Монополияның жалпы мәні мен түрлері

КІРІСПЕ
1. МОНОПОЛИЯНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
Монополия туралы жалпы түсінік
Монополияның түрлері
2. МОНОПОЛИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЛДАРЫ
2.1 Монополияның нарыққа тигізетін жалпы әсері
2.2 Баға дискриминациясы, оның қоғамға әсері
2.3 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МОНОПОЛИЯЛАР
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Бұл жұмыстың тақырыбы – нарықтық экономикадағы монополиялардың экономикалық және әлеуметтік салдары. Яғни, зерттеу барысында олардың мәні мен мағынасы ашылып, экономикалық табиғаты мен жалпы қоғамдық ролі көрсетіледі. Бұл жұмыс бізге монополияның экономикаға, соның ішінде, жеке тұтынушыға тигізетін әсерін танып білуге жәрдемдеседі.
Бұл тақырып өте актуальді болғандықтан, оны көптеген экономисттер қарастырып, ол жайлы еңбектерін қалдырған. Олар монополия мәселесін жан-жақты зерттеп кеткен. Монополия әр елдің экономикасына тән болғандықтан, көптеген шетел ғалымдары осы мәселенің оптималді шешімін табуға тырысқан. Шетел ғалымдарынан С. Фишер, Д. Пиндайк, Н. Мэнкью, Р. Пиндайк сияқты экономика ғылымының дамуына атсалысқан көрнекі тұлғалар монополия мен монополизм мәселесін ерекше зерттеп, өздерінің ғылыми еңбектерінде талдап, сол талдауларға сәйкес сипаттамалар беріп кеткен.
Қазақстанда, өзектілігіне қарамастан, бұл мәселе соншалық жеткілікті деңгейде зерттелінбеген. Ол еліміздегі монополисттердің өз әрекеттері жайлы толық және дәл ақпарат бермеуіне де байланысты болуы мүмкін. Соған қарамастан, бұл тақырыпты біраз болсын зерттеп, шағын еңбектер жазған ғалымдар бар. Бұл жұмысты дайындауда қолданылған сондай еңбектердің бірі – И. Бибатырованың «Монополизм и антимонопольная деятельность в Республике Казахстан» атты жұмысы. Бұл еңбекте ол еліміздегі монополизмнің дамуына сипаттама беріп, онымен күресу шаралары мен әдістерін көрсетіп кеткен.

1. Пиндайк Р., Рубинфельд Д. Микроэкономика. – М.: Экономика, Дело, 1992.
2. Хайман Д.Н. Современная микроэкономика: анализ и применение. В 2-х т. Т. II. – М: Финансы и статистика, 1992. – 384 с.
3. Фишер С., Дорнбуш Р., Шмалензи Р. Экономика. – М. 2000.
4. Макконелл К., Брю С. Экономикс. – М. 1992.
5. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 б.
6. Бибатырова И. А. Монополизм и антимонопольная деятельность в Республике Казахстан.– Алматы, Қазақ университеті, 2001. –72 б.
7. Удьярова Р. Влияние монопольных субъектов на электроэнергетический рынок //АльПари. – 1999. №6. – 38-42 бб.
8. Иконников А. Зима без «Трактебеля» //Континент. – 2000. №26. – 17-19 бб.
9. Ерёмин А. Коммунальное бремя //Мысль. – 2002.№5.– 44-51 бб.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 22 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

КІРІСПЕ

1. МОНОПОЛИЯНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ
1. Монополия туралы жалпы түсінік
2. Монополияның түрлері
2. МОНОПОЛИЯНЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖӘНЕ ӘЛЕУМЕТТІК САЛДАРЫ
1. Монополияның нарыққа тигізетін жалпы әсері
2. Баға дискриминациясы, оның қоғамға әсері
3. 3. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МОНОПОЛИЯЛАР
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

КІРІСПЕ
Бұл жұмыстың тақырыбы – нарықтық экономикадағы монополиялардың
экономикалық және әлеуметтік салдары. Яғни, зерттеу барысында олардың мәні
мен мағынасы ашылып, экономикалық табиғаты мен жалпы қоғамдық ролі
көрсетіледі. Бұл жұмыс бізге монополияның экономикаға, соның ішінде, жеке
тұтынушыға тигізетін әсерін танып білуге жәрдемдеседі.
Бұл тақырып өте актуальді болғандықтан, оны көптеген экономисттер
қарастырып, ол жайлы еңбектерін қалдырған. Олар монополия мәселесін жан-
жақты зерттеп кеткен. Монополия әр елдің экономикасына тән болғандықтан,
көптеген шетел ғалымдары осы мәселенің оптималді шешімін табуға тырысқан.
Шетел ғалымдарынан С. Фишер, Д. Пиндайк, Н. Мэнкью, Р. Пиндайк сияқты
экономика ғылымының дамуына атсалысқан көрнекі тұлғалар монополия мен
монополизм мәселесін ерекше зерттеп, өздерінің ғылыми еңбектерінде талдап,
сол талдауларға сәйкес сипаттамалар беріп кеткен.
Қазақстанда, өзектілігіне қарамастан, бұл мәселе соншалық жеткілікті
деңгейде зерттелінбеген. Ол еліміздегі монополисттердің өз әрекеттері жайлы
толық және дәл ақпарат бермеуіне де байланысты болуы мүмкін. Соған
қарамастан, бұл тақырыпты біраз болсын зерттеп, шағын еңбектер жазған
ғалымдар бар. Бұл жұмысты дайындауда қолданылған сондай еңбектердің бірі –
И. Бибатырованың Монополизм и антимонопольная деятельность в Республике
Казахстан атты жұмысы. Бұл еңбекте ол еліміздегі монополизмнің дамуына
сипаттама беріп, онымен күресу шаралары мен әдістерін көрсетіп кеткен.
Жалпы алғанда, монополизм мәселесі қазіргі нарықта өзекті
мәселелердің бірі болып табылады. Себебі, бүгінгі нарықта негізінен
дифференциалданған тауарлар басым болғандықтан, әр түрлі деңгейдегі
монополиялар өте жиі кездеседі. Және де олар экономикаға және жалпы қоғамға
өз деңгейіне сәйкес әр түрлі сипатта әсер етеді. Сондай-ақ, бұл әсерлер өте
елеулі орын алады. Сондықтан да, қазіргі таңда монополияны, оның
экономикалық және әлеуметтік салдарын анықтаудың маңызы өте зор.
Жоғарыда айтылған тұжырымдарға сүйене отырып, курстық жұмыстың алдына
келесі мақсаттар қоямыз:
Біріншіден, монополияның жалпы мағынасын ашу. Осы мақсатқа жету
барысында монополияны айқындайтын ұғымдарға тоқталып, оны сипаттайтын
белгілерін анықтап, монополия құбылысының жалпы экономикалық бағасын беруге
тырысамыз. Сондай-ақ, бұл жерде монополияның түрлеріне анықтама беріп,
олардың экономикалық табиғатын анықтау.
Екіншіден, монополияның экономикалық тиімділікке, сондай-ақ, жалпы
қоғамға тигізетін әсеріне талдау жасау. Басты мақсатымыз бұл талдаулар
арқылы монополияның әрбір түріне байланысты орын алатын жалпы қоғамдық
шығындарға баға беру болып табылады. Олардың әрқайсының тұтынушыға
тигізетін ықпалын айқындау. Яғни, монополияның экономикалық және әлеуметтік
салдарын, барынша, толық және анық сипаттау. Бұл мақсатқа жету барысында
монополияның жалпы әсерімен бірге, бағалық дискриминациядан туындайтын
салдарына да сипаттама беріп кетеміз.
Және соңында, осы талдау нәтижелерін Қазақстандағы монополиялардың
жағдайымен салыстыру. Бұл жердегі мақсат- Қазақстан Республикасындағы
монополияларға мүмкінше сипаттама беріп, олардың ел экономикасының
тиімділігіне және қоғамдық жағдайға тигізетін әсерін бағалау.
Осы мақсаттарға қол жеткізу кезінде әр түрлі сипаттағы әдістер
қолданылған. Осы әдістердің негізінде сандық және графиктік талдау жатыр.
Әр түрлі тақырыптағы кестелер мен графиктерді қарастыра отырып, сәйкесінше
қорытындылар жасалған.

1. МОНОПОЛИЯНЫҢ ЖАЛПЫ МӘНІ МЕН ТҮРЛЕРІ

1. Монополия туралы жалпы түсінік

Нарықтық экономика жағдайында тауарлар мен қызметтерді тұтынушыға
жеткізу кезінде әр түрлі жағдайлар орын алуы мүмкін. Осы жағдайлар сан
алуан факторларға байланысты болады. Олар экономиканың ұйымдастырылу
қағидаларына, оның даму деңгейіне, өндірістік факторларға және тағы да
басқа түрлі жағдайлармен анықталады.
Сонымен қатар, нарықтағы белгілі бір тауарға ұсыныс осы тауарды
сатушылар саны мен олардың иелігіндегі нарықтық билігінің көлеміне тәуелді
болады. Осыған байланысты, нарықта екі түрлі жағдай орын алуы мүмкін: таза
бәсеке және нарықтық билік жағдайы. Яғни, нарықтың құрылымының екі түрі
бар.
Таза бәсеке кезінде нарықта сатушылар мен тұтынушылар саны бөлек
сатушыға немесе тұтынушыға тауар бағасы мен оның көлеміне ықпал етуіне кез-
келген мүмкіндікті болдырмауға жеткілікті мөлшерде болады. Яғни, бұл
жағдайда тұтынушылар мен сатушылар тең дәрежедегі мүмкіндіктерге ие болады.
Сонымен бірге, нарықта белгілі бір жағдайларға байланысты не сатушы, не
сатып алушы белгілі бір артықшылықтарға ие бола алады. Осы артықшылықтар
нарықтық билік арқылы сипатталады. Нарықтық билік екі қарама-қарсы жағдайда
жүзеге асырылуы мүмкін: монопсония және монополия. Пиндайк өз кітабында
келесі анықтамаларды береді:
“Монопсония – бұл көптеген сатушылары және тек бір ғана сатып алушысы
бар нарық, монополия – бір ғана сатушы және көптеген сатып алушылары бар
нарық” 1, 291-б.
Бірақ та, бұл анықтама монполияның мағынасын толық ашу үшін
жеткіліксіз болар. Сондықтан да, осы мәселені зерттеген басқа ғалымдардың
еңбектеріне зер салғанымыз жөн. Хайманн өзінің “Микроэкономика” атты
кәтабында монополияға келесі анықтама береді: “Таза монополия – бұл ешбір
алмастырушысы жоқ тауардың тек бір ғана сатушысы болғанда орын алатын
жағдай. Монополиялық фирманың тауарын тұтынатын сатып алушыларда тек бір
ұсынушы бар. Таза монополияда онымен бәсекеге түсетін қарсылас фирмалар
болмайды.” Осы жерде автор нарықта дәл осындай жағдайдың орын алуының өте
сирек болатынын айта кетеді: “Таза монополия абстракция болып
табылады.Себебі ешбір алмастырушысы жоқ тауарлар өте сирек кездеседі” 2,
2-том, 3-б.
Бұл шарттарды ескеріп, С. Фишер “Экономика” атты кітабында монополияға
анықтама берген кезде оған біраз түсініктеме береді. “Нақты өмірде
монополия, әрқашан да, өлшем мәселесімен байланысты болады. Біз әр
бакалеялық дүкенді монополист деп атаумызға болушы еді. Себебі: тауарлық
ассортименті толығымен сәйкес келетін ең болмағанда екі дүкеннің табылуы
мүмкін емес. Бірақ та бакалеялық бизнесті осы тұрғыдан қарастырсақ үлкен
қателікке ұшыраймыз. Өйткені, бір дүкен тауарларына белгіленген бағалар
жақын жерде орналасқан дүкендер тауарларына сұранысқа әсерін тигізеді. Ал
таза монополисттің ондай тікелей бәсекелестері жоқ” 3, 192-бет.
Байқағанымыздай, бұл мысал арқылы жай ғана қысқа анықтамамен
монополияның мағынасын толық ашу мүмкін емес екенін көруге болады.
Монополияның мәнін түсіну үшін оның экономикалық табиғатын, әр түрлі
белгілер бойынша жіктелуін қарастырғанымыз жөн. Оған көшпес бұрын,
монополияның кейбір ұғымдарына тоқтала кетейік.
Егер фирма өндіріс көлемін азайту арқылы өзінің өніміне бағаны өсіре
алса, онда бұл фирманың монополиялық билігі (немесе нарықтық билігі) бар
деген сөз 2, 193-б.
Яғни, монополиялық билігі бар фирма өз өнімінің шығару көлемі мен
бағасын өзгерту арқылы осы нарықтағы жалпы бағаға ықпал ете алады.
Монополиялық билікке ие болу үшін фирманың монополист болуы міндет емес.
Осындай билік белгілі көлемде көптеген фирмаларда болуы мүмкін. Ол
нарықтағы тауарлардың дифференциалдануына байланысты болады. Яғни, бұл шарт
әр фирманың тауары өзге фирмалар тауарынан ең болмағанда бір белгісінде
ерекшеленетінімен түсіндіріледі.
Жалпы монополияны сипаттағанда нарықтық билік ұғымының маңызы өте зор.
Себебі: жеке фирманың үлесіндегі монополиялық билікті бағалағай алғаннан
соң, осы фирма жұмыс істейтін экономиканың секторындағы монополиялық
жағдайға сипаттама беруге болады. Мысалы: егер нарықтағы барлық фирмалардың
монополиялық билігі елеусіз аз немесе мүлде жоқ болса, онда экономиканың
бұл саласындағы бәсеке таза бәсеке кезіндегі жағдайына жақын болады немесе
монополияның болуына мүлде мүмкіндік жоқ болады.Ал егер бір фирманың
нарықтағы бағаларға толығымен ықпал ете алатын болса, онда бұл фирма осы
нарықтың монополисті, сондай-ақ, жеке дара билеушісі болып табылады.
Осы тұрғыдан қарағанда, нарықтық билік ұғымына тереңірек түсіндірме
бергеніміз жөн көрінеді. Монополиялық биліктің мағынасын түсіну үшін, оны
сипаттайтын көрсеткіштері мен оған әсер ететін нарықтық факторларға
тоқталайық.
Монополиялық билікті айқындайтын шарттардың бастысы – фирманың өз
тауар бағасын бұл тауарды өндіруге кеткен шекті шығындарынан жоғары
деңгейде қоя алу мүмкіндігі болып табылады. Яғни шекті шығындар мен тауар
бағасының арасындағы айырмашылық неғұрлым көп болса, соғұрлым оның
монополиялық билігі де көп болады. Бұл мәселені тереңірек зерттеп,
монополиялық биліктің деңгейін іс жүзінде есептеу тәсілін 1934 ж. Абба
Лернер ұсынған. Ол өз зерттеуінде нарықтық билік деңгейін анықтау барысында
тауар бағасының шекті шығындардан асып түсу коэффициентін L
негізге алады 1, 305- б.
L= ( P – MC )P (1)
мұндағы
P – тауар бағасы;
MC – шекті шығындар;
Бұл коэффициент Лернердің монополиялық билік көрсеткіші атауына ие
болды. Оның сандық мәні әрқашанда 0 мен 1дің арасында орналасады. Лернер
көрсеткішінің мәні неғұрлым 1ге жақын болса, соғұрлым монополиялық билік те
көп болады.
Осы коэффициентті сұраныс икемділігі арқылы сипаттауға болады. Бұл
оның эконмикалық мәнін түсінуді жеңілдетеді. Яғни, жоғарыда келтірілген
формулаға икемділікке байланысты түрлендіру жасасақ, онда келесідей
нәтижеге жетеміз 1, 305-б:
L= ( P - MC )P = -1Ed
мұндағы
P – тауар бағасы;
MC – шекті шығындар;
Ed – сұраныс икемділігі;
Бұл теңдіктен бағаның шекті шығындардан неғұрлым жоғары болу
мүмкіндігі, сондай-ақ, монополиялық биліктің деңгейі бұл фирманың сұраныс
икемділігіне тәуелді екенін байқаймыз. Ол кері байланыста болады. Яғни,
фирманың тауарына деген сұраныс икемділігі мейлінше аз шамаға тең болған
жағдайда, бұл фирманың нарықтағы билігі жоғары деңгейде болады. Бұл
тәуелділікті келесі графиктерден көре аламыз:
Бұл жерде ескере кететін бір шарт – икемділікті қарастырғанда біз
жалпы нарықтық сұраныс икемділігін емес, әр фирмаға сәйкес келетін сұраныс
икемділігін аламыз.
Дегенмен, монополиялық биліктің жоғары деңгейі жеке фирмаға әрқашанда
жоғары табыс әкеле бермейтінін айта кеткен жөн. Бұл тұжырым монополиялық
билігі зор фирманың орта шыңындарың да зор болса,онда оның табыстарының
соншалықты көп бола бермейтіндігімен түсіндіріледі.
Ал, енді монополиялық билікке әсер ететін факторларға зер салсақ. Бұл
факторлар фирманың нарықтағы бағаларға әсер ете алу мүмкіндігін белгілейді.
Ал, фирманың осы мүмкіндігі, яғни монополиялық билігі, жоғарыда
айтылғандай, оның тауарына келетін сұраныс икемділігіне тәуелді болатынын
ескерсек, осы факторлардың жан-жақты ықпалдарының жиынтығы фирманың үлесіне
келетін икемділігін анықтайтынын білеміз.
Пиндайк бойынша фирманың сұраныс икемділігіне үш түрлі фактор әсер
етеді. Біріншісі – жалпы нарықтық сұраныс икемділігі. Яғни, фирманың
үлесіне тиетін сұраныс икемділігі нарықтық сұраныс икемділігінен төмен бола
алмайды. Жалпы бұл шартты былай түсіндіруге болады: жаллпы нарықтық
сұраныс икемділігі фирманың нарыққа әсер ету мүмкіндігін шектейді. Келесі
әсер етуші фактор – нарықтағы фирмалар саны. Нарықта тек бір ғана сатушы
болса оның нарықта зор билікке ие болуы анық. Ал, егер нарықтағы фирмалар
саны көп болса, онда олардың біреуінің нарықтық бағаға әсер ете алу
мүмкіндігі аз болатыны түсінікті. Үшінші фактор фирмалар арасындағы өзара
әрекет етуімен анықталады. Нарықтағы фирмалар саны аз бола тұра, олардың
арасындағы бәсекелестік жоғары деңгейде болса, бұл фирмалардың біреуінің өз
тауарына бағаны бірнеше есе өсіре алуы екі талай 1, 309-бет.
Сонымен, монополияның экономикалық табиғаты өте күрделі екенін
байқадық. Біріншіден, монополист болу үшін нарықтағы жеке дара сатушы болу
міндет емес екеніне көзіміз жетті. Ол үшін фирма үлкен деңгейдегі нарықтық
билікке ие болуы тиіс. Яғни, монополист болу үшін, фирма нарықтағы
бағаларға билік жүргізе алуы тиіс.Және де бұл билік деңгейі фирманың
тауарына келетін сұраныс икемділігіне тікелей байланысты болады.
Екіншіден, монополист әрқашанда жоғары пайда алады деп айта алмаймыз.
Фирманың пайдасы оның орта шығындарына тәуелді болады. Фирманың шығындары
неғұрлым аз болса, соғұрлым оның түсірген пайдасы да жоғары болады.
Үшіншіден, монополия нарықтағы фирмалар саны, олардың өзара әрекеті
және тағы да басқа факторлардың ықпалына түсетінін анықтадық.

2. Монополияның жіктелуі

Қазіргі кезде нарықтың құрылымына байланысты монополияның үш түрі
белгілі: таза монополия, олигополия және монополиялық бәсеке. Осындай
классификация фирманың қарамағына жинақталған нарықтық билікке байланысты.
Жалпы жетілген бәсеке мен жетілмеген бәсеке нарықтары арасындағы
айырмашылықтарды келесі кестеден көре аламыз 3, 192- бет.

Кесте 1 – Нарықтың негізгі түрлері
Құрылымдық Жетілген бәсекеЖетілмеген бәсеке
сипаттамалары
Монополиялық олигополия Таза
бәсеке монополия
Сатушылар саны Көп Көп Аз Біреу
Кіру кедергілері Жоқ Жоқ әдетте бар Иә (кіру
жоқ)
Өнім Жоқ Бар Мүмкін Жоқ (бір
дифференциациясы өнім түрі)
Мысалдар Ауыл МейрамханаларАвтомобильдер,Алмаз дар,
шаруашылығы, мен дайын тағамдаржедел
жеке адамдардыңдәріханалар фотосурет
меншігіндегі
акциялар нарығы

Монополияның бірінші түрі – таза монополия. Бұл жағдайда нарықтағы бір
фирма шексіз монополиялық билікке ие болады. Ол бағаны тағайындаған кезде
өз пайдасын барынша өсіретін бағаны бекітеді. Яғни таза монополист нарықтық
бағаға зор ықпалын тигізіп, нарықтағы жағдайды басқара алады. “Таза
монополия фирма ешбір алмастырушысы жоқ тауардың жеке дара өндірушісі болып
табылған жағдайда орын алады”4, 2-том, 92-бет.
С. Брю өз еңбегінде таза монополияға тән сипаттамаларды келтіреді.
Бірінші белгісі– ол, әрине, сатушының жеке дара болуы. Белгілі бір салада
тек бір ғана фирма жұмыс істейді.
Екінші белгі– ол монополист тауарының баламасыз болып келуі. Яғни, бұл
фирма шығаратын өнімнің ешбір жақын алмастырушысы жоқ. Және сатып алушы,
өнімді тек осы монополисттен сатып алуға немесе мүлде онсыз өмір сүруге
мәжбүр болады.
Таза монополистке тән үшінші белгі– оның нарықтағы бағаға әсер етуі.
Немесе, жоғарыда айтқанымыздай, фирмада монополиялық биліктің болуы. Яғни,
монополист өнімді шығару көлемін өзгерту арқылы жалпы нарықтық бағаны
өзгерте алады.
Соңғы белгісі– монополиялық салаға жаңа өндірушілердің кіру
қиыншылықтары. Монополиялық фирманың бәсекелестері жоқ. Ондай жағдайдың
себептері әр түрлі экономикалық, техникалық, құқықтық немесе тағы да басқа
сипаттағы кедергілерге байланысты болуы мүмкін 4, 92-93 бб.
Хайманн өз еңбегінде нарыққа кіруге бөгет бола алатын келесі
кедергілерді көрсетеді:
1.Үкіметтен алған ерекше құқықтар. Кейбір кедергілер мемлекет
тарапынан жасалуы мүмкін. Олар мелекеттің бір фирмаға монополиялық
билікке ие болуына жағдай жасауына байланысты. Әдетте осындай
жағдайлар коммуналды қызмет көрсету, көлік және байланыс салаларында
жасалу мүмкін.
2. Патенттер мен авторлық құқықтар. Патенттер мен авторлық құқықтар
жаңа әдебиет, өнер және музыка шығармаларына, сондай-ақ өндіріс
технологияларына да берілу мүмкін. Бұл құқықтар бұзылған жағдайда, оны
арнайы органдар реттеуі тиіс.
3. Нарық монополизациясына байланысты болатын өндірістің ірі ауқымында
орын алатын орта шығындарының төмен деңгейі. Аса ірі фирмаларда
болатын шығындық артықшылықтары бүкіл нарықты қамтамасыз ететін жеке
фирмаға өз өндірісін нарықта сатушылар көп болғандағы жағдайға
қарағанда төмен шығындармен жүргізуге мүмкіндік береді. Сонда бұл
фирма нарыққа бәсекелестерді жібермеу мақсатында өз тауарына төмен
баға қоя алады. Нәтижесінде, өндірістің төмен деңгейінде шығындары
жоғары болатын өзге фирмаларға нарыққа кіру тиімсіз болады. Оны біз 1-
шi суреттен көре аламыз 5, 173 б .

Шығындар

АС2

АС1 Орташа жиынтық

шығын (АС)

Q2 Q1 Өнiм көлемi

Сурет-1 – Монополист фирманың ауқымынан үнемдеуi

4. Белгілі бір өнімге келетін барлық ұсынысқа толық жеке иелік ету.
Монополия тауар өндірісіне қажетті нақты ресурстың ұсынысының қайнар
көздеріне жеке иелік ету арқылы қамтамасыз етілуі мүмкін 2, 5-7 бб.
Монополияның бәсекелік сипатына байланысты екінші түрі – олигополия.
Олигополиялық нарықта тек бірнеше фирма ғана жұмыс істейді. Бұл нарыққа
жаңа фирмалардың кіруі қиынға соғады. Өндірілетін тауар дифференциалданған
да (автомобильдер) дифференциалданбаған (болат) болып келуі мүмкін.
Бұл нарықта әр фирманың үлесіне келетін монополиялық билік таза
монополия кезіндегі биліктен азырақ болса да, жоғары деңгейде болады.
Сонымен қатар олигополиялық нарықта фирмалар арасында баға тағайындау жайлы
жасырын келісімнің жасалу мүмкіндігі өте жоғары болады. Сондықтан, осындай
нарықтар үшін трестке қарсы заңдар жүйесі қолданылады.
Жоғарыда айтылғандай, олигополиялық нарықта да жаңа фирмалардың
кіруіне тосқауылдар болады. Алдында келтірілген “табиғи тосқауылдар” мен
бірге, фирмалар өз тарапынан да біраз бөгеттер жасауы мүмкін. Ол
тосқауылдар нарықтағы бәсекелестікке байланысты болады. Мысалы, белгілі бір
олигополиялық нарықтағы фирмалар жаңа өндірушіні салаға енуінен бас
тартқызу мақсатында, нарықты өз тауарларымен толастайтынымен қорқытады.
Соның есесіне, өзінің өндірістік қуаттарын өсіреді. Жалпы, нарыққа ену
тосқауылдары кез-келген уақытта пайда бола алатынын айта кеткен жөн 1, 346
б.
Монополиялық нарық құрылымының соңғы түрі – монополиялық бәсеке.
Монополиялық бәсеке – қазіргі нарықтың ең кең тараған құрылымы.
Монополиялық бәскекені келесі белгілермен ажыратамыз:
1. Нарықтағы фирмалар саны көп.
2. Өнім дифференциациясы. Бұл дифференциация әр түрлі белгілерге
байланысты болады:
• Өнім сапасы.
• Қосымша қызметтер.
• Өнімнің орналасуы.
• Өткізуді ынталандыру және қораптау.
3. Бағалық емес бәсеке.
4. Салаға еркін ену мүмкіндігі 4, 112-113 бб.
Бұл монополияның нарықтық құрылымына байланысты сыныптамасы. Сонымен
бірге, монополиялар өзге де белгілер бойынша жіктелуі мүмкін. Нарықты
монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты қысқаша айтқанда
монополияның төмендегiдей түрлерi бар:
1. Жабық монополия.
2. Табиғи монополия.
3. Ашық монополия.
Жабық монополия кезінде фирма бәскелестен заңды шектеулер көмегiмен
қорғалады. Яғни, басқа фирманың бұл нарыққа кіру мүмкіндігі әр түрлі
құқықтық шаралармен шектеледі.
Табиғи монополия орын алған жағдайда белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi бiр
фирмада өндiру, оны екi немесе одан да көп фирмаларда өндiргеннен арзанға
түседі. Жалпы айтқанда, бұл жерде ауқым нәтижесі көрініс табады. Өндіріс
көлемі неғұрлым жоғары болса, соғұрлым оның шығындары да аз деңгейде
болады.
Ашық монополия – берiлген тауарды өндiретiн тек қана бiр фирма болып
және олардың бәсекелестiктен ешқандай арнайы қорғаныс жоқ болатын жағдай.
Яғни, бұл салада фирмалардың енуіне ешқандай тосқауылдар жоқ болады. 5,
305 бет .

2. ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.