тиісті нақты шаралар жөнінде кең түрде
сұхбаттасады. Сол жылы Әлиханмен бірге М.Дулатов та Петроградқа келеді.
Мұнда Ә.Бөкейханов Міржақып пен Мұстафа Уақытша үкіметке қолдау көрсеткен
астана көшелеріндегі шеруге де қатысады. “Қазақ” газетінде Әлихан, Мұстафа,
Міржақыптың қолдары қойылған “Алаш ұлына” деген үндеуі жарияланады. Үндеу
12 сәуірде жарық көргенімен, бұл құжат Петроградта дайындалып, осы үш
тұлғаны, яғни Ә.Бөкейханов, М.Дулатов, М.Шоқайдың қаламынан туындайды.

М.Шоқайдың “Алаш ұлына” секілді маңызды құжатты дайындауға тартылуы
қазақ жері мен халқының тұтастығын ойлаған Әлихан мен Міржақыптың әуел
бастан оны ұлт-азаттық қозғалысының оңтүстік қанатының жетекшісі ретінде
санауынан деп нық сеніммен айта аламыз. М.Шоқай әуелі Түркістаннан
Убайдолла Қожадан, оған іле-шала сәуір айында Орынборда ашылатын Торғай
облысы қазақтарының сиезіне Ә.Бөкейхановтан та шақырту алады. Мұстафа
Петроградтан Орынборға 1 сәуірде жолға шығады.

Кейін жиында М.Шоқай: “Қазақ даласындағы автономиялық өкіметтің
іргесін қалай бастаған бұл сиезд қазақ, өзбек, татар халықтарының бастары
біріккен, еркіндікке ұмтылысы мен туысқандықтың айқын көрінісі болды”, деп
бағалайды.

М.Шоқайдың 10 сәуірде Ташкентке оралған бойында М.Тынышпаевтың
Ә.Бөкейхановқа жазған хатында: “Мұстафа Орынбордағы қазақтардың ұстаған
жолы мен біздің көзқарасымыз туралы айтып берді... Мен сіз бен біздің
көзқарасымыздың бірдей болып шыққандығына аса қуандым”, деуі осы тұжырымды
толықтыра түседі. М.Шоқай дүниетанымының ерекшеленуіндегі Алаш
идеологиясының шешуші рөл атқарғандығын мойындай отырып, оған түркі
мұсылман қозғалысы жетекшілерінің ой-пікірлері де әсер еткендігі, жалпы
алғанда оның екі ғасыр тоғысындағы саяси ағымдар мен оқиғалардан нәр
алғандығын ескеруіміз қажет.

Мұстафаның гимназияда оқып жүрген шағын өзі “біздер – жәдидшіл жастар”
деп жол-жөнекей, бір-ақ рет еске алуында үлкен мән бар. Басқа уақытта және
бірде-бір еңбегінде ол өзін “жәдидшілмін” деп атамайды. Себебі ол
жәдидшілердің тар шеңберлі идеялық платформасынан Ақпан төңкерісінен біраз
бұрын шығып кеткен-ді. Ресми құжаттарда 1922 жылы 23 қаңтарда ГПУ
қызметкерінің РК(б)П Қазақ облыстық Бақылау комиссиясына жеткізген
хабарында Т.Рысқұловтың 1924 жылдың сәуір айында М.Сталинге жолдаған
баяндамасында М.Шоқай жәдидтер қозғалысының қайраткері емес, Ә.Бөкейханов,
М.Дулатов, Х.Досмұхамедовтер секілді “алашордашыл қайраткер” деп
көрсетіледі. (РГАСПИ. Ф.17. Оп. 85. Д.77. Л.204). Мемлекеттік Саяси
басқармасының қызметкері Қазақ Республикасында саяси платформасы анық үш
ағым немесе “топ” бар екендігін “анықтап”, оның біріншісіне Алашорданың
негізін қалаған және ұйымдастырған деп Ә.Бөкейхановты, М.Дулатовты,
Х.Досмұхамедовті, М.Шоқайды және тағы басқа белсенді тұлғаларды жатқызады.
Жоғарыда аталған баяндамасында Т.Рысқұлов М.Шоқайдың Түркістанды “тәуелсіз
буржуазиялық автономия” ретінде жариялауда толықтай Алашорда платформасында
тұрғандығын, Ташкенттегі “Бірлік туы” мен “Улуг Түркістан” газеттерінің
Орынбордағы “Қазақ” газетімен бір ұстанымда екендігін еске салады. Мұстафа
Түркістандағы оқиғаларды қазақ даласының саяси өмірінен бөліп қарамайды. А.-
З.Валиди: “Қазақ халқының көрнекті қайраткерлері: жазушы Ахмет Байтұрсынов,
Бөкей ордасының аса құрметті адамы Шахингерей Сұлтан Бөкейханов, Ташкенттен
Мұстафа Шоқаев, Жиһаншах Досмұхамедов Торғай облысының комиссары Ғалихан
Бөкейхановтың резиденциясында әртүрлі жиындар өткізіп жүрді”, деп жазады
“Естеліктер” атты еңбегінде. Мұндай басқосуларда Түркістандағы жағдайдың
әңгіме өзегі болып тұрғандығы сөзсіз.

Түркістан мен қазақ даласындағы ұлт-азаттық қозғалысы ошақтарының
арасындағы байланысты нығайтуда М.Шоқайдың 1917 жылғы 21-26 шілдеде
Орынборда өткен Бірінші жалпықазақ сиезіне арнайы шақыртылуы маңызды қадам
болды. Түркістандағы саяси ахуалдың күрделілігіне байланысты Мұстафа сиез
жұмысына қатынаса алмады, бірақ ол сырттай Құрылтай жиналысының
депутаттығына кандидат және Бүкілресейлік мұсылмандар кеңесіне депутат
ретінде бекітілді. 1917 жылдың желтоқсанында Түркістан Мұхтариятының
Уақытша үкіметі М.Шоқайды Орынборға Башқұртстан мен қазақтардың ұлттық
ұйымдарымен байланыс орнату, сонымен бірге “Оңтүстік-Шығыс казактары
одағының” саяси ұстанымы жайында мәліметтер жинау мақсатында ісспарға
жібереді. М.Дулатов 1929 жылы 30 қарашада ОГПУ тергеушілеріне берген
жауабында М.Шоқай Орынборға сиездің (ІІ Жалпықазақ съезін айтады. – К.Е.)
соңына қарай келді деп көрсетеді. Сиезде Мұстафа Түркістан Мұхтарияты
жөнінде баяндама жасап, Жетісу мен Сырдария қазақтарының Мұхтариятқа қосыла
қоймағандығын айтып береді.

Кейін шетелде жүріп жазған “Түркістанда” деген еңбегінде Мұстафа Алаш
автономиясының қалай құрылғандығына тоқталып, съезде екі пікірдің орын
алғандығы туралы, біріншісінің болашақта Ресей Федерациясының автономды
бөлігі – Сібірмен қосылуды жақтағанын, келесілерінің Алашорда мен
Түркістанның толық бірігуін қолдағанын айтады. Бірі түркілік орталықтан
шеттеп қалудың жөнсіздігін айтса, екіншілері оған басқаша уәж келтіреді.
Сиез Бүкілресейлік Құрылтай жиналысының Ресейдің болашақ мемлекеттік
құрылысын түпкілікті шешкенге дейін Қазақ өлкесі Сібірмен де, Түркістанмен
де қосылмай, дербес автономия ретінде өмір сүреді деген ымыралық шешімге
келеді:

“Бірақ делегаттардың көпшілігі Сібірмен қосылуға қарсылық білдірді.
Орынбор сиезінің кейбір ерекшеліктеріне қарағанда қырғыз (қазақ – К.Е.)
өлкесі мен Түркістан өздерін біртұтас аймақ ретінде түсінді”, деп көрсетеді
М.Шоқай. Осы түсініктің бір көрінісі – Түркістан автономиялық үкіметінің
мүшесі М.Шоқайдың Алашорда үкіметінің де мүшесі болып сайлануы. Тіпті Алаш
партиясы бағдарламасының алғашқы нұсқасын дайындайтын комиссия құрамына
Мұстафаның де енгізілуі жоғарыдағыдай көзқарастан туындаған секілді.

Түркістан қазақтарының тағдыры жөнінде М.Шоқай мен Ә.Бөкейханов бір
тоқтамға келіп, бұл мәселені арнайы шақырылатын Сырдария қазақтарының
сиезінде шешу жөнінде ұйғарады. Түркістан Мұхтариятын большевиктер
жаныштағаннан кейінгі уақытта М.Шоқайдың Халел Досмұхамедовпен жақын қарым-
қатынаста болғанын айтуымыз керек. 1918 жылдың маусым айында Самара
қаласында өтетін Құрылтай жиналысы мүшелерінің кеңесіне қатысуға бағыт
ұстаған М.Шоқай мен әйелі Мария Яковлевна 1 мамырда Ташкенттен шығып, жолай
Х.Досмұхамедовтің ауылына тоқтайды. Кейбір зерттеушілер Мұстафа 18 мамырда
Жымпиты селосында ашылған Алашорданың батыс қанатының ІІ сиезіне қатысты
дейді. Бұл жағдай әлі де зерттей түсуді қажет ететін секілді. Қалай
болғанда да сол жолы олардың арасында қазақ, өзбек халықтарының ұлт-азаттық
қозғалысы олардың большевиктерге қарсы біріккен іс-қимылдары жөнінде
кеңінен әңгіме болғандығы қисынсыз емес.

М.Шоқай Самарада құрылған үкімет (Комуч) құрамына А.Байтұрсынов,
М.Тынышбаев, Ж.Досмұхамедов, Х.Досмұхамедов және тағы басқа қазақ
зиялыларымен бірге енеді. 22 тамызда ол алаш қайраткерлерімен бірге
Челябіде ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.