Негізгі құралдардың тозу есебі
КІРІСПЕ
І тарау. Негізгі құралдардың сипаттамасы.
1.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі.
1.2. Негізгі құралдардың бағалануы.
ІІ тарау Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру.
2.1. Негізгі құралдардың қозғалыс есебі
2.2. Негізгі қүралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін есептеу.
2.3. Негізгі құралдарды жөндеудің есебі.
2.4 Жалға алынған және жалға берілген негізгі құралдардың есебі.
2.5. Негізгі құралдарды түгендеу, қайта багалау және есеп
берудің мәнін ашу.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданған әдебиеттер
І тарау. Негізгі құралдардың сипаттамасы.
1.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі.
1.2. Негізгі құралдардың бағалануы.
ІІ тарау Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру.
2.1. Негізгі құралдардың қозғалыс есебі
2.2. Негізгі қүралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін есептеу.
2.3. Негізгі құралдарды жөндеудің есебі.
2.4 Жалға алынған және жалға берілген негізгі құралдардың есебі.
2.5. Негізгі құралдарды түгендеу, қайта багалау және есеп
берудің мәнін ашу.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданған әдебиеттер
Бухгалтерлік есепте негізгі кұралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін, көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа, көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді айтады. "Негізгі құралдарға" — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жаб-дықтар, өлшеуіш және реттеуіш аспаптары мен қүралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар, өндірістік және шаруашылық қүрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарыңда пайда-ланатын негізгі құралдарды айтады.
Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске қатысуына қарай өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарыңда пайда-ланатын негізгі құралдарды айтады.
1. "Бухгалтерлік есеп жоне крржылык, есеп беру туралы" 2002 жылгы 24 маусымдагы Қазақстан Республикасының №309-1/ заңы.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республи-
касындагы аудиторлық қызмет туралы" 1998 жылгы 20 қараиш-
дагы №20 заң күші бар жарлыгы (2001 жылгы 15 қарашадагы
өзгертулер жоне толықтырулармен).
3. "Салық жонв бюджеткв төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы " 2001 жылгы 12 маусымдагы №209-11 Қазақстан Респуб-
ликасының салық кодексі.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Акционерлік қогамдар
туралы " 1998 жылгы 10 шілдедегі №2811 заң күші бар жарлыгы.
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының
Үлттық комиссиясы. — Алматы, 1996-2003 ж.
6. Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары. (аудармашы
Тарусина В.И.), - М., 1998.
7. Халықаралық бухгалтерлік есеп жоне аудит стандарттары.
(қүрастырушы Рапопорт М.М.), — М., 1992.
8. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігінің 2002 жылгы 18 қыркүйектегі
№438 буйрыгымен бекітілген.
9. Андреев В.Д. Практтескші аудит. — М.: Экономика, 1994.
10. Андросов А.М. Бухгалтерскии учет. — М.: Финансы и статис-
тика, 1996.
11. Әбдіманопов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы жоне принциптері.
- Алматы: АЙАН, 2001.
12. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. — М., 1996.
13. Блейк Д., Амат О. Европеііскии бухгалтерский учет: Справочиик:
Пер. с англ. — М., 1997.
14. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. — М.: Финансы и
статистика, 1996.
15. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отнетности. — Аллшты: Қаржы-қаражат, 1998.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің "Қазақстан Республи-
касындагы аудиторлық қызмет туралы" 1998 жылгы 20 қараиш-
дагы №20 заң күші бар жарлыгы (2001 жылгы 15 қарашадагы
өзгертулер жоне толықтырулармен).
3. "Салық жонв бюджеткв төленетін басқа да міндетті төлемдер
туралы " 2001 жылгы 12 маусымдагы №209-11 Қазақстан Респуб-
ликасының салық кодексі.
4. Қазақстан Республикасы Президентінің "Акционерлік қогамдар
туралы " 1998 жылгы 10 шілдедегі №2811 заң күші бар жарлыгы.
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары. Қазақстан Республикасының
Үлттық комиссиясы. — Алматы, 1996-2003 ж.
6. Халықаралық қаржылық есеп беру стандарттары. (аудармашы
Тарусина В.И.), - М., 1998.
7. Халықаралық бухгалтерлік есеп жоне аудит стандарттары.
(қүрастырушы Рапопорт М.М.), — М., 1992.
8. Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспары. Қазақстан
Республикасы қаржы министрлігінің 2002 жылгы 18 қыркүйектегі
№438 буйрыгымен бекітілген.
9. Андреев В.Д. Практтескші аудит. — М.: Экономика, 1994.
10. Андросов А.М. Бухгалтерскии учет. — М.: Финансы и статис-
тика, 1996.
11. Әбдіманопов Ә.Ә. Бухгалтерлік есеп теориясы жоне принциптері.
- Алматы: АЙАН, 2001.
12. Безруких П.С. Бухгалтерский учет. — М., 1996.
13. Блейк Д., Амат О. Европеііскии бухгалтерский учет: Справочиик:
Пер. с англ. — М., 1997.
14. Ван Хорн Дж. К. Основы управления финансами. — М.: Финансы и
статистика, 1996.
15. Дюсембаев К.Ш., Егембердиева С.К., Дюсембаева З.К. Аудит и анализ финансовой отнетности. — Аллшты: Қаржы-қаражат, 1998.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Орта-Азиялық Университеті
Экономика және менеджмент пәні кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТОЗУ ЕСЕБІ
Орындаған: 2 курс студенті
Экон.фак.05-04топ
_______________
Қабылдаған: аға оқытушы
Алманиязова Қ.
Алматы 2007 ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І тарау. Негізгі құралдардың сипаттамасы.
1.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі.
1.2. Негізгі құралдардың бағалануы.
ІІ тарау Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру.
2.1. Негізгі құралдардың қозғалыс есебі
2.2. Негізгі қүралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін
есептеу.
2.3. Негізгі құралдарды жөндеудің есебі.
2.4 Жалға алынған және жалға берілген негізгі құралдардың есебі.
2.5. Негізгі құралдарды түгендеу, қайта багалау және есеп
берудің мәнін ашу.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданған әдебиеттер
Кіріспе
Бухгалтерлік есепте негізгі кұралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады. "Негізгі құралдарға" — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер
мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жаб-дықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен қүралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық қүрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарыңда
пайда-ланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман
(тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
"Негізгі құралдарды" халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен үйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тск қана
үйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, оңда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіп-
орынның атқаратын қызметі саласыңдағы топқа жатады.
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы "Жалға алынған негізгі құралдар" деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жүмыс
істейтін, жүмыс істемейтін және сақтауда түрған деп үш топқа бөлінеді.
Жүмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жүмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлық-материалдық қорлар немесе
б) қаржылық инвестициялар.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу казаны сол.зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек қүралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материаддықөндіріс саласында да, өндірістікемес
(әлеуметгік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құрадцарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және қүрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құраддардың есебі №6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
І тарау Негізгі құралдардың сипаттамасы
1.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құрадцар
өндірістік және ендтрістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс қуралдарына өндіріс процесіне тікелей катысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құраддардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіш і — қор
кайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шақкандағы
өндірілетін заттай немесе акшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі қүрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдыктар. Олар үжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, түрғын-үй коммуналдык
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі қүралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз — субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
"Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аякталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен
ғимараттар", 123 "Меншікжәне құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар", 124-ші
"Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті
аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықгарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқгатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (затгай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа қүрделі каржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жүмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынаңцай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер; үйлер;
ғимаратгар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдыктар (соның ішівде
автоматгы машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-оайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құраддардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен кұны. Жерге
меншік кұқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсетуге ағдай жасауға және материаддық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметгерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта үңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялык жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментгі қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардын бұл тобы бес топтан
турады;
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құрадцары мен заттарын
коса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе метадцарды, ағашты және т.б. өңцеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмеістесетін жабдыктар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да затгар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
затгарда мүліктік объекті бола алады;
баска да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал-жабдықтардын бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою, тозу
және қалдық құндары болады.
