Есептік өлшеуіштер. бухгалтерлік есеп түрлері
Шаруашылык есептің қамтитын объектілері сандық көрсеткіштер арқылы өлшенеді. Оларды алу үшін есепте заттай, еңбек жэне ақшалай өлшеуіштер қолданылады.
Заттай өлшеуіштегі есеп объектілерін бейнелеу үшін масса, көлем, ұзындық бірліктері мен (килограмм, литр,метр) түрлері, сұрыптары. мөлшері және т.с.с. шамалар қолданылады.
Еңбек өлшеуіштегі жұмыс уақыты бірлігімен (күндер. сағаттар, минуттар) еңбекке жұмсалған уақытты аныктауға мүмкіндік береді. Еңбек өлшеуіштерінің көмегімен заттай өлшеуіштер үлестіріліп, өнімділік мөлшері белгіленеді, енбек өнімділігі, жұмыс уақыты мен жалақы қорын пайдалану анықталады.
Ақшалай өлшеуіштер (теңге, тиын ) шаруашылық құралдарын. олардың пайда болу көздерін, бірдей ақшалай бағалау арқылы іс-әрекеттін процестері мен нәтижелерін жинақтап қорыту ушін қолданылады.
Есептік өлшеуіштердің барлық үш түрін өзара байланыстырьш есепте қолдану тек кәсіпорын, сала бойынша емес, бүкіл Республика аукымында да корытындыланған көрсеткіштер алуға мүмкіндік береді.
Есеп түрлері
Шаруашылык есептің біртүтас жүйесіне оперативті, статистикалық жэне бухгалтерлік есептер кіреді.
Оперативті есеп - кэсіпорынның іс-эрекетін күнделікті бакылауға мүмкіндік береді. белгілі бір шаруашылык операциялардың жекелеген деректерін сол болған сәтінде, тікелей орнында өндіріс барысы (жұмысқа шығу, шықпау есебі, автокөлік, оның жүру есебі) туралы жүйелі акпарат алу мақсатымен тіркеу жүйесі больп табылады.
Заттай өлшеуіштегі есеп объектілерін бейнелеу үшін масса, көлем, ұзындық бірліктері мен (килограмм, литр,метр) түрлері, сұрыптары. мөлшері және т.с.с. шамалар қолданылады.
Еңбек өлшеуіштегі жұмыс уақыты бірлігімен (күндер. сағаттар, минуттар) еңбекке жұмсалған уақытты аныктауға мүмкіндік береді. Еңбек өлшеуіштерінің көмегімен заттай өлшеуіштер үлестіріліп, өнімділік мөлшері белгіленеді, енбек өнімділігі, жұмыс уақыты мен жалақы қорын пайдалану анықталады.
Ақшалай өлшеуіштер (теңге, тиын ) шаруашылық құралдарын. олардың пайда болу көздерін, бірдей ақшалай бағалау арқылы іс-әрекеттін процестері мен нәтижелерін жинақтап қорыту ушін қолданылады.
Есептік өлшеуіштердің барлық үш түрін өзара байланыстырьш есепте қолдану тек кәсіпорын, сала бойынша емес, бүкіл Республика аукымында да корытындыланған көрсеткіштер алуға мүмкіндік береді.
Есеп түрлері
Шаруашылык есептің біртүтас жүйесіне оперативті, статистикалық жэне бухгалтерлік есептер кіреді.
Оперативті есеп - кэсіпорынның іс-эрекетін күнделікті бакылауға мүмкіндік береді. белгілі бір шаруашылык операциялардың жекелеген деректерін сол болған сәтінде, тікелей орнында өндіріс барысы (жұмысқа шығу, шықпау есебі, автокөлік, оның жүру есебі) туралы жүйелі акпарат алу мақсатымен тіркеу жүйесі больп табылады.
Есептік өлшеуіштер. Бухгалтерлік есеп түрлері
Шаруашылык есептің қамтитын объектілері сандық көрсеткіштер арқылы
өлшенеді. Оларды алу үшін есепте заттай, еңбек жэне ақшалай өлшеуіштер
қолданылады.
Заттай өлшеуіштегі есеп объектілерін бейнелеу үшін масса, көлем, ұзындық
бірліктері мен (килограмм, литр,метр) түрлері, сұрыптары. мөлшері және
т.с.с. шамалар қолданылады.
Еңбек өлшеуіштегі жұмыс уақыты бірлігімен (күндер. сағаттар, минуттар)
еңбекке жұмсалған уақытты аныктауға мүмкіндік береді. Еңбек өлшеуіштерінің
көмегімен заттай өлшеуіштер үлестіріліп, өнімділік мөлшері белгіленеді,
енбек өнімділігі, жұмыс уақыты мен жалақы қорын пайдалану анықталады.
Ақшалай өлшеуіштер (теңге, тиын ) шаруашылық құралдарын. олардың пайда болу
көздерін, бірдей ақшалай бағалау арқылы іс-әрекеттін процестері мен
нәтижелерін жинақтап қорыту ушін қолданылады.
Есептік өлшеуіштердің барлық үш түрін өзара байланыстырьш есепте қолдану
тек кәсіпорын, сала бойынша емес, бүкіл Республика аукымында да
корытындыланған көрсеткіштер алуға мүмкіндік береді.
Есеп түрлері
Шаруашылык есептің біртүтас жүйесіне оперативті, статистикалық жэне
бухгалтерлік есептер кіреді.
Оперативті есеп - кэсіпорынның іс-эрекетін күнделікті бакылауға мүмкіндік
береді. белгілі бір шаруашылык операциялардың жекелеген деректерін сол
болған сәтінде, тікелей орнында өндіріс барысы (жұмысқа шығу, шықпау есебі,
автокөлік, оның жүру есебі) туралы жүйелі акпарат алу мақсатымен тіркеу
жүйесі больп табылады.
Оперативті есептің негізгі талабы - мәліметтерді алудың шапшаңдығы. Есепті
бухгалтерлер, диспечерлер. бакылаушылар және тағы басқа қызметкерлер
жүргізеді.
Статистикалық есеп - экономиканың әртүрлі салаларында жалпылама-көпшілік
сипаты бар қүбылыстарды, жалпы коғамдық қүбылыстарды олардьщ салалық
жағынан ажырамас байланыстағы сандык жағын зерттейді. Статистика
оперативтік және бухгалтерлік есептін мәліметтерін пайдаланады.
Бухгалтерлік есеп – кәсіпорынның шаруашылык кызметін үздіксіз құжаттық
байқау мен оны бакылау жүйесі болып табылады. Бүл Қазакстан Республикасының
бухгалтерлік жэне каржылык есеп беру туралы заңдарымен. бухгалтерлік есеп
стандарттарымен, сондай-ак үйымнын есеп саясаты мен (Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есеп беру туралы Заңның 6-бабы) реттелетін кәсіпкерлер,
ұйымдардың операциялар жайлы ақпаратты жинау, тіркеу және жинақтап қорыту
жүйесі.
Есеп қатаң түрде, әр жазба тек арнайы рәсімделген құжат негізінде ғана
жургізіледі, бұл бухгалтерлік есептің бақылаушылык мәнін, оның күмәнсіз
сенімділігін, шыншылдығын және тағы баскаларын арттырады.
Салықтық есеп - бухгалтерлік есептің салык заңдарының талаптарына сәйкес
түзетілген мәліметтерін пайдаланады.
1. Бухгалтерлік есептің мәні
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынньщ қызметін бейнелейді. Субъектінің меншігі,
шаруашылық құралдарының және оның өндіріс процесіндегі көздерінің қозғалысы
бухгалтерлік есептің мэні болып табылады. Жекелеген қүрамдас бөліктері
бухгалтерлік есептің объектілері деп аталады. Бухгалтерлік есептің
объектілеріне мына процестер жатады:
• қамтамасыз ету (дайындау) кәсіпорын алған шикізат, материалдар,
отын және баска материалдық қорлар, сонымен катар мұндайда
жабдықтаушылармен, транспорттық ұйымдармен арада туындаған қарым-
катынастар бухгалтерлік есептін объектілері болып саналады;
• өндірістік мұнда өнім дайындауда пайдаланылатын өндіріс
қүралдары, оларға байланысты шығындар бухгалтерлік есеп
объектілері болады. Объектілер бухгалтерлік есепте жалақы,
амортизация есептеу, еңбек құралдарын есептен шығару мен өнімнің
өзіндік кұнын анықтау жолдарымен бейнеленуі;
• өткізу мұнда сатуға арналған өндіріс өнімдері; өткізу жөніндегі
шығындар(буып-түю,орау,іріктеу,тасы малдау);субъектінін сатылған
тауар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін алған ақшалай
түсімі есептелінеді.
Қолда бар құралдарды ұтымды пайдалану, олардын сақталуын бақылауды дұрыс
ұйымдастыру жіктеу қажеттілігіне байланысты болады.
Кәсіпорынның шаруашылык кұралдары кұрамы (түрлері), орналасуы,пайда болу
кезі мен көзделген мақсаты бойынаша жіктеледі.
Өндірісте бар, айналымдағы және өндірістік емес саладағы құралдар былайша
бөлінеді:
Негізгі кұралдар - өндіріс процестерін жүргізу үшін қажетті жағдайлар
жасайтын (құнына қарамастан) еңбек құралдары олар ұзақ уақыт бойы сыртқы
түрі мен формасын сақтап, өндіріс барысына (бір жылдан астам) қатысады.
Өндіріс барысында олар бірте-бірте тозады,жөндеуді немесе толығымеп
ауыстыруды талап етеді. Сондыктан негізгі құралдар қнының бөлігін дайын
өнімнің өзіндік құына ай сайынғы ұсталу, тозу дәрежесіне қарай құнын бірте-
бірте темендету (амортизация) жолымен косылады.
Материалдық емес активтер - бұлар әкімшілік мақсатпен және басқа
субъектілерге жалға берілуге, өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам)
қолдануға немесе тауарларды өткізуге (жұмыс, қызмет) арналған, заттық мәні
жоқ.,ақшалай емес активтер. Бұларға фирманын бағасы, фирмалық марка,
патент, лицензия. авторлық құқық, сондай-ак рецептура. технологиялык
регламент, ноу-хау құндары жатады.
¥зак мерзімді қаржылық салымдар - субъектінің басқа субъектілердің жарғы
капиталына сол субъектілерге үлестік қатысудан алатын кірістер және
дивиденд немесе процент түрінде косымша экономикалық пайда алу мақсатымен
қаржы салуы.
Айналымдық қаржы қаражаттың бір ғана айналымына катысады жэне өзінің құнын
өндірілген өнімге бірден және толығымен қосады.Олар айналымдык өндіріс
құралдары мен айналған қаржыдан тұрады.
Айналымдық өндірістік құралдарға өндіріс процесіне тікелей қатысатыш
(шикізат, материалдар, отын, жартылай өнімдер, бітпеген өндіріс) жатады.
Айналатын процеске кызмет ететін қүралдар айналу құралдары (банктегі
шоттағы, субъектінің кассасындағы ақшалай қаржы, құнды қағаздар, әртүрлі
дебиторлық борыштар сомасы) деп аталады.
Дебиторлық борыш субъектінің басқа субъектілерде уакытша тұрған немесе
белгілі бір мерзім өткен соң қайтарылуға жататын кұрамдары болып саналады.
Дебиторлық борыш ұзақ мерзімді (бір жыллдан астам) және қыска мерзімдік
(бір жылға дейін) болады.
Пайда болу көздері мен мақсатты кездері бойынша шаруашылық құралдарын
топтастыру негізіне оларды сол кәсіпорынға бекіту белгісі ретінде салынған.
Мұндағы:
1- қарыздар (қысқа және ұзақ мерзімді)
2- жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар
3- бюджет пен салықтар бойынша есеп айырысулар
4- жинақтаушы зейнетақы қорларымен есеп айырысулар
5- жинақтаушы зейнетақы қорларынсыз есеп айырысулар
6- қызметкерлермен еңбек ақы және басқа да кредиторлармен есеп айырысулар
Меншікті капитал кәсіпорын қызмет еткен ұзақ уакыт бойы пайдаланатыны
(жарғы капиталы, резервтік капитал, бөлінбеген табыс).
Жарғылық капитал - құрылтайшылардың (қатысушылардың) шаруашылық жүргізуші
субъектіге оны ұйымдастырған кезде бөлген сомасы және жарғыда көрсетіледі.
Оның мөлшері тұракты жэне өзгермей қалады. Жарғы капиталының көбеюі немесе
азаюы тек қана құрылтайшы құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
құрылтай-шылардың (қатысушылардын) шешімі бойынша жүзеге асады.
Резервтік капитал - пайдадан ақша аудару есебінен пайда болатын меншікті
қаражат бөлігі, шаруашылык іс-әрекетке кететін тығынды жабу, жарғы
капиталын толтыру, дивиденттер мен субъектінің басқа шығындарын өтеу үшін
колданылады.
Бөлінбегеи табыс (жабылмаған шығын) - барлық шығыстар мен салық төленгеннен
кейінгі шығарылатын кірістің қалған сомасы.
Қарыздық қаражат айналымдық қаржыға косымша кажеттілікті, соның ішінде
шикізаттың, материалдардың, отынның және т.б. маусымдық қорларын жасауды
жабады. Олар кәсіпорынға уақытша пайдалануға беріледі және белгілі бір
мерзімнен соң қайтарылуға тиісті.
2. Бухгалтерлік баланс, оның формасы мен мазмұны.
3. Бухгалтерлік есеп тәсілі және оның элементтері
Бухгалтерлік есеп тәсілі
Бухгалтерлік есеп тәсілі деп - әдіс, амалдардың жиынтығы түсіндіріледі,
олардың көмегімен байкау, есепке алынатын мәліметтерді жете білу мен
зертгеу жүргізіледі. Бухгалтерлік есеп тәсілінің элементтері:
1.Құжаттама - шаруашылық операцияларының бастапкы тіркеу әдісі
мен бухгалтерлік жазбалардың (есепетің басы) дұрыстығын негіздеу.
Бухгалтерлік есептегі бірде бір жазба оны тиісті ресімдеусіз жасалмайды.
Құжат - бұл белгіленген тәртіппен
ресімделген шаруашылык операциясының жасағаны туралы ақпаратты жазып
қойылған түрде сақтайтын материалдык сақтаушы.
2.Түгендеу - мүліктін іс жүзінде бар екендігі бухгалтерлік есептін
мәліметтеріне
сәйкестігін тексеру әдісі. Түгендеудің мақсаты - құралдын сақталуын
кейіннен бақылау
үшін істің нақты жағдайын айкындау, нақты есептік көрсеткіштерді камтамасыз
ету.
3.Бағалау - белгілі бір уакыт сәтіндегі кәсіпорын мүлкін акшалай өлшеммен
бейнелеу амалы. Кәсіпорын құралдарын дұрыс бағалау жанды және затқа
айналған
еңбекке жұмсалған шығындардын іс жүзіндегі бейнеленуін талап етеді,бұларға
есеп объектілерін ақшалай өлшеу де кіреді. Тауарлық-материалдык
корларды, өндіріске жұмсалған шығындарды дұрыс бағаламау, жалақыны және
өнімнін өзіндік құнына кіретін басқа да шығындарды дәлме-дәл есептемеу
шаруашылық іс-әрекет нәтижелерін анықтаған кезде бұрмалаушылыққа әкеледі.
Бухгалтерлік есепте кәсіпорынның құралдарын бағалау негізінде нақты өзіндік
құны (объектіні жұмыс жағдайына дейін жеткізуге байланысты барлық
шығыстармен бірге сатып алынатын кұны) салынған.
Кәсіпорын мүлкінін маңызды түрлері ағымдағы есепте жэне баланста мынандай
бағалармен бейнеленеді:
• негізгі құралдар бастапкы, баланстық немесе қалдык құнымен бағаланады;
• материалдар, отын, шикізат нақты өзіндік құны бойынша; -.
• дайын өнім - нақты өзіндік құны бойынша;
• әртүрлі дебиторлармен және кредиторлармен есептесулер бухгалтерлік
есепте қүжатта көрсетілген сомамен бейнеленеді.
4.Калькуляция - өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет бірлігінің өзіндік
кұнын
ақшалай бейнелеп шығару амалы. Өнімнің өзіндік құны материалдық, еңбек
басқаруға
жұмсалған шығындардан, әлеуметтік салық аударудан құралады.
5. Шоттар - қаржы жағдайы, міндетемелер және капитал туралы ағымдағы
ақпарат жинайтын,жүйеленетін экономикалық топтастыру. Шоттардағы жазба
кұжаттар негізінде жасалады - бұл операцияны екінші рет тіркеу. Шаруашылық
құралдарынын немесе көздерінін әрбір түріне жеке шоттар ашылады.
6. Қосарлы жазба - шаруашылық операцияларын есеп объектілерінің
өзара байланысын көрсететін бухгалтерлік есептің шоттарында тіркеу тәсілі.
7. Баланс - белгілі бір сәттегі (кездегі) субъектінін мүлкі, міндеттемелері
және капиталы туралы ақпаратты жинақтап қорыту мен экономикалық топтастыру
тәсілі. Бұл -субъектінің қаржылық жағдайын сипаттайтын негізгі есепті
форма. Баланс барлык шаруашылық құралдарын, олардың пайда болып,
қалыптасу кездерін салыстыру және есеп обьектісінің барлык жиынтығын
бақылауды жүзеге асыру үшін қажет.
8. Есеп беру - кәсіпорынның белгілі бір кезең (ай, тоқсан,
жыл) ішіндегі шаруашылық қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі.
Баланс та, есеп беру де тиісті топтастыру мен шоттарды өңдеуден кейін
жасалады.
4. Еңбек және еңбекақы есебі
Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының
шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар
түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік дерктерді талап ететін аса маңызды да
күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
• Еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Бастапқы құжаттарды уақтылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
• Шараушылық жүргізуші субъектінің әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы
және дұрыс есептеу;
• Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есп айырысу;
• Жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндәк құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек;
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістк процесті оперативті басқару үшін
қажет.
“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” заңының 5-бабына сәйкес жұмыс беруші
мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті құқықтық актілермен,
еңбек заңына сәйкес бекілтілген ұжымдық келісімшартпен реттеледі.Кәсіпорын
дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары және еңбекақы,
сыйлықақы жүйесі белгіленеді.
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы кәсіпорын қызметінің түпкілікті
қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол
салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.
Еңбекақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші
белгіленген еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
(“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” заңының 71-бабы) ең аз шамадағы
еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы керек.
“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” заңының 7,8-бабына сәйкес
қызметкердің мынадай құқысы бар:
• Қандай да бір кемсітушіліксіз (дискриминация) тең еңбекке тең еңбекақы
алуға;
• Қауіпсіздік және тазалық (гигиена) талаптарына жауап бертін еңбек
жағдайында жұмыс істеуге;
• Кепілдік және өтемақы алуға және т.б.
Жеке еңбек келісімшартында негізгі тармақтар қамтылуы керек:
• Еңбек жағдайының сипаты, жұмысшыға жұмыстың қауіпті және зиянды
жағдайы үшін немесе көп күш жұмсауды керек ететін ауыр еңбек үшін
кепідік беру және өтемақы төлеу;
• Жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі;
• Еңбекақы мен еңбекті қорғау жағдайы;
• өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі және т.б. (“Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы” заңының 9-бабы)
Жеке еңбек келісімшарты мынадай жағдайлара бұзылуы мүмкін:
• ұйым таратылғанда (заңды тұлғаның), жұмыс берушінің қызметі тоқтағанда
(жеке тұлғаның) (“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” Заңының 26-
бабы, 1-тармағы);
• қызметкердердің штаты немесе саны қысқартылғанда (“Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы” Заңының 26-бабы, 2-тармағы”);
• әскери қызметке шақырылғанын растайтын құжат негізінде қызметкерді үш
күндік мерзімге босатқанда (“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы”
Заңының 30-бабы, 1-тармағы);
6.Жұмыс берушінің міндеттері мен құқықтары
Жұмыс берушінің міндеттері:
• Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде, жеке еңбек
келісімшартында, ұжымдық келісімшартта, жұмыс берушінің актісінде
қарастырылған еңбекақыны және басқа төлемақыларды уақтылы және толық
төлеу;
• Еңбек туралы заңдағы, ұжымдық келісімшарттағы талаптарды сақтау;
• Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде
қарастырылған шарттар мен тәртіптер бойынша зиян шеккен қызметкерге
жәрдем беру;
• Қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс жағдайын, болуы мүмкін кәсіби
ауруды ескерту және т.б.
Жұмыс берушінің құқықтары:
• Қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес әрекет
ететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті талап етуге;
• Қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға және т.б.
7.Қызметкерлердің өндірімі мен жұмыс уақытын пайдалану есебі.
“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” Заңының 45-бабына сәйкес қызметкер
жеке еңбек келісімшартындағы еңбек міндеттерін орындайтын уақыт жұмыс
уақыты деп саналады. Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40
сағаттан аспауы керек.
Жеке еңбек келісімшартында келісім бойынша жұмыс уақытының ұзақтығын
кеміту қарастырылуы мүмкін. Жеке категориядағы қызметкерлер үшін заңда
жұмыс уақытының ұзақтығын кеміту қарастырылған (“Қазақстан Республикасы
Еңбек туралы” Заңының 46-бабы, 1-тармағы).
Қызметкерлердің өнімділігі мен жұмыс уақытының орындалу есебі үшін жұмыс
уақытының есеп табелі (Т-13,T-13a формасы) қолданылады. Табель әр айдың 1-
ші күнінен бастап жүргізіледі, оны жүргізуге уәкілетті тұлғаға бір
данадан беріледі.
Табельдің тиісінше ресімдегеннен кейін оны кәсіпорын қызметкерлерінің
еңбекақысын есептеуі үшін бухгалтерияға тапсырылады.
8.Енбекақы формалары мен жүйелері.
Еңбекақының негізгі екі формасы бар:
• мерзімді (негізі - жұмыстың бір сағатына койылатын тарифтік мөлшерлеме
немесе кызметақы және жүмыс істелген уақыт);
• кесімді (негізі - жұмыс көлемі және оның орындалған бірліктерін
бағалау).
Нарықтық экономика жағдайында алынған табыс немесе пайда проценттеріндегі
түпкілікті нәтиже бойынша еңбекакының дәстүрлі емес формасы кең тарап
отыр.
Еңбекақының мерзімдік еңбекақы формасында екі төлем жүйесі бар: мерзімдік-
жай және мерзімдік сыйлықақы.
Мерзімдік-жай ақы тарифтік мөлшерлемені немесе қызметкердің қызметақысын
және жасалған жұмыс уақытының санын колдану арқылы анықталады. Тәжірибеде
бұл еңбекақыны есептеудің 3 тәсілі пайдаланылады: сағаттык, бір күндік,
бір айлық.
Еңбекке мерзімдік сыйлықақы жұмыс жаслынған уақытының еңбекакысына коса
жұмыстың нәтижесіне карай шаруашылык етуші субъекті әзірлеген сыйлықақы
жүйесіне сәйкес сыйлықақы төлеуді қарастырады.
Кесімді ақы өнімділігі есептеуге келетін қызметкерлерге беріледі.
Еңбекақының кесімді ақы формасы мынадай жүйелерге бөлінеді: тікелей
кесімді ақы, үдемелі кесімді ақы, кесімді сыйлықақы, жанама кесімді акы,
көтерінкі кесімді акы.
Тікелей (жай) кесімді ақыда жалақы көлемі тек шығарылған бұйымдардың
санына және бұйым бірлігінің белгіленген бағалауына байланысты
анықталады.
Үдемелі кесімді ақы белгіленген нормадан тыс өндірген өнімі үшін
кесімділікті -жұмысшыларды (рабочих-сдельчиков) көтермелеуде
қарастырылады. Нормадан тыс жасалған өнім үшін жұмысшыға тікелей кесімді
бағалау бойынша еңбекақысын есептейді, ал нормадаи тыс - үдемелі өсетін
баға бойынша, бірақ 2 мәрте кесімді бағалаудан аспауы керек.
Кесімді сыйлықақыда жұмысшының кесімді еңбекақы сомасына қоса кол
жеткізген сандық жэне сапалық көрсеткіштеріне сыйлықақы есептеледі
(нормалы міндеттер немесе өнімділік нормасын, өнімнің сапасын жақсартуды
орындау және артығымен орындау;
Еңбекке жанама кесімді ақы жүйесінде жабдықта жэне жүмыс орнында кызмет
ететін көмекші жэне басқа жұмысшыларға негізгі жұмысшылар өндіретін өнім
есебінен жанама кесімді бағалау бойынша еңбекакы есептеледі.
Көтеріңкі ақы жүйесінде атқарылатын жүмыстың көлемі бұрын белгіленеді.
Еңбек белгіленген мерзімде орындалуына қарай бағаланады. Еңбекақының
жалпы сомасы, жүмыстың аяқталған мерзімі және сыйлыкақы көлемі
(көтермелеу міндетінің мерзімін кеміту үшін) көрсетіліп, орындалатын
жұмысқа наряд жазылады. Кобінесе кетермелеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Шаруашылык есептің қамтитын объектілері сандық көрсеткіштер арқылы
өлшенеді. Оларды алу үшін есепте заттай, еңбек жэне ақшалай өлшеуіштер
қолданылады.
Заттай өлшеуіштегі есеп объектілерін бейнелеу үшін масса, көлем, ұзындық
бірліктері мен (килограмм, литр,метр) түрлері, сұрыптары. мөлшері және
т.с.с. шамалар қолданылады.
Еңбек өлшеуіштегі жұмыс уақыты бірлігімен (күндер. сағаттар, минуттар)
еңбекке жұмсалған уақытты аныктауға мүмкіндік береді. Еңбек өлшеуіштерінің
көмегімен заттай өлшеуіштер үлестіріліп, өнімділік мөлшері белгіленеді,
енбек өнімділігі, жұмыс уақыты мен жалақы қорын пайдалану анықталады.
Ақшалай өлшеуіштер (теңге, тиын ) шаруашылық құралдарын. олардың пайда болу
көздерін, бірдей ақшалай бағалау арқылы іс-әрекеттін процестері мен
нәтижелерін жинақтап қорыту ушін қолданылады.
Есептік өлшеуіштердің барлық үш түрін өзара байланыстырьш есепте қолдану
тек кәсіпорын, сала бойынша емес, бүкіл Республика аукымында да
корытындыланған көрсеткіштер алуға мүмкіндік береді.
Есеп түрлері
Шаруашылык есептің біртүтас жүйесіне оперативті, статистикалық жэне
бухгалтерлік есептер кіреді.
Оперативті есеп - кэсіпорынның іс-эрекетін күнделікті бакылауға мүмкіндік
береді. белгілі бір шаруашылык операциялардың жекелеген деректерін сол
болған сәтінде, тікелей орнында өндіріс барысы (жұмысқа шығу, шықпау есебі,
автокөлік, оның жүру есебі) туралы жүйелі акпарат алу мақсатымен тіркеу
жүйесі больп табылады.
Оперативті есептің негізгі талабы - мәліметтерді алудың шапшаңдығы. Есепті
бухгалтерлер, диспечерлер. бакылаушылар және тағы басқа қызметкерлер
жүргізеді.
Статистикалық есеп - экономиканың әртүрлі салаларында жалпылама-көпшілік
сипаты бар қүбылыстарды, жалпы коғамдық қүбылыстарды олардьщ салалық
жағынан ажырамас байланыстағы сандык жағын зерттейді. Статистика
оперативтік және бухгалтерлік есептін мәліметтерін пайдаланады.
Бухгалтерлік есеп – кәсіпорынның шаруашылык кызметін үздіксіз құжаттық
байқау мен оны бакылау жүйесі болып табылады. Бүл Қазакстан Республикасының
бухгалтерлік жэне каржылык есеп беру туралы заңдарымен. бухгалтерлік есеп
стандарттарымен, сондай-ак үйымнын есеп саясаты мен (Бухгалтерлік есеп пен
қаржылық есеп беру туралы Заңның 6-бабы) реттелетін кәсіпкерлер,
ұйымдардың операциялар жайлы ақпаратты жинау, тіркеу және жинақтап қорыту
жүйесі.
Есеп қатаң түрде, әр жазба тек арнайы рәсімделген құжат негізінде ғана
жургізіледі, бұл бухгалтерлік есептің бақылаушылык мәнін, оның күмәнсіз
сенімділігін, шыншылдығын және тағы баскаларын арттырады.
Салықтық есеп - бухгалтерлік есептің салык заңдарының талаптарына сәйкес
түзетілген мәліметтерін пайдаланады.
1. Бухгалтерлік есептің мәні
Бухгалтерлік есеп кәсіпорынньщ қызметін бейнелейді. Субъектінің меншігі,
шаруашылық құралдарының және оның өндіріс процесіндегі көздерінің қозғалысы
бухгалтерлік есептің мэні болып табылады. Жекелеген қүрамдас бөліктері
бухгалтерлік есептің объектілері деп аталады. Бухгалтерлік есептің
объектілеріне мына процестер жатады:
• қамтамасыз ету (дайындау) кәсіпорын алған шикізат, материалдар,
отын және баска материалдық қорлар, сонымен катар мұндайда
жабдықтаушылармен, транспорттық ұйымдармен арада туындаған қарым-
катынастар бухгалтерлік есептін объектілері болып саналады;
• өндірістік мұнда өнім дайындауда пайдаланылатын өндіріс
қүралдары, оларға байланысты шығындар бухгалтерлік есеп
объектілері болады. Объектілер бухгалтерлік есепте жалақы,
амортизация есептеу, еңбек құралдарын есептен шығару мен өнімнің
өзіндік кұнын анықтау жолдарымен бейнеленуі;
• өткізу мұнда сатуға арналған өндіріс өнімдері; өткізу жөніндегі
шығындар(буып-түю,орау,іріктеу,тасы малдау);субъектінін сатылған
тауар, орындалған жұмыс, көрсетілген қызмет үшін алған ақшалай
түсімі есептелінеді.
Қолда бар құралдарды ұтымды пайдалану, олардын сақталуын бақылауды дұрыс
ұйымдастыру жіктеу қажеттілігіне байланысты болады.
Кәсіпорынның шаруашылык кұралдары кұрамы (түрлері), орналасуы,пайда болу
кезі мен көзделген мақсаты бойынаша жіктеледі.
Өндірісте бар, айналымдағы және өндірістік емес саладағы құралдар былайша
бөлінеді:
Негізгі кұралдар - өндіріс процестерін жүргізу үшін қажетті жағдайлар
жасайтын (құнына қарамастан) еңбек құралдары олар ұзақ уақыт бойы сыртқы
түрі мен формасын сақтап, өндіріс барысына (бір жылдан астам) қатысады.
Өндіріс барысында олар бірте-бірте тозады,жөндеуді немесе толығымеп
ауыстыруды талап етеді. Сондыктан негізгі құралдар қнының бөлігін дайын
өнімнің өзіндік құына ай сайынғы ұсталу, тозу дәрежесіне қарай құнын бірте-
бірте темендету (амортизация) жолымен косылады.
Материалдық емес активтер - бұлар әкімшілік мақсатпен және басқа
субъектілерге жалға берілуге, өндірісте ұзақ уақыт бойы (бір жылдан астам)
қолдануға немесе тауарларды өткізуге (жұмыс, қызмет) арналған, заттық мәні
жоқ.,ақшалай емес активтер. Бұларға фирманын бағасы, фирмалық марка,
патент, лицензия. авторлық құқық, сондай-ак рецептура. технологиялык
регламент, ноу-хау құндары жатады.
¥зак мерзімді қаржылық салымдар - субъектінің басқа субъектілердің жарғы
капиталына сол субъектілерге үлестік қатысудан алатын кірістер және
дивиденд немесе процент түрінде косымша экономикалық пайда алу мақсатымен
қаржы салуы.
Айналымдық қаржы қаражаттың бір ғана айналымына катысады жэне өзінің құнын
өндірілген өнімге бірден және толығымен қосады.Олар айналымдык өндіріс
құралдары мен айналған қаржыдан тұрады.
Айналымдық өндірістік құралдарға өндіріс процесіне тікелей қатысатыш
(шикізат, материалдар, отын, жартылай өнімдер, бітпеген өндіріс) жатады.
Айналатын процеске кызмет ететін қүралдар айналу құралдары (банктегі
шоттағы, субъектінің кассасындағы ақшалай қаржы, құнды қағаздар, әртүрлі
дебиторлық борыштар сомасы) деп аталады.
Дебиторлық борыш субъектінің басқа субъектілерде уакытша тұрған немесе
белгілі бір мерзім өткен соң қайтарылуға жататын кұрамдары болып саналады.
Дебиторлық борыш ұзақ мерзімді (бір жыллдан астам) және қыска мерзімдік
(бір жылға дейін) болады.
Пайда болу көздері мен мақсатты кездері бойынша шаруашылық құралдарын
топтастыру негізіне оларды сол кәсіпорынға бекіту белгісі ретінде салынған.
Мұндағы:
1- қарыздар (қысқа және ұзақ мерзімді)
2- жабдықтаушылармен және мердігерлермен есеп айырысулар
3- бюджет пен салықтар бойынша есеп айырысулар
4- жинақтаушы зейнетақы қорларымен есеп айырысулар
5- жинақтаушы зейнетақы қорларынсыз есеп айырысулар
6- қызметкерлермен еңбек ақы және басқа да кредиторлармен есеп айырысулар
Меншікті капитал кәсіпорын қызмет еткен ұзақ уакыт бойы пайдаланатыны
(жарғы капиталы, резервтік капитал, бөлінбеген табыс).
Жарғылық капитал - құрылтайшылардың (қатысушылардың) шаруашылық жүргізуші
субъектіге оны ұйымдастырған кезде бөлген сомасы және жарғыда көрсетіледі.
Оның мөлшері тұракты жэне өзгермей қалады. Жарғы капиталының көбеюі немесе
азаюы тек қана құрылтайшы құжаттарға тиісті өзгерістер енгізілгеннен кейін
құрылтай-шылардың (қатысушылардын) шешімі бойынша жүзеге асады.
Резервтік капитал - пайдадан ақша аудару есебінен пайда болатын меншікті
қаражат бөлігі, шаруашылык іс-әрекетке кететін тығынды жабу, жарғы
капиталын толтыру, дивиденттер мен субъектінің басқа шығындарын өтеу үшін
колданылады.
Бөлінбегеи табыс (жабылмаған шығын) - барлық шығыстар мен салық төленгеннен
кейінгі шығарылатын кірістің қалған сомасы.
Қарыздық қаражат айналымдық қаржыға косымша кажеттілікті, соның ішінде
шикізаттың, материалдардың, отынның және т.б. маусымдық қорларын жасауды
жабады. Олар кәсіпорынға уақытша пайдалануға беріледі және белгілі бір
мерзімнен соң қайтарылуға тиісті.
2. Бухгалтерлік баланс, оның формасы мен мазмұны.
3. Бухгалтерлік есеп тәсілі және оның элементтері
Бухгалтерлік есеп тәсілі
Бухгалтерлік есеп тәсілі деп - әдіс, амалдардың жиынтығы түсіндіріледі,
олардың көмегімен байкау, есепке алынатын мәліметтерді жете білу мен
зертгеу жүргізіледі. Бухгалтерлік есеп тәсілінің элементтері:
1.Құжаттама - шаруашылық операцияларының бастапкы тіркеу әдісі
мен бухгалтерлік жазбалардың (есепетің басы) дұрыстығын негіздеу.
Бухгалтерлік есептегі бірде бір жазба оны тиісті ресімдеусіз жасалмайды.
Құжат - бұл белгіленген тәртіппен
ресімделген шаруашылык операциясының жасағаны туралы ақпаратты жазып
қойылған түрде сақтайтын материалдык сақтаушы.
2.Түгендеу - мүліктін іс жүзінде бар екендігі бухгалтерлік есептін
мәліметтеріне
сәйкестігін тексеру әдісі. Түгендеудің мақсаты - құралдын сақталуын
кейіннен бақылау
үшін істің нақты жағдайын айкындау, нақты есептік көрсеткіштерді камтамасыз
ету.
3.Бағалау - белгілі бір уакыт сәтіндегі кәсіпорын мүлкін акшалай өлшеммен
бейнелеу амалы. Кәсіпорын құралдарын дұрыс бағалау жанды және затқа
айналған
еңбекке жұмсалған шығындардын іс жүзіндегі бейнеленуін талап етеді,бұларға
есеп объектілерін ақшалай өлшеу де кіреді. Тауарлық-материалдык
корларды, өндіріске жұмсалған шығындарды дұрыс бағаламау, жалақыны және
өнімнін өзіндік құнына кіретін басқа да шығындарды дәлме-дәл есептемеу
шаруашылық іс-әрекет нәтижелерін анықтаған кезде бұрмалаушылыққа әкеледі.
Бухгалтерлік есепте кәсіпорынның құралдарын бағалау негізінде нақты өзіндік
құны (объектіні жұмыс жағдайына дейін жеткізуге байланысты барлық
шығыстармен бірге сатып алынатын кұны) салынған.
Кәсіпорын мүлкінін маңызды түрлері ағымдағы есепте жэне баланста мынандай
бағалармен бейнеленеді:
• негізгі құралдар бастапкы, баланстық немесе қалдык құнымен бағаланады;
• материалдар, отын, шикізат нақты өзіндік құны бойынша; -.
• дайын өнім - нақты өзіндік құны бойынша;
• әртүрлі дебиторлармен және кредиторлармен есептесулер бухгалтерлік
есепте қүжатта көрсетілген сомамен бейнеленеді.
4.Калькуляция - өнім, жұмыс және көрсетілген қызмет бірлігінің өзіндік
кұнын
ақшалай бейнелеп шығару амалы. Өнімнің өзіндік құны материалдық, еңбек
басқаруға
жұмсалған шығындардан, әлеуметтік салық аударудан құралады.
5. Шоттар - қаржы жағдайы, міндетемелер және капитал туралы ағымдағы
ақпарат жинайтын,жүйеленетін экономикалық топтастыру. Шоттардағы жазба
кұжаттар негізінде жасалады - бұл операцияны екінші рет тіркеу. Шаруашылық
құралдарынын немесе көздерінін әрбір түріне жеке шоттар ашылады.
6. Қосарлы жазба - шаруашылық операцияларын есеп объектілерінің
өзара байланысын көрсететін бухгалтерлік есептің шоттарында тіркеу тәсілі.
7. Баланс - белгілі бір сәттегі (кездегі) субъектінін мүлкі, міндеттемелері
және капиталы туралы ақпаратты жинақтап қорыту мен экономикалық топтастыру
тәсілі. Бұл -субъектінің қаржылық жағдайын сипаттайтын негізгі есепті
форма. Баланс барлык шаруашылық құралдарын, олардың пайда болып,
қалыптасу кездерін салыстыру және есеп обьектісінің барлык жиынтығын
бақылауды жүзеге асыру үшін қажет.
8. Есеп беру - кәсіпорынның белгілі бір кезең (ай, тоқсан,
жыл) ішіндегі шаруашылық қызметін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі.
Баланс та, есеп беру де тиісті топтастыру мен шоттарды өңдеуден кейін
жасалады.
4. Еңбек және еңбекақы есебі
Еңбек және еңбекақы есебі – жұмысшылар санының өзгеруі, жұмыс уақытының
шығындары, жұмысшылар категориясы, өндірістік шығын сияқты мағлұматтар
түгел қамтылатын дәл әрі оперативтік дерктерді талап ететін аса маңызды да
күрделі жұмыстардың бірі болып табылады.
Еңбек және оған ақы төлеу есебінің негізгі міндеттеріне жататындар:
• Еңбекақы қорын және жұмыс уақытын пайдаланып жұмыс мөлшерінің
орындалуын, еңбектің саны мен сапасын бақылау;
• Бастапқы құжаттарды уақтылы және дұрыс рәсімдеу, еңбекақы қорынан
жалақыны ұстап қалу;
• Шараушылық жүргізуші субъектінің әрбір жұмысшысына жалақыны уақытылы
және дұрыс есептеу;
• Белгіленген мерзімде еңбекақы бойынша есп айырысу;
• Жалақы бойынша шығынды өнімнің, жұмыстың, қызметтің өзіндәк құнына
дұрыс әрі уақытылы қосу керек;
Еңбек және еңбекақы деректері өндірістк процесті оперативті басқару үшін
қажет.
“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” заңының 5-бабына сәйкес жұмыс беруші
мен жұмысшылардың арасындағы еңбек қатынасы нормативті құқықтық актілермен,
еңбек заңына сәйкес бекілтілген ұжымдық келісімшартпен реттеледі.Кәсіпорын
дербес болғанымен заңға сәйкес штат кестесі, формалары және еңбекақы,
сыйлықақы жүйесі белгіленеді.
Әрбір қызметкердің еңбекақылық табысы кәсіпорын қызметінің түпкілікті
қорытындысына байланысты оның еңбекке қосқан үлесі бойынша анықталады. Ол
салықпен реттеледі және ең жоғары көлеміне шектеу қойылмайды.
Еңбекақы мөлшерін жұмыс берушінің өзі белгілейді және жұмыс беруші
белгіленген еңбекақы мөлшері Қазақстан Республикасының заңында белгіленген
(“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” заңының 71-бабы) ең аз шамадағы
еңбекақы мөлшерінен төмен болмауы керек.
“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” заңының 7,8-бабына сәйкес
қызметкердің мынадай құқысы бар:
• Қандай да бір кемсітушіліксіз (дискриминация) тең еңбекке тең еңбекақы
алуға;
• Қауіпсіздік және тазалық (гигиена) талаптарына жауап бертін еңбек
жағдайында жұмыс істеуге;
• Кепілдік және өтемақы алуға және т.б.
Жеке еңбек келісімшартында негізгі тармақтар қамтылуы керек:
• Еңбек жағдайының сипаты, жұмысшыға жұмыстың қауіпті және зиянды
жағдайы үшін немесе көп күш жұмсауды керек ететін ауыр еңбек үшін
кепідік беру және өтемақы төлеу;
• Жұмыс уақыты және демалыс уақытының режимі;
• Еңбекақы мен еңбекті қорғау жағдайы;
• өтемақы төлеу және кепілдік беру тәртібі және т.б. (“Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы” заңының 9-бабы)
Жеке еңбек келісімшарты мынадай жағдайлара бұзылуы мүмкін:
• ұйым таратылғанда (заңды тұлғаның), жұмыс берушінің қызметі тоқтағанда
(жеке тұлғаның) (“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” Заңының 26-
бабы, 1-тармағы);
• қызметкердердің штаты немесе саны қысқартылғанда (“Қазақстан
Республикасы Еңбек туралы” Заңының 26-бабы, 2-тармағы”);
• әскери қызметке шақырылғанын растайтын құжат негізінде қызметкерді үш
күндік мерзімге босатқанда (“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы”
Заңының 30-бабы, 1-тармағы);
6.Жұмыс берушінің міндеттері мен құқықтары
Жұмыс берушінің міндеттері:
• Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде, жеке еңбек
келісімшартында, ұжымдық келісімшартта, жұмыс берушінің актісінде
қарастырылған еңбекақыны және басқа төлемақыларды уақтылы және толық
төлеу;
• Еңбек туралы заңдағы, ұжымдық келісімшарттағы талаптарды сақтау;
• Қазақстан Республикасының нормативті құқықтық актілерінде
қарастырылған шарттар мен тәртіптер бойынша зиян шеккен қызметкерге
жәрдем беру;
• Қызметкерге қауіпті және зиянды жұмыс жағдайын, болуы мүмкін кәсіби
ауруды ескерту және т.б.
Жұмыс берушінің құқықтары:
• Қызметкерлерді көтермелеуге, олардан белгіленген заңға сәйкес әрекет
ететін тәртіп бойынша материалдық және жауапкершілікті талап етуге;
• Қызметкер келтірген зиянның орнын толтыруға және т.б.
7.Қызметкерлердің өндірімі мен жұмыс уақытын пайдалану есебі.
“Қазақстан Республикасы Еңбек туралы” Заңының 45-бабына сәйкес қызметкер
жеке еңбек келісімшартындағы еңбек міндеттерін орындайтын уақыт жұмыс
уақыты деп саналады. Жұмыс уақытының қалыпты ұзақтығы аптасына 40
сағаттан аспауы керек.
Жеке еңбек келісімшартында келісім бойынша жұмыс уақытының ұзақтығын
кеміту қарастырылуы мүмкін. Жеке категориядағы қызметкерлер үшін заңда
жұмыс уақытының ұзақтығын кеміту қарастырылған (“Қазақстан Республикасы
Еңбек туралы” Заңының 46-бабы, 1-тармағы).
Қызметкерлердің өнімділігі мен жұмыс уақытының орындалу есебі үшін жұмыс
уақытының есеп табелі (Т-13,T-13a формасы) қолданылады. Табель әр айдың 1-
ші күнінен бастап жүргізіледі, оны жүргізуге уәкілетті тұлғаға бір
данадан беріледі.
Табельдің тиісінше ресімдегеннен кейін оны кәсіпорын қызметкерлерінің
еңбекақысын есептеуі үшін бухгалтерияға тапсырылады.
8.Енбекақы формалары мен жүйелері.
Еңбекақының негізгі екі формасы бар:
• мерзімді (негізі - жұмыстың бір сағатына койылатын тарифтік мөлшерлеме
немесе кызметақы және жүмыс істелген уақыт);
• кесімді (негізі - жұмыс көлемі және оның орындалған бірліктерін
бағалау).
Нарықтық экономика жағдайында алынған табыс немесе пайда проценттеріндегі
түпкілікті нәтиже бойынша еңбекакының дәстүрлі емес формасы кең тарап
отыр.
Еңбекақының мерзімдік еңбекақы формасында екі төлем жүйесі бар: мерзімдік-
жай және мерзімдік сыйлықақы.
Мерзімдік-жай ақы тарифтік мөлшерлемені немесе қызметкердің қызметақысын
және жасалған жұмыс уақытының санын колдану арқылы анықталады. Тәжірибеде
бұл еңбекақыны есептеудің 3 тәсілі пайдаланылады: сағаттык, бір күндік,
бір айлық.
Еңбекке мерзімдік сыйлықақы жұмыс жаслынған уақытының еңбекакысына коса
жұмыстың нәтижесіне карай шаруашылык етуші субъекті әзірлеген сыйлықақы
жүйесіне сәйкес сыйлықақы төлеуді қарастырады.
Кесімді ақы өнімділігі есептеуге келетін қызметкерлерге беріледі.
Еңбекақының кесімді ақы формасы мынадай жүйелерге бөлінеді: тікелей
кесімді ақы, үдемелі кесімді ақы, кесімді сыйлықақы, жанама кесімді акы,
көтерінкі кесімді акы.
Тікелей (жай) кесімді ақыда жалақы көлемі тек шығарылған бұйымдардың
санына және бұйым бірлігінің белгіленген бағалауына байланысты
анықталады.
Үдемелі кесімді ақы белгіленген нормадан тыс өндірген өнімі үшін
кесімділікті -жұмысшыларды (рабочих-сдельчиков) көтермелеуде
қарастырылады. Нормадан тыс жасалған өнім үшін жұмысшыға тікелей кесімді
бағалау бойынша еңбекақысын есептейді, ал нормадаи тыс - үдемелі өсетін
баға бойынша, бірақ 2 мәрте кесімді бағалаудан аспауы керек.
Кесімді сыйлықақыда жұмысшының кесімді еңбекақы сомасына қоса кол
жеткізген сандық жэне сапалық көрсеткіштеріне сыйлықақы есептеледі
(нормалы міндеттер немесе өнімділік нормасын, өнімнің сапасын жақсартуды
орындау және артығымен орындау;
Еңбекке жанама кесімді ақы жүйесінде жабдықта жэне жүмыс орнында кызмет
ететін көмекші жэне басқа жұмысшыларға негізгі жұмысшылар өндіретін өнім
есебінен жанама кесімді бағалау бойынша еңбекакы есептеледі.
Көтеріңкі ақы жүйесінде атқарылатын жүмыстың көлемі бұрын белгіленеді.
Еңбек белгіленген мерзімде орындалуына қарай бағаланады. Еңбекақының
жалпы сомасы, жүмыстың аяқталған мерзімі және сыйлыкақы көлемі
(көтермелеу міндетінің мерзімін кеміту үшін) көрсетіліп, орындалатын
жұмысқа наряд жазылады. Кобінесе кетермелеу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz