Саяси партиялар мен қоғамдық саяси қозғалыстар туралы ақпарат

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1. Саяси партиялардың пайда болуы,
мәні және қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
2. Саяси партиялардың жіктелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
3. Қазақстанда көппартиялықтың қалыптасуы ... ... ... ..11
4. Қоғамдық саяси ұйымдар мен қозғалыстар ... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21

Саяси жүйеге мемлекетпен қатар саяси партиялар да кіреді. "Партия" деген сөз латын тілінен шыққан, болу, бөлшек деген мағынаны білдіреді.
Тарихқа белгілі алғашқы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды. Олардың мүшелері аз, түрақтылыгы шамалы, жөнді ұйымдаспаған шағын топтар болатын. Олар, негізінен, кұл иеленушілердің әр түрлі ағымдарының мүдделерін қорғады. Мұндай партиялар феодалдық қоғамда да болды. Бірақ шексіз әкімшілік билеген дәуірде олардың айтарлықтай маңызы болмады. Еңбекші топтар болса экономикалық бытыраңқылық пен рухани езгінің астында еді. Сондықтан олардың саяси партиялар құруға мүмкіндіктері жоқ болатын. Олардың мүддесін ара-тұра билеуші топтың алдыңғы қатарлы мүшелері қорғады.
Қазіргі біздің түсінігіміздегідей саяси партиялар Еуропада XIX ғ. екінші жартысында пайда бола бастады.

1. Жамбылов Д.А. «Саясаттану». Алматы, 1996 ж.

2. Қапесов Н. «Саясаттану». Алматы: Жеті жарғы, 2003ж.

3. Садыков Ұ. «Саясаттану». Алматы, 1996 ж.

Пән: Саясаттану
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 23 бет
Таңдаулыға:

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті

Қоғамдық пәндер кафедрасы

РЕФЕРАТ

Саяси партиялар мен қоғамдық саяси қозғалыстар

Тексерген:
Манапова С.

Орындаған: Қосмағамбетов Ғ.
Мамандығы: 3901
Тобы: ХТО-03-1қ

Алматы 2005

ЖОСПАР

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 3
1. Саяси партиялардың пайда болуы,
мәні және қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
2. Саяси партиялардың жіктелуі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6
3. Қазақстанда көппартиялықтың қалыптасуы ... ... ... ..11
4. Қоғамдық саяси ұйымдар мен қозғалыстар ... ... ... ... .16
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... .20
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...21

Кіріспе

Саяси жүйеге мемлекетпен қатар саяси партиялар да кіреді. "Партия"
деген сөз латын тілінен шыққан, болу, бөлшек деген мағынаны білдіреді.
Тарихқа белгілі алғашқы саяси партиялар Ежелгі Грецияда пайда болды.
Олардың мүшелері аз, түрақтылыгы шамалы, жөнді ұйымдаспаған шағын топтар
болатын. Олар, негізінен, кұл иеленушілердің әр түрлі ағымдарының
мүдделерін қорғады. Мұндай партиялар феодалдық қоғамда да болды. Бірақ
шексіз әкімшілік билеген дәуірде олардың айтарлықтай маңызы болмады.
Еңбекші топтар болса экономикалық бытыраңқылық пен рухани езгінің астында
еді. Сондықтан олардың саяси партиялар құруға мүмкіндіктері жоқ болатын.
Олардың мүддесін ара-тұра билеуші топтың алдыңғы қатарлы мүшелері қорғады.
Қазіргі біздің түсінігіміздегідей саяси партиялар Еуропада XIX ғ.
екінші жартысында пайда бола бастады. Бұған сол кезде болған буржуазиялық
революциялар тікелей ықпал етті. Мемлекеттік биліктің үйымдастырылу түрі
және жүзеге асырылуы ретінде парламенттер мен парламентаризм дүниеге келді.
Жалпыға бірдей сайлау қүқығының енгізілуі бұқара халықтың саясатқа қатысу
аясын одан әрі кеңейте түсті. Жұмысшы табынын. ұйымшылдығы күшейді. Олар
парламентте өз мүдделерін қорғайтьш көпшілік партияларды құра бастады.
Саясатқа көптеген адамдар тартылып, әлеуметтік қайшылықтар шиеленіседі.
Осыған байланысты саяси партиялардын рөлі одан әрі өсті. Олар саясаттың
негізгі субъектісіне айналды.

1. Саяси партиялардың пайда болуы, мәні жәнс қызметтсрі
Бірақ саяси партиялар бірден көпшілік партия бола қалған жоқ. Оның
ұзак тарихы бар. Мысалы, немістің көрнекті саясатганушысы Макс Вебер саяси
партиялардың дамуында мынадай кезеңдерді атап көрсеггі:
1) аристократиялық үйірмелер;
2) саяси клубтар;
3) көпшілік партиялар.
Саяси клубтардың аристократиялық үйірмелерден айырмашылығы — олар ең
алдымен буржуазияның мүддесін білдірді. (Ал аристократиялық үйірмелер жер
иелерінің мақсатын қорғаған болатын). Олардың тұрақты идеологиялық
байланыстары мен дамыған үйымы болды. Мүның бәрі оларға қоғамдық жұмысты
кең өрістеуіне мүмкіндік туғызды.
Ал копшілік партиялардың саяси клубтардан ерекшелігі -олар жүмысын
тек сайлау кезінде ғана емес, сонымен қатар әдеттегі, дағдылы уакытта да
көпшілікке ықпал етуге тырысты Өз қатарына барынша көбірек адамдарды
тартгы. Өздерінің үгіт- насихат жұмысында саяси ағартушылық, үгіт, тәрбие,
мәдени қызмет т. с. с. саяси әсер етудің бай мүмкіндіктерін пайдаланды
Дегенмен, көрсстілген үш кезеңді толығымен Үлыбританияның екі
партиясы ғана басынан кешірді.Олар либералдық (виги) және консервативтік
(тори) партиялары. Ал казір өмір сүріп отырған партиялардың көбінің даму
жолы кысқа. Олардын біразы екі сатысынан өтсе, біразы бірден көпшілік
партия болып калыптасты.
Бірінші саяси көпшілік партия болып 1861 ж. Англияда либералдық
партия құрылды. Сонымен қатар мүндай партиялардың дамуына жұмысшы қозғалысы
да зор әсер етті. Жұмысшылардың өзіндік жарғысы, кең тараған жергілікті
ұйымдары бар, жазба түрде мүшелік жарна төлейтін, мерзімімен съездер
өткізетін партиялары ұйымдасады. Бірінші көпшілік жұмысшы партиясы болып
1863 ж. Жалпы Германияның Жұмысшы Одағы (Ф. Лассальдың басшылығымен)
құрылды. XIX ғ. аяғына қарай Батыс Еуропа елдерінде түгелге жақын көпшілік
партиялар пайда болды. Мұндай партиялар баска континенттерде де құрыла
бастады.
Американың белгілі саясаттанушысы Дж. Ла Паломбараның ойынша
партиялар мынадай 4 белгімен сипатталады:
1) партия белгілі бір идеологияны қорғайды немесе кем дегенде
адамды, дүниені ерекше көре біледі;
2} партия — адамдарды жергілікті үйымнан бастап, халықаралық
дәрежеге дейін саясаттың әр түрлі деңгейінде әжептәуір ұзақ біріктіретін
үйым;
3) партиянын мақсаты — билікті қолға алып, жүзеге асыру {көбінесе ол
коалициялық жолмен жасалады);
4) әр партия өзіне халықтың дауыс беруінен бастап, мүше болуына
дейінгі қолдауын қамтамасыз еткісі келеді.
Саяси партия тапты немесе әлеуметтік топты ұйымдастырады, олардьң
саяси сауаттылығын арттырады, жүмысына үйымшылдык және максаттылық сипат
берсді. Оның белгілі бір идеологиясы болады. Ол идеология саясаттың басты
принциптерін белгілеуге, саяси партияның ұйымдық құрылысы мен практикалық
іс-әрекетін анықтауға негіз болады. Олар партияның бағ-дарламалары мен
жарғыларында айкындалады.
Саяси жүйеде партиялар үлкен әлеуметтік жіктердің (топтардың,
таптардың, бірлестіктердің) мүддесін көздейді. Партиялардың өмір сүруінің
өзі сол жіктеудің арасында дау-жанжалдардың тууы мен оларды шешу
қажеттігінен шығады.
Поляктың белгілі саясаттанушысы А. Боднардың көрсеткеніндей, қазіргі
қоғамда саяси партиялар мынадай қызметтерді атқарады:
а) қоғамның ірі топтарының мақсат-мүдделерін анықтау, тұжырымдау және
негіздеу;
ә) олардың белсенділігін артгырып, жинақтау;
б) саяси идеология мен саяси ілімдерді жасау;
в) саяси жүйелерді, оның жалпы принциптерін, элсментгерін,
қүрылымдарын калыптастыруға қатысу және т. б.;
г) мемлекетте билік үшін күреске қатынасу және оның жұмысының
бағдарламасын жасау;
д) мемлекетгік билікті іске асыруға қатынасу;
е) қоғамдық пікірді қалыптастыру;
ж) жалпы коғамды, яки оның белгілі бір бөлігін (топты, тапты, жікті)
саяси тәрбиелеу;
и) мемлекеттің, кәсіподақтарының, қоғамдық ұйымдардың аппараты үшін
кадрлар даярлау мен ұсыну және т. т.
Сонымен қатар партиялар сайлау науқанын дайындау мен өткізу, өз
мүшелерінің санын көбейту, орталық және жергілікті ұйымдардың материалдық
ахуалын күшейту, өз еліндегі және шетелдердің мақсаттары жақын
партияларымен байланысты нығайтумен үнемі айналысады.
Қазіргі демократиялық коғамдағы партияның маңызды міндеті —
азаматгық қоғам мен мемлекеттің арасындағы байланысты баянды ету. Партиялар
арқылы әр түрлі әлеуметтік топтар өздерінің саяси талаптарын мәлімдейді.
Бурынғы әлеуметтік-экономикалық саясатты одан әрі жүргізу немесе оны
өзгерту керектігі жөнінде өздерінің көзқарастарын білдіреді. Соның
арқасында қоғамның саяси саласындағы қайшылықтардың басы ашылады,
әлеуметтік қопарылысқа соқтырарлық өткір, ойда жоқ шиеленістердің
мүмкіншілігі азаяды.
Қоғамның қай жігіне партияның ықпалы күшті жүріп, олардан ұзақ уақыт
қолдау тапса, сол топ партияның әлеуметтік негізін қалайды. Ал оған сайлау
кезінде әрдайым даусын беруші сайлаушылар оның электоратын (латынның
сайлаушылар тобы деген сөзінен) құрайды. Еуропадағы социал-демократиялық
партиялардың дәстүрлі әлеуметтік негізіне жүмысшылар жа-
татын. Либералдық-демократиялық партияларды орта жіктегі қызметкерлер,
интеллигенция, ұсақ кәсіпкерлер және т. б. қолдайтын. Аграрлық партия
шаруаларға сүйенетін. Консервативтік партиялар ірі меншік иелерін, шаруалар
мен орта буындылардың бір бөлігін тірек ететін. XX ғ. ортасынан бастап
жағдай өзгерді. Ірі партиялар сайлауда халықтьң әр түрлі топтарының даусын
жинады. Демек, солардың мүддесін де көздейді.
Сонымсн, партия деп мсмлекеттік билікті қолға алуға немесе билік
жүргізуге қатынасуға бағытталған, ортақ мүдде, бір идеология негізінде
құралған адамдардың ерікті одагын айтады. Партиялар сайлауға, мемлекеттік
органдар құруға, мемлекеттік маңызды шешімдер қабылдауға және оларды іс
жүзіне асыруға белсене катынасады.

2.Саяси партиялардың жіктелуі

Саяси партияларды жіктеп, жүйелеудің көптеген белгілері мен
өлшемдері бар. Мысалы, институциондық тәсіл партияларды топтастырғанда
ұйымдастыру ерекшелігін басшылыққа алады, либералдық дәстүр идеологиялық
байланыстардың сипатына басты назар аударады, марксистер болса таптық
белгілеріне айрықша мән береді.
Бұл мәселені терең зерттеген саясаттанушылардың бірі француз ғалымы
М. Дюверже XX ғасырдың 50 жылдарында сайлаушылар мен белсенділер санына
байланысты партияларды кадрлық және бұқаралық деп екіге бөледі (оларды
үйымдық қалыптасқан және ұйымдық қалыптаспаған деп те атайды). Кадрлық деп
қатарында сайлаушылардың 10%-ынан кемі ғана болатын, мүше саны аз партияны
айтады. Бірақ ол ұйымдастырылуымен және тәртібімен көзге түседі. Оның әрбір
мүшесінің партия билеті болады, мүшелік жарналарын уақтылы төлейді,
жарғысында қаралған тәртіпті мүлтіксіз орындайды. Мысалы, оған Австрия
халық партиясы, Англия консерваторлар партиясы, ГФР-дің Христиандык-
демократиялық одағы, Жапония либе-ралдық-демократиялық партиясы, Француз
коммунистік партиясы, Швеция орталық партиясы жатады. Бұқаралық, партияда
оны үнемі жақтап дауыс беретін сайлаушылары, мүшелері, белсенділері көп
болады. Бірақ олардың ресми мүшелері болмайды. Партбилет алып, мүшелік
жарна төлемейді. Мысалы, мұндайларға АҚШ-тың республикалық және
демократиялық партиялары, Англия лейбористер партиясы т. т.
60 жылдардьң аяғында жоғарыда аты аталған Ла Паломбараның көрсеткен
екі партиясынан баска әмбебап партиялар (универсалдык немесе сайлаушылар
партиясы) деген үшінші түрін бөліп шығарды. Олардың ерекшелігі — партияның
мүше санын емес, сайлаушылар санын көбейтуге тырысуда. Онда әлеуметтік,
этникалық, діни және т. б. өзгешеліктеріне мән берілмейді. Мұндай
партиялардың саны соңғы жылдары Еуропа мен Аме-рика елдерінде тез етек
алуда.
Саяси жүйедегі рөлі мен іштей үйымдасуына байланысты саяси
партияларды төрт түрге топтастырады:
1. Авангардтық партиялар (лениндік тұжырымдама). Олардың ұйымы жоғары
орталықтанумен сипатгалады, өзінің барлық мүшелерінен партияның жұмысына
белсенді қатынасуын талап етеді. Мысалы, Үндістанның ұлттық конгресс
партиясы, бүрынғы СОКП.
2. Сайлаушылар партиясы. Олардың негізгі мақсаты үміткерлердің сайлау
алдындағы науқанын ұйымдастыру: қаржы жинау, үгіт жүргізу, т. т. Оларда
тұрақты мүшелік, идеологиялық негіз, үйымдық құрылым жоқ. Мысалы, АКШ-тағы
республикалық және демократиялық партиялар. Сондықтан американдық азамат
"Мен демократиялык партияның мүшесімін" демейді, "Мен демократтар үшін
дауыс беремін" дейді.
3. Парламенттік, партия. Ол негізгі екі қызметті атқарады: сайлауға
дайындалу және парламентке бақылау жасау. Мәселелерді алдын ала талқылап,
қабылданатын шешімдерді сәйкестеу, келістіру үшін партиялар парламенттер
мен муниципалитеттерде (жергілікті өзін-өзі басқару органы) жіктер
(фракциялар) жасайды. Премьер-министрдің кандидатурасы мен үкімет құрамы
парламенттегі көпшілікке байланысты. Мысалы, Германияда, Италияда,
Ұлыбританияда, Францияда солай.
4. Қауымдастық партиясы. Ол адамдарды белгілі бір саяси жолды
ұстанғандығына қарай емес, ортақ көзқарас, ұқсас мүдделеріне орай өзара
қатынасып, маңызды мәселелерді талқылау үшін біріктіріледі. Мысалы, оларға
"Жасылдар" партиясы, балаларды, малдарды, жануарларды қорғау партиялары,
соғысқа, ядролық қаруға карсы қозғалыстар жатады.
Саяси идеологиясына қарай партияларды 5 түрге жүйелеп жүр.
1. Коммунистік партиялар мен солшыл радикалдық бағыттағы партиялар.
Олар К. Маркстің ілімін басшылыққа алады. Жеке меншіксіз, тапсыз қоғам
құруға тырысады. Басқа партиялар коммунистік партияның басқарушы ролін
мойындауы керек. Мысалы, Қытай, Солтүстік Корея, Куба, бұрынғы КСРО.
Батыста мұндай партиялардың айтарлықтай салмағы жоқ.
2. Социал-демократиялық (немесе социалистік, лейбористік) партиялар.
Олар қазіргі капиталистік қоғамды еңбекші халықтың мүддесіне сай ұдайы
реформалап, өзгертіп отыруға тырысады. Олардың басты құндылықтары:
бостандық, әділеттілік, ынтымақтастық, теңдік. Оған жататындар: Австрияның,
Германияның, Швецияның социал-демократиялық партиялары, Үлыбританияның
лейбористік партиясы және т. б.
Қазіргі кезде адамзатты айнала қоршаған орта күннен-күнге нашарлап,
азып-тозып бара жатқаны баршаға аян. Сондықтан Еуропада социал-
демократтардың әлеуметтік және экологиялық жағынан жаңарған индустриялық
мәдениеттілік орнатпақ та ойлары бар.
3. Буржуазиялық-демократиялық партиялар. Олар XIX ғасырда Еуропа мен
Солтүстік Америкада бір кезде пайда болды. Мынандай принииптерді басшылыққа
алады: қоғамда билік үшін әрқашан ашық күрес жүруі керек, өкіметке жалпыға
бірдей сайлау арқылы жету, парламентте көпшілік дауыс алған партия немесе
партиялық бірлестік өкіметті билейді, басқарушы партияға (партияларға)
қарсы үздіксіз ашық оппозиция жұмыс істейді. Заң алдында бәрінің де тең
болғанын, сөз, баспасөз, жиналыстар бостандығын қалайды. Мысалы,
Германияның еркін демократиялық партиясы, Үлыбританияның социал-либералдық
партиясы және т.б.
4. Консервативтік партиялар. Негізінен ірі буржуазияның мүддесін
корғайды. Әлеуметтік теңсіздікті сақтағысы келеді, адамдық және азаматтық
ар-намыс, плюрализм, ынтымақтастықты жақтайды. Мысалы, АҚШ-тың
республикалық партиясы, Германияның Христиандық-әлеуметтік одағы мен
Христиандық-демократиялық одағының блогы, Үлыбританияның консервативтік
партиясы, т.т.
5. Фашистік партиялар. Олар жеке мүддеден мемлекеттік мүдденің
басым болғанын, басқаруда қатаң орталықтандырылуды, адамның құқықтары мен
бостандықтарын шектеуді қалайды. Ұлтшылдықты уағыздайды. Бұл тоталитарлық
немесе авторитарлық жүйеге жол ашады. Фашистік партиялар кезінде Германия
мен Италияда болған. Бірақ сол елдерде және т.б. жа-ңарған неофашистік
ұйымдардың пайда болуы сақтандырады.
Партияларды басты идеологиялық бағытына қарай революциялық,
реформистік, консервативтік, реакциялық деп те бөліп жүр. Революциялық
партиялар қоғамдық өмірді түбегейлі өзгертуге тырысады. Реформистік
партиялар қоғамда маңызды өзгерістер жасамақ, бірақ оның негізгі құрылысын
сақтап қалмақ. Консервативтік партиялар қазіргі әлеуметтік өмірдің негізгі
сипат, ерекшеліктерін тұрақты сақтап қалмақ. Реакциялық партиялар — қоғам
дамуындағы өтіп кеткен формацияларға не дәуірлерге қайтып оралуды
көксеушілер.
Кандай саяси тәртіпті қолдауына байланысты партиялар демократиялық,
авторитарлық, тоталитарлық болып жіктеледі. Демократиялық партиялар басқа
партияларға төзімділікпен, түсіністікпен қарайды, пікір алалығын жақтайды.
Идеологиялық факторға онша мән бермейді. Тоталитарлық партиялар, керісінше,
саяси жүйенің басқа элементтерін өзіне бағындыруға тырысады. Әсіре
идеологияланған, катаң тәртіпке негізделген бірпартиялық жүйе құруға
тырысады. Авторитарлық партиялар, әдетге, дамып келе жатқан елдерде пайда
болады және отаршылықка қарсы бағытталады. Олардың көбі ең алдымен өз
елдерінің саяси және экономикалық тәуелсіздігі, әлеуметтік прогресі үшін
күреседі. Өз әрекеттерінде көбінесе күшке сүйенеді.
Саяси өмірдегі алатын орны, билікті жүзеге асыруға қатысына қарай
саяси партиялар билеуші және оппозициялық (латынның "қарсы қою" деген
сөзінен шыққан) болып бөлінеді. Билеуші партиялардың қолдарына мемлекеттік
билік тигендіктен оларға бүкіл қоғам дамуының басты бағыттары мен сипатын
айқындауға мүмкіндік туады. Яғни, олар басқа партиялардың үстінен билікке
ие болады. Мұндай мүмкіндігі жоқ қалған партиялар өз мүдделерін басқа
жолмен қорғайды. Олар бұл мақсатта өздерінің конституциялық құқығын,
парламент мінбесін, бұқаралық ақпарат құралдарын пайдаланады. Белгілі бір
қоғамдық пікір тудырып билеуші партияға сырттай ықпал жасайды. Мұндай саяси
партияларды оппозициялық деп атайды. Олар басқарушы партияның саясатын сын
көзбен бағалайды. Қоғамның даму бағдарламасын жасанды, басқа мемлекеттермен
қарым-қатынастарға өздерінің көзқарастарын білдіреді. Жалпы оларға
қарсыластық қасиет тән келеді.
Жұмыс істеу жағдайына, заңның рұқсат етуінс байланысты партияларды
ресми, жартылай ресми, қүпия деп жіктейді. Егер қоғамдық-саяси өмірге
қатынасуына заң жүзінде рұқсат етіліп, мемлекеттік тіркеуден өтсе, ол ресми
партия болып саналады Ол жұмысын ашық жүргізеді. Бірақ формальды түрде
рұқсат етілсе, оны толық танылды деуге болмайды. Біраз жағдайларда партияға
сырттай мойындаған сыңай білдіріп, шын мәнінде жұмысына шек қойып,
кедергілер жасалады. Мұндай партияларды жартылай ресми деуге болады. Ал
егер партияға заң бойынша тыйым салынып, жұмысын астыртын, жасырын
жүргізсе, ол құпия партияға жатады. Әдетте, олар үстемдік етіп отырған
құрылысты күшпен өзгертуді мақсат етіп қояды. Егер құпия партияны халық
шынымеи колдап, беделі зор болса, оны ресми мойындамағанымен жұмысын
тоқтата алмайды. Оның айғақтығын кұпия жағдайда жүріп отаршылдыққа қарсы
қажырлы күрес жүргізген көптеген ұлт-азаттық партиялардың даму жолынан
байқауға болады.
Партиялар жиылып, партиялық жүйені құрады. Сондықтан оларды
жіктеудің де мәні зор. Партиялық жүйе деп мемлекеттік мекемелерді
қалыптастыруға шынымен мүмкіндігі бар, елдің ішкі және сыртқы саясатына
ықпал ете алатын саяси партиялар жиынтығын айтады. Ел ішіндс қанша
партиялар болуы және олардың қайсысы партиялық жүйеге енуі сол елдің тарихи
дәстүріне, әлеуметтік-экономикалық шиеленістер сипатына, негізгі әлеуметтік
күштердің арасалмағына байланысты. Оған халықтың бір ұлтты әлде көп ұлтты,
бір дінге әлде көп дінге бағынуы да әсер етеді.
Билік үшін күреске қатысып жүрген саяси партиялардың саны жағынан
олар көппартиялық, екіпартиялық және бірпартиялық болып топтастырылады.
Көппартиялық деп мемлекеттік билік үшін күрес барысында бірнеше
саяси партиялардың әр түрлі мүдделері мен пікір алалығын пайдалана отырып
басқару түрін айтады. Онда үш және одан артық партия қатысады. Бұл —
адамзаттың қоғамдық басқаруда ойлап тапқан өркениетті түрі. Дегенмен,
орыстың белгілі саясатшысы Б. Чичерин айтқандай, көппартиялықтың өзіндік
жағымды және жағымсыз жақтары бар. Жағымды жағына жататындары — онда саяси
мәселелер жан-жақты қаралады. Кемшіліктерді кешірмейтін оппозициялық
партиялардың болуы үкіметті тиімді жұмыс істеуге мәжбүр етеді.
Бюрократияның өрістеуіне тежеу салынады. Партияны тәртіпке шақырады. Билік
басына кездейсоқ емес нағыз дарынды адамдардың келуіне мүмкіндік тудырады.
Ұнамсыз жағына жататындар — өмірдегі көп мәселелерге өз партиясының
тұрғысынан ғана қарайды. Бар ойы қарсы партияны жеңуге арналып, ол жолда
алдау-арбау, өсек-өтірік сияқты жат қылықтар мен тәсілдер пайдаланылып
жатады. Дегенмен, қазіргі таңда көппартиялық саяси өмірдің тәуір жетілген
түрінің бірі болып танылады. Ондайларға Австрия, Бельгия, Дания,
Нидерландыдағы көппартиялықты жатқызуға болады.
Екіпартиялық жүйеде (бипартизм) басқа да кішігірім партиялар болуы
мүмкін, бірақ билік үшін нағыз бәсекелестік ең ірі екі партияның арасында
жүреді. Мұнда жалпыға бірдей тікелей сайлау нәтижесінде екі партияның бірі
өзінен-өзі автоматты түрде парламентте көпшілік орынды қамтамасыз етеді. Ол
Министрлер Кабинетінің орныктылығын қамтамасыз етеді.Себебі, ол үкіметті
заң бойынша көрсетілген мерзімі біткенше қызметін атқаруына мүмкіндік
береді. Ол мемлекет басшысын сайлауға жіберілген қаржыны да үнемдейді.
Өйткені, ол орынға сайлауда жеңіске жеткен партияның серкесі ие болады.
Бипартиялық көппартиялықтағы сияқты өзінің жіберген қателіктерін бірге
билеген басқа партияларға аудара сала алмайды. Бұған мысал ретінде АҚШ-тағы
республикалық және демократиялық Ұлы-британияда — консерваторлар мен
лейбористер, Германияда — христиандық демократтар мен социал-демократтар
жатады. Саяси күреске басқа да партиялар араласады. Бірақ, әдетте, олар
шешуші рөл атқармайды және жеңіске жетерлік мүмкіндіктері де жоқ. Дегенмен,
мұндай жүйенің өміршендігін аты аталған елдердің өмірі дәлелдеп отыр.
Бірпартиялық жүйе өзінен басқа, әсіресе, бәсекелес партияларды
болдырмайды. Ол тоталитарлық және авторитарлық қоғамдарға тән. Мұндай
тәртіпте басқарушы партия бақылаушы және сынаушы оппозициялық партиялардың
жоқтығын пайдаланып, саяси билікті бүтіндей қолына алып, басқа мемлекеттік
органдарды ығыстырады. Ондай партия бұрын КСРО-да болды, казір Қытай, КХДР,
Кубада бар.
Демек, партиялық жүйе әр түрлі болады. Сондықтан солар-дың ішінде ең
тәуірі, тиімдісі қайсысы деген сұрақ тууы мүмкін. Бұған бірыңғай кесіп
жауап беру, бір үлгіні ұсыну дұрыстыққа жатпайды. Әйтсе де партиялық
бірлестіктердің тиімділігіне жалпы өлшеуіш боларлық жағдайлар мыналар. Олар
халықтың әлеуметтік мүдделері мен мұқтаждықтарын бірінші сезініп,
камтамасыз етуге тырысуы ләзім. Партия арқылы шешімдер қабылдағанда
азаматтардың барынша мол қажеттіктерін қамту. Үкімет бағытын сын көзбен
түзету және басқарушы топтың жүмысына демократиялық бақылау жасау және
т.с.с.
Саяси партиялардың ішінде фракциялар (латынның "бөлшектену",
"бөлектену" деген сөзінен) болуы мүмкін. Бұл сөз екі мағынада қолданылады:
1) бір партияның парламентте мемлекеттік органдарда, қоғамдық ұйымдарда
өздерінің саяси нұсқау, мақсаттарын ұйымшылдықпен жүргізу үшін құрған
үйымы; 2) бір партияның ішінде өзіндік бағыты, құрылысы, тәртібі бар, бірақ
сол партияның қатарынан шыкпаған мүшелердің бөлігі. Мұндай жағдай
азшылықтың құқы бұрмаланған кезде дүниеге келуі мүмкін. Әдетте, ол өтпелі
кезеңдерде пайда болады және ұзаққа созылмайды.
Мемлекеттік билікті жүзеге асыру үшін партиялар коалиция (латынның
"бірлестік" деген сөзінен) құруы мүмкін. Коалиция деп жалпы мақсатқа жету
үшін партиялардың жасаған бірлігін айтады. Оның мынадай түрлері болады:
а) парламентке қатысатын партиялардың ешқайсысы өз алдына бөлек,
дербес басқара алмайтындай жағдайда (дауыстың аздығынан) құралған
көппартиялық коалиция;
ә) екі күшті партияның әрқайсысы өкіметті өз қолына алып билей
алатындай жағдайда екіпартиялық коалиция орнайды. Мұндайда бір партия
парламентте көпшілік дауыс алады да, екіншісі оппозицияда болады. Егер
екеуінің де парламенттегі орны тең болса, үкіметті құру үшін басқа кішірек
партиямен келісімге келуге мәжбүр болады. Мұндайды түрін өзгерткен
екіпартиялық коалиция дейді;
б) билік үшін бәсеке екі партия одағының арасында болса, оны екі
блоктық коалиция дейді. Мұндай коалиция, әсіресе, Францияға тан. Онда
президенттік, парламенттік, кантондық сайлаулар кезінде екі блок құрылады.
Оң блокқа гольдықтар, жискарлықтар (Францияның бұрынғы президенттері Де
Голь мен Жискар де Эстеннің фамилияларынан шыққан), т.б. кіреді де, сол
блокқа сойиалистер, коммунистер, солшыл радикалдар жатады;
в) егер дербес партия ұзақ уақыт (20—30 жыл бойы) билік етсе, оны
басымдық коалициясы дейді. Мысалы, Швеция социал-демократиялық партиясы
1932 жылдан 1976 жылға дейін, содан кейін 1982 жылдан осы уакытқа дейін
билік басында. Жапонияда либералдық-демократиялық партия 1955 жылдан бері
өкімет басында келеді.
Саяси партиялардың жұмысы, әдетте, кұқықпен немесе Конституциямен
реттеледі. Себебі, олардың жұмысы саяси жүйенің принциптері мен
мақсаттарына қайшы келмеуі керек. Оларға жататындар: қоғамдық өмірде
партияның орнын конституциялық жолмен рұқсат ету; саяси жүйеде партияның
жұмыс істеу жағдайын белгілеу; сайлау жүйесінің жұмысына партиялардың.
қатысуы; мемлекеттік өкімет органдарында партиялардың өкілдік ету
тәсілдері; мемлекеттік бюджеттен партиялардың қызметін қаржыландыру.
Бірқатар Батыс елдерінде (Германия, Италия, Швеция, т.б.) 60—70 жылдардан
бастап саяси партиялар мемлекет тарапынан қаржыландырылады. Кейбір елдерде
заң бойынша саяси партиялардың сайлау науқанына арнайы қаржы бөлінеді. Бұл
конституцияда көрсетілген міндеттерді орындау және қиянат етушілікке жол
бермеу (мысалы, саяси партияларды құрғанда әлдеқандай кішігірім топтардың
немесе жеке адамдардың ықпалын азайту, не болмаса қызметкерлердің, қоғам
қайраткерлерінің сатылғыштығына жол бермеу және т.б.) үшін керек деп
саналады.
Бірқатар елдердің (Германия,Үндістан, ¥лыбритания,Франция)
зандарында радио мен теледидарды кеңінен пайдалануға мол құқық берілген.
Мұның бәрі сайлау науқанында және т.б. жұмыс бабында партияларға тең жағдай
қамтамасыз етілгендігі деп саналады.

3. Қазақстандағы көппартиялықтың қалыптасуы

XX ғасырдың басында Қазақстанның экономикалық, саяси және әлеуметтік
жағдайы ауырлап кетті. Ресейдің отаршылдық езгісі күшейе берді, одан қоныс
аударған қоныс аударушылар қазақтың шұрайлы жерлерін тартып алуын көбейтті,
халықтың жағдайы төмендей түсті. Сондықтан қазақтың зиялылары тығырықтан
шығудың жолын іздеді. Алғашында олар үміттерін Ресейдің кадет партиясына
артты. 1905 жылдың желтоқсанында Орал қаласында А. Бөкейхановтың бастауымен
Қазақстанның 5 облысының "делегаттар съезі" шақырылды. Онда кадет
партиясының бөлімі (филиалы) құрылып, сол партияның бағдарламасын
қабылдады. Бірақ кадетгер болсын, Уақытша үкімет болсын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.