1.2. Негізгі құралдардың бағалануы.
Негізгі қүралдардың ессбін үйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Нсгізгі қүралдар бастапқы қүнымен, баланстық қүнымен,
ағымдағы қүны-мен, қаддық (жойылу) қүнымен және келісілген қүнымен
бағаланады.
Негізгі қүралдардың бастапқы қүны — ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығыңдардан, соңцай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, қүрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бүл қүрадцы белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жүмыс жағ-дайына келтірумен тікелей байланЫсты кез келген
шығын-дардың жиынтығынан түрады (қүралады). Негізгі қүрал-дарды тасымаддау
кезінде болған ақауларды жөңцеуге кеткен және басқа да қажет болып
саналатын шығындар активтің бастапқы қүнына кіргізілмей, ол ағымдағы ке-
зеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі қүралдың әр түрі бойынша оның
бастапқы қүнына мынадай шығыңдар кіргізіледі:
а) жер учаскесінщ бастапқы кунына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агенттікхе
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісімшартгы
ресімдеу үшін заңгердің қыз-метіне төлснетін төлем және ол үшін төленетін
салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзірлеуге кеткен
шығындар (үйді бүзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді
(табысты) альш тастағанда қалған ескі үйді бүзуға байланысты шығындар,
жерді тазалау, тегістеу, тагы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
ә) қурал-жабдықтардың бастапқы кунына: Қүрал-жабдықты сатып алу
бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-түсіруге кеткен шығындар оның
ішінде та-сымадцау кезінде сақтандыру, монтаждау, қүрал-жабдық-тардың
пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында кеткен шығындар тағы да
басқалар енгі-чілепі (қіргізіледі).
Мысалы: кәсшорын жер учаскесін және сол жерде орналасқан үй мен қоса
500000 (бес жүз мың) теңгеге сатып адды делік. Бүл жерде орналасқан үй
бүзылуға тиіс. Кәсіпорынның оларды сатып алу барысында төленген шығыңдары
25000 (жиырма-бес мың) теңге (салық сомасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі
агенттік пен шарт жасауға қатысқан заңгердің қызметінің төлемдері сомасы).
Үйді бүзуға кеткен шығын 40000 (қырық мың) теңге. Бүзғаннан алынған
материалдарды сатудан түскен табыс 20000 (жиырма мың) теңге. Жерді тазалау
мен тегістеугс кеткен шығын 15000 (он бес мың) теңге. Осы мәліметтерді қоры-
тындылайтын болсақ, сатып алынған жердің бастапқы қүны 560000 (бес жүз*
алпыс мың) теңгені қүрайды (500000+25000+40000-20000+15000=560 000 теңге).
Кәсіп-орындар мен үйымдарда негізгі қүралдың бастапқы қүны былайша
анықталады:
үлес қосушылар мен қүралтайшылар негізгі қүралды жарғылық қорға өзінің
үлесгретінде салса, онда олардың қүны қүрылтайшылармен арадағы келісім
бойынша;
үйымдар негізгі қүралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда немесе сатып
алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша;
үйымдар негізгі қүрадцарды басқа занды түлғалардан немесе жеке
адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің мәліметтері
бойынша немесе эксперттік (сараптамалау) жолымен.
Негізгі қүраддардың ағымдағы қүны — бүл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі қүралының нарықтың
бағасы болып табылады.
Негізгі қүралдардың баланстық қүны — бүл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі
қүралдардың бастапқы қүнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
қүны болып табылады.
Негізгі қүралдардың қалдық (жойылу) қүны - негізгі қүралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бүзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) қүнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жүмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі қүраддардың келісілген қүны — бүл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі қүралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген қүн болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі қүралдардың бастапқы қүндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) негізгі қүралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін үзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жүмсалғанда (кеңейткенде, жаңартқанда тағы да басқа) немесе ішінара
бүзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
ә) Қазақстан Республикасы Үкіметтің шешімдері бойынша негізгі
қүралдарды қайта бағалағанда.
ІІ тарау Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру
2.1. Негізгі құралдардың қозғалыс есебі
Кәсіпорындар өздерінің пайдалануындағы, яғни мен-шігіндегі негізгі
қүралдарын есептен басқа заңцы немесе жске түлғаларға тегін бергенде,
сатқанда, үрланғанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында бүлініп
жоғал-ғанда шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі
қүралдарын басқаларға айырбастағанда немесе үзақ мсрзімге жалға берген
кезде де кәсіпорындар өздсрінің балансыннан нсгізгі қүралдарды есептен
шығара алады. Кәсіпорындарда негізгі қүралдардың іскс жарамсыздығын, оларды
бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күр-делі жөндеудің тиімсіздігін
немесе мүмкін еместігін анық-тау үшін, соңцай-ақ негізгі қүралдарды есептен
шығаруға қажетті қүжаттарды толтыру үшін үйым басшысының бүйрығымен түрақты
комиссия қүрылады. Бүл комис-сияның қүрамында мынадай қызметкерлер болуы
тиіс:
кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары (комиссияның төрағасы
ретінде);
– бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қыз меткері;
– негізгі қүралдың сақталуына жауапты адам;
– негізгі қүрал қызмет ететін бөлім немесе цех
басшысы;
– мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер келік қүралын
есептен шығаратын жағдайда);
- тағы да басқа жүмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.
Бүл жоғарыда аталған адамдардың қүрамында қүрылған комиссия үйымда
мынадай жүмыс мен міндетті атқарады:
- Есептен шығарылатын негізгі қүралдарды толық тексеріп,
сонымен қатар оның техникалық қүжаттары мсн төлқүжаттарында көрсетілген
бухгалтерлік ессптің деректерімен танысу арқылы объектіні қалпына келтіруге
болатындығын немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі қүралдардың
алдағы уақытта пайдалануға жарайтындығын немесе жарамайтындығын анықтайды.
Объектіні есептен шығарудың нақтылы себебін анықтайды (сапалық
тозғандығы, табиғи тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дүрыс
пайдаланбағандықтан, үрланғандықтан немесе жоғалғандықтан, қайта
қүруға байланысты, табиғи апаттар жағдайынан, тағы да басқа
жағдайлардан).
Негізгі қүралдар белгіленген уақыттан бүрын, яғни тиісті бёлгіленген
пайдалану мсрзімінен бүрын істен (есептен) шығарылатын жағдайда оның
себебін анықтайды. Олардың істен шығарылуына кінәлі түлғаны (адамдарды)
заңдарға сәйкес тиісті жауапқа тарту керектігі
жөнінде үсыныс жасайды.
Есептен шығарылатын негізгі қүралдардың іске жа райтын бөлшектерін,
детальдарын, материаддарын анықтап, олардың бағасын белгілейді.
Ессптен шығарылатын негізгі қүралдардың іске жарайтын
бөлшектерінің, материалдарының, сонымен қатар олардың ішінде қымбат және
түсті металдардың дер кезінде жинап алынуын, олардың саны мен
салмағын дүрыс анықтап, тиісті орыңдарға (қоймаларға) тапсырылуын
қадағалап отырады.
Кәсіпорындарда негізгі қүрадцарды есептен шығару үшін үлгілі түрі НҚ-3
"Негізгі қүралдарды есептен шығару актісі" немесе үлгілі түрі НҚ-4 "Көлік
қүралдарын есептен шығару актісінің" тиістілері толтырылады.
Бұл жоғарыда айтылған актілерде негізгі қүралдарды сипаттайтын мынадай
деректер көрсетіледі:
объектінің салынып біткен (өндірістен шығарыл-
ған) уақыты (күні, айы, жылы);
үйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты
(күні, айы, жылы);
пайдалануға берілген уақыты (күні, айы, жылы);
объектінің бастапқы қүны (қалпына келтіру қүны);
бухгалтерлік ссептің деректері бойынша есептелген тозу сомасы;
жондсулердің жүргізілген уақыты (күні, айы, жылы);
көлік қүралын ссептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы (км)
кәрсетіледі;негізгі қүралдардың істен шығарылу себебі және
оның материалдарының, бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі қүралдарға жасалған актіге,
болған аварияға жасалған актінің кошірмесі тіркеледі;
сондай-ақ осы негізгі қүрадцардың істен шығуына жауапты адамдарға
қолданылатын шараларды актіге жазады.
Комиссия жүмысының нәтижесінде жасалған негізгі қүралдарды есептен
шығару актісін кәсіпорынның бас-шысы бекітеді. Акт екі (2) дана етіліп
толтырылады. Акті-нің бірінші данасы негізгі қүралдарды есептен шығару үшін
үйымның бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі
қүралдарға жауапты адамға беріліп, негізгі қүралдарды бүзғаннан алынатын
іске жарайтын бәлшектерді, детальдарды, металл сынықтарын тағы да
басқаларды қоймаға тапсыру үшін негіздеме болады. Не-гізгі қүралдарды
есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі қүралдарды бүзуға,
бөлшектеуге рүқсат етілмейді. Негізгі қүралдарды бүзғаннан, есептен
шығарудан алынған іске жарайтын болшектер комиссияның бағалаған бағасы
бойынша бухгалтерлік есепке алынады.
Кәсіпорынның негізгі қүраддарды сатқаннан немесе бүзғаннан алған
материадцары мен алынған сомаларынан негізгі қүралдарды сату және бүзуға
байланысты шығын-дарды алып тастағандағы қалған қалдығы үйымның өзінде
қалады. Үйымдарда есептен шығарылған негізгі қүрал-дардың қүны "Негізгі
қүралдарды сату бойынша шығын-дар" шотының дебитіне, "Негізгі қүралдар" деп
аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады. Ал негізгі қү-ралдардың
есептен шығарылған күнге дейінгі жинақталған (есептелген) тозу сомасына
"Негізгі қүралдардың тозуы" деп аталатын шоттың тиістілері дебиттелініп,
"Негізгі қү-ралдар" деп аталатын шоттың тиістісі кредитгелінеді.
Есептен шығарылған негізгі қүрадцардан алынған іске жарайтын
материалдар мен басқа бөлшектсрдің қүны: "Материалдар" деп аталатын шоттың
тиістілерінің деби-тіне, "Негізгі қүралдарды сатудан алынатын табыс" шоты-
ның кредитіне жазылады.
Кәсіпорыңдарда негізгі қүралдарды сатқаннан алына-тын табыс
"Дебиторлық борыштар мен басқа да акгивтер" және "Ақшалар" деп аталатын
бөлім шоттарының тиіс-тілсрінің дебитінс, "Негізгі қүралдарды сатудан
алынатын табыс" деп аталатын шотының кредитіне жазылады. Не-гізгі
қүралдарды есептен шығару операциясының соңында одан алынған кірістер мен
шыққан шығыстар "Жиынтық кіріс (шығын)" шотына апарылады.
Басқа заңцы немесе жеке түлғаларға тегін берілетін негізгі қүралдарға
үлгілі түрі НҚ-1 "Қабылдау-табыс ету (ақысыз) актісі екі дана етіліп
толтырылады. Оның біреуі негізгі қүралдарды берушіде қалдырылып, ал екінші
дана-сы негізгі қүралдарды алушыға табыс етіледі. Осы актінің негізінде
басқа жске немесе занды түлғаларға берілген негізгі қүралдардың түгендсу
(инвентарлық) карточкасына тиісті мәліметтер толтырылып, ол карточка
актімен бірге негізгі қүралдарды алушыға беріледі. Негізгі қүралдың жә-не
оның түгендеу карточкасының басқа жеке немесе занды түлғаға берілуі жайлы
негізгі қүралдардың жүмыс істеп түрған жері бойынша жасалған инвентарлық
карточ-каларының тізіміне тиісті мәліметтер жазылады.
Негізгі қүралдарды беруші үйым оны тегін алушыға берілген негізгі
қүралдардың бастапқы қүны мен тозу сомасын көрсетіп, хат (авизо) жолдауы
керек. Бүл хат, яғни авизо 4 (төрт) дана етіліп толтырылады. Негізгі қү-
ралдарды алған жеке немесе заңцы түлғаның бухгал-териясы негізгі қүралды
алғандығын білдіріп, авизоның екі данасына қол қойып және оларға мөр басып,
негізгі қүралды берушіге қайтарып береді.
Сонымсн басқа заңцы немесе жеке түлғаларға тегін берілген негізгі
қүрадцар баланстан Қабылдау-табыс ету акгісімен оны алушының дәлелдейтін
хатына (авизиоға) негізделіп шығарылады.
Кәсіпорындарда негізгі қүралдарды басқаларға тегін беруге жазылатын
бухгалтерлік жазу негізгі қүралдарды басқадай жолмсн есептен шығаруға
жазылатын жазулармен бірдей жазылады.
2.2. Негізгі қүралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым
мөлшерін есептеу.
Негізгі қүраддар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт еткеннен кейін
пайдалануға жарамай қалады да, бүл қүралдардың орнына жаңа негізгі қүралдар
сатып алуға тура келеді.
Негізгі қүралдардың тозуын "табиги" және "сапалық" тозу деп екіге
бәледі. Негізгі қүраддардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады, яғни жүмыс істеу үдерісіңде машиналар мен қүралдардың жекс
белшектерінің қажалып мүжілуі, үйлср мен ғима-раттардың тозығы жетіп
қүлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі қүралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі
қүралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың үзақ уақыт пайдаланылуы
және оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.
Негізгі қүралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
қүнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда
болуынан пайда болады (туындайды).
Осы жоғарьща айтылғандарды қорьіта келе, негізгі қүралдың тозуы
дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипарттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі қүралдардың сапалық тозуының бірінші себебі — өндіріс
салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек онімділігінің өсуі
болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бүйымды,
қүрал-жабдықты, тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды
да, оның қүны соғүрылым тәмен-дейді (арзандайды). Осыған сәйкес еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа қүрал-жабдықтардың машина-лардың, яғни
негізгі қүралдардың бағасы бүрын сатып алынған осындай негізгі қүралдардың
бағасына қарағанда арзан болады. Мүндай жағдай үйымдарға қымбат және
тозыңқыраған (пайдаланған) машиналар мен көліктерінің, қүрал-саймандарының
тағы да басқа негізгі қүралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі
қүралдарды сатып алуды тиімді стеді.
. Негізгі қүралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми-техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, енімділігі жоғары әрі тиімді
негізгі қү-радцардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі
төмен негізгі қүралдардың орнына, техникалық жағынан жетіддірілген
тиімділігі жоғары негізгі қүрал-дарды пайдалану әр уақытта тиімді болып
табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары машиналар мен қүрал-дардың пайда
болуы және олардың бағасының арзандауы бүрынғы пайдаланылып келген негізгі
қүрадцардың сапа-лық (моральдық) тозуына әкеліп соқтырады. Барлық үйымдар
қандай меншікте болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, тағы
басқалары) өздерінің негізгі қүралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны
есептеп отырады. Ескертетін жағдай негізгі қүралдардың ішінде мына төменде
аталған активтерге тозу дәрежесі анық-талмайды және де оларға амортизация
есептелмейді:
жерге;
кітапхана қорларына;
фильм қорларына;
архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
өнімді малдарға;
мүражайлық қүндылықтарға (заттарға).
Сонымен қатар амортазациялық аударым мынадай
жағдайларда есептелмейді:
Қайта қүру, жаңарту (реконструкция) және техни-калық қайта қорландыру
(перевооружения) жүмыс-тары жүргізіліп жатқан уақытта;
- негізгі қүралды уақытша тоқтатып қойған мерзімде.
Негізгі қүралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдала-нылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты қүндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған енімдерге біртіндеп ауыстырып оты-рады. Бүл үдеріс
"амортизация" деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда "отеу"
деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің
өзіндік қүнына қосылып отырады. Ал мүны амортиза-циялық аударым деп атайды.
Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік қүнына кіріп, ал өнім сатылған
кезде қайтарып отырады, яғни негізгі қүралдардың тозуына байланысты қүнының
кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мәлшері дегеніміз негізгі қүралдардың бастапқы
қүнынан белгіленген пайызбен (процентпен) есептеліп шығарылған бір жылдық
амор-тизациялық аударым сомасы.
Үйымдарда негізгі қүралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым
сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жүмыстар мен керсетілген
қызмет-тердің өзіндік қүныйа қосылып отырады.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі
қүралдарға амортазациялық аударым келесі айдың басынын (бірінен) бастап
'есептеледі. Ал үйымның балан-сынан есептен шығарылған негізгі қүралдарға
келесі айдың басынан (бірінен) бастап амортизациялық аударым есептеу
тоқтатылады.
Негізгі қүралдарға амортизациялық аударым есептсу мына әдістер бойынша
жүргізіледі:
Қүңцы бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
Қүнды орындалған жүмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең мөлшерде
есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс).
Жылдамдатып есептен шығару әдістері:
а) қалдық қүнының кему (қаддықты азайту) әдісі; ә) сандардың жиынтығы
бойынша қүнын есептен шығару (коммулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің тандап алынған әдісі кәсіпорынның
есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру
кезеңіне дейін дәйектілі түрде қодцанады. Егер негізгі қүралдарға
амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгеріс-
тің қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі
Қүнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің
амортизацияланатын қүны негізгі қүралдардың жүмыс істейтін мерзімінің
ішінде шаруашы-лық субъекгісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады.
Бүл әдіс бойынша амортизациялық аударым молшері тек қана объектінің жүмыс
істеу мерзімінің үзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бүл әдіс
бойынша әр есепті жыдца нсгізгі қүраддарға есеп-телетін амортизациялық
аударым сомасы осы негізгі қү-радцарының барлық пайдалану мерзімінде
амортизация-ланатын сомасын, яғни бастапқы қүн мен қадцық қүны-ның
айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына
бөлу арқылы есептеліп шы-ғарылады. Бүл әдіс бойынша, яғни қүнды бірқалыпты
есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі қүраддарға есептелетін
амортизациялық аударым сомалары жыл сайын түрақты мөлшерде жүргізіледі.
Құнды орындалган жұмыстыц көлеміне тепе-тец ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орта-Азиялық Университеті
Экономика және менеджмент пәні кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: НЕГІЗГІ ҚҰРАЛДАРДЫҢ ТОЗУ ЕСЕБІ
Орындаған: 2 курс студенті
Экон.фак.05-04топ
_______________
Қабылдаған: аға оқытушы
Алманиязова Қ.
Алматы 2007 ж.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І тарау. Негізгі құралдардың сипаттамасы.
1.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі.
1.2. Негізгі құралдардың бағалануы.
ІІ тарау Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру.
2.1. Негізгі құралдардың қозғалыс есебі
2.2. Негізгі қүралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым мөлшерін
есептеу.
2.3. Негізгі құралдарды жөндеудің есебі.
2.4 Жалға алынған және жалға берілген негізгі құралдардың есебі.
2.5. Негізгі құралдарды түгендеу, қайта багалау және есеп
берудің мәнін ашу.
ҚОРЫТЫНДЫ
Қолданған әдебиеттер
Кіріспе
Бухгалтерлік есепте негізгі кұралдар деп өндіріс үдерісінде ұзақ уақыт
бойы, яғни бір жылдан артық уақыт пайдаланатын, өзінің бастапқы түрін,
көлемін сақтай отырып, құнын шығарылған өнімге, орындалған жұмысқа,
көрсетілген қызметке есептелген амортизациялық аударым мөлшері шегінде
біртіндеп ауыстырып отыратын еңбек құралдарын, яғни материалдық активтерді
айтады. "Негізгі құралдарға" — қозғалмайтын мүлік, жер учаскелері, үйлер
мен ғимараттар, өткізгіш тетіктер, машиналар мен жаб-дықтар, өлшеуіш және
реттеуіш аспаптары мен қүралдары, есептеуіш машиналар мен техникалары және
олардың бағдарламалық құралдары, көлік тасымалдау құралдары, аспаптар,
өндірістік және шаруашылық қүрал-саймандары, өнім және жұмыс малдары, көп
жылдық көшеттер, шаруашылықтың ішкі жолы, тағы да басқалар жатады.
Барлық "негізгі құралдар" өздерінің өндіріске қатысуына қарай
өндірістік және өндірістік емес болып екі топқа бөлінеді. Өндірістік
негізгі құралдар деп өндірісте қызмет ететін, яғни өнім өндіру орындарыңда
пайда-ланатын негізгі құралдарды айтады. Оларға: өндіріске арналған үйлер,
ғимараттар, өткізгіш тетіктер, құрылыс машиналары, көлік тасымалдау
құралдары, әр түрлі станоктар, двигательдер, құрал-саймандар, өлшеуіш
аспаптар және тағы басқалары жатады. Өндірістік емес негізгі құралдардың
қатарына шаруашылықтың өндірістен басқа салаларында пайдаланатын негізгі
құралдар жатады. Оларға тұрмыстық үй-жай (коммуналдық) шаруашылығында,
денсаулық сақтау, әлеуметтік қамсыздандыру, білім беру және мәдениет
салаларында пайдаланатын негізгі құралдар және тағы да басқа негізгі
құралдар жатады. Халық шаруашылық салаларына және істейтін қызметтерінің
түрлеріне қарай барлық негізгі құралдар: өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, орман
(тоғай) шаруашылығы, тасымалдау, байланыс, құрылыс, материалдық-техникалық
жабдықтау және сату-өткізу ұйымдары, қоғамдық тамақтандыру, басқару
органдары, әлеуметтік сақтандыру, ғылым және білім беру, ғылыми көмек
көрсету және тағы да басқа салалар бойынша топталады.
"Негізгі құралдарды" халық шаруашылығының салаларына қарай
топтастырған кезде олардың қатысуымен шығарылған өнімдердің, болмаса
орындалған жұмыстар мен қызметтердің шаруашылықтың қай түріне жататындығы
негізге алынады.
Егер кәсіпорындар мен үйымдардағы негізгі құралдардың бәрі тск қана
үйымның негізгі шаруашылығының түріне ғана қызмет істейтін (жасайтын)
болса, оңда бұл ұйымдағы негізгі құралдардың барлығы түгелімен сол кәсіп-
орынның атқаратын қызметі саласыңдағы топқа жатады.
Негізгі құралдар кімнің меншігінде, иелігінде екендігіне қарай
меншіктік, яғни кәсіпорынның өзіне тиісті және уақытша жалға алынған болып
екіге бөлінеді. Кәсіпорын уақытша жалға алған негізгі құралдарды баланс
сыртындағы "Жалға алынған негізгі құралдар" деп аталатын шотта есептейді.
Сонымен қатар пайдалану барысына қарай негізгі құралдар жүмыс
істейтін, жүмыс істемейтін және сақтауда түрған деп үш топқа бөлінеді.
Жүмыс істейтіндерге өндіріс үдерісіндегі, яғни қолданыстағы негізгі
құралдар жатады.
Жүмыс істемейтін негізгі құралдардың қатарына тоқтатылып қойылған,
белгілі себептермен басқа да жаққа әзірге берілмеген басы артық жабдықтар
жатады.
Сақтауда тұрған негізгі құралдардың қатарына келешекте, яғни алдыңғы
уақытта тозып немесе басқа да жағдайларға байланысты істен шығатын негізгі
құралдардың орнына пайдалануға арналған құрал-жабдықтар жатады.
Материалдық активтер сатып алыну мақсатына қарай былай бөлініп
есептеледі:
а) негізгі құралдар;
ә) тауарлық-материалдық қорлар немесе
б) қаржылық инвестициялар.
Кез келген өндіріс өз қызметіне құрал-жабдықтарын тартса ғана жүреді,
ал ол еңбек заттары (шикізат, материалдар, сатып алынған жартылай
фабрикаттар) және еңбек құралдары (машина, станок) болып бөлінеді. Бұл
арада еңбек құралдарының құрамы сыртқы белгісімен емес, олардың өндіріс
процесінде атқаратын роліне қарап анықталады. Мысалға, заводта дайындалған
бу казаны сол.зауыт үшін дайын өнім болып саналады; ал орнату үшін сатып
алған субъект үшін осы қазан еңбек қүралы болып табылады. Осы қазанды
келешекте қайта сатуға алса, онда ол тауар болып табылады.
Негізгі құралдар материаддықөндіріс саласында да, өндірістікемес
(әлеуметгік) салада да ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам) қызмет етеді.
Осы негізгі құрадцарға: жер; үйлер; ғимараттар; көп жылдық екпе
ағаштары; машиналар және қүрал-жабдықтар (соның ішінде автоматты машиналар
және құрал-жабдық); машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары; құрал-сайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар жатады.
Кәсіпорында негізгі құраддардың есебі №6 БЕС сәйкес ұйымдастырылады.
Осы стандарт негізгі құралдың есебін жүргізудің, субъектіге жататын меншік
құқығын, шаруашылық пен оперативтік басқару жүйесін анықтайды.
Инвентарлық объектілер негізгі құралдың есеп бірлігі болып табылады.
Инвентарлық объект күрделі әрі жай болып келеді. Негізгі құралдың есебін
дұрыс ұйымдастырудың басты шарты оны жіктеу болып табылады.
І тарау Негізгі құралдардың сипаттамасы
1.1. Негізгі құралдардың ұғымы және жіктелуі
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құрадцар
өндірістік және ендтрістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс қуралдарына өндіріс процесіне тікелей катысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар т.б.) әсер ету жүзеге
асады немесе өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құраддардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіш і — қор
кайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шақкандағы
өндірілетін заттай немесе акшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі қүрал-жабдықтар — тұтынуға арналған құрал-
жабдыктар. Олар үжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, түрғын-үй коммуналдык
шаруашылық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы
өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі қүралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді.
Меншікті дегеніміз — субъектіге тиесілі және оның балансында көрініс
табатын негізгі құралдар. Белгіленген мерзімге шарт бойынша басқа
субъектіден алынған негізгі құралдар, жалға алынған құралдар болып
саналады. Оларды жалға берушінің балансында есептейді, жалға алушы 001-ші
"Жалға алынған негізгі құралдар" баланстан тыс шотында есептейді. Жалға алу
мерзімі аяқталған соң немесе ол аякталмай тұрып, жалға алушы келісілген
бағамен сатып алуына болады. Оларды 121-ші "Жер", 122-ші "Үйлер мен
ғимараттар", 123 "Меншікжәне құрал-жабдықтар, өткізгіш қондырғылар", 124-ші
"Көлік құралдары", 125-ші "Басқа да негізгі құралдар" шоттарының тиісті
аралық шоттарында есептейді.
Пайдалану сипатына қарай негізгі құралдар жұмыс істеп тұрған, істемей
тұрған (тоқтатылып қойған) және қор ретінде тұрған болып бөлінеді.
Қолданыстағы жұмыс істеп тұрған негізгі құралдар, әрекет етіп тұрғандар
болып саналады. Жұмыс істемей тұрғандар — бұл жұмысы тоқтатылған немесе
басқа жағдайларға байланысты уақытша пайдаланбайтын негізгі құрал-
жабдықтар. Қорда тұрғандар болып жұмыс істеп тұрған құрал-жабдықгарды
жоспарлы түрде олардың запас бөлшектерін ауыстыру үшін тоқгатылған
объектілер есептеледі.
Заттық құрамына қарай негізгі құралдар мүліктік және мүліктік емес
болып бөлінеді. Мүліктікке (затгай) көрінісі бар, яғни санауға және өлшеуге
болатындар (үйлер, ғимараттар, машиналар, жабдықтар) жатады. Мүліктік
еместерге пайдаланылатын жер, орман алқабы, су ресурстары (ғимараттардан
басқа қүрделі каржы салымы, яғни заттық нысаны жоқ шығындар (жер
учаскелерін, егістік үшін пайдаланылатын жерді өндеу, жалға алынған негізгі
құралдарға күрделі қаржы жүмсау, т.б.) жатады.
Әр субъектіде негізгі құралдар пайдалану мақсатына және атқаратын
қызметтеріне қарай мынаңцай түрлерге (топтарға) бөлінеді: жер; үйлер;
ғимаратгар; өткізгіш тетіктер; машиналар және құрал-жабдыктар (соның ішівде
автоматгы машиналар және құрал-жабдық); күш беретін машиналар және
жабдықтар; жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары
және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; есептеу техникасы; басқа
машиналар мен құрал-жабдық; көлік құралдары, құрал-оайман; өндірістік мүлік
және жабдықтар; шаруашылық мүлкі; жұмысшы және өнім беретін мал; көп жылдық
екпе ағаштар; жерді жақсартуға (ғимараттарсыз) шыққан күрделі шығын; басқа
да негізгі құралдар.
Келтірілген негізгі құраддардың әрқайсысының құрамына енетіндер:
жер - субъект меншігіне сатып алған жердің көлемі мен кұны. Жерге
меншік кұқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек. Ондай
актісі берілген болса, онда ондай жер учаскілері мүліктік объекті болып
саналады;
үйлер - халыққа еңбек етуге, тұруға, әлеуметтік-мәдени қызмет
көрсетуге ағдай жасауға және материаддық құндылықтарды сақтауға арналған
әлеуметті-құрылыс объектілері. Әрбір тұрғын үй мүліктік объект болып
табылады;
ғимараттар — еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір
қызметгерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған
инженерлік-құрылыс объектілері (шахта үңғысы, мұнай мұнарасы, бөгет, көпір,
автомобиль жолы). Барлық жағдайлары бар әрбір жеке ғимарат мүліктік объект
болып табылады;
өткізгіш тетіктер (қондырғылар) - электр, жылу немесе механикалық
энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялар,
құбырлар). Электр желілері бойынша, мысалы, электр станциясы бөлу
қондырғыларының желісі немесе генератор клеммаларынан бөлу қондырғыларына
дейін, қабылдау подстанцияларынан және подстанциялардан трансформатор
жайына дейін мүліктік объекті бола алады;
машиналар мен жабдықтар - күш беретін машиналар және жабдықтар;
жұмысшы машиналар және жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және
қондырғылар мен лабораториялык жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа
мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құралдарды,
соған тиісті затгарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментгі қоса алғанда,
мүліктік объекті болып саналады. Негізгі құралдардын бұл тобы бес топтан
турады;
көлік құралдары - адамдар мен жүктерді тасымалдауға арналған қозғалыс
құралдары (автомобиль, темір жол және су көлігінің қозғалмалы құрамы, жегін
көлігі). Әрбір объект өзіне тиісті барлық бейімдегіш құрадцары мен заттарын
коса алғанда мүліктік объект болып табылады;
құрал-сайман - қол еңбегінің механикаландырылған немесе
механикаландырылмаған құралдары немесе метадцарды, ағашты және т.б. өңцеу
үшін машиналарға бекітілген заттар (кесетін, соғатын және нығыздайтын еңбек
құралдары). Басқа мүліктік объектінің құрамына кірмейтін заттар ғана
мүліктік объект болып табылады;
өндірістік мүлік және соған жататын заттар — өндірістік операцияларды
орындау немесе жеңілдету үшін қызмет ететін өндірістік заттар; еңбекті
қорғауға көмеістесетін жабдыктар; сұйық, сусымалы және басқа материалдарды
сақтауға арналған сыйымды заттар; өндірістік арналымы бар басқа да затгар.
Басқа мүліктік объектінің бөлшегі болып табылмайтын және дербес мәні бар
затгарда мүліктік объекті бола алады;
баска да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Негізгі құрал-жабдықтардын бастапқы, ағымды, баланстық, сату, жою, тозу
және қалдық құндары болады.
1.2. Негізгі құралдардың бағалануы.
Негізгі қүралдардың ессбін үйымдастыруда оларды бағалаудың маңызы зор
болып табылады. Нсгізгі қүралдар бастапқы қүнымен, баланстық қүнымен,
ағымдағы қүны-мен, қаддық (жойылу) қүнымен және келісілген қүнымен
бағаланады.
Негізгі қүралдардың бастапқы қүны — ол активті салуға, сатып алуға,
әкеліп жеткізуге, орнатуға кеткен (шыққан) шығыңдардан, соңцай-ақ сатып алу
барысында төленген салық сомаларынан, қүрылысты салу кезінде алынған несие
үшін төленетін пайыз (процент) сомалары мен бүл қүрадцы белгілі мақсатқа
пайдалану үшін жүмыс жағ-дайына келтірумен тікелей байланЫсты кез келген
шығын-дардың жиынтығынан түрады (қүралады). Негізгі қүрал-дарды тасымаддау
кезінде болған ақауларды жөңцеуге кеткен және басқа да қажет болып
саналатын шығындар активтің бастапқы қүнына кіргізілмей, ол ағымдағы ке-
зеңнің шығыны ретінде есепке алынады. Негізгі қүралдың әр түрі бойынша оның
бастапқы қүнына мынадай шығыңдар кіргізіледі:
а) жер учаскесінщ бастапқы кунына:
Жерді сатып алу бағасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі агенттікхе
төленген комиссиялық сыйақылар, сатып алу-сату жөнінде келісімшартгы
ресімдеу үшін заңгердің қыз-метіне төлснетін төлем және ол үшін төленетін
салықтар мен алымдар, жерді тиісті мақсатқа пайдалануға әзірлеуге кеткен
шығындар (үйді бүзғаннан алынған материалдарды сатудан түскен түсімді
(табысты) альш тастағанда қалған ескі үйді бүзуға байланысты шығындар,
жерді тазалау, тегістеу, тагы басқа) енгізіледі (кіргізіледі).
ә) қурал-жабдықтардың бастапқы кунына: Қүрал-жабдықты сатып алу
бағасы, оны тасымалдауға, әкелуге, тиеп-түсіруге кеткен шығындар оның
ішінде та-сымадцау кезінде сақтандыру, монтаждау, қүрал-жабдық-тардың
пайдалануға жарамдылығын тексеру мақсатында кеткен шығындар тағы да
басқалар енгі-чілепі (қіргізіледі).
Мысалы: кәсшорын жер учаскесін және сол жерде орналасқан үй мен қоса
500000 (бес жүз мың) теңгеге сатып адды делік. Бүл жерде орналасқан үй
бүзылуға тиіс. Кәсіпорынның оларды сатып алу барысында төленген шығыңдары
25000 (жиырма-бес мың) теңге (салық сомасы, қозғалмайтын мүлік жөніндегі
агенттік пен шарт жасауға қатысқан заңгердің қызметінің төлемдері сомасы).
Үйді бүзуға кеткен шығын 40000 (қырық мың) теңге. Бүзғаннан алынған
материалдарды сатудан түскен табыс 20000 (жиырма мың) теңге. Жерді тазалау
мен тегістеугс кеткен шығын 15000 (он бес мың) теңге. Осы мәліметтерді қоры-
тындылайтын болсақ, сатып алынған жердің бастапқы қүны 560000 (бес жүз*
алпыс мың) теңгені қүрайды (500000+25000+40000-20000+15000=560 000 теңге).
Кәсіп-орындар мен үйымдарда негізгі қүралдың бастапқы қүны былайша
анықталады:
үлес қосушылар мен қүралтайшылар негізгі қүралды жарғылық қорға өзінің
үлесгретінде салса, онда олардың қүны қүрылтайшылармен арадағы келісім
бойынша;
үйымдар негізгі қүралдарды өзі дайындап, яғни жасап шығарғанда немесе сатып
алған кезде шыққан шығындардың нақты сомасы бойынша;
үйымдар негізгі қүрадцарды басқа занды түлғалардан немесе жеке
адамдардан тегін алған кезде қабылдау-өткізу актісінің мәліметтері
бойынша немесе эксперттік (сараптамалау) жолымен.
Негізгі қүраддардың ағымдағы қүны — бүл кәсіпорынның белгілі бір
уақыттағы (мерзімдегі), яғни бүгінгі күнгі негізгі қүралының нарықтың
бағасы болып табылады.
Негізгі қүралдардың баланстық қүны — бүл кәсіпорынның бухгалтерлік
есебінде немесе қаржылық есеп беру ақпараттарында көрсетілген негізгі
қүралдардың бастапқы қүнынан жинақталған тозу сомасын алып тастағандағы
қүны болып табылады.
Негізгі қүралдардың қалдық (жойылу) қүны - негізгі қүралдың пайдалану
мерзімі аяқталғаннан кейін оны бүзу, жоюдан алынған іске жарамды
бөлшектерінің (материал, металл сынығы, отын тағы да басқа пайдалануға
болатындарының) қүнынан объектіні есептен шығаруға байланысты жүмсалатын
келешектегі (алдағы уақыттағы) шығындарды алып тастау арқылы анықталады.
Негізгі қүраддардың келісілген қүны — бүл кез келген екі жақтың, яғни
негізгі қүралдарды сатушы мен алушының арасындағы келісілген қүн болып
табылады.
Бухгалтерлік шоттарда есептелген негізгі қүралдардың бастапқы қүндары
тек мына жағдайларда ғана өзгертіледі:
а) негізгі қүралдардың пайдалы қызмет атқаратын мерзімін үзартатындай
немесе қысқартатындай оның жалпы жағдайына әсер ететіндей қосымша күрделі
қаржы жүмсалғанда (кеңейткенде, жаңартқанда тағы да басқа) немесе ішінара
бүзғанда, жойғанда және бөлшектегенде;
ә) Қазақстан Республикасы Үкіметтің шешімдері бойынша негізгі
қүралдарды қайта бағалағанда.
ІІ тарау Негізгі құралдардың есебін ұйымдастыру
2.1. Негізгі құралдардың қозғалыс есебі
Кәсіпорындар өздерінің пайдалануындағы, яғни мен-шігіндегі негізгі
қүралдарын есептен басқа заңцы немесе жске түлғаларға тегін бергенде,
сатқанда, үрланғанда, жоғалғанда, табиғи апат, зілзала жағдайында бүлініп
жоғал-ғанда шығарады. Сонымен қатар өздерінің меншігіндегі негізгі
қүралдарын басқаларға айырбастағанда немесе үзақ мсрзімге жалға берген
кезде де кәсіпорындар өздсрінің балансыннан нсгізгі қүралдарды есептен
шығара алады. Кәсіпорындарда негізгі қүралдардың іскс жарамсыздығын, оларды
бастапқы қалпына келтіру үшін жүргізілетін күр-делі жөндеудің тиімсіздігін
немесе мүмкін еместігін анық-тау үшін, соңцай-ақ негізгі қүралдарды есептен
шығаруға қажетті қүжаттарды толтыру үшін үйым басшысының бүйрығымен түрақты
комиссия қүрылады. Бүл комис-сияның қүрамында мынадай қызметкерлер болуы
тиіс:
кәсіпорынның басшысы немесе оның орынбасары (комиссияның төрағасы
ретінде);
– бас бухгалтер немесе бухгалтерияның басқа қыз меткері;
– негізгі қүралдың сақталуына жауапты адам;
– негізгі қүрал қызмет ететін бөлім немесе цех
басшысы;
– мемлекеттік көлік инспекциясы өкілі (егер келік қүралын
есептен шығаратын жағдайда);
- тағы да басқа жүмысшы-қызметкерлер болуы мүмкін.
Бүл жоғарыда аталған адамдардың қүрамында қүрылған комиссия үйымда
мынадай жүмыс мен міндетті атқарады:
- Есептен шығарылатын негізгі қүралдарды толық тексеріп,
сонымен қатар оның техникалық қүжаттары мсн төлқүжаттарында көрсетілген
бухгалтерлік ессптің деректерімен танысу арқылы объектіні қалпына келтіруге
болатындығын немесе болмайтындығын, яғни ол негізгі қүралдардың
алдағы уақытта пайдалануға жарайтындығын немесе жарамайтындығын анықтайды.
Объектіні есептен шығарудың нақтылы себебін анықтайды (сапалық
тозғандығы, табиғи тозғандығы, апат болғандығына байланысты, дүрыс
пайдаланбағандықтан, үрланғандықтан немесе жоғалғандықтан, қайта
қүруға байланысты, табиғи апаттар жағдайынан, тағы да басқа
жағдайлардан).
Негізгі қүралдар белгіленген уақыттан бүрын, яғни тиісті бёлгіленген
пайдалану мсрзімінен бүрын істен (есептен) шығарылатын жағдайда оның
себебін анықтайды. Олардың істен шығарылуына кінәлі түлғаны (адамдарды)
заңдарға сәйкес тиісті жауапқа тарту керектігі
жөнінде үсыныс жасайды.
Есептен шығарылатын негізгі қүралдардың іске жа райтын бөлшектерін,
детальдарын, материаддарын анықтап, олардың бағасын белгілейді.
Ессптен шығарылатын негізгі қүралдардың іске жарайтын
бөлшектерінің, материалдарының, сонымен қатар олардың ішінде қымбат және
түсті металдардың дер кезінде жинап алынуын, олардың саны мен
салмағын дүрыс анықтап, тиісті орыңдарға (қоймаларға) тапсырылуын
қадағалап отырады.
Кәсіпорындарда негізгі қүрадцарды есептен шығару үшін үлгілі түрі НҚ-3
"Негізгі қүралдарды есептен шығару актісі" немесе үлгілі түрі НҚ-4 "Көлік
қүралдарын есептен шығару актісінің" тиістілері толтырылады.
Бұл жоғарыда айтылған актілерде негізгі қүралдарды сипаттайтын мынадай
деректер көрсетіледі:
объектінің салынып біткен (өндірістен шығарыл-
ған) уақыты (күні, айы, жылы);
үйымға келіп түскен, кіріске алынған уақыты
(күні, айы, жылы);
пайдалануға берілген уақыты (күні, айы, жылы);
объектінің бастапқы қүны (қалпына келтіру қүны);
бухгалтерлік ссептің деректері бойынша есептелген тозу сомасы;
жондсулердің жүргізілген уақыты (күні, айы, жылы);
көлік қүралын ссептен шығарарда, сонымен қатар көліктің жүрген жолы (км)
кәрсетіледі;негізгі қүралдардың істен шығарылу себебі және
оның материалдарының, бөлшектерінің сипаттамасы көрсетіледі;
аварияға байланысты есептен шығарылған негізгі қүралдарға жасалған актіге,
болған аварияға жасалған актінің кошірмесі тіркеледі;
сондай-ақ осы негізгі қүрадцардың істен шығуына жауапты адамдарға
қолданылатын шараларды актіге жазады.
Комиссия жүмысының нәтижесінде жасалған негізгі қүралдарды есептен
шығару актісін кәсіпорынның бас-шысы бекітеді. Акт екі (2) дана етіліп
толтырылады. Акті-нің бірінші данасы негізгі қүралдарды есептен шығару үшін
үйымның бухгалтериясына табыс етіледі, ал актінің екінші данасы негізгі
қүралдарға жауапты адамға беріліп, негізгі қүралдарды бүзғаннан алынатын
іске жарайтын бәлшектерді, детальдарды, металл сынықтарын тағы да
басқаларды қоймаға тапсыру үшін негіздеме болады. Не-гізгі қүралдарды
есептен шығару актісі бекітілгенге дейін негізгі қүралдарды бүзуға,
бөлшектеуге рүқсат етілмейді. Негізгі қүралдарды бүзғаннан, есептен
шығарудан алынған іске жарайтын болшектер комиссияның бағалаған бағасы
бойынша бухгалтерлік есепке алынады.
Кәсіпорынның негізгі қүраддарды сатқаннан немесе бүзғаннан алған
материадцары мен алынған сомаларынан негізгі қүралдарды сату және бүзуға
байланысты шығын-дарды алып тастағандағы қалған қалдығы үйымның өзінде
қалады. Үйымдарда есептен шығарылған негізгі қүрал-дардың қүны "Негізгі
қүралдарды сату бойынша шығын-дар" шотының дебитіне, "Негізгі қүралдар" деп
аталатын шоттың тиістілерінің кредитіне жазылады. Ал негізгі қү-ралдардың
есептен шығарылған күнге дейінгі жинақталған (есептелген) тозу сомасына
"Негізгі қүралдардың тозуы" деп аталатын шоттың тиістілері дебиттелініп,
"Негізгі қү-ралдар" деп аталатын шоттың тиістісі кредитгелінеді.
Есептен шығарылған негізгі қүрадцардан алынған іске жарайтын
материалдар мен басқа бөлшектсрдің қүны: "Материалдар" деп аталатын шоттың
тиістілерінің деби-тіне, "Негізгі қүралдарды сатудан алынатын табыс" шоты-
ның кредитіне жазылады.
Кәсіпорыңдарда негізгі қүралдарды сатқаннан алына-тын табыс
"Дебиторлық борыштар мен басқа да акгивтер" және "Ақшалар" деп аталатын
бөлім шоттарының тиіс-тілсрінің дебитінс, "Негізгі қүралдарды сатудан
алынатын табыс" деп аталатын шотының кредитіне жазылады. Не-гізгі
қүралдарды есептен шығару операциясының соңында одан алынған кірістер мен
шыққан шығыстар "Жиынтық кіріс (шығын)" шотына апарылады.
Басқа заңцы немесе жеке түлғаларға тегін берілетін негізгі қүралдарға
үлгілі түрі НҚ-1 "Қабылдау-табыс ету (ақысыз) актісі екі дана етіліп
толтырылады. Оның біреуі негізгі қүралдарды берушіде қалдырылып, ал екінші
дана-сы негізгі қүралдарды алушыға табыс етіледі. Осы актінің негізінде
басқа жске немесе занды түлғаларға берілген негізгі қүралдардың түгендсу
(инвентарлық) карточкасына тиісті мәліметтер толтырылып, ол карточка
актімен бірге негізгі қүралдарды алушыға беріледі. Негізгі қүралдың жә-не
оның түгендеу карточкасының басқа жеке немесе занды түлғаға берілуі жайлы
негізгі қүралдардың жүмыс істеп түрған жері бойынша жасалған инвентарлық
карточ-каларының тізіміне тиісті мәліметтер жазылады.
Негізгі қүралдарды беруші үйым оны тегін алушыға берілген негізгі
қүралдардың бастапқы қүны мен тозу сомасын көрсетіп, хат (авизо) жолдауы
керек. Бүл хат, яғни авизо 4 (төрт) дана етіліп толтырылады. Негізгі қү-
ралдарды алған жеке немесе заңцы түлғаның бухгал-териясы негізгі қүралды
алғандығын білдіріп, авизоның екі данасына қол қойып және оларға мөр басып,
негізгі қүралды берушіге қайтарып береді.
Сонымсн басқа заңцы немесе жеке түлғаларға тегін берілген негізгі
қүрадцар баланстан Қабылдау-табыс ету акгісімен оны алушының дәлелдейтін
хатына (авизиоға) негізделіп шығарылады.
Кәсіпорындарда негізгі қүралдарды басқаларға тегін беруге жазылатын
бухгалтерлік жазу негізгі қүралдарды басқадай жолмсн есептен шығаруға
жазылатын жазулармен бірдей жазылады.
2.2. Негізгі қүралдардың тозуы және оларға амортизациялық аударым
мөлшерін есептеу.
Негізгі қүраддар өндіріс үдерісінде бірте-бірте тоза бастайды, яғни
өзінің бастапқы сапасын жоғалтады. Олар белгілі бір уақыт еткеннен кейін
пайдалануға жарамай қалады да, бүл қүралдардың орнына жаңа негізгі қүралдар
сатып алуға тура келеді.
Негізгі қүралдардың тозуын "табиги" және "сапалық" тозу деп екіге
бәледі. Негізгі қүраддардың табиғи тозуы олардың материалдық жағынан тозуы
болып табылады, яғни жүмыс істеу үдерісіңде машиналар мен қүралдардың жекс
белшектерінің қажалып мүжілуі, үйлср мен ғима-раттардың тозығы жетіп
қүлайтындай дәрежеге жетуі. Негізгі қүралдардың табиғи тозуы олардың көп
уақыт бойы пайдаланылғандығына ғана байланысты емес, оған сонымен қатар
басқа да табиғи жағдайлар әсер еткендігіне байланысты. Яғни негізгі
қүралдардың табиғи тозуы (физикалық тозуы) олардың үзақ уақыт пайдаланылуы
және оларға басқа да факторлардың әсер етуі нәтижесінен болып табылады.
Негізгі қүралдардың сапалық тозуы олардың толық табиғи тозуы жетпей-ақ
қүнсызданып, өндірістің даму үдерісінен кейін қалуы, яғни активтердің ғылым
мен техниканың дамуының бүгінгі күнгі талаптарына сәйкес келмейтін жағдайда
болуынан пайда болады (туындайды).
Осы жоғарьща айтылғандарды қорьіта келе, негізгі қүралдың тозуы
дегеніміз, олардың табиғи және сапалық сипарттарын жоғалтуы деп те айтуға
болады.
Негізгі қүралдардың сапалық тозуының бірінші себебі — өндіріс
салаларында ғылыми-техникалық прогреске байланысты еңбек онімділігінің өсуі
болып табылады. Еңбек өнімділігі өскен сайын белгілі бір дайын бүйымды,
қүрал-жабдықты, тағы да басқаларды өндіруге кететін қажетті уақыт азаяды
да, оның қүны соғүрылым тәмен-дейді (арзандайды). Осыған сәйкес еңбек
өнімділігінің өсуіне байланысты жаңа қүрал-жабдықтардың машина-лардың, яғни
негізгі қүралдардың бағасы бүрын сатып алынған осындай негізгі қүралдардың
бағасына қарағанда арзан болады. Мүндай жағдай үйымдарға қымбат және
тозыңқыраған (пайдаланған) машиналар мен көліктерінің, қүрал-саймандарының
тағы да басқа негізгі қүралдардың орнына жаңа әрі сапасы жоғары негізгі
қүралдарды сатып алуды тиімді стеді.
. Негізгі қүралдардың сапалық тозуының екінші себебі ғылыми-техниканың
өркендеуіне байланысты жаңадан толық жетілген, енімділігі жоғары әрі тиімді
негізгі қү-радцардың пайда болуына байланысты. Кәсіпорындарда өнімділігі
төмен негізгі қүралдардың орнына, техникалық жағынан жетіддірілген
тиімділігі жоғары негізгі қүрал-дарды пайдалану әр уақытта тиімді болып
табылады. Сондықтан да өнімділігі жоғары машиналар мен қүрал-дардың пайда
болуы және олардың бағасының арзандауы бүрынғы пайдаланылып келген негізгі
қүрадцардың сапа-лық (моральдық) тозуына әкеліп соқтырады. Барлық үйымдар
қандай меншікте болса да (мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, тағы
басқалары) өздерінің негізгі қүралдарының тозу дәрежесін анықтап және оны
есептеп отырады. Ескертетін жағдай негізгі қүралдардың ішінде мына төменде
аталған активтерге тозу дәрежесі анық-талмайды және де оларға амортизация
есептелмейді:
жерге;
кітапхана қорларына;
фильм қорларына;
архитектуралық және өнер ескерткіштеріне;
өнімді малдарға;
мүражайлық қүндылықтарға (заттарға).
Сонымен қатар амортазациялық аударым мынадай
жағдайларда есептелмейді:
Қайта қүру, жаңарту (реконструкция) және техни-калық қайта қорландыру
(перевооружения) жүмыс-тары жүргізіліп жатқан уақытта;
- негізгі қүралды уақытша тоқтатып қойған мерзімде.
Негізгі қүралдар (үйлер мен ғимараттар, машиналар, көліктер, тағы
басқалары) өндіріс үдерісінде пайдала-нылған кезде өздерінің бірте-бірте
тозуына байланысты қүндарын өздерінің көмегімен өндіріліп шығарылатын,
жаңадан жасалған енімдерге біртіндеп ауыстырып оты-рады. Бүл үдеріс
"амортизация" деп аталады. Амортизация сөзі латын тілінен аударғанда "отеу"
деген мағынаны білдіреді. Амортизация белгіленген бір мөлшерде өнімнің
өзіндік қүнына қосылып отырады. Ал мүны амортиза-циялық аударым деп атайды.
Амортизациялық аударым әрбір өнімнің өзіндік қүнына кіріп, ал өнім сатылған
кезде қайтарып отырады, яғни негізгі қүралдардың тозуына байланысты қүнының
кемуі амортизациялық аударым жасау арқылы қайтарылады.
Амортизациялық аударым мәлшері дегеніміз негізгі қүралдардың бастапқы
қүнынан белгіленген пайызбен (процентпен) есептеліп шығарылған бір жылдық
амор-тизациялық аударым сомасы.
Үйымдарда негізгі қүралдағы ай бойы есептелген амортизациялық аударым
сомасы ай сайын өндірілген өнімнің, атқарылған жүмыстар мен керсетілген
қызмет-тердің өзіндік қүныйа қосылып отырады.
Кәсіпорындарға жаңадан келіп түскен, кіріске алынған негізгі
қүралдарға амортазациялық аударым келесі айдың басынын (бірінен) бастап
'есептеледі. Ал үйымның балан-сынан есептен шығарылған негізгі қүралдарға
келесі айдың басынан (бірінен) бастап амортизациялық аударым есептеу
тоқтатылады.
Негізгі қүралдарға амортизациялық аударым есептсу мына әдістер бойынша
жүргізіледі:
Қүңцы бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі.
Қүнды орындалған жүмыстың, өндірілген өнімнің көлеміне тепе-тең мөлшерде
есептен шығару әдісі (өндірістік әдіс).
Жылдамдатып есептен шығару әдістері:
а) қалдық қүнының кему (қаддықты азайту) әдісі; ә) сандардың жиынтығы
бойынша қүнын есептен шығару (коммулятивтік әдіс) әдісі.
Амортизациялық аударым есептеудің тандап алынған әдісі кәсіпорынның
есеп саясатында көрсетіліп, бір есеп беру кезеңінен екінші есеп беру
кезеңіне дейін дәйектілі түрде қодцанады. Егер негізгі қүралдарға
амортизациялық аударым есептеудің әдісі өзгертілген жағдайда осы өзгеріс-
тің қандай себептерден болғаны айтылып көрсетілуі тиіс.
Құнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі
Қүнды бірқалыпты (тура жолды) есептен шығару әдісі бойынша объектінің
амортизацияланатын қүны негізгі қүралдардың жүмыс істейтін мерзімінің
ішінде шаруашы-лық субъекгісінің шығындарына бір қалыпты қосылып отырады.
Бүл әдіс бойынша амортизациялық аударым молшері тек қана объектінің жүмыс
істеу мерзімінің үзақтығына байланысты деген болжамға негізделген. Бүл әдіс
бойынша әр есепті жыдца нсгізгі қүраддарға есеп-телетін амортизациялық
аударым сомасы осы негізгі қү-радцарының барлық пайдалану мерзімінде
амортизация-ланатын сомасын, яғни бастапқы қүн мен қадцық қүны-ның
айырмасын объектінің пайдалану кезеңіндегі есеп беретін жылдардың санына
бөлу арқылы есептеліп шы-ғарылады. Бүл әдіс бойынша, яғни қүнды бірқалыпты
есептен шығару әдісі қолданылғанда негізгі қүраддарға есептелетін
амортизациялық аударым сомалары жыл сайын түрақты мөлшерде жүргізіледі.
Құнды орындалган жұмыстыц көлеміне тепе-тец ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz