Қарқаралы петициясы
КIРIСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл еңбекте Қазақстанның саяси-құқықтық тарихында тұңғыш рет Қарқаралы петициясының конституциялық-демократиялық идеялары мен жобаларына кеңінен, жан-жақты талдау жасалынған. Жұмыста Бірінші Орыс революциясы және Қарқаралы петициясының қабылдануы, оның тарих және конституционализм туралы әдебиетте бағалануы тұңғыш рет ашылып көрсетіледі. Зерттеу барысында қол жеткізген қорытындылардың көптеген нәтижелерінің бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның Конституциясынан өзінің шешімдерін тапқаны нақтылы фактілермен ғылыми негізде расталды. Бұл үрдіс Қазақстанның конституционализмінің тарихы негізінде XX ғасырдың бас кезеңінде қалыптасқанын растай түседі.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Адамзат тарихының барлық кезеңдерiне зер салсақ, оның өмiр сүруi тыныс-тiршiлiгi, мемлекет құруы сол бостандық пен тәуелсiздiк жолындағы күрес болғанын аңғарамыз. Тәуелсiздiктi армандамаған халықтың рухы құлдық санасының шырмауына маталған немесе күрес жолында мүлдем әлсiреп, үстемдiк еткен ұлттың, державаның дiлiн, тiлiн, мәдениетiн, дiнiн қабылдап, өз этностарының барлық ұлттық ерекшелiктерiнен айрылған. Белгiлi ғалым, академик С.З.Зиманов осы мәселе туралы былай деп жазды: ,,Нет народа, который бы не хотел стать свободным, не лелеял бы мечты о свободе и не стремился бы к ней. Любой народ, на какой бы стадии развития и в каком бы тяжелом положении он не находился, в его сознании всегда живет дух свободы. Ее объем, содержание, форма и характер в каждом случае зависит от конкретных исторических условий и уровня самосознания социальных групп, от того, какой класс ее требует и какие цели преследуется” 1, с72.
Қазақ халқының бостандық пен тәуелсiздiк тең құқылық пен демократия жолындағы күресi бiрнеше ғасыр аралықты қамтиды. Тарихтың әр кезеңiнде қазақ халқы осы жолда жан аямай күресiп, қасық қаны қалғанша күресiп бақты, қаншама қайсар, батыр ұлдары мен қыздарынан айрылды. Н.Назарбаев: ,,Егер бiз мемлекет болғымыз келсе, өзiмiздiң мемлекеттiлiгiмiздi ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсiнгенiмiз жөн”, 2, 273б деп атап көрсеттi өзiнiң ,,Тарих толқынында” деп аталатын еңбегiнде.
Бұл күрес Ресей империясының құрамына кiргеннен кейiн де еш уақытта тоқтаған жоқ. Тарихтың әрбiр сатыларында қазақтың дана қайраткерлерi мен батырлары найзаның ұшымен, бiлектiң күшiмен алып орыс империясына қарсылық бiлдiру, күресу арқылы мiнез көрсетсе, XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың бас кезеңiнде қалыптасып келе жатқан қазақтың ұлттық зиялылары күрес жолын ағартушылықпен реформаға бұру және конституциялық жолмен даму арқылы ұлттық сана дәрежесiн көтерудi отарлық езгiге қарсы тұрудың ең күштi құралы деп таныды. Сәкен Өзбекұлының дұрыс тұжырымдары бойынша: ,,Ресей мемлекетiнiң отарлық қыспағы мен орыстандыру саясатын дер кезiнде байқаған қазақ зиялылары ислам дiнiне, әлi шаманизм көзқарасынан ажырамаған қазақ халқын жаппай тартып, жаңа үлгiдегi мектеп, медреселер арқылы дiн насихатын күшейтумен енжар көшпелi халықты бiр ту астына
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл еңбекте Қазақстанның саяси-құқықтық тарихында тұңғыш рет Қарқаралы петициясының конституциялық-демократиялық идеялары мен жобаларына кеңінен, жан-жақты талдау жасалынған. Жұмыста Бірінші Орыс революциясы және Қарқаралы петициясының қабылдануы, оның тарих және конституционализм туралы әдебиетте бағалануы тұңғыш рет ашылып көрсетіледі. Зерттеу барысында қол жеткізген қорытындылардың көптеген нәтижелерінің бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның Конституциясынан өзінің шешімдерін тапқаны нақтылы фактілермен ғылыми негізде расталды. Бұл үрдіс Қазақстанның конституционализмінің тарихы негізінде XX ғасырдың бас кезеңінде қалыптасқанын растай түседі.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Адамзат тарихының барлық кезеңдерiне зер салсақ, оның өмiр сүруi тыныс-тiршiлiгi, мемлекет құруы сол бостандық пен тәуелсiздiк жолындағы күрес болғанын аңғарамыз. Тәуелсiздiктi армандамаған халықтың рухы құлдық санасының шырмауына маталған немесе күрес жолында мүлдем әлсiреп, үстемдiк еткен ұлттың, державаның дiлiн, тiлiн, мәдениетiн, дiнiн қабылдап, өз этностарының барлық ұлттық ерекшелiктерiнен айрылған. Белгiлi ғалым, академик С.З.Зиманов осы мәселе туралы былай деп жазды: ,,Нет народа, который бы не хотел стать свободным, не лелеял бы мечты о свободе и не стремился бы к ней. Любой народ, на какой бы стадии развития и в каком бы тяжелом положении он не находился, в его сознании всегда живет дух свободы. Ее объем, содержание, форма и характер в каждом случае зависит от конкретных исторических условий и уровня самосознания социальных групп, от того, какой класс ее требует и какие цели преследуется” 1, с72.
Қазақ халқының бостандық пен тәуелсiздiк тең құқылық пен демократия жолындағы күресi бiрнеше ғасыр аралықты қамтиды. Тарихтың әр кезеңiнде қазақ халқы осы жолда жан аямай күресiп, қасық қаны қалғанша күресiп бақты, қаншама қайсар, батыр ұлдары мен қыздарынан айрылды. Н.Назарбаев: ,,Егер бiз мемлекет болғымыз келсе, өзiмiздiң мемлекеттiлiгiмiздi ұзақ уақытқа меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсiнгенiмiз жөн”, 2, 273б деп атап көрсеттi өзiнiң ,,Тарих толқынында” деп аталатын еңбегiнде.
Бұл күрес Ресей империясының құрамына кiргеннен кейiн де еш уақытта тоқтаған жоқ. Тарихтың әрбiр сатыларында қазақтың дана қайраткерлерi мен батырлары найзаның ұшымен, бiлектiң күшiмен алып орыс империясына қарсылық бiлдiру, күресу арқылы мiнез көрсетсе, XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың бас кезеңiнде қалыптасып келе жатқан қазақтың ұлттық зиялылары күрес жолын ағартушылықпен реформаға бұру және конституциялық жолмен даму арқылы ұлттық сана дәрежесiн көтерудi отарлық езгiге қарсы тұрудың ең күштi құралы деп таныды. Сәкен Өзбекұлының дұрыс тұжырымдары бойынша: ,,Ресей мемлекетiнiң отарлық қыспағы мен орыстандыру саясатын дер кезiнде байқаған қазақ зиялылары ислам дiнiне, әлi шаманизм көзқарасынан ажырамаған қазақ халқын жаппай тартып, жаңа үлгiдегi мектеп, медреселер арқылы дiн насихатын күшейтумен енжар көшпелi халықты бiр ту астына
Пайдаланылған әдбиеттер тiзiмi
1. Зиманов С.З. От освободительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве. - Алматы: Наука, 1976.- 220с
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999 - 296б.
3. Өзбекұлы Сәкен. XVII ғасырдың соңы – XX ғасырдың бас кезiнде Қазақстандағы саяси-құқықтық ой-пiкiрдiң тарихы және қайраткерлерi. Докторлық диссертацияның авторефераты. - Алматы, 1999 ж.
4. Записи Западно-Сибирского отдела императорского русско- геогафического общества / – Омск, 1885-Кн. VII. вып.1.
5. Записи ИРГО по отделению этнографии / - СПб., 1891, Вып.II. Т.17.
6. Қойгелдиев Мәмбет. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат,1995.-368б.
Нұрпейсов Кеңес. Алаш һәм Алашорда.Алматы: Ататек, 1995.-256б
Қозыбаев М.Қ. 1916 жылғы ұлт-азаттық революция тарихнамасының кейбiр мәселелерi. // Қазақ әдбиетi 3 сәуiр, 1992.
Қасымбаев Ж.Қ., Ермұқанов Ғ.1916 ж: айтылмай келген ақиқат. // Ақиқат.-1991.- №11.-78-85бб.
7. Созақбаев С. Петербургский университет в истории политической и правовой мысли Казахстана (вторая половина XIX начало XX вв.) . Автореферат кандидатской диссертации. Алма-Ата, 1985.-22с
8.Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов: {Тұңғыш қазақ Конституциясының авторы Сыртанов (1866-1914) туралы}.- Алматы: Жетi Жарғы, 1996.-212б. Арыстары алаштың.-Алматы: Жеті жарғы, 1998.-192б. Көшпелi қазақ өркениетiндегi құқық.- Алматы: Мектеп, 2002.-224б.
9. Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. –Алматы: Жетi Жарғы, 1998.- 192б.
10. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы: Санат, 1995.-368б.
11. Нұрпейiсов Кеңес. Алаш һәм Алашорда. –Алматы: Ататек, 1995-256 б.
12.Қазақ ССР тарихы. Т.3.-Алматы: Ғылым, 1982.-560б.
13.История государства и права Казахской ССР. Часть 1- Алма-Ата, 1982 – 182с.
14. Зиманов С.З. В.И.Ленин и советская национальная государственность в Казахстане.- Алма-Ата: Наука, 1970.-303с.
15.Пахмурный П.М. Большевики Казахстана в революции 1905-1907 годов. -Алма-Ата: Казахстан, 1976.-232с.
16. Амандыкова С.К. Становление доктрины конституционализма в Казахстане. Караганда: Издательство КарГУ, 2002.-439с.
17.Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов: {Тұңғыш қазақ Конституциясының авторы Сыртанов (1866-1914) туралы}.- Алматы: Жетi Жарғы, 1996.-212б.
Шартар Қарасат баласы. Қазақ дауы, си hәм билік // Айқап, 1964. №7
18.Статистический сборник за 1913-1917 г. // Труды ЦСУ, 1992 г., Т.7, вып.II.
19.Большевик Казахстана, 1948 г., №3.
20. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половины XIX века.-Алма-Ата: Ан.Каз.ССР., 1958.-296с.
21.Ядринцев Н. Надежды и условия жизни рабочего населения Сибири. // Отчественные записи, 1867 г., №12
22.Добросмыслов А.И.. Тургайская область. Исторический очерк. Т.1, 1902 – 524с.
23.Вестник Европы, 1981 г., №8.
24.КР ОМА, 14 қор, 1тізім, 12371 іс.
25.ҚР ОМА, 44 қор, 1 тiзiм, 15303; 5658 iс.
26.Материалы по истории политического строя Казахстана. Т.1-Алма-Ата: АН КазССР,1960-442с.
27. Жиреншин К.А. Политическая развитие Казахстана в ХIХ – начале ХХ веков / Отв.ред.: С.З.Зиманов.- Алматы: Жеті жарғы, 1996.-152с.
28. Аллаберген Қ. Отарлау саясатының ойрандары- Алматы: Рауан, 1993-88б.
29. Царская колонизация в Казахстане. (по материалам русской периодической печати ХIХ века) / Сост. Ф.М.Оразаев.- Алматы:Рауан, 1995.-368с.
30.А.Васильев. О киргизском языке и его транскрипции //Тургайская газета. 1896, №55-56
31.Сапаргалиев Г. Корательная политика царизма в Казахстане. (1905-1917 г.г.)- Алматы: Наука, 1966-376с.
32. Алату баласы. Партия һәм низамсыз жиналған алым. // Дала уалаятының газетi, 1897, №50
32.В.Остафьев. Колонизация степных областей в связи с вопросом о кочевом хозяйстве. // Записи Западно-Сибирского отделения. ИРГО, -Омск, 1895, кн.XVIII.
34.Сұлтан Бақытжан Қаратай, Ж.Ш.Сейдалин, С.Лапин, Д.Аманшин, А.Нарымбаев. Қазақтардың дiни-құқықтық һәм жер хақындағы өзара кеңестерiнiң қорытындысы // Айқап, 1914, №14.
35.Өзбекұлы С., Исмаилов А. Ғұмар Қарашевтiң қоғамдық саяси, құқықтық көзқарастары. -Алматы, 2005
36.Ш.Я.Шафиро. Верный в годы первой русской революции. «Революция в Средней Азии» Сб.1, -Ташкент, 1929
37. ҚР ОМА, 64 қор, 1 тiзiм, 125 iс.
38. Баймаханов М.Т. Избранные труды по теории государства и права.-Алматы: АЮ-ВШП «Әділет», 2003г.-710с.
39. М.Бекмұхамедов. Быт и нужды киргиз-казахов. // Астраханская ведомость, 1894, №4
40. Құнанбаев Абай. Шығармалар.- Алматы: Жазушы, 1968.-320б.
41. Зиманов С.З., Акишев А.А. Политические взгляды Чокана Валиханова. -Алма-Ата: Наука, 1965-248с.
Усейнова Г.Р. Государственно-правовые взгляды Ч.Валиханова. Автореферат кандидатской диссертации.-Алматы, 1996
Өзбекұлы Сәкен. Қазақстанның саяси-құқықтық ой-пiкiр тарихының өзектi мәселелерi. –Алматы: Білім, 2004.-128б.
Ж.С.Алдибеков. Ибрай Алтынсарин: Политико-правовые и социологические взгляды. / Каз.гуманитарно-юридич.ун-т.-Алматы: КазГЮУ, 2003.-133с.
Өзбекұлы Сәкен. Абай және адам құқы.- Алматы: Жеті жарғы, 1995.-112б
1. Зиманов С.З. От освободительных идей к советской государственности в Бухаре и Хиве. - Алматы: Наука, 1976.- 220с
2. Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999 - 296б.
3. Өзбекұлы Сәкен. XVII ғасырдың соңы – XX ғасырдың бас кезiнде Қазақстандағы саяси-құқықтық ой-пiкiрдiң тарихы және қайраткерлерi. Докторлық диссертацияның авторефераты. - Алматы, 1999 ж.
4. Записи Западно-Сибирского отдела императорского русско- геогафического общества / – Омск, 1885-Кн. VII. вып.1.
5. Записи ИРГО по отделению этнографии / - СПб., 1891, Вып.II. Т.17.
6. Қойгелдиев Мәмбет. Алаш қозғалысы. – Алматы: Санат,1995.-368б.
Нұрпейсов Кеңес. Алаш һәм Алашорда.Алматы: Ататек, 1995.-256б
Қозыбаев М.Қ. 1916 жылғы ұлт-азаттық революция тарихнамасының кейбiр мәселелерi. // Қазақ әдбиетi 3 сәуiр, 1992.
Қасымбаев Ж.Қ., Ермұқанов Ғ.1916 ж: айтылмай келген ақиқат. // Ақиқат.-1991.- №11.-78-85бб.
7. Созақбаев С. Петербургский университет в истории политической и правовой мысли Казахстана (вторая половина XIX начало XX вв.) . Автореферат кандидатской диссертации. Алма-Ата, 1985.-22с
8.Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов: {Тұңғыш қазақ Конституциясының авторы Сыртанов (1866-1914) туралы}.- Алматы: Жетi Жарғы, 1996.-212б. Арыстары алаштың.-Алматы: Жеті жарғы, 1998.-192б. Көшпелi қазақ өркениетiндегi құқық.- Алматы: Мектеп, 2002.-224б.
9. Өзбекұлы С. Арыстары алаштың. –Алматы: Жетi Жарғы, 1998.- 192б.
10. Қойгелдиев М. Алаш қозғалысы.- Алматы: Санат, 1995.-368б.
11. Нұрпейiсов Кеңес. Алаш һәм Алашорда. –Алматы: Ататек, 1995-256 б.
12.Қазақ ССР тарихы. Т.3.-Алматы: Ғылым, 1982.-560б.
13.История государства и права Казахской ССР. Часть 1- Алма-Ата, 1982 – 182с.
14. Зиманов С.З. В.И.Ленин и советская национальная государственность в Казахстане.- Алма-Ата: Наука, 1970.-303с.
15.Пахмурный П.М. Большевики Казахстана в революции 1905-1907 годов. -Алма-Ата: Казахстан, 1976.-232с.
16. Амандыкова С.К. Становление доктрины конституционализма в Казахстане. Караганда: Издательство КарГУ, 2002.-439с.
17.Өзбекұлы С. Барлыбек Сыртанов: {Тұңғыш қазақ Конституциясының авторы Сыртанов (1866-1914) туралы}.- Алматы: Жетi Жарғы, 1996.-212б.
Шартар Қарасат баласы. Қазақ дауы, си hәм билік // Айқап, 1964. №7
18.Статистический сборник за 1913-1917 г. // Труды ЦСУ, 1992 г., Т.7, вып.II.
19.Большевик Казахстана, 1948 г., №3.
20. Зиманов С.З. Общественный строй казахов в первой половины XIX века.-Алма-Ата: Ан.Каз.ССР., 1958.-296с.
21.Ядринцев Н. Надежды и условия жизни рабочего населения Сибири. // Отчественные записи, 1867 г., №12
22.Добросмыслов А.И.. Тургайская область. Исторический очерк. Т.1, 1902 – 524с.
23.Вестник Европы, 1981 г., №8.
24.КР ОМА, 14 қор, 1тізім, 12371 іс.
25.ҚР ОМА, 44 қор, 1 тiзiм, 15303; 5658 iс.
26.Материалы по истории политического строя Казахстана. Т.1-Алма-Ата: АН КазССР,1960-442с.
27. Жиреншин К.А. Политическая развитие Казахстана в ХIХ – начале ХХ веков / Отв.ред.: С.З.Зиманов.- Алматы: Жеті жарғы, 1996.-152с.
28. Аллаберген Қ. Отарлау саясатының ойрандары- Алматы: Рауан, 1993-88б.
29. Царская колонизация в Казахстане. (по материалам русской периодической печати ХIХ века) / Сост. Ф.М.Оразаев.- Алматы:Рауан, 1995.-368с.
30.А.Васильев. О киргизском языке и его транскрипции //Тургайская газета. 1896, №55-56
31.Сапаргалиев Г. Корательная политика царизма в Казахстане. (1905-1917 г.г.)- Алматы: Наука, 1966-376с.
32. Алату баласы. Партия һәм низамсыз жиналған алым. // Дала уалаятының газетi, 1897, №50
32.В.Остафьев. Колонизация степных областей в связи с вопросом о кочевом хозяйстве. // Записи Западно-Сибирского отделения. ИРГО, -Омск, 1895, кн.XVIII.
34.Сұлтан Бақытжан Қаратай, Ж.Ш.Сейдалин, С.Лапин, Д.Аманшин, А.Нарымбаев. Қазақтардың дiни-құқықтық һәм жер хақындағы өзара кеңестерiнiң қорытындысы // Айқап, 1914, №14.
35.Өзбекұлы С., Исмаилов А. Ғұмар Қарашевтiң қоғамдық саяси, құқықтық көзқарастары. -Алматы, 2005
36.Ш.Я.Шафиро. Верный в годы первой русской революции. «Революция в Средней Азии» Сб.1, -Ташкент, 1929
37. ҚР ОМА, 64 қор, 1 тiзiм, 125 iс.
38. Баймаханов М.Т. Избранные труды по теории государства и права.-Алматы: АЮ-ВШП «Әділет», 2003г.-710с.
39. М.Бекмұхамедов. Быт и нужды киргиз-казахов. // Астраханская ведомость, 1894, №4
40. Құнанбаев Абай. Шығармалар.- Алматы: Жазушы, 1968.-320б.
41. Зиманов С.З., Акишев А.А. Политические взгляды Чокана Валиханова. -Алма-Ата: Наука, 1965-248с.
Усейнова Г.Р. Государственно-правовые взгляды Ч.Валиханова. Автореферат кандидатской диссертации.-Алматы, 1996
Өзбекұлы Сәкен. Қазақстанның саяси-құқықтық ой-пiкiр тарихының өзектi мәселелерi. –Алматы: Білім, 2004.-128б.
Ж.С.Алдибеков. Ибрай Алтынсарин: Политико-правовые и социологические взгляды. / Каз.гуманитарно-юридич.ун-т.-Алматы: КазГЮУ, 2003.-133с.
Өзбекұлы Сәкен. Абай және адам құқы.- Алматы: Жеті жарғы, 1995.-112б
КIРIСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл еңбекте Қазақстанның саяси-құқықтық
тарихында тұңғыш рет Қарқаралы петициясының конституциялық-демократиялық
идеялары мен жобаларына кеңінен, жан-жақты талдау жасалынған. Жұмыста
Бірінші Орыс революциясы және Қарқаралы петициясының қабылдануы, оның тарих
және конституционализм туралы әдебиетте бағалануы тұңғыш рет ашылып
көрсетіледі. Зерттеу барысында қол жеткізген қорытындылардың көптеген
нәтижелерінің бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның Конституциясынан өзінің
шешімдерін тапқаны нақтылы фактілермен ғылыми негізде расталды. Бұл үрдіс
Қазақстанның конституционализмінің тарихы негізінде XX ғасырдың бас
кезеңінде қалыптасқанын растай түседі.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Адамзат тарихының барлық кезеңдерiне зер
салсақ, оның өмiр сүруi тыныс-тiршiлiгi, мемлекет құруы сол бостандық пен
тәуелсiздiк жолындағы күрес болғанын аңғарамыз. Тәуелсiздiктi армандамаған
халықтың рухы құлдық санасының шырмауына маталған немесе күрес жолында
мүлдем әлсiреп, үстемдiк еткен ұлттың, державаның дiлiн, тiлiн, мәдениетiн,
дiнiн қабылдап, өз этностарының барлық ұлттық ерекшелiктерiнен айрылған.
Белгiлi ғалым, академик С.З.Зиманов осы мәселе туралы былай деп жазды:
,,Нет народа, который бы не хотел стать свободным, не лелеял бы мечты о
свободе и не стремился бы к ней. Любой народ, на какой бы стадии развития и
в каком бы тяжелом положении он не находился, в его сознании всегда живет
дух свободы. Ее объем, содержание, форма и характер в каждом случае зависит
от конкретных исторических условий и уровня самосознания социальных групп,
от того, какой класс ее требует и какие цели преследуется” (1, с72(.
Қазақ халқының бостандық пен тәуелсiздiк тең құқылық пен демократия
жолындағы күресi бiрнеше ғасыр аралықты қамтиды. Тарихтың әр кезеңiнде
қазақ халқы осы жолда жан аямай күресiп, қасық қаны қалғанша күресiп бақты,
қаншама қайсар, батыр ұлдары мен қыздарынан айрылды. Н.Назарбаев: ,,Егер
бiз мемлекет болғымыз келсе, өзiмiздiң мемлекеттiлiгiмiздi ұзақ уақытқа
меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсiнгенiмiз
жөн”, (2, 273б( деп атап көрсеттi өзiнiң ,,Тарих толқынында” деп аталатын
еңбегiнде.
Бұл күрес Ресей империясының құрамына кiргеннен кейiн де еш уақытта
тоқтаған жоқ. Тарихтың әрбiр сатыларында қазақтың дана қайраткерлерi мен
батырлары найзаның ұшымен, бiлектiң күшiмен алып орыс империясына қарсылық
бiлдiру, күресу арқылы мiнез көрсетсе, XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың бас
кезеңiнде қалыптасып келе жатқан қазақтың ұлттық зиялылары күрес жолын
ағартушылықпен реформаға бұру және конституциялық жолмен даму арқылы ұлттық
сана дәрежесiн көтерудi отарлық езгiге қарсы тұрудың ең күштi құралы деп
таныды. Сәкен Өзбекұлының дұрыс тұжырымдары бойынша: ,,Ресей мемлекетiнiң
отарлық қыспағы мен орыстандыру саясатын дер кезiнде байқаған қазақ
зиялылары ислам дiнiне, әлi шаманизм көзқарасынан ажырамаған қазақ халқын
жаппай тартып, жаңа үлгiдегi мектеп, медреселер арқылы дiн насихатын
күшейтумен енжар көшпелi халықты бiр ту астына бiрiктiрудi өздерiнiң
патриоттық борышы ретiнде таныды... Европалық бiлiм ордаларынан сусындаған
қазақ зиялылары барлық мүмкiндiктердi пайдаланып, дiндi саясатпен,
ағартушылықпен және құқықтық жүйенi өзгертумен ұштастыру арқылы прогреске
көтерiлудiң саяси мiндеттердiң ең өзектi көкейтестi мәселелердiң санатына
жатқызу заңдылығын айқын байқатты” (3, 28б(.
Мiне, осыған байланысты XX ғасырдың бас кезiнде қалыптасып, дамыған
реформаторлық идеялар мен қозғалыстарды және конституциялық дамуды зерттеу,
ұлт зиялыларының тәуелсiздiк үшiн атқарған жан-жақты қызметтерiн санаға
сiңiрiп, бiлу және мақтан тұту халқымызды тәрбиелеудегi рөлi өлшеусiз.
Себебi, ,,Тәрбиенiң басы – тарих, сол арқылы патриотизмдi күшейту – бүгiнгi
күн мұраты. Патриотизмi жоқ ұлттың ұлт қауiпсiздiгi өте осал, әлсiз”
(3,2б(.
Сонымен қатар тақырыптың өзектiлiгi Батыс және орыс зерттеушiлерiнiң
қазақтарда ,,ғылым, мәдениет, философия болмаған”, ,,көшпендiлердiң ойлау
қабiлеттерi төмен”, ,,мал бағудан басқа еш нәрсеге бейiмделмеген” сияқты
евроцентристiк шовинизмiн жоққа шығару үшiн өте қажет. Себебi, Қазан
төңкерiсiне дейiнгi жазылған орыс тарихнамасында қазақ халқының рухани
дәрежесiн, қабiлетiн, сауаттылығын, ойлау жүйесiн кемсiтiп, төмендетiп
көрсету кеңiнен үрдiс алған. Бiр басылым: ,,К недостаткам киргиз надо
отнести хитрость и наклонность к воровству... Как все номады, киргизы очень
ленивы, и все домашние работы возложены на женщин. Мужчины разъезжают из
аула в аул, пьют айран и кумыс и разносят по степи сплетни с быстрою
курьеров”, (4, с82( - деп келекетiп жазса, тағы бiр автор: ,,Причинам и
постепенного обеднения киргиз, по моим личным наблюдениям служит следующее:
прежде всего их дикость, невежество, феноменальная лень отсутствие каких-
либо интересов, помимо чисто пищеварительных”, (5, с53( - деп жазып қазақ
халқын саясаттан ада, мәдениетсiз, жабайы деп суреттеуге дейiн барған.
Мiне, осындай көзқарастарға тойтарыс беру, қазақ халқының тәуелсiздiк
үшiн күресiн ақиқат деңгейде, жаңа көзқарастармен бағалап, танып бiлу
тарих, тарихи-құқықтық конституционализм ғылымдарының күн тәртiбiнде тұрған
көкейтестi мәселелердiң бiрi болып саналатыны даусыз.
Мәселенi зерттеудiң деңгейi. Қазақстанның жалпы тарихында ұлттық-азаттық
жолындағы күрес, конституциялық-реформалық қозғалыстар тәуелсiздiк алғаннан
кейiн терең және жан-жақты зерттеле бастады. Соның нәтижесiнде құнды
еңбектер жарық көрдi (6(. Сонымен қатар осы күнге дейiн тарихи-құқықтық
әдебиеттерде жаңа методология негiзiнде қазақ зиялыларының XX ғасырдың бас
кезеңiнде қалыптасқан конституциялық реформаторлық қызметтерi мен
конституциялық-демократиялық көзқарстары, өте мардымсыз, бiрен-саран
қайраткерлер төңерегiнде ғана зерттелген. Негiзiнде бұл iске Қазақстанға
танымал ғалым Сәкен Өзбекұлы көп үлес қосты. Өзiнiң кандидаттық, (7( ал
кейiнiрек докторлық диссертациясында XVII ғасырдың соңы XX ғ. бас кезеңiне
дейiнгi аралықта Қазақстанның саяси және құқықтық ой –пiкiрдiң Тәуке хан,
Абылай хан, Бұқар жырау, Төле, Қазыбек, Әйтеке билер, Шоқан Уәлиханов,
Салық Бабажанов, Абай, Д.Сұлтанғазин, А.Байтұрсынов, Ғ.Қарашев, Б.Қаратаев,
Ж.Сейдалин, Б.Сыртанов, Ғ.Мусағалиев, Р.Мәсреков, Б.Құлманов, Ш.Қосшығұлов
сияқты бұрын зерттелмеген қайраткерлерiнiң саяси-құқықтық көзқарастарын
зерттеп, заң ғылымының бұл саласында үлкен бағыт ашты (8(. Бiрақ, бұл
еңбектерде бiздiң зерттеп отырған “Қарқаралы петициясының конституциялық-
демократиялық жоталары” мүлдем қарастырылмаған. Тек ,,Арыстары алаштың”
атты монографиясының 28 бетiнде ғана ,,Атақты Қоянды жәрмеңкесiнде, 1905
жылдың маусым айының 26 жұлдызында Ахмет Байтұрсынов, Жақып Ақбаев сияқты
оқыған қазақ зиялыларымен бiрге патша өкiметiнiң атына империяның отарлық,
орыстандыру саясатынан зардап шеккен қазақ халқының тiлек-талаптарын
бiлдiру мақсатында Санкт-Петербургке петиция жолдады. Петиция қазақ жерiнде
адам құқы аяққа тапталып, заңсыздық пен бассыздық шегiнен шыққан орыс
чиновниктерiнiң озбырлық әрекеттерi көрсетiлiп, болашақта келiсiмге келу
арқылы қазақ даласындағы саяси және ұлт мәселелерiн шиеленiстiрмей шешудiң
шаралары белгiленген едi. Атап айтсақ, талаптарға мына мәселелер ендi:
Әйелге қысым жасамау, қазақша мектептер ашу, Орталық Ресейден қоныс
аударушыларды тоқтату, ,,Даланы басқару Ережесiне” өзгертулер енгiзу,
мекемелерде iс-қағаздарын қазақ тiлiнде жүргiзу, қазақ депутаттарының
сайлануы сияқты т.б. мәселелер қойылды,” (9, 28б( - деген мәлiметтермен
ғана шектелген.
1995 жылы М.Қойгелдиев өзiнiң ,,Алаш қозғалысы” деп аталатын еңбегiнде
97-98 беттерiнде Қарқаралы петиция туралы шағын ғана мәлiмет екi-үш
сөйлеммен ғана берген, оның барлық талаптарын талдаудан тыс қалдырған (10(.
Осы жылы жарық көрген Кеңес Нұрпейiсовтың зерттеуiнде Қарқаралы
петициясының мазмұны зерттелмей жарты бет көлемiнде ақпарат берумен
тоқтаған (11, 39б(.
Кеңес өкiметi кезiнде жарық көрген көптеген зерттеулерде Қарқаралы
петициясының мазмұны бай-феодалдардың тiлек-талаптары деп бағаланып, (12,
388б( коммунистiк-тоталитарлық идеологияның шеңберiнде оның құнды құқықтық
нормаларын зерттеуге тосқауылдар қойды. 1982 жылы жарық көрген ,,История
государства и права Казахской ССР” деген оқулықта Қарқаралы оқиғасы туралы:
,,Многолюдный митинг и демонстрации состоялись в Каркаралинске, в них
приняло участие большое количество русских и казахских трудящихся, которые
проявили единство в борьбе против общего врага – царского самодержавия”,
(13, с154( - деп бiрақ сөйлеммен шектелген. Тек академик С.З.Зиманов 1970
жылы Қарқаралы петициясына қысқа баға берiп, сол заманның таптық талаптары
шектерiнде былай деп жазды: ,,Движение это не имело серьезной перспективы и
достаточной основы в казахском обществе. Оно не пользовалось поддержкой
масс и должно было захиреть в своем зародыше. Не имея сколько-нибудь
серьезной поддержки в народе и среди среднего и мелкого духовенства и
встретив противодействия со стороны наиболее влиятельной местной
интеллигенции, для которой было характерно критическое отношение к
исламской религии, движение ,,за религиозную автономию” скоро зачахло и
сошло с исторической арены”(14, с51(. Бұл жерде автор ақиқаты таптық мүдде
методологиясымен тұжырым жасағанынан байқалады. Ал, шын мәнiнде ,,Айқап”
журналының төңiрегiнде топтасқан Б.Қаратаев, Ж.Сейдалин, С.Лапин, М.Сералин
сияқты қазақ зиялылары шариғат заңын дәрiптеумен белсендi шұғылданып, тiптi
,,Қазақ” газетi насихаттаған әдеттiк құқық жүйенi мұсылман құқы жүйесiмен
алмастыру қажеттiгiн проблема етiп көтердi (9, 88б(. С.З.Зиманов өзiнiң
еңбегiнде басқа проблемаларды шешуiне байланысты Қарқаралы петициясының
идеяларының терең мағынадағы құндылықтары ашылмай қалды. П.Пахмурный деген
зерттеушi өзiнiң жазған еңбегiнде қазақ зиялылары халық атынан жазған
петицияға: ,,Это буржуазно-реформаторское движение дальше
верноподданнических петиции, собраний с громкими речами ... не пошло. Его
представители ограничивались требованиями свободы вероисповедания,
национальной культуры, равноправия родного языка что, естественно, в
тогдашних условиях было не осуществимо. Верноподданнические петиции баев,
буржуазно-националистической интеллигенции шли из Казалинского, Ауле-
Атинского, Тургайского, Уральского и других уездов”, (15, с155-156( - деп
ғана баға берген.
2002 жылы С.К.Амандықованың ,,Становление доктрины Конституционализма в
Казахстане” деген монографиясында да Қарқаралы петициясы туралы мардымсыз,
жарты бет көлемiнде ғана мәлiмет берiп, мынандай ақпарат деңгейiмен
шектелдi: Петиция XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының барлық мәнді
мәселелерін қамтыды... кең байтақ Даланы жеке рухани басқаруды құру
қажеттігін айтады...Қазақ мектептерінде қазақ тілінде оқыту қажеттілігі
бекітілген. Мұнымен қатар, қазақ студенттерінің стипендияларының мөлшерін
ұлғайту талап етілді. Петицияның барлық саяси бағыты...төртінші және
бесінші бөліктерінде бекітілген. Онда, нәтижесінде қазақтардың бос және
тұзды жерлерге ығыстырылған, Даланың отарлауын тоқтатуды талап
етілді...Петицияны құрастырушылары іс өндірісінің және соттың қазақ тілінде
жүргізілуіне қарсы бағытталған, Дала ережесінің бабтарын жоюды талап
етті. Өйткені, қазақтардың арасында орыс сауаттылар аз болғандықтан,
әкімшілікке және сотқа жүгінгенде ұдайы қиындықтар тұғызды, ал мұны
шенеуніктер мен аудармашылар пайдаланып отырды (16, 211б(. Теориялық
деңгейде петицияның талаптары мүлдем зерттелiнбегенiн аңғарамыз.
Мiне, бүгiнгi күнге дейiнгi әдебиетте тақырыптың зерттелуi осындай ғана
дәрежеде.
Зерттеудiң мақсаты мен мiндеттерi. Диссертациялық зерттеудiң негiзгi
мақсаты – 1905 жылы 9 қаңтардағы қанды жексенбi оқиғасынан кейiн басталған
Бiрiншi орыс революциясының жаңғырығының әсерiнен Қазақстандағы саяси
қозғалыстардың iшiнде ерекше орын алатын Қарқаралы петициясының мазмұнына,
саяси –құқықтық идеяларына талдау жасау және қазiргi күнгi талаптарға
байланысты жан-жақты баға беру. Аталмыш мәселенi шешу үшiн диссертант
алдына мынандай мiндеттер қойды:
- тақырыптың өзектiлiгiн және оның iшкi мәндiк мазмұнын ашып көрсету арқылы
тәуелсiз мемлекет құру идеясының тар жол, тайғақ кешуден өткенiн
Қарқаралы петициясының идеялары арқылы ашып көрсету.
- XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың бас кезеңiндегi Қазақстанның әлеуметтiк-
экономикалық және саяси-құқықтық жағдайларына терең мағынада сипаттама
беру және сол қатынастарды тану арқылы қалыптасқан саяси-құқықтық ой-
пiкiрдiң мазмұнын, негiзгi идеяларының бағытын айқындау.
- Бiрiншi орыс революциясы және Қарқаралы петициясының қабылдануы тiкелей
демократияны iс жүзiне асыру екенiн саяси-құқықтық ой-пiкiрде және
конституционализм теориясында бағалау.
- Петицияны адам құқын, бостандық пен тәуелсiздiктi, теңдiк пен гумманизмдi
бүкiл халық атынан жариялаған конституциялық талаптар екенiн жан-жақты
талдау негiзiнде көрсету.
- Дiндi, дiлдi, тiлдi сақтау, орыс экспанциясына қарсы тұрудың құқықтық
тетiктерiн петиция мазмұнын зерделеу арқылы халықтың ащы даусына ғылыми
тұрғыдан баға беру және оны бүгiнгi күнгi конституцияның бастаулары деп
қарау және ғана теру.
Зерттеудiң объектiсi және пәнi. Зерттеудiң объектiсi болып, 1905 жылы 26
маусымда 16000 адам қол қойған Қарқаралы петициясының құқықтық мәнi мен
мазмұнына терең талдау жасау арқылы тарихи жалғастықты тәуелсiз
Қазақстанның Конституциясымен байланыстыру.
Диссертациялық зерттеудiң пәнiне Қарқаралы петициясының қабылдану
тарихы, оны жасаған қайраткерлердiң саяси қызметi және олардың саяси-
құқықтық талаптарының құжаттың мазмұнынан шешiмiн табуы жатады.
Зерттеудiң методологиялық негiздерiн анализ және синтез, индуктивтiк
және дидуктивтiк, тарихи-генетикалық, логикалық және салыстырмалы
жалпытанымдық ғылыми ұғымдар құрады.
Диссертациялық еңбекте автор Қазақстанның тарихи және тарихи-құқықтық
ғылымда өшпес iз қалдырған С.З.Зиманов, Ғ.С. Сапаргалиев, Сәкен Өзбекұлы,
С.С.Сартаев, З.Ж.Кенжалиев, М.Құл-Мұхаммед, Н.Ө. Өсеров, Қ.А.Жиреншин,
К.З.Ыдырысов, С.К.Амандыкова, М.Қ.Қозыбаев, Ж.Қ.Қасымбаев, Ж.Әлдибеков, К
Нұрпейiсов сияқты ғалымдардың еңбектерi кеңiнен пайдаланды.
Диссертацияның теориялық негiзiн Қазақстан ғалымдарының тарихи және
тарихи-құқықтық тақырыпқа жазылған монографиялар мен еңбектерi және архив
деректерi құрады.
Қорғауға шығарылған негiзгi тұжырымдар мен қортындылар:
1. Қарқаралы петициясын қабылдау – Бiрiншi орыс революциясының тiкелей
ықпалынан туындаған азаттық пен теңдiктiң алғашқы хартиясы, ұлттық
езгiге қарсы тұрудың конституциялық қөрiнiсi, демократиялық үлгiсi.
2. Петицияның конституциялық-демократиялық талаптары ,,қазақтар ғылым
мен мәдениеттен ада болған” деген евроцентристiк, ұлыдержавалық
шовинистiк концепциялар мен көзқарастарды жоққа шығарып, қазақтың
жаңа қалыптасып келе жатқан ұлттық интеллигенциясының отарлық саясат
пен ұлттық езгiге қарсы тұруға бұхара халықты жұмылдыра алатын
мүмкiндiгi болды.
3. Адам құқы мен саяси бостандық ұлттың туа бiткен қасиеттi құқы деп
бағаланып, оны шектеу заңсыз әрекеттер болып табылуы тиiс екенi
тiкелей дәлелдендi. Тәуелсiз Қазақстан бұл идеяларды конституциялық
нормаларға енгiздi.
4. Қазақ жерiн дәстүрлi заң негiзiнде пайдаланып келген жердi қауымның
меншiгiне қайтарып беру – Ресей экспанциясын шектеу ретiнде
бағаланды.
5. Дiн, дiл, тiлдi сақтау үшiн петиция патша өкiметiне қатаң
конституциялық идея мағынасында талаптар қойды, соларды iс жүзiне
асыру арқылы қазақ халқын рухани және саяси тәуелсiздiкке шығару
болды.
Жұмыстың тәжiрибелiк маңызы. Еңбектiң мазмұны мен негiзгi қағидалары
Қазақстан Республикасында Тәуелсiздiкке жету жолында болған ұлт-азаттық
күресiн тарихын бiлiп, даланың дарынды перзенттерiнiң ұлт жанды әрекеттерi
халықты патриотизм рухында тәрбиелеуде үлкен рухани күш жiгерiн санаға
ұялатады. Зерттеудiң нәтижелерi Қазақстан Республикасының жоғары, орта оқу
орындарында тарихтан, саяси құқықтық iлiмдер тарихынан дәрiс беруде кеңiнен
пайдаланды.
Диссертацияның сыннан өтуi. Зертеудiң негiзгi мазмұны мен тұжырымдары
автордың жарық көрген мақалаларынан және конференцияларда жасаған мынандай
баяндамаларынан көрiнiс тапты:
1 Каркаралинская петиция о правовых вопросах казахских земель.
Фемида
№5 (113) 2005г.С37-39.
2. 1905 жылғы Құзырхат көтерген жер мәселесi. 2005 жылғы 15
сәуiрде
ҚазГЗУ АЗА-да өткiзiлген Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-
жылдығына арналған Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретiнде
қалыптасу және даму мәселелерi атты халықаралық ғылыми-тәжiрибелiк
конференциясының материалдары. -203-210 б.б.
3 Бiрiншi Орыс революциясы және Қарқаралы петициясының қабылдануы
және тарихы, тарихи-құқықтық әдебиетте бағалануы.
Д.А. Қонаев атындағы университеттiң хабаршысы. №2(15)-2005ж.-7-11бб.
4 Қарқаралы петициясы.
Заң және Заман. № 9 қыркүйек, 2005ж. -46-48бб.
5 Қарақаралы петициясы және қазақ жерiнiң құқықтық мәселелерi
туралы. Қазақстан Республикасының Конституциясы – демократиялық
мемлекеттің дамуының құқықтық негізі : теория және тәжірибе мәселелері
атты халықаралық ғылыми–теориялық конференция (Алматы к., КИПМО 2005ж.);
-82-93бб.
6 Қарқаралы петициясы әкiмшiлiк билiк және сот мәселелерi туралы.
КазГЗУ. Мемлекет және құқық институты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының идеяларының және қағидаларының
ережелерін жүзеге асыру мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық
конференция (Алматы қ., 2005ж.); -381-392с.
7 Дiн, тiл және бiлiм мәселелерiнiң болашағы туралы саяси-құқықтық
ой-пiкiрдiң негiзгi идеялары.
Қазақстанның демократиялық-құқықтық мемлекет ретінде дамуы және
нығаюы атты республикалық ғылыми–тәжірибелік конференция (Алматы: ҚазГЗА.,
2005ж.); -78-89бб.
8 Адам құқы және бостандығы хақында. Д.А.Қонаев атындағы
университеттiң хабаршысы № (18)-2006 ж., -17-23
9 Қарқаралы петициясының саяси-құқықтық идеялары және олардың
тәуелсіз Қазақстанда іс жүзіне асуының проблемалары. Казахстанский путь:
вопросы политического, правового и экономического обеспечения. Сборник
материалов. Международная научно-практическая конференция. 15 декабря,
Алматы, университет им.Д.А.Кунаева, 2005г., -33-37
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық еңбек кiрiспеден, екi тараудан,
қорытындыдан және пайдалынылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
I тарау
XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың бас кезеңiндегi Қазақстанның саяси-құқықтық
ой-пiкiрiнiң конституциялық- демократиялық идеяларының қалыптасып, дамуының
әлеуметтiк экономикалық және саяси жағдайлары
§1. Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық және саяси-құқықтық жағдайы.
Қазақстанның барлық территориясы Ресей империясының құрамына енуi, оның
iшкi отарына бiртiндеп айналуы қазақ қоғамының барлық шиелiнестерiн
ұшықтыра түсiп, патриархалды өмiр салтын кешiп отырған қазақ халқына
күйзелiстер мен экономикалық жағынан ауыр әлеуметтiк жағдайларды тудырды.
Отарлық режим және одан туындайтын тiкелей ұлттық қанау, Қазақстанның
қазба байлықтарын, шығарылған өнiмдерiн тонау, талан-таражға салу – патша
өкiметiнiң үлкен саясатының бiр ғана саласы едi. 1867-68 жылы енгiзiлген
,,Уақытша ереже” Қазақстанның барлық территориясын жасанды бөлiктерге
бөлiп, Ресейдiң құрамына бес әкiмшiлiк-аумақ болып енгiзiлдi. Атап айтқанда
Сырдария мен Жетiсу облыстары Туркiстан генерал-губернаторлығына, Семей
және Ақмола облыстары Батыс-Сiбiр генерал-губернаторына, Торғай облысы
Орынбор губерниясына, Бөкей ордасы Астрахань губерниясының құрамына
енгiзiлдi. Орал облысы тiкелей Ресейдiң құрамына кiргiзiлдi. Қазан
төнкерiсiне дейiн 7 миллионға жеткен [17, 84б; 100, 191б;64] қазақ халқы
ұлттық езгiсiнiң нағыз қанауын өзiнiң басынан кешiрiп жатты.
Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық жағдайы Ресейдiң отарлық саясатына
тәуелдi болуға мәжбүр болды. Патша өкiметi орыс капитализмiн шет аймақтарда
жедел дамыту мақсатында темiр жолды салуды өзiнiң үлкен стратегиялық
саясаты деп санады. Саратов, Орал, Орынбор-Ташкент магистральдарын салып,
iске қосу орыс капитализмiнiң Қазақстанда дамуына, оның барлық салаға
енуiне тiкелей жағдайлар жасады. Ресей капиталистерi Қазақстаннан өте арзан
бағаға мал, терi, май сияқты өнiмдердi Ресейдiң орталық қалаларына жеткiзiп
отырды. Сонымен қатар қазақ жерiнен мыңдаған тонналап астық та әкетiлiп
жатты. Мысалы, деректерге сүйенетiн болсақ, Ақмола, Семей, Торғай, Сырдарья
және Орал облыстарынан 1900-1913 жылдар аралығында 19,487 мың астық
жөнелтiлген [18, с170-195].
Сауда саттық дамуы Қазақстанның қалаларын ғана емес, сонымен қатар
ауыл, көшпелi өмiр салтында да әсерiн тигiзбей қойған жоқ. Натуралдық
айырбасқа және дәстүрлi саудаға үйренген қазақ халқы капитализмiнiң
нарықтық талаптарын бастарынан кешiре бастады, дәстүрлi көшпелi қоғамда
онша дамымаған, қалыптаспаған алыпсатарлар, яғни саудагерлер топтары пайда
болды. Кейбiр деректерге жүгiнсек тек 1897 жылы Қазақстанның барлық
аймақтарында 40 мыңдай адам тек ғана сауда жасаумен айналысқан [19, с42].
Жәрмеңке мен базарлар Қазақстаннның барлық қалаларында пайда болып, өзiнiң
объективтi түрде дамитын заңдарын халықтың санасына, өмiр-салтына, тыныс-
тiршiлiгiне енгiзуге жағдайлар жасады. Атап айтқанда сауданың дамуы қазақ
қоғамына кедейлiк пен қарызға белшесiнен батырды. Ресейде шығарылатын
тауарлар Қазақстанда өз бағаларынан әлдеқайда жоғары бағамен сатылған.
Мысалы, академик С.З. Зимановтың келтiрлген деректерi бойынша орыс
көпестерi қазақтардан мал, терi, жүн сияқты өнiмдердi өте төмен бағаға
сатып алып, қазақ қоғамына сапасы төмен тауарларды өте жоғары бағаға сатып,
шексiз пайдаға батып отырған [20, 24б].
Қазақ қоғамының саяси, әлеуметтiк және экономикалық жағдайларын жетiк
бiлген орыс публицистi, Сiбiрдiң және қазақтардың жанашыры болған
Н.Ядринцев осы мәселе туралы өз зерттеулерiнде былай деп атап көрсеттi:
,,Бұл өлкеде сауда мен көпестердiң iсi алға басқан сайын бiрте-бiрте
халықтың кедейленуi байқалып отыр ... ал көпестерге жол ашық. Олар мұндағы
сауда орталықтарын өрмекшi торындай шырмап тастаған ...
Сауданың осы бiр монополиясы мен қулық-сұмдыққа толы әдiстерi ...
Нарын және қырғыз далаларында кеңiнен жайылды. Қу құлқынның аранын екiншi
бiр халықтың есебiнен толтыру басталды. Сондықтан бiздiң көпестер аузын
ендi шығысқа да сала бастады. Олар түрлi тарихи жағдайларға байланысты
артта қалған, даму жағынан шектелген елдi бiр жыртқыштық пиғылмен сора
бастады. Тарих тiлiмен айтсақ, алдымен жаулап алды, содан соң бас идiрдi,
соңынан ойларына келгендерiн жасай бастады. Мұндай отарлау саясаттың бiр
ұшы саудаға да әсерiн тигiзбей қойған жоқ ... адамдардың аңғал .. өз
беттерiмен тығырыққа шығуға талпынбауынан баукеспе, ұры-қары, алаяқтардың
қолына түсiп, тек ғана қанаудың орнына айналу қаупi бар. Олар орыс заңдарын
бiлмегендiктен, сауатты болмағандықтан, өздерiн-өздерi қорғай алмайды”[21;
28, 27,28бб].
Мiне, сол кезеңде өмiр сүрiп, қазақ қоғамының отарлық жағдайларын жақсы
бiлген қайраткерлердiң бағасы.
Ресей империясының қазақ жерiн отарлауы жер мәселесiн шешудi талап
еттi. Патша өкiметi ,,Уақытша ереженiң” баптарына арнайы нормалар енгiзу
арқылы бүкiл Қазақстанның жерiн мемлекеттiң меншiгi деп жариялады. 210 бап:
,,Земли, занимаемые киргизскими кочевьями, признаются государственными и
представляются в общественное пользование киргизов”, [22, с427] - деп патша
өкiметiнiң жерге билiк жүргiзуiнiң талан-таражға салынуына тiкелей құқықтық
негiз болды. Ақ патшаның жарлығымен, генерал-губернатордың қостауымен қазақ
жерi орыс чиновниктерi мен қазақтарға, қоныс аударушылар мен офицерлерге
шексiз үлестiрiлдi. Соның нәтижесiнде көшпелi өмiр салтын басынан кешiп
жүрген қазақ халқы өз отанында жердi пайдаланудан айрылып, мүшкiл халге
түсуге мәжбүр болды. Өз жерлерiнен, қоныстарынан, елдi мекендерiнен қуылған
қазақтар құмды, шөлей жерлерге ығыстырылды. Қазақтардың осындай жан
түршiгерлiк, ауыр халде болғанын сол кезде шығып тұрған ,,Вестник Европы”
басылымы былай деп бағалады: ,,Кочевое население с отрезкой и изъятием
земель до того потерпело в ограничении пастбищ, что киргизы начали заходить
в район Тобольской и Томской губерний и арендовать пастбища и покосы у
крестьян.. Вопрос осложнялся еще тем, что если крестьяне-переселенцы и
могли выбрать кое-где удобные участки, то они должны были отняты у киргизов
.. захват лучших участков у кочевников, где находятся их зимовки, не мог
быть терпим. Как видим, таким образом, что и в кочевых районах русская
колонизация далеко не везде может рассчитывать на успех, а где она может
существовать и водвориться, там она входит в столкновение с кочевниками
лишает последних необходимых пастбищ и средства к существованию” [23, с806-
807]. Мұндай көрiнiс Қазақстанның барлық аумақтарынан анық байқалды. 1914
жылы Лепсi уезiнiң қазақтары өздерiнiң жер мәселесiне байланысты жазған
талап-тiлектерiнде былай деп ащы дауыстарын бiлдiредi: ,,Мы еще не знаем,
будем ли мы оседлые или кочевники, и где будем жить через два-три года, не
знаем; переходит к оседлости едва ли согласится, да и земли для всех нет.
Оставаться в кочевом состоянии на здешних местах тоже непрочно, так как
сенокосов мало, да и земли для всех нет. Оставаться в кочевом состоянии на
здешних местах тоже непрочно так как сенокосов мало, да и то не нынче, так
на следующий год отберут, со скотом деваться некуда. Вам известно, что мы
почти весь скот пасем зиму в Китае, платим за это, платим и здесь за выпас
скота летом. Берут с нас за казенные участки, берут крестьяне, берут все
кому не лень ..., а скот пасти надо, ну и платишь всем. Джайляу почти
отобрали. Если и остались, то в малодоступных местах, без дорог” [24, 114-
118б].
Тiптi патша өкiметiнiң чиновниктерi осындай өрескел жағдайларды өздерi
де мойындап жазған болатын. Жетiсу әскери губернаторы өзiнiң полиция
департаментiне жазған құпия хатында: ,,Сильно удручает кочевников также не
дружелюбное отношения к ним новоселев последние не только не умеют но и не
хотят зачастую установить с киргизами добрососедских отношении, подобно
тем, которые издавна и за малыми исключениями по всюду в области существуют
между киргизами и казаками и киргизами и крестьянами. Новоселы не редко,
например, останавливают целые киргизские перекочевки, требуя под видом
штрафа за потрав за пропуск по своим наделам. К устранению таких явлении
меры принимаются по впечатление недружелюбия и обиды в мировозрении киргиз
не так легко изгладить” [25, 82б]- деп мойындауға мәжбүр болған ...
Қазақ халқының әлеуметтiк-экономикалық жағдайларының нашарлануы патша
өкiметiнiң салық саясатынан да анық байқалғанын аңғарамыз. 1867-68 жылғы
,,Уақытша ереже” бойынша әрбiр түтiн патша өкiметiне 3 рубль ақша салығын
төлеген болса, 1886 және 1891 жылғы реформалар қазақтардың барлық үй басына
4,5 рубль салық салатын болды. Сонымен қатар басқа көптеген алымдар генерал-
губернаторлардың бұйрықтарымен белгiленетiн болған. Бұл салықтан басқа
жергiлiктi халық ,,Қара шығын” деген атпен белгiлi болған алымдарды төлеуге
мiндеттi болған. Жол жөндеуге, патша өкiметiнiң чиновниктерi мен әскери
адамдарды ат және көлiкпен қамтамасыз ету, сияқты iстердi орындауға да
төлем алынған. Сырдарья бойында орналасқан қазақтар жерден алынған өнiмнен
харадж және танап сияқты салықтар төлеуге мәжбүр болған. Харадж жиналған
өнiмнiң 10 процентiн құраса, танап алымы өлке басшыларының шешiмдерiмен
әртүрлi және сорттарына байланысты жер өнiмдерiнен алынып отырған. [26, 279-
282п] Белгiлi заңгер Қ.Жиреншиннiң пiкiрiнше: ,,Салық қысымының күшеюi
негiзiнде әскери бөлiмшелер мен саны көп чиновниктердiң шығындарын жабуға
пайдаланылды”[27, 82б].
Ресей мемлекетiнiң өкiметi Қазақстан сияқты бай өлкенi империяның
ажырамас бөлiгiне айналдыру мақсатына қазақ халқының дiлiн, тiлiн, дiнiн
шектеудi үлкен саясат дәрежесiне көтердi. Қазақ жерiне арнайы миссиямен
жiберiлген миссионерлер мен шiркеу қызметкерлерi барлық мүмкiндiктердi
пайдаланып, жергiлiктi халықты шоқындыру iсiне де кiрiстi. Патша өкiметi
тарапынан шоқынған қазақтарға арнайы жеңiлдiктер берiлiп отырды. Мысалы,
жер бөлiнгенде, қызметке тұруда және т.б. жағдайларда. Қазақстанның
солтүстiк аймақтарында шоқындыру процесi кеңетек алғанын байқаймыз.
Шоқындырудың сипатын зерттеушi Қ.Аллаберген былай деп әдiлеттi
қорытындылайды: ,,Орыс миссионерлерi күн өткен сайын қазақ даласына
тереңдей енiп, христиан дiнiнiң үстемдiгi үшiн XX ғасырдың соңына дейiн
созылған күрес жолын бастаған болатын .. христиан дiнiн қабылдаған әрбiр
қазақ өзiн орыспын деп сезiнген. Тiптi,оны аңдаусыз қазақ деп атап қалса,
ренжiген. Қыза-қыза келе ендi олар өз бойына орыстың бар қадiр-қасиетi мен
салт-дәстүрiн қабылдап алуға тырысқан. Жаңадан шоқынған қазақтар қала
өмiрiнiң түрлi жағымсыз жақтарымен тез әуестенiп, бұрын-соңды ешқашан
көрмеген және туған ауылдарында тиым салынатын қарта ойындарына,
араққұмарлыққа тез бейiмделген” [28, 50б].
Отарлық саясатпен ұлттық езгiнiң тiкелей салдарынан күйзелiске
ұшыраған қазақ халқы орны толмас әлеуметтiк және рухани дағдарысқа ұшырады.
Жеке меншiк құқы арқылы иелiк етiп, билiк жүргiзетiн қазақтар мен орыс жер
аударушылары қазақ даласында барлық талаптардың шегiнен шыққан әрекеттерге
барып отырды. Соның ең сорақысы, тiптi сананың қабылдануына жат әрекеттердi
күнделiктi өмiрдiң ажырамас бөлiгi ретiнде iс жүзiне асырып отырды. Атап
айтқанда қазақ балаларын сатып, саудаға салу болды. Сол оқиғалардың күәгерi
болған орыс зерттеушiсi былай деп ақиқатты ашып көрсеттi: ,,..русские
подданные свободных состояний получают от русского правительства право
покупать и выменивать киргизских детей, однако по достижении рабами 25-
летнего возраста они делались свободными. Это было еще либеральный закон,
так как до его издания казаки, стрельцы разные служимые люди отнимали у
киргиз силою жен, детей и работников. Некоторые воеводы из женщин
организовывали гаремы, которые потом выгодно распродавали. Цены на живых
людей стояли сравнительно низкие: 7-летняя остяцкая девочка стоила 20 коп.,
мальчик – 25 коп., цена на взрослых колебалось от 10 до 20 руб” [29, с6].
Бұл көрiнiстiң жантүршiгерлiк екенiн, қазақ ұлтының өкiлдерiн заттан да
төмен бағалағанын, отарлаудың халықты қайда итермелегенiн аңғармасқа
болмайды. Адам тауарға айналып, оның құнын орыстар тiптi малдан да төмен
бағаланғанын көргенде адам құқы, азамат деген ұғымдар ой-санадан мүлдем
жоққа шығарылды. Атап айтсақ, академик С.З.Зимановтың келтiрген мәлiметтерi
бойынша мынандай эквивалентсiз айырбастың жағдайлары былайша
баяндалады:,,Фунт чаю или сахара стоимостью 25 коп. серебром купец продавал
в степи за половину барана (т.е. 1 руб. серебром). 6-7 аршин полситца по 5
коп. за аршин обменивались на одного годовалового барана. Самовар, стоивший
в России 7 руб. серебром, купец отдавал казаху за 20 баранов (40 руб.
серебром) ... заход прииртышские купцы увеличивали свои оборотные капиталы
не менее чем в 4 раза за вычетом всех издержек и расходов” [20, с94].
Қазақстандықтардың кедей халде өмiр сүрген топтары, ал олардың саны
қазақ қоғамында басым болған, өте ауыр халге ұшыраған. Қажеттi өндiрiс
тауарлары болмаған қазақтар орыс көпестерiнен тауарлар мен күнделiктi
көшпелi өмiрге қажеттi заттарды үлкен процентпен қарызға алатын болған.
Соның нәтижесiнде қарыз мерзiмi аяқталып, сатылған заттардың құнын
қайтаруға келгенде қазақтар бар малын сатып, немесе берiп, орны толмас
шығындарға ұшырап отырған. Белшесiнен батқан қарыздарды өтеу үшiн
қазақтардың малай болуы күннен күнге арта түстi. Осындай жағымсыз сәттерге
терең талдау жасап, ғылыми қорытынды жасаған академик С.З.Зиманов мынандай
құнды тұжырым жасайды: ,,Долговые отношения прочно окутывали кочевника,
постепенно подчиняя его своим законам. Серьезный подрыв основ кочевого
хозяйства, дальнейшее ослабление родовых и родственных связей между членами
общества, активный процесс классового расслоения – во всем этом сказалось
серьезное влияние в первую очередь долговых отношений” [20, с98].
Қазақ халқының әлеуметтiк өмiрiмен тығыз байланыста дамыған рухани өмiрi
де отарлық саясаттың қыспақтарынан зардап шектi. Патша өкiметi орыстандыру
саясатын нық орнықтырудың бiр саласын қазақтардың қолданып келген араб
әлiппесiн бiртiндеп шектеп, ал болашақта мүлдем жоюды көздедi. Осы мақсатта
А.Васильев, Н.Ильминский сияқты көптеген орыс зерттеушiлерi араб
әлiппесiнiң орнына орыс әлiппесiн пайдалануды жан-жақты насихаттады,
ғылыми, қоғамдық пiкiрдi сол арнаға бұру саясатын уағыздады. Олар қазақтар
жалпы өздерiнiң рухани, дiни жағынан толық мұсылман емес, шала мұсылмандар,
сондықтан оларды орыстандыру оңай деген пiкiрдi алға тартты. Мысалы,
А.Васильев деген патша чиновнигi осы мәселе туралы өз ойларын ашықтан-ашық
былай деп жазды: ,,Қырғыздардың мұсылман болғандығына таңданып қажетi жоқ.
Қайта олардың әлi де жаман мұсылман екендiгiне көз жеткiзуге болады. Бұл
жерде жекеленген тұлғаларды емес (бай мен болыстар), ал қалың халықтың ой-
өрiсiн айтып отырмын. Жекеленген тұлғалар қазiрдiң өзiнде-ақ нағыз
мұсылманға айналып өздерiнiң ұлттық ерекшелiктерiн жоғалтып, татарлардың
өмiр салты мен дiнiн толық қабылдап алғанға ұқсайды”[30].
Қоғамдық пiкiрдегi мұндай көзқарастар бiрте-бiрте Ресей астанасында жиi
айтылып, араб транскрипциясын жоюды күн тәртiбiне қою қажеттiгi орыс
ғалымдары тарапынан да жиi-жиi көтерiлiп мынандай қорытынды жасалған: ,,1)
Қазiргi кезде түркi-татар халықтары қолданып жүрген араб әлiппесi
сементикалық тiлдердiң фонетикалық сипатына сәйкес келетiн болғандықтан
түрiк-татар тiлдерiндегi дыбыстарды дәл беруге жарамды және 2) Орыс
әлiппесi еуропалық және азиялық тiлдердiң аралығындағы ең бай тiлдердiң
бiрi болғандықтан, араб тiлiне қарағанда түрiк-татар тiлiнде кездесетiн
дыбыстарды жеткiзуге жарамды, сондықтан, жергiлiктi халықтың тiлiнде
шығарылуға тиiстi қандай да бiр кiтап болмасын орыс әлiппесiнiң үлгiсiнде
басылуы керек” [30].
Отарлық саясатты жүргiзу, көшпелi қазақ халқына толыққанды дәрежеде орыс
билiгiн мойындату патша өкiметiне реформа жасауды күн тәртiбiне қойды.
Соның нәтижесiнде 1863 жылы Ерекше комитет құрылып, Қазақстандағы басқаруды
бiр жүйеге келтiру жұмыстары жүрiп кеттi. Соның нәтижесiнде 1867-68
жылдары, тарихта ,,Уақытша ереже” деген атпен белгiлi болған әкiмшiлiк
басқару жүйесi қазақ даласына енгiзiлдi. Жаңа енгiзiлген ,,Уақытша ереже”
алыс мерзiмдi болжап жасалынып, патша өкiметiнiң құйтырқы және отарлық
саясатын жүргiзудiң құқықтық негiздерi болды.
Реформа бойынша қазақ жерi патша өкiметiнiң тиiмдi басқаруын жүзеге
асыру үшiн әкiмшiлiк-аймақтарға бөлiндi. Орал және Торғай облыстары Орынбор
генерал-губернаторлығының, Ақмола және Семей облыстары Батыс-Сiбiр генерал-
губернаторлығының құрамына енгiзiлдi. Облыстарды басқару облыс және
уездерге бөлiну арқылы жүргiзiлiп, барлық саяси билiк генерал-
губернаторлардың қолында шоғырланды [26, с282-283]. Облыстардың басында
әскери губернаторлар болды және олар облыс территориясында орналасқан
әскери бөлiмдердiң қолбасшылары болды. Орал облысында әскери губернатор
Орал казак әскерiнiң тiкелей атаманы болып есептелдi.
Уездердi басқару уезд бастықтарына жүктелдi. Олар Қазақстанның уезд
болып бөлiнген аумақтарында патша өкiметiнiң барлық саясатын жүргiзiп қана
қоймай, сонымен қатар көшпелi қазақ жүйесiн барлық тыныс-тiршiлiгiн,
басқару жүйесiн уысында ұстады. Уезд бастықтарына уезд территориясында
орналасқан әскери мекемелер мен бекiнiстер бағынды. Танымал ғалым
Ғ.С.Сапарғалиев уезд бастықтарының күштi құқықтық мәртебесiне мынандай баға
бередi: ,,Установление единоличной власти уездного начальника сами
законодатели обьясняли тем, что, нельзя вполне надеятся на преданность
казахов,что, следовательно, и действия полицейской власти должны отличаться
особенной энергией и быстротой .. законодатель даже не старался скрывать
мотивы организации колониальной власти, ее цели и задачи, причем царизм был
чрезвычайно заинтересован в том, чтобы внушать казахам уважение к уездным
начальникам.. Вся власть в степи фактический была сосредоточена в руках
уездных начальников, которые ... беспощадно эксплуатировали казахских
трудящихся”[31, с113].
,,Уақытша ереже” бойынша жергiлiктi басқарудың тiзгiнi болыстар мен ауыл
старшиналарының қолында болды. Бұл билiктердi қалыптастыру сайлау арқылы iс
жүзiне асырылды. Бұл қызметке ,,Ереже” талаптары бойынша жасы 25-тен асқан,
сотталмаған және халық құрметтеген ауыл тұрғыны сайлануға құқылы болды.
Сайлау екi сатыдан қалыптасып, барлық рәсiмдерi патша өкiметiнiң қатаң
бақылауымен өтiп отырды. Белгiленген тәртiп бойынша 50 түтiннен (үй
басынан) бiр сайланушы сайланып, барлық елу түтiннен жиналғандар арнайы
съезде болысты және кандидатты үш жыл мерзiмге сайлайды. Ал, ауылдарда 10
түтiннен бiр сайланушы сайланып, сайланғандар ауыл жиылысында старшиналар
мен кандидаттарды 3 жыл мерзiмге сайлайтын болған. Болыстар мiндеттi түрде
әскери губернатордың жарлығымен бекiтiлiп, уезд бастықтарының бақылауымен
билiк жүргiзген. Ал уезд бастықтары ауыл старшиналарын бекiту, қажет болған
жағдайда орындарынан босату құзырына ие болған.
Болыс территориясында болыс атқарушы және полициялық функцияларды iс
жүзiне асырып, тәртiп сақтау мен алым-салықтардың жиналуын қамтамасыз
еткен. Сонымен қатар олар халық сотының шешiмдерi мен қаулыларын iс жүзiне
асырып ғана қоймай, өз тараптарынан төбелес шығарғандарды үш күнге дейiн
қамауға және 3 руб. дейiн айып салуға құқығы болған. Ауыл старшиналары
тiкелей болыстарға бағынып, болыстар атқарған мiндеттердi өз ауылында iс
жүзiне асырды [26, 58-91п].
,,Уақытша ереже” енгiзген жаңа басқару жүйесi қазақ қоғамын одан сайын
шиелiнiстер мен қақтығыстарға ұшыратып ғана қоймай, ұлт санасына орыстың
отарлық әкiмшiлiгiне тырп етпей бағыну тәртiбiн де енгiздi. Патша өкiметi
жергiлiктi басқару жүйесiне сайлауды енгiзу арқылы қазақты партия, ру-руға
бөлiп билiкке таластыру арқылы бөлiп ал да билей бер саясатын тиiмдi
түрде iс жүзiне асырды. Болыс, ауыл старшиналарын сайлау халықтың санасына
дерт болып жабысып, ел iшiне iрiткi салды. XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың
бас кезеңiнде дамыған қоғамдық-саяси, құқықтық ой-пiкiр осы мәселеге ерекше
көңiл аударды. Ы.Алтынсарин, Абай, Р.Мәсреков, Б.Сыртанов, А.Байтұрсынов,
Әлихан Бөкейханов сынды ой-пiкiрдiң iрi өкiлдерi орыс билiгi енгiзген
басқару жүйесiн қатан сынға алады. XX ғасырдың басында ғұмыр кешкен iрi
қоғам қайраткерi және реформатор, демократ Барлыбек Сыртанов қазақ
қоғамының жағымсыз саяси-құқықтық жақтарын қатаң сынға алып былай деп
жазған едi: Жақ, жақ болып, шарт-шұрт қамшыласып жатқаны, қанға боялып.
Әрқайсылары өзiне тиiстi адамды қойғысы келедi. Қазақтың дүниеқорлығы
сайлауда аса үлкен болып келедi. Әншейiнде болыстан күнде қорлық көрiп
жүрген елубасылар сайлауда құтырып кетiп, алым алады, бiрақ болыс алымындай
үлкен болмайды һәм сол сайлауда ақша алған елубасылардың өздерi соңынан
болыстан көредi қорлықты, төрт есе қылып қайырады алғанын. Бұған қарамай
дүние қорлығы сондай, алады бiр күн де болса алып қалайын деп. Қайсыбiр
елубасылар бiреуiнен алып қоймай, тасқа түскен бәрiн алады, тасын салады,
қай көп бергенге не бәрiне де салады.. болыстары ертегiдегi патшалардай
ұрғанды ұрып, дүре салғанға дүре салып, бiлгенiн қылып жүредi, қарсы
тұратын ешкiм жоқ. Ұлықтық һәм болыстықты жақсы көретiндер болыс болып,
байлыққа жету, бұлардың бәрi қазақты болыстыққа таластырады. [32]
Аталмыш көрiнiстер сайлау сайын, оның соңынан да әрбiр елдi мекенде
Қазан төнкерiсiне дейiн қазақ қоғамында қайталану арқылы заңдылығының бiр
көрiнiсi ретiнде танылды. Жiк-жiк, партия болып таласу қазақтың берекесiн
алды және қоғамды патша өкiметiнiң отарлық саясатына қарсы емес, керiсiнше
өздерiнiң өздерiмен таласуына, қырылысуына итермеледi. Тiптi сайлаудан
жеңiлген партиялар мен жеке рулар өштесу арқылы қарсыластарына қолдан
келген барлық жамандықтарды iстеудi дағдыға айналдырған. Қазақстанның саяси
жүйесiн молынан зерттеген Қ.Жиреншин былай деп жазды: ,,Выборы волостных
управителей сопровождались ожесточенной предвыборной борьбой. До и после
выборов высшие власти областей, генерал-губернаторов были завалены
прошениями, жалобами, клятвами,телеграммами различных лиц, претендовавших
на те или иные выборные должности общественного самоуправления и
потерпевшие неудачи в своих корыстных, чистолюбивых устремлениях.. новое
административно-территориальное деление, введенное по реформам 1867-1868
г.г., в определенной мере не соответствовало старому родопленному делению
казахского общества. Теперь мелкие роды были вынуждены объединится в новое
административные единицы, а крупные-разъединяться, т.к. юрты свыше 2000
выделялись в другие волости... в составе волости оказывались не одно племя
и не один род, а несколько родов... в результате чего перед выборами всегда
обострялось групповая борьба за власть”[27, с126].
1867-68 жылдарға қабылданған ,,Уақытша ереже” бойынша жаңа сот жүйесi
құрылды. Жаңа нормативтiк талаптар бойынша ендiгi кезде қазақтар өздерiнiң
iстеген қылмыстары үшiн әскери, империяның заңдары бойынша және халық соты
алдында жауапқа тартылатын болды. Әскери сот алдында қазақтар сатқындық,
билiкке қарсылық бiлдiру және қарсылық әрекеттерге итермелеу, почта және
қазына көлiктерiне шабуыл жасау, телеграф жүйесiн iстен шығару, лауазымды
адамдарды өлтiру сияқты қылмыстар үшiн жауаптарға тартылды.
Империяның жалпы қылмыстық заңдарымен кiсi өлтiру, тонау, барымта,
көпестердiң керуендерiне шабуыл жасау, басқа елге қашып кету, өртеу, жалған
ақшаларды жасау және жергiлiктi басқару саласында қызмет атқаратын
чиновниктер жауапқа тартылды. Ал, басқа iстердiң барлығы халық сотының
құзырында болды. Сот билiгiнiң органдары болып Басқарушы Сенат, облыстық
басқарма, әскери-сот комиссиясы және уезд судьялары танылды.
Уезд судьялары мировой судьялардың мiндеттерiн атқарды. Олардың
қылмыстық iстер бойынша сөгiс, ескерту, үш күн мерзiмге қамауға алу және
100 рубльге дейiн айып салғанда үкiмдерi қайта қарауды талап етпедi.
Азаматтық iстердi қарауда сот 2 мың рубльде аспаған талаптармен шектеледi.
Облыстық басқарма Ресейдiң заңдарын басшылыққа алып, қылмыстық және
азаматтық соттардың Палаталарының құзыры шеңберiне қызмет атқарды және
барлық уезд судьяларының қызметтерiн бақылады. Әскери соттар мемлекетке
сатқындық жасау, өкiметке қарсы шығу, почта және әскери көлiктерге шабуыл
жасау, християндар мен лауазымды адамдарды өлтiру сияқты iстердi қарауға
құқылы болды.
Көшпелi қазақ қоғамында iс қарау процесi тiкелей халық сотына
жүктелдi. Халық сотына сайланатын билер 25 жасқа толған, сотталмаған
адамдар сайлану құқына ие болды. Сайланған билер губернатормен бекiтiлдi.
Билер қараған iстiң талаптары қанағаттандырылған мөлшердiң бiрден он
бөлiгiн билiк ретiнде алу құқына ие болды. Билер сотының структурасы үш
инстанциядан қалыптасты: 1. 300 рубльге дейiнгi (15 ат, немесе 150 қой)
талаптарды жеке би қарап шешiм шығарды. 2. Болыс соттарының билерi 500
рубльге дейiнгi (25 ат, немесе 250 қой) iс бойынша. 3. Билердiң төтенше
съездерi уезд iшiнде орналасқан бiрнеше болыстар арасындағы болған дауларды
қараулары. Төтенше съездер уезд бастықтарының шешiмдерiмен шақырылып,
олардың шығарған шешiмдерi қайта қарауды талап етпейтiн болған.
Патша өкiметi билер сотының құқықтары мен құзырларын барлық шараларды
қолданып шектеуге күш жұмсап, мағынасы зор азаматық және қылмыстық iстердi
орыс сотына бердi. Халық соты хандық дәуiрдегi байырғы әдiлеттiлiк,
гуманистiк және жариялық сипатынан бiрте-бiрте айырылып, патша өкiметiнiң
чиновниктерiмен, болыстарымен ауыз жаласып, әдiлеттiктi аяққа таптап,
парақорлық пен заңсыздықты, бассыздық пен зорлықты қазақ соты орыс әдiл
сотының Қазақстандағы ұсқынсыз, әдiлеттен жұрдай, тек ақша билеген сотқа
айналды.
Мұндай көрiнiстер қазақ қоғамын, iшкi жағдайларын шиеленiстерге ұшыратып
ғана қоймай, халықтың санасын таласпен жанжалға, дау-дамай мен арыз,
жалақорлыққа итермеледi. Тiптi, әдiлетсiздiктен ушыққан топ, рулар бiр
бiрiне шабуыл, барымта жасаудың күнделiктi өмiрдiң қажеттiлiгiне
айналдырды. Бұл туралы тек қана қайраткерлерi ғана жан дауыстарымен жазып
ғана қоймай, сонымен бiрге орыс чиновниктерi мен зерттеушiлерi де өздерiнiң
ақиқат сөздерiн айтып кеткен. Қазақ өмiрiн жақсы бiлген сол заманның
әлеуметтiк-саяси жағдайлары туралы құнды еңбектер жазған. В.Остафьев деген
былай деп атап көрсеттi: ,,Каждый богатый киргиз добивается места
волостного, при этом начинаются жалобы, интриги и пускаются в ход все
воможные подкупы, общения и угрозы. На все должности .. лица не выбираются,
а скорее назначаются русской администрацией” [33, с51].
Халық сотындағы жаппай орын алған әдiлетсiздiкпен парақорлық туралы
,,Айқап”, ,,Қазақ”, ,,Қазақстан” сияқты басылымдар көп мәселе көтерiп,
ашына жазды. Сол заманның iрi қайраткерi, тұнғыш университеттiк бiлiм алған
заңгерлерiмiздiң бiрi Бақытжан Қаратаев патша өкiметi енгiзген жасанды
халық сотын жойып, шариғат заңдарымен iс қаралатын сот құру қажеттiлiгiн
үлкен мәселе етiп, көтерiп, мынандай қорытынды жасады: ,,Қазақ iшiнде халық
әдет деп жүргiзiлген сот закондарының әлде қашан мезгiлi өтiп кеткен..
Бұкiл қазақ халқы әлдеқашан бермен қарай осы күнгi народный соттан ауырлап
жүр. Ол сотта осы күндерде нақ шын әдiлет жоқ. Әдет орнын әлде қашан зорлық
һәм кейбiр қапалы жүрген адамдардың қалғанын iстеу қалған .. қазақ халқына
осы қалыптан құтылу үшiн жалғыз-ақ шариғат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл еңбекте Қазақстанның саяси-құқықтық
тарихында тұңғыш рет Қарқаралы петициясының конституциялық-демократиялық
идеялары мен жобаларына кеңінен, жан-жақты талдау жасалынған. Жұмыста
Бірінші Орыс революциясы және Қарқаралы петициясының қабылдануы, оның тарих
және конституционализм туралы әдебиетте бағалануы тұңғыш рет ашылып
көрсетіледі. Зерттеу барысында қол жеткізген қорытындылардың көптеген
нәтижелерінің бүгінгі тәуелсіз Қазақстанның Конституциясынан өзінің
шешімдерін тапқаны нақтылы фактілермен ғылыми негізде расталды. Бұл үрдіс
Қазақстанның конституционализмінің тарихы негізінде XX ғасырдың бас
кезеңінде қалыптасқанын растай түседі.
Зерттеу тақырыбының өзектiлiгi. Адамзат тарихының барлық кезеңдерiне зер
салсақ, оның өмiр сүруi тыныс-тiршiлiгi, мемлекет құруы сол бостандық пен
тәуелсiздiк жолындағы күрес болғанын аңғарамыз. Тәуелсiздiктi армандамаған
халықтың рухы құлдық санасының шырмауына маталған немесе күрес жолында
мүлдем әлсiреп, үстемдiк еткен ұлттың, державаның дiлiн, тiлiн, мәдениетiн,
дiнiн қабылдап, өз этностарының барлық ұлттық ерекшелiктерiнен айрылған.
Белгiлi ғалым, академик С.З.Зиманов осы мәселе туралы былай деп жазды:
,,Нет народа, который бы не хотел стать свободным, не лелеял бы мечты о
свободе и не стремился бы к ней. Любой народ, на какой бы стадии развития и
в каком бы тяжелом положении он не находился, в его сознании всегда живет
дух свободы. Ее объем, содержание, форма и характер в каждом случае зависит
от конкретных исторических условий и уровня самосознания социальных групп,
от того, какой класс ее требует и какие цели преследуется” (1, с72(.
Қазақ халқының бостандық пен тәуелсiздiк тең құқылық пен демократия
жолындағы күресi бiрнеше ғасыр аралықты қамтиды. Тарихтың әр кезеңiнде
қазақ халқы осы жолда жан аямай күресiп, қасық қаны қалғанша күресiп бақты,
қаншама қайсар, батыр ұлдары мен қыздарынан айрылды. Н.Назарбаев: ,,Егер
бiз мемлекет болғымыз келсе, өзiмiздiң мемлекеттiлiгiмiздi ұзақ уақытқа
меңзеп құрғымыз келсе, онда халық руханиятының бастауларын түсiнгенiмiз
жөн”, (2, 273б( деп атап көрсеттi өзiнiң ,,Тарих толқынында” деп аталатын
еңбегiнде.
Бұл күрес Ресей империясының құрамына кiргеннен кейiн де еш уақытта
тоқтаған жоқ. Тарихтың әрбiр сатыларында қазақтың дана қайраткерлерi мен
батырлары найзаның ұшымен, бiлектiң күшiмен алып орыс империясына қарсылық
бiлдiру, күресу арқылы мiнез көрсетсе, XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың бас
кезеңiнде қалыптасып келе жатқан қазақтың ұлттық зиялылары күрес жолын
ағартушылықпен реформаға бұру және конституциялық жолмен даму арқылы ұлттық
сана дәрежесiн көтерудi отарлық езгiге қарсы тұрудың ең күштi құралы деп
таныды. Сәкен Өзбекұлының дұрыс тұжырымдары бойынша: ,,Ресей мемлекетiнiң
отарлық қыспағы мен орыстандыру саясатын дер кезiнде байқаған қазақ
зиялылары ислам дiнiне, әлi шаманизм көзқарасынан ажырамаған қазақ халқын
жаппай тартып, жаңа үлгiдегi мектеп, медреселер арқылы дiн насихатын
күшейтумен енжар көшпелi халықты бiр ту астына бiрiктiрудi өздерiнiң
патриоттық борышы ретiнде таныды... Европалық бiлiм ордаларынан сусындаған
қазақ зиялылары барлық мүмкiндiктердi пайдаланып, дiндi саясатпен,
ағартушылықпен және құқықтық жүйенi өзгертумен ұштастыру арқылы прогреске
көтерiлудiң саяси мiндеттердiң ең өзектi көкейтестi мәселелердiң санатына
жатқызу заңдылығын айқын байқатты” (3, 28б(.
Мiне, осыған байланысты XX ғасырдың бас кезiнде қалыптасып, дамыған
реформаторлық идеялар мен қозғалыстарды және конституциялық дамуды зерттеу,
ұлт зиялыларының тәуелсiздiк үшiн атқарған жан-жақты қызметтерiн санаға
сiңiрiп, бiлу және мақтан тұту халқымызды тәрбиелеудегi рөлi өлшеусiз.
Себебi, ,,Тәрбиенiң басы – тарих, сол арқылы патриотизмдi күшейту – бүгiнгi
күн мұраты. Патриотизмi жоқ ұлттың ұлт қауiпсiздiгi өте осал, әлсiз”
(3,2б(.
Сонымен қатар тақырыптың өзектiлiгi Батыс және орыс зерттеушiлерiнiң
қазақтарда ,,ғылым, мәдениет, философия болмаған”, ,,көшпендiлердiң ойлау
қабiлеттерi төмен”, ,,мал бағудан басқа еш нәрсеге бейiмделмеген” сияқты
евроцентристiк шовинизмiн жоққа шығару үшiн өте қажет. Себебi, Қазан
төңкерiсiне дейiнгi жазылған орыс тарихнамасында қазақ халқының рухани
дәрежесiн, қабiлетiн, сауаттылығын, ойлау жүйесiн кемсiтiп, төмендетiп
көрсету кеңiнен үрдiс алған. Бiр басылым: ,,К недостаткам киргиз надо
отнести хитрость и наклонность к воровству... Как все номады, киргизы очень
ленивы, и все домашние работы возложены на женщин. Мужчины разъезжают из
аула в аул, пьют айран и кумыс и разносят по степи сплетни с быстрою
курьеров”, (4, с82( - деп келекетiп жазса, тағы бiр автор: ,,Причинам и
постепенного обеднения киргиз, по моим личным наблюдениям служит следующее:
прежде всего их дикость, невежество, феноменальная лень отсутствие каких-
либо интересов, помимо чисто пищеварительных”, (5, с53( - деп жазып қазақ
халқын саясаттан ада, мәдениетсiз, жабайы деп суреттеуге дейiн барған.
Мiне, осындай көзқарастарға тойтарыс беру, қазақ халқының тәуелсiздiк
үшiн күресiн ақиқат деңгейде, жаңа көзқарастармен бағалап, танып бiлу
тарих, тарихи-құқықтық конституционализм ғылымдарының күн тәртiбiнде тұрған
көкейтестi мәселелердiң бiрi болып саналатыны даусыз.
Мәселенi зерттеудiң деңгейi. Қазақстанның жалпы тарихында ұлттық-азаттық
жолындағы күрес, конституциялық-реформалық қозғалыстар тәуелсiздiк алғаннан
кейiн терең және жан-жақты зерттеле бастады. Соның нәтижесiнде құнды
еңбектер жарық көрдi (6(. Сонымен қатар осы күнге дейiн тарихи-құқықтық
әдебиеттерде жаңа методология негiзiнде қазақ зиялыларының XX ғасырдың бас
кезеңiнде қалыптасқан конституциялық реформаторлық қызметтерi мен
конституциялық-демократиялық көзқарстары, өте мардымсыз, бiрен-саран
қайраткерлер төңерегiнде ғана зерттелген. Негiзiнде бұл iске Қазақстанға
танымал ғалым Сәкен Өзбекұлы көп үлес қосты. Өзiнiң кандидаттық, (7( ал
кейiнiрек докторлық диссертациясында XVII ғасырдың соңы XX ғ. бас кезеңiне
дейiнгi аралықта Қазақстанның саяси және құқықтық ой –пiкiрдiң Тәуке хан,
Абылай хан, Бұқар жырау, Төле, Қазыбек, Әйтеке билер, Шоқан Уәлиханов,
Салық Бабажанов, Абай, Д.Сұлтанғазин, А.Байтұрсынов, Ғ.Қарашев, Б.Қаратаев,
Ж.Сейдалин, Б.Сыртанов, Ғ.Мусағалиев, Р.Мәсреков, Б.Құлманов, Ш.Қосшығұлов
сияқты бұрын зерттелмеген қайраткерлерiнiң саяси-құқықтық көзқарастарын
зерттеп, заң ғылымының бұл саласында үлкен бағыт ашты (8(. Бiрақ, бұл
еңбектерде бiздiң зерттеп отырған “Қарқаралы петициясының конституциялық-
демократиялық жоталары” мүлдем қарастырылмаған. Тек ,,Арыстары алаштың”
атты монографиясының 28 бетiнде ғана ,,Атақты Қоянды жәрмеңкесiнде, 1905
жылдың маусым айының 26 жұлдызында Ахмет Байтұрсынов, Жақып Ақбаев сияқты
оқыған қазақ зиялыларымен бiрге патша өкiметiнiң атына империяның отарлық,
орыстандыру саясатынан зардап шеккен қазақ халқының тiлек-талаптарын
бiлдiру мақсатында Санкт-Петербургке петиция жолдады. Петиция қазақ жерiнде
адам құқы аяққа тапталып, заңсыздық пен бассыздық шегiнен шыққан орыс
чиновниктерiнiң озбырлық әрекеттерi көрсетiлiп, болашақта келiсiмге келу
арқылы қазақ даласындағы саяси және ұлт мәселелерiн шиеленiстiрмей шешудiң
шаралары белгiленген едi. Атап айтсақ, талаптарға мына мәселелер ендi:
Әйелге қысым жасамау, қазақша мектептер ашу, Орталық Ресейден қоныс
аударушыларды тоқтату, ,,Даланы басқару Ережесiне” өзгертулер енгiзу,
мекемелерде iс-қағаздарын қазақ тiлiнде жүргiзу, қазақ депутаттарының
сайлануы сияқты т.б. мәселелер қойылды,” (9, 28б( - деген мәлiметтермен
ғана шектелген.
1995 жылы М.Қойгелдиев өзiнiң ,,Алаш қозғалысы” деп аталатын еңбегiнде
97-98 беттерiнде Қарқаралы петиция туралы шағын ғана мәлiмет екi-үш
сөйлеммен ғана берген, оның барлық талаптарын талдаудан тыс қалдырған (10(.
Осы жылы жарық көрген Кеңес Нұрпейiсовтың зерттеуiнде Қарқаралы
петициясының мазмұны зерттелмей жарты бет көлемiнде ақпарат берумен
тоқтаған (11, 39б(.
Кеңес өкiметi кезiнде жарық көрген көптеген зерттеулерде Қарқаралы
петициясының мазмұны бай-феодалдардың тiлек-талаптары деп бағаланып, (12,
388б( коммунистiк-тоталитарлық идеологияның шеңберiнде оның құнды құқықтық
нормаларын зерттеуге тосқауылдар қойды. 1982 жылы жарық көрген ,,История
государства и права Казахской ССР” деген оқулықта Қарқаралы оқиғасы туралы:
,,Многолюдный митинг и демонстрации состоялись в Каркаралинске, в них
приняло участие большое количество русских и казахских трудящихся, которые
проявили единство в борьбе против общего врага – царского самодержавия”,
(13, с154( - деп бiрақ сөйлеммен шектелген. Тек академик С.З.Зиманов 1970
жылы Қарқаралы петициясына қысқа баға берiп, сол заманның таптық талаптары
шектерiнде былай деп жазды: ,,Движение это не имело серьезной перспективы и
достаточной основы в казахском обществе. Оно не пользовалось поддержкой
масс и должно было захиреть в своем зародыше. Не имея сколько-нибудь
серьезной поддержки в народе и среди среднего и мелкого духовенства и
встретив противодействия со стороны наиболее влиятельной местной
интеллигенции, для которой было характерно критическое отношение к
исламской религии, движение ,,за религиозную автономию” скоро зачахло и
сошло с исторической арены”(14, с51(. Бұл жерде автор ақиқаты таптық мүдде
методологиясымен тұжырым жасағанынан байқалады. Ал, шын мәнiнде ,,Айқап”
журналының төңiрегiнде топтасқан Б.Қаратаев, Ж.Сейдалин, С.Лапин, М.Сералин
сияқты қазақ зиялылары шариғат заңын дәрiптеумен белсендi шұғылданып, тiптi
,,Қазақ” газетi насихаттаған әдеттiк құқық жүйенi мұсылман құқы жүйесiмен
алмастыру қажеттiгiн проблема етiп көтердi (9, 88б(. С.З.Зиманов өзiнiң
еңбегiнде басқа проблемаларды шешуiне байланысты Қарқаралы петициясының
идеяларының терең мағынадағы құндылықтары ашылмай қалды. П.Пахмурный деген
зерттеушi өзiнiң жазған еңбегiнде қазақ зиялылары халық атынан жазған
петицияға: ,,Это буржуазно-реформаторское движение дальше
верноподданнических петиции, собраний с громкими речами ... не пошло. Его
представители ограничивались требованиями свободы вероисповедания,
национальной культуры, равноправия родного языка что, естественно, в
тогдашних условиях было не осуществимо. Верноподданнические петиции баев,
буржуазно-националистической интеллигенции шли из Казалинского, Ауле-
Атинского, Тургайского, Уральского и других уездов”, (15, с155-156( - деп
ғана баға берген.
2002 жылы С.К.Амандықованың ,,Становление доктрины Конституционализма в
Казахстане” деген монографиясында да Қарқаралы петициясы туралы мардымсыз,
жарты бет көлемiнде ғана мәлiмет берiп, мынандай ақпарат деңгейiмен
шектелдi: Петиция XX ғасырдың басындағы қазақ қоғамының барлық мәнді
мәселелерін қамтыды... кең байтақ Даланы жеке рухани басқаруды құру
қажеттігін айтады...Қазақ мектептерінде қазақ тілінде оқыту қажеттілігі
бекітілген. Мұнымен қатар, қазақ студенттерінің стипендияларының мөлшерін
ұлғайту талап етілді. Петицияның барлық саяси бағыты...төртінші және
бесінші бөліктерінде бекітілген. Онда, нәтижесінде қазақтардың бос және
тұзды жерлерге ығыстырылған, Даланың отарлауын тоқтатуды талап
етілді...Петицияны құрастырушылары іс өндірісінің және соттың қазақ тілінде
жүргізілуіне қарсы бағытталған, Дала ережесінің бабтарын жоюды талап
етті. Өйткені, қазақтардың арасында орыс сауаттылар аз болғандықтан,
әкімшілікке және сотқа жүгінгенде ұдайы қиындықтар тұғызды, ал мұны
шенеуніктер мен аудармашылар пайдаланып отырды (16, 211б(. Теориялық
деңгейде петицияның талаптары мүлдем зерттелiнбегенiн аңғарамыз.
Мiне, бүгiнгi күнге дейiнгi әдебиетте тақырыптың зерттелуi осындай ғана
дәрежеде.
Зерттеудiң мақсаты мен мiндеттерi. Диссертациялық зерттеудiң негiзгi
мақсаты – 1905 жылы 9 қаңтардағы қанды жексенбi оқиғасынан кейiн басталған
Бiрiншi орыс революциясының жаңғырығының әсерiнен Қазақстандағы саяси
қозғалыстардың iшiнде ерекше орын алатын Қарқаралы петициясының мазмұнына,
саяси –құқықтық идеяларына талдау жасау және қазiргi күнгi талаптарға
байланысты жан-жақты баға беру. Аталмыш мәселенi шешу үшiн диссертант
алдына мынандай мiндеттер қойды:
- тақырыптың өзектiлiгiн және оның iшкi мәндiк мазмұнын ашып көрсету арқылы
тәуелсiз мемлекет құру идеясының тар жол, тайғақ кешуден өткенiн
Қарқаралы петициясының идеялары арқылы ашып көрсету.
- XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың бас кезеңiндегi Қазақстанның әлеуметтiк-
экономикалық және саяси-құқықтық жағдайларына терең мағынада сипаттама
беру және сол қатынастарды тану арқылы қалыптасқан саяси-құқықтық ой-
пiкiрдiң мазмұнын, негiзгi идеяларының бағытын айқындау.
- Бiрiншi орыс революциясы және Қарқаралы петициясының қабылдануы тiкелей
демократияны iс жүзiне асыру екенiн саяси-құқықтық ой-пiкiрде және
конституционализм теориясында бағалау.
- Петицияны адам құқын, бостандық пен тәуелсiздiктi, теңдiк пен гумманизмдi
бүкiл халық атынан жариялаған конституциялық талаптар екенiн жан-жақты
талдау негiзiнде көрсету.
- Дiндi, дiлдi, тiлдi сақтау, орыс экспанциясына қарсы тұрудың құқықтық
тетiктерiн петиция мазмұнын зерделеу арқылы халықтың ащы даусына ғылыми
тұрғыдан баға беру және оны бүгiнгi күнгi конституцияның бастаулары деп
қарау және ғана теру.
Зерттеудiң объектiсi және пәнi. Зерттеудiң объектiсi болып, 1905 жылы 26
маусымда 16000 адам қол қойған Қарқаралы петициясының құқықтық мәнi мен
мазмұнына терең талдау жасау арқылы тарихи жалғастықты тәуелсiз
Қазақстанның Конституциясымен байланыстыру.
Диссертациялық зерттеудiң пәнiне Қарқаралы петициясының қабылдану
тарихы, оны жасаған қайраткерлердiң саяси қызметi және олардың саяси-
құқықтық талаптарының құжаттың мазмұнынан шешiмiн табуы жатады.
Зерттеудiң методологиялық негiздерiн анализ және синтез, индуктивтiк
және дидуктивтiк, тарихи-генетикалық, логикалық және салыстырмалы
жалпытанымдық ғылыми ұғымдар құрады.
Диссертациялық еңбекте автор Қазақстанның тарихи және тарихи-құқықтық
ғылымда өшпес iз қалдырған С.З.Зиманов, Ғ.С. Сапаргалиев, Сәкен Өзбекұлы,
С.С.Сартаев, З.Ж.Кенжалиев, М.Құл-Мұхаммед, Н.Ө. Өсеров, Қ.А.Жиреншин,
К.З.Ыдырысов, С.К.Амандыкова, М.Қ.Қозыбаев, Ж.Қ.Қасымбаев, Ж.Әлдибеков, К
Нұрпейiсов сияқты ғалымдардың еңбектерi кеңiнен пайдаланды.
Диссертацияның теориялық негiзiн Қазақстан ғалымдарының тарихи және
тарихи-құқықтық тақырыпқа жазылған монографиялар мен еңбектерi және архив
деректерi құрады.
Қорғауға шығарылған негiзгi тұжырымдар мен қортындылар:
1. Қарқаралы петициясын қабылдау – Бiрiншi орыс революциясының тiкелей
ықпалынан туындаған азаттық пен теңдiктiң алғашқы хартиясы, ұлттық
езгiге қарсы тұрудың конституциялық қөрiнiсi, демократиялық үлгiсi.
2. Петицияның конституциялық-демократиялық талаптары ,,қазақтар ғылым
мен мәдениеттен ада болған” деген евроцентристiк, ұлыдержавалық
шовинистiк концепциялар мен көзқарастарды жоққа шығарып, қазақтың
жаңа қалыптасып келе жатқан ұлттық интеллигенциясының отарлық саясат
пен ұлттық езгiге қарсы тұруға бұхара халықты жұмылдыра алатын
мүмкiндiгi болды.
3. Адам құқы мен саяси бостандық ұлттың туа бiткен қасиеттi құқы деп
бағаланып, оны шектеу заңсыз әрекеттер болып табылуы тиiс екенi
тiкелей дәлелдендi. Тәуелсiз Қазақстан бұл идеяларды конституциялық
нормаларға енгiздi.
4. Қазақ жерiн дәстүрлi заң негiзiнде пайдаланып келген жердi қауымның
меншiгiне қайтарып беру – Ресей экспанциясын шектеу ретiнде
бағаланды.
5. Дiн, дiл, тiлдi сақтау үшiн петиция патша өкiметiне қатаң
конституциялық идея мағынасында талаптар қойды, соларды iс жүзiне
асыру арқылы қазақ халқын рухани және саяси тәуелсiздiкке шығару
болды.
Жұмыстың тәжiрибелiк маңызы. Еңбектiң мазмұны мен негiзгi қағидалары
Қазақстан Республикасында Тәуелсiздiкке жету жолында болған ұлт-азаттық
күресiн тарихын бiлiп, даланың дарынды перзенттерiнiң ұлт жанды әрекеттерi
халықты патриотизм рухында тәрбиелеуде үлкен рухани күш жiгерiн санаға
ұялатады. Зерттеудiң нәтижелерi Қазақстан Республикасының жоғары, орта оқу
орындарында тарихтан, саяси құқықтық iлiмдер тарихынан дәрiс беруде кеңiнен
пайдаланды.
Диссертацияның сыннан өтуi. Зертеудiң негiзгi мазмұны мен тұжырымдары
автордың жарық көрген мақалаларынан және конференцияларда жасаған мынандай
баяндамаларынан көрiнiс тапты:
1 Каркаралинская петиция о правовых вопросах казахских земель.
Фемида
№5 (113) 2005г.С37-39.
2. 1905 жылғы Құзырхат көтерген жер мәселесi. 2005 жылғы 15
сәуiрде
ҚазГЗУ АЗА-да өткiзiлген Қазақстан Республикасы Конституциясының 10-
жылдығына арналған Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретiнде
қалыптасу және даму мәселелерi атты халықаралық ғылыми-тәжiрибелiк
конференциясының материалдары. -203-210 б.б.
3 Бiрiншi Орыс революциясы және Қарқаралы петициясының қабылдануы
және тарихы, тарихи-құқықтық әдебиетте бағалануы.
Д.А. Қонаев атындағы университеттiң хабаршысы. №2(15)-2005ж.-7-11бб.
4 Қарқаралы петициясы.
Заң және Заман. № 9 қыркүйек, 2005ж. -46-48бб.
5 Қарақаралы петициясы және қазақ жерiнiң құқықтық мәселелерi
туралы. Қазақстан Республикасының Конституциясы – демократиялық
мемлекеттің дамуының құқықтық негізі : теория және тәжірибе мәселелері
атты халықаралық ғылыми–теориялық конференция (Алматы к., КИПМО 2005ж.);
-82-93бб.
6 Қарқаралы петициясы әкiмшiлiк билiк және сот мәселелерi туралы.
КазГЗУ. Мемлекет және құқық институты.
Қазақстан Республикасы Конституциясының идеяларының және қағидаларының
ережелерін жүзеге асыру мәселелері атты республикалық ғылыми-теориялық
конференция (Алматы қ., 2005ж.); -381-392с.
7 Дiн, тiл және бiлiм мәселелерiнiң болашағы туралы саяси-құқықтық
ой-пiкiрдiң негiзгi идеялары.
Қазақстанның демократиялық-құқықтық мемлекет ретінде дамуы және
нығаюы атты республикалық ғылыми–тәжірибелік конференция (Алматы: ҚазГЗА.,
2005ж.); -78-89бб.
8 Адам құқы және бостандығы хақында. Д.А.Қонаев атындағы
университеттiң хабаршысы № (18)-2006 ж., -17-23
9 Қарқаралы петициясының саяси-құқықтық идеялары және олардың
тәуелсіз Қазақстанда іс жүзіне асуының проблемалары. Казахстанский путь:
вопросы политического, правового и экономического обеспечения. Сборник
материалов. Международная научно-практическая конференция. 15 декабря,
Алматы, университет им.Д.А.Кунаева, 2005г., -33-37
Диссертацияның құрылымы. Диссертациялық еңбек кiрiспеден, екi тараудан,
қорытындыдан және пайдалынылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
I тарау
XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың бас кезеңiндегi Қазақстанның саяси-құқықтық
ой-пiкiрiнiң конституциялық- демократиялық идеяларының қалыптасып, дамуының
әлеуметтiк экономикалық және саяси жағдайлары
§1. Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық және саяси-құқықтық жағдайы.
Қазақстанның барлық территориясы Ресей империясының құрамына енуi, оның
iшкi отарына бiртiндеп айналуы қазақ қоғамының барлық шиелiнестерiн
ұшықтыра түсiп, патриархалды өмiр салтын кешiп отырған қазақ халқына
күйзелiстер мен экономикалық жағынан ауыр әлеуметтiк жағдайларды тудырды.
Отарлық режим және одан туындайтын тiкелей ұлттық қанау, Қазақстанның
қазба байлықтарын, шығарылған өнiмдерiн тонау, талан-таражға салу – патша
өкiметiнiң үлкен саясатының бiр ғана саласы едi. 1867-68 жылы енгiзiлген
,,Уақытша ереже” Қазақстанның барлық территориясын жасанды бөлiктерге
бөлiп, Ресейдiң құрамына бес әкiмшiлiк-аумақ болып енгiзiлдi. Атап айтқанда
Сырдария мен Жетiсу облыстары Туркiстан генерал-губернаторлығына, Семей
және Ақмола облыстары Батыс-Сiбiр генерал-губернаторына, Торғай облысы
Орынбор губерниясына, Бөкей ордасы Астрахань губерниясының құрамына
енгiзiлдi. Орал облысы тiкелей Ресейдiң құрамына кiргiзiлдi. Қазан
төнкерiсiне дейiн 7 миллионға жеткен [17, 84б; 100, 191б;64] қазақ халқы
ұлттық езгiсiнiң нағыз қанауын өзiнiң басынан кешiрiп жатты.
Қазақстанның әлеуметтiк-экономикалық жағдайы Ресейдiң отарлық саясатына
тәуелдi болуға мәжбүр болды. Патша өкiметi орыс капитализмiн шет аймақтарда
жедел дамыту мақсатында темiр жолды салуды өзiнiң үлкен стратегиялық
саясаты деп санады. Саратов, Орал, Орынбор-Ташкент магистральдарын салып,
iске қосу орыс капитализмiнiң Қазақстанда дамуына, оның барлық салаға
енуiне тiкелей жағдайлар жасады. Ресей капиталистерi Қазақстаннан өте арзан
бағаға мал, терi, май сияқты өнiмдердi Ресейдiң орталық қалаларына жеткiзiп
отырды. Сонымен қатар қазақ жерiнен мыңдаған тонналап астық та әкетiлiп
жатты. Мысалы, деректерге сүйенетiн болсақ, Ақмола, Семей, Торғай, Сырдарья
және Орал облыстарынан 1900-1913 жылдар аралығында 19,487 мың астық
жөнелтiлген [18, с170-195].
Сауда саттық дамуы Қазақстанның қалаларын ғана емес, сонымен қатар
ауыл, көшпелi өмiр салтында да әсерiн тигiзбей қойған жоқ. Натуралдық
айырбасқа және дәстүрлi саудаға үйренген қазақ халқы капитализмiнiң
нарықтық талаптарын бастарынан кешiре бастады, дәстүрлi көшпелi қоғамда
онша дамымаған, қалыптаспаған алыпсатарлар, яғни саудагерлер топтары пайда
болды. Кейбiр деректерге жүгiнсек тек 1897 жылы Қазақстанның барлық
аймақтарында 40 мыңдай адам тек ғана сауда жасаумен айналысқан [19, с42].
Жәрмеңке мен базарлар Қазақстаннның барлық қалаларында пайда болып, өзiнiң
объективтi түрде дамитын заңдарын халықтың санасына, өмiр-салтына, тыныс-
тiршiлiгiне енгiзуге жағдайлар жасады. Атап айтқанда сауданың дамуы қазақ
қоғамына кедейлiк пен қарызға белшесiнен батырды. Ресейде шығарылатын
тауарлар Қазақстанда өз бағаларынан әлдеқайда жоғары бағамен сатылған.
Мысалы, академик С.З. Зимановтың келтiрлген деректерi бойынша орыс
көпестерi қазақтардан мал, терi, жүн сияқты өнiмдердi өте төмен бағаға
сатып алып, қазақ қоғамына сапасы төмен тауарларды өте жоғары бағаға сатып,
шексiз пайдаға батып отырған [20, 24б].
Қазақ қоғамының саяси, әлеуметтiк және экономикалық жағдайларын жетiк
бiлген орыс публицистi, Сiбiрдiң және қазақтардың жанашыры болған
Н.Ядринцев осы мәселе туралы өз зерттеулерiнде былай деп атап көрсеттi:
,,Бұл өлкеде сауда мен көпестердiң iсi алға басқан сайын бiрте-бiрте
халықтың кедейленуi байқалып отыр ... ал көпестерге жол ашық. Олар мұндағы
сауда орталықтарын өрмекшi торындай шырмап тастаған ...
Сауданың осы бiр монополиясы мен қулық-сұмдыққа толы әдiстерi ...
Нарын және қырғыз далаларында кеңiнен жайылды. Қу құлқынның аранын екiншi
бiр халықтың есебiнен толтыру басталды. Сондықтан бiздiң көпестер аузын
ендi шығысқа да сала бастады. Олар түрлi тарихи жағдайларға байланысты
артта қалған, даму жағынан шектелген елдi бiр жыртқыштық пиғылмен сора
бастады. Тарих тiлiмен айтсақ, алдымен жаулап алды, содан соң бас идiрдi,
соңынан ойларына келгендерiн жасай бастады. Мұндай отарлау саясаттың бiр
ұшы саудаға да әсерiн тигiзбей қойған жоқ ... адамдардың аңғал .. өз
беттерiмен тығырыққа шығуға талпынбауынан баукеспе, ұры-қары, алаяқтардың
қолына түсiп, тек ғана қанаудың орнына айналу қаупi бар. Олар орыс заңдарын
бiлмегендiктен, сауатты болмағандықтан, өздерiн-өздерi қорғай алмайды”[21;
28, 27,28бб].
Мiне, сол кезеңде өмiр сүрiп, қазақ қоғамының отарлық жағдайларын жақсы
бiлген қайраткерлердiң бағасы.
Ресей империясының қазақ жерiн отарлауы жер мәселесiн шешудi талап
еттi. Патша өкiметi ,,Уақытша ереженiң” баптарына арнайы нормалар енгiзу
арқылы бүкiл Қазақстанның жерiн мемлекеттiң меншiгi деп жариялады. 210 бап:
,,Земли, занимаемые киргизскими кочевьями, признаются государственными и
представляются в общественное пользование киргизов”, [22, с427] - деп патша
өкiметiнiң жерге билiк жүргiзуiнiң талан-таражға салынуына тiкелей құқықтық
негiз болды. Ақ патшаның жарлығымен, генерал-губернатордың қостауымен қазақ
жерi орыс чиновниктерi мен қазақтарға, қоныс аударушылар мен офицерлерге
шексiз үлестiрiлдi. Соның нәтижесiнде көшпелi өмiр салтын басынан кешiп
жүрген қазақ халқы өз отанында жердi пайдаланудан айрылып, мүшкiл халге
түсуге мәжбүр болды. Өз жерлерiнен, қоныстарынан, елдi мекендерiнен қуылған
қазақтар құмды, шөлей жерлерге ығыстырылды. Қазақтардың осындай жан
түршiгерлiк, ауыр халде болғанын сол кезде шығып тұрған ,,Вестник Европы”
басылымы былай деп бағалады: ,,Кочевое население с отрезкой и изъятием
земель до того потерпело в ограничении пастбищ, что киргизы начали заходить
в район Тобольской и Томской губерний и арендовать пастбища и покосы у
крестьян.. Вопрос осложнялся еще тем, что если крестьяне-переселенцы и
могли выбрать кое-где удобные участки, то они должны были отняты у киргизов
.. захват лучших участков у кочевников, где находятся их зимовки, не мог
быть терпим. Как видим, таким образом, что и в кочевых районах русская
колонизация далеко не везде может рассчитывать на успех, а где она может
существовать и водвориться, там она входит в столкновение с кочевниками
лишает последних необходимых пастбищ и средства к существованию” [23, с806-
807]. Мұндай көрiнiс Қазақстанның барлық аумақтарынан анық байқалды. 1914
жылы Лепсi уезiнiң қазақтары өздерiнiң жер мәселесiне байланысты жазған
талап-тiлектерiнде былай деп ащы дауыстарын бiлдiредi: ,,Мы еще не знаем,
будем ли мы оседлые или кочевники, и где будем жить через два-три года, не
знаем; переходит к оседлости едва ли согласится, да и земли для всех нет.
Оставаться в кочевом состоянии на здешних местах тоже непрочно, так как
сенокосов мало, да и земли для всех нет. Оставаться в кочевом состоянии на
здешних местах тоже непрочно так как сенокосов мало, да и то не нынче, так
на следующий год отберут, со скотом деваться некуда. Вам известно, что мы
почти весь скот пасем зиму в Китае, платим за это, платим и здесь за выпас
скота летом. Берут с нас за казенные участки, берут крестьяне, берут все
кому не лень ..., а скот пасти надо, ну и платишь всем. Джайляу почти
отобрали. Если и остались, то в малодоступных местах, без дорог” [24, 114-
118б].
Тiптi патша өкiметiнiң чиновниктерi осындай өрескел жағдайларды өздерi
де мойындап жазған болатын. Жетiсу әскери губернаторы өзiнiң полиция
департаментiне жазған құпия хатында: ,,Сильно удручает кочевников также не
дружелюбное отношения к ним новоселев последние не только не умеют но и не
хотят зачастую установить с киргизами добрососедских отношении, подобно
тем, которые издавна и за малыми исключениями по всюду в области существуют
между киргизами и казаками и киргизами и крестьянами. Новоселы не редко,
например, останавливают целые киргизские перекочевки, требуя под видом
штрафа за потрав за пропуск по своим наделам. К устранению таких явлении
меры принимаются по впечатление недружелюбия и обиды в мировозрении киргиз
не так легко изгладить” [25, 82б]- деп мойындауға мәжбүр болған ...
Қазақ халқының әлеуметтiк-экономикалық жағдайларының нашарлануы патша
өкiметiнiң салық саясатынан да анық байқалғанын аңғарамыз. 1867-68 жылғы
,,Уақытша ереже” бойынша әрбiр түтiн патша өкiметiне 3 рубль ақша салығын
төлеген болса, 1886 және 1891 жылғы реформалар қазақтардың барлық үй басына
4,5 рубль салық салатын болды. Сонымен қатар басқа көптеген алымдар генерал-
губернаторлардың бұйрықтарымен белгiленетiн болған. Бұл салықтан басқа
жергiлiктi халық ,,Қара шығын” деген атпен белгiлi болған алымдарды төлеуге
мiндеттi болған. Жол жөндеуге, патша өкiметiнiң чиновниктерi мен әскери
адамдарды ат және көлiкпен қамтамасыз ету, сияқты iстердi орындауға да
төлем алынған. Сырдарья бойында орналасқан қазақтар жерден алынған өнiмнен
харадж және танап сияқты салықтар төлеуге мәжбүр болған. Харадж жиналған
өнiмнiң 10 процентiн құраса, танап алымы өлке басшыларының шешiмдерiмен
әртүрлi және сорттарына байланысты жер өнiмдерiнен алынып отырған. [26, 279-
282п] Белгiлi заңгер Қ.Жиреншиннiң пiкiрiнше: ,,Салық қысымының күшеюi
негiзiнде әскери бөлiмшелер мен саны көп чиновниктердiң шығындарын жабуға
пайдаланылды”[27, 82б].
Ресей мемлекетiнiң өкiметi Қазақстан сияқты бай өлкенi империяның
ажырамас бөлiгiне айналдыру мақсатына қазақ халқының дiлiн, тiлiн, дiнiн
шектеудi үлкен саясат дәрежесiне көтердi. Қазақ жерiне арнайы миссиямен
жiберiлген миссионерлер мен шiркеу қызметкерлерi барлық мүмкiндiктердi
пайдаланып, жергiлiктi халықты шоқындыру iсiне де кiрiстi. Патша өкiметi
тарапынан шоқынған қазақтарға арнайы жеңiлдiктер берiлiп отырды. Мысалы,
жер бөлiнгенде, қызметке тұруда және т.б. жағдайларда. Қазақстанның
солтүстiк аймақтарында шоқындыру процесi кеңетек алғанын байқаймыз.
Шоқындырудың сипатын зерттеушi Қ.Аллаберген былай деп әдiлеттi
қорытындылайды: ,,Орыс миссионерлерi күн өткен сайын қазақ даласына
тереңдей енiп, христиан дiнiнiң үстемдiгi үшiн XX ғасырдың соңына дейiн
созылған күрес жолын бастаған болатын .. христиан дiнiн қабылдаған әрбiр
қазақ өзiн орыспын деп сезiнген. Тiптi,оны аңдаусыз қазақ деп атап қалса,
ренжiген. Қыза-қыза келе ендi олар өз бойына орыстың бар қадiр-қасиетi мен
салт-дәстүрiн қабылдап алуға тырысқан. Жаңадан шоқынған қазақтар қала
өмiрiнiң түрлi жағымсыз жақтарымен тез әуестенiп, бұрын-соңды ешқашан
көрмеген және туған ауылдарында тиым салынатын қарта ойындарына,
араққұмарлыққа тез бейiмделген” [28, 50б].
Отарлық саясатпен ұлттық езгiнiң тiкелей салдарынан күйзелiске
ұшыраған қазақ халқы орны толмас әлеуметтiк және рухани дағдарысқа ұшырады.
Жеке меншiк құқы арқылы иелiк етiп, билiк жүргiзетiн қазақтар мен орыс жер
аударушылары қазақ даласында барлық талаптардың шегiнен шыққан әрекеттерге
барып отырды. Соның ең сорақысы, тiптi сананың қабылдануына жат әрекеттердi
күнделiктi өмiрдiң ажырамас бөлiгi ретiнде iс жүзiне асырып отырды. Атап
айтқанда қазақ балаларын сатып, саудаға салу болды. Сол оқиғалардың күәгерi
болған орыс зерттеушiсi былай деп ақиқатты ашып көрсеттi: ,,..русские
подданные свободных состояний получают от русского правительства право
покупать и выменивать киргизских детей, однако по достижении рабами 25-
летнего возраста они делались свободными. Это было еще либеральный закон,
так как до его издания казаки, стрельцы разные служимые люди отнимали у
киргиз силою жен, детей и работников. Некоторые воеводы из женщин
организовывали гаремы, которые потом выгодно распродавали. Цены на живых
людей стояли сравнительно низкие: 7-летняя остяцкая девочка стоила 20 коп.,
мальчик – 25 коп., цена на взрослых колебалось от 10 до 20 руб” [29, с6].
Бұл көрiнiстiң жантүршiгерлiк екенiн, қазақ ұлтының өкiлдерiн заттан да
төмен бағалағанын, отарлаудың халықты қайда итермелегенiн аңғармасқа
болмайды. Адам тауарға айналып, оның құнын орыстар тiптi малдан да төмен
бағаланғанын көргенде адам құқы, азамат деген ұғымдар ой-санадан мүлдем
жоққа шығарылды. Атап айтсақ, академик С.З.Зимановтың келтiрген мәлiметтерi
бойынша мынандай эквивалентсiз айырбастың жағдайлары былайша
баяндалады:,,Фунт чаю или сахара стоимостью 25 коп. серебром купец продавал
в степи за половину барана (т.е. 1 руб. серебром). 6-7 аршин полситца по 5
коп. за аршин обменивались на одного годовалового барана. Самовар, стоивший
в России 7 руб. серебром, купец отдавал казаху за 20 баранов (40 руб.
серебром) ... заход прииртышские купцы увеличивали свои оборотные капиталы
не менее чем в 4 раза за вычетом всех издержек и расходов” [20, с94].
Қазақстандықтардың кедей халде өмiр сүрген топтары, ал олардың саны
қазақ қоғамында басым болған, өте ауыр халге ұшыраған. Қажеттi өндiрiс
тауарлары болмаған қазақтар орыс көпестерiнен тауарлар мен күнделiктi
көшпелi өмiрге қажеттi заттарды үлкен процентпен қарызға алатын болған.
Соның нәтижесiнде қарыз мерзiмi аяқталып, сатылған заттардың құнын
қайтаруға келгенде қазақтар бар малын сатып, немесе берiп, орны толмас
шығындарға ұшырап отырған. Белшесiнен батқан қарыздарды өтеу үшiн
қазақтардың малай болуы күннен күнге арта түстi. Осындай жағымсыз сәттерге
терең талдау жасап, ғылыми қорытынды жасаған академик С.З.Зиманов мынандай
құнды тұжырым жасайды: ,,Долговые отношения прочно окутывали кочевника,
постепенно подчиняя его своим законам. Серьезный подрыв основ кочевого
хозяйства, дальнейшее ослабление родовых и родственных связей между членами
общества, активный процесс классового расслоения – во всем этом сказалось
серьезное влияние в первую очередь долговых отношений” [20, с98].
Қазақ халқының әлеуметтiк өмiрiмен тығыз байланыста дамыған рухани өмiрi
де отарлық саясаттың қыспақтарынан зардап шектi. Патша өкiметi орыстандыру
саясатын нық орнықтырудың бiр саласын қазақтардың қолданып келген араб
әлiппесiн бiртiндеп шектеп, ал болашақта мүлдем жоюды көздедi. Осы мақсатта
А.Васильев, Н.Ильминский сияқты көптеген орыс зерттеушiлерi араб
әлiппесiнiң орнына орыс әлiппесiн пайдалануды жан-жақты насихаттады,
ғылыми, қоғамдық пiкiрдi сол арнаға бұру саясатын уағыздады. Олар қазақтар
жалпы өздерiнiң рухани, дiни жағынан толық мұсылман емес, шала мұсылмандар,
сондықтан оларды орыстандыру оңай деген пiкiрдi алға тартты. Мысалы,
А.Васильев деген патша чиновнигi осы мәселе туралы өз ойларын ашықтан-ашық
былай деп жазды: ,,Қырғыздардың мұсылман болғандығына таңданып қажетi жоқ.
Қайта олардың әлi де жаман мұсылман екендiгiне көз жеткiзуге болады. Бұл
жерде жекеленген тұлғаларды емес (бай мен болыстар), ал қалың халықтың ой-
өрiсiн айтып отырмын. Жекеленген тұлғалар қазiрдiң өзiнде-ақ нағыз
мұсылманға айналып өздерiнiң ұлттық ерекшелiктерiн жоғалтып, татарлардың
өмiр салты мен дiнiн толық қабылдап алғанға ұқсайды”[30].
Қоғамдық пiкiрдегi мұндай көзқарастар бiрте-бiрте Ресей астанасында жиi
айтылып, араб транскрипциясын жоюды күн тәртiбiне қою қажеттiгi орыс
ғалымдары тарапынан да жиi-жиi көтерiлiп мынандай қорытынды жасалған: ,,1)
Қазiргi кезде түркi-татар халықтары қолданып жүрген араб әлiппесi
сементикалық тiлдердiң фонетикалық сипатына сәйкес келетiн болғандықтан
түрiк-татар тiлдерiндегi дыбыстарды дәл беруге жарамды және 2) Орыс
әлiппесi еуропалық және азиялық тiлдердiң аралығындағы ең бай тiлдердiң
бiрi болғандықтан, араб тiлiне қарағанда түрiк-татар тiлiнде кездесетiн
дыбыстарды жеткiзуге жарамды, сондықтан, жергiлiктi халықтың тiлiнде
шығарылуға тиiстi қандай да бiр кiтап болмасын орыс әлiппесiнiң үлгiсiнде
басылуы керек” [30].
Отарлық саясатты жүргiзу, көшпелi қазақ халқына толыққанды дәрежеде орыс
билiгiн мойындату патша өкiметiне реформа жасауды күн тәртiбiне қойды.
Соның нәтижесiнде 1863 жылы Ерекше комитет құрылып, Қазақстандағы басқаруды
бiр жүйеге келтiру жұмыстары жүрiп кеттi. Соның нәтижесiнде 1867-68
жылдары, тарихта ,,Уақытша ереже” деген атпен белгiлi болған әкiмшiлiк
басқару жүйесi қазақ даласына енгiзiлдi. Жаңа енгiзiлген ,,Уақытша ереже”
алыс мерзiмдi болжап жасалынып, патша өкiметiнiң құйтырқы және отарлық
саясатын жүргiзудiң құқықтық негiздерi болды.
Реформа бойынша қазақ жерi патша өкiметiнiң тиiмдi басқаруын жүзеге
асыру үшiн әкiмшiлiк-аймақтарға бөлiндi. Орал және Торғай облыстары Орынбор
генерал-губернаторлығының, Ақмола және Семей облыстары Батыс-Сiбiр генерал-
губернаторлығының құрамына енгiзiлдi. Облыстарды басқару облыс және
уездерге бөлiну арқылы жүргiзiлiп, барлық саяси билiк генерал-
губернаторлардың қолында шоғырланды [26, с282-283]. Облыстардың басында
әскери губернаторлар болды және олар облыс территориясында орналасқан
әскери бөлiмдердiң қолбасшылары болды. Орал облысында әскери губернатор
Орал казак әскерiнiң тiкелей атаманы болып есептелдi.
Уездердi басқару уезд бастықтарына жүктелдi. Олар Қазақстанның уезд
болып бөлiнген аумақтарында патша өкiметiнiң барлық саясатын жүргiзiп қана
қоймай, сонымен қатар көшпелi қазақ жүйесiн барлық тыныс-тiршiлiгiн,
басқару жүйесiн уысында ұстады. Уезд бастықтарына уезд территориясында
орналасқан әскери мекемелер мен бекiнiстер бағынды. Танымал ғалым
Ғ.С.Сапарғалиев уезд бастықтарының күштi құқықтық мәртебесiне мынандай баға
бередi: ,,Установление единоличной власти уездного начальника сами
законодатели обьясняли тем, что, нельзя вполне надеятся на преданность
казахов,что, следовательно, и действия полицейской власти должны отличаться
особенной энергией и быстротой .. законодатель даже не старался скрывать
мотивы организации колониальной власти, ее цели и задачи, причем царизм был
чрезвычайно заинтересован в том, чтобы внушать казахам уважение к уездным
начальникам.. Вся власть в степи фактический была сосредоточена в руках
уездных начальников, которые ... беспощадно эксплуатировали казахских
трудящихся”[31, с113].
,,Уақытша ереже” бойынша жергiлiктi басқарудың тiзгiнi болыстар мен ауыл
старшиналарының қолында болды. Бұл билiктердi қалыптастыру сайлау арқылы iс
жүзiне асырылды. Бұл қызметке ,,Ереже” талаптары бойынша жасы 25-тен асқан,
сотталмаған және халық құрметтеген ауыл тұрғыны сайлануға құқылы болды.
Сайлау екi сатыдан қалыптасып, барлық рәсiмдерi патша өкiметiнiң қатаң
бақылауымен өтiп отырды. Белгiленген тәртiп бойынша 50 түтiннен (үй
басынан) бiр сайланушы сайланып, барлық елу түтiннен жиналғандар арнайы
съезде болысты және кандидатты үш жыл мерзiмге сайлайды. Ал, ауылдарда 10
түтiннен бiр сайланушы сайланып, сайланғандар ауыл жиылысында старшиналар
мен кандидаттарды 3 жыл мерзiмге сайлайтын болған. Болыстар мiндеттi түрде
әскери губернатордың жарлығымен бекiтiлiп, уезд бастықтарының бақылауымен
билiк жүргiзген. Ал уезд бастықтары ауыл старшиналарын бекiту, қажет болған
жағдайда орындарынан босату құзырына ие болған.
Болыс территориясында болыс атқарушы және полициялық функцияларды iс
жүзiне асырып, тәртiп сақтау мен алым-салықтардың жиналуын қамтамасыз
еткен. Сонымен қатар олар халық сотының шешiмдерi мен қаулыларын iс жүзiне
асырып ғана қоймай, өз тараптарынан төбелес шығарғандарды үш күнге дейiн
қамауға және 3 руб. дейiн айып салуға құқығы болған. Ауыл старшиналары
тiкелей болыстарға бағынып, болыстар атқарған мiндеттердi өз ауылында iс
жүзiне асырды [26, 58-91п].
,,Уақытша ереже” енгiзген жаңа басқару жүйесi қазақ қоғамын одан сайын
шиелiнiстер мен қақтығыстарға ұшыратып ғана қоймай, ұлт санасына орыстың
отарлық әкiмшiлiгiне тырп етпей бағыну тәртiбiн де енгiздi. Патша өкiметi
жергiлiктi басқару жүйесiне сайлауды енгiзу арқылы қазақты партия, ру-руға
бөлiп билiкке таластыру арқылы бөлiп ал да билей бер саясатын тиiмдi
түрде iс жүзiне асырды. Болыс, ауыл старшиналарын сайлау халықтың санасына
дерт болып жабысып, ел iшiне iрiткi салды. XIX ғасырдың соңы – XX ғасырдың
бас кезеңiнде дамыған қоғамдық-саяси, құқықтық ой-пiкiр осы мәселеге ерекше
көңiл аударды. Ы.Алтынсарин, Абай, Р.Мәсреков, Б.Сыртанов, А.Байтұрсынов,
Әлихан Бөкейханов сынды ой-пiкiрдiң iрi өкiлдерi орыс билiгi енгiзген
басқару жүйесiн қатан сынға алады. XX ғасырдың басында ғұмыр кешкен iрi
қоғам қайраткерi және реформатор, демократ Барлыбек Сыртанов қазақ
қоғамының жағымсыз саяси-құқықтық жақтарын қатаң сынға алып былай деп
жазған едi: Жақ, жақ болып, шарт-шұрт қамшыласып жатқаны, қанға боялып.
Әрқайсылары өзiне тиiстi адамды қойғысы келедi. Қазақтың дүниеқорлығы
сайлауда аса үлкен болып келедi. Әншейiнде болыстан күнде қорлық көрiп
жүрген елубасылар сайлауда құтырып кетiп, алым алады, бiрақ болыс алымындай
үлкен болмайды һәм сол сайлауда ақша алған елубасылардың өздерi соңынан
болыстан көредi қорлықты, төрт есе қылып қайырады алғанын. Бұған қарамай
дүние қорлығы сондай, алады бiр күн де болса алып қалайын деп. Қайсыбiр
елубасылар бiреуiнен алып қоймай, тасқа түскен бәрiн алады, тасын салады,
қай көп бергенге не бәрiне де салады.. болыстары ертегiдегi патшалардай
ұрғанды ұрып, дүре салғанға дүре салып, бiлгенiн қылып жүредi, қарсы
тұратын ешкiм жоқ. Ұлықтық һәм болыстықты жақсы көретiндер болыс болып,
байлыққа жету, бұлардың бәрi қазақты болыстыққа таластырады. [32]
Аталмыш көрiнiстер сайлау сайын, оның соңынан да әрбiр елдi мекенде
Қазан төнкерiсiне дейiн қазақ қоғамында қайталану арқылы заңдылығының бiр
көрiнiсi ретiнде танылды. Жiк-жiк, партия болып таласу қазақтың берекесiн
алды және қоғамды патша өкiметiнiң отарлық саясатына қарсы емес, керiсiнше
өздерiнiң өздерiмен таласуына, қырылысуына итермеледi. Тiптi сайлаудан
жеңiлген партиялар мен жеке рулар өштесу арқылы қарсыластарына қолдан
келген барлық жамандықтарды iстеудi дағдыға айналдырған. Қазақстанның саяси
жүйесiн молынан зерттеген Қ.Жиреншин былай деп жазды: ,,Выборы волостных
управителей сопровождались ожесточенной предвыборной борьбой. До и после
выборов высшие власти областей, генерал-губернаторов были завалены
прошениями, жалобами, клятвами,телеграммами различных лиц, претендовавших
на те или иные выборные должности общественного самоуправления и
потерпевшие неудачи в своих корыстных, чистолюбивых устремлениях.. новое
административно-территориальное деление, введенное по реформам 1867-1868
г.г., в определенной мере не соответствовало старому родопленному делению
казахского общества. Теперь мелкие роды были вынуждены объединится в новое
административные единицы, а крупные-разъединяться, т.к. юрты свыше 2000
выделялись в другие волости... в составе волости оказывались не одно племя
и не один род, а несколько родов... в результате чего перед выборами всегда
обострялось групповая борьба за власть”[27, с126].
1867-68 жылдарға қабылданған ,,Уақытша ереже” бойынша жаңа сот жүйесi
құрылды. Жаңа нормативтiк талаптар бойынша ендiгi кезде қазақтар өздерiнiң
iстеген қылмыстары үшiн әскери, империяның заңдары бойынша және халық соты
алдында жауапқа тартылатын болды. Әскери сот алдында қазақтар сатқындық,
билiкке қарсылық бiлдiру және қарсылық әрекеттерге итермелеу, почта және
қазына көлiктерiне шабуыл жасау, телеграф жүйесiн iстен шығару, лауазымды
адамдарды өлтiру сияқты қылмыстар үшiн жауаптарға тартылды.
Империяның жалпы қылмыстық заңдарымен кiсi өлтiру, тонау, барымта,
көпестердiң керуендерiне шабуыл жасау, басқа елге қашып кету, өртеу, жалған
ақшаларды жасау және жергiлiктi басқару саласында қызмет атқаратын
чиновниктер жауапқа тартылды. Ал, басқа iстердiң барлығы халық сотының
құзырында болды. Сот билiгiнiң органдары болып Басқарушы Сенат, облыстық
басқарма, әскери-сот комиссиясы және уезд судьялары танылды.
Уезд судьялары мировой судьялардың мiндеттерiн атқарды. Олардың
қылмыстық iстер бойынша сөгiс, ескерту, үш күн мерзiмге қамауға алу және
100 рубльге дейiн айып салғанда үкiмдерi қайта қарауды талап етпедi.
Азаматтық iстердi қарауда сот 2 мың рубльде аспаған талаптармен шектеледi.
Облыстық басқарма Ресейдiң заңдарын басшылыққа алып, қылмыстық және
азаматтық соттардың Палаталарының құзыры шеңберiне қызмет атқарды және
барлық уезд судьяларының қызметтерiн бақылады. Әскери соттар мемлекетке
сатқындық жасау, өкiметке қарсы шығу, почта және әскери көлiктерге шабуыл
жасау, християндар мен лауазымды адамдарды өлтiру сияқты iстердi қарауға
құқылы болды.
Көшпелi қазақ қоғамында iс қарау процесi тiкелей халық сотына
жүктелдi. Халық сотына сайланатын билер 25 жасқа толған, сотталмаған
адамдар сайлану құқына ие болды. Сайланған билер губернатормен бекiтiлдi.
Билер қараған iстiң талаптары қанағаттандырылған мөлшердiң бiрден он
бөлiгiн билiк ретiнде алу құқына ие болды. Билер сотының структурасы үш
инстанциядан қалыптасты: 1. 300 рубльге дейiнгi (15 ат, немесе 150 қой)
талаптарды жеке би қарап шешiм шығарды. 2. Болыс соттарының билерi 500
рубльге дейiнгi (25 ат, немесе 250 қой) iс бойынша. 3. Билердiң төтенше
съездерi уезд iшiнде орналасқан бiрнеше болыстар арасындағы болған дауларды
қараулары. Төтенше съездер уезд бастықтарының шешiмдерiмен шақырылып,
олардың шығарған шешiмдерi қайта қарауды талап етпейтiн болған.
Патша өкiметi билер сотының құқықтары мен құзырларын барлық шараларды
қолданып шектеуге күш жұмсап, мағынасы зор азаматық және қылмыстық iстердi
орыс сотына бердi. Халық соты хандық дәуiрдегi байырғы әдiлеттiлiк,
гуманистiк және жариялық сипатынан бiрте-бiрте айырылып, патша өкiметiнiң
чиновниктерiмен, болыстарымен ауыз жаласып, әдiлеттiктi аяққа таптап,
парақорлық пен заңсыздықты, бассыздық пен зорлықты қазақ соты орыс әдiл
сотының Қазақстандағы ұсқынсыз, әдiлеттен жұрдай, тек ақша билеген сотқа
айналды.
Мұндай көрiнiстер қазақ қоғамын, iшкi жағдайларын шиеленiстерге ұшыратып
ғана қоймай, халықтың санасын таласпен жанжалға, дау-дамай мен арыз,
жалақорлыққа итермеледi. Тiптi, әдiлетсiздiктен ушыққан топ, рулар бiр
бiрiне шабуыл, барымта жасаудың күнделiктi өмiрдiң қажеттiлiгiне
айналдырды. Бұл туралы тек қана қайраткерлерi ғана жан дауыстарымен жазып
ғана қоймай, сонымен бiрге орыс чиновниктерi мен зерттеушiлерi де өздерiнiң
ақиқат сөздерiн айтып кеткен. Қазақ өмiрiн жақсы бiлген сол заманның
әлеуметтiк-саяси жағдайлары туралы құнды еңбектер жазған. В.Остафьев деген
былай деп атап көрсеттi: ,,Каждый богатый киргиз добивается места
волостного, при этом начинаются жалобы, интриги и пускаются в ход все
воможные подкупы, общения и угрозы. На все должности .. лица не выбираются,
а скорее назначаются русской администрацией” [33, с51].
Халық сотындағы жаппай орын алған әдiлетсiздiкпен парақорлық туралы
,,Айқап”, ,,Қазақ”, ,,Қазақстан” сияқты басылымдар көп мәселе көтерiп,
ашына жазды. Сол заманның iрi қайраткерi, тұнғыш университеттiк бiлiм алған
заңгерлерiмiздiң бiрi Бақытжан Қаратаев патша өкiметi енгiзген жасанды
халық сотын жойып, шариғат заңдарымен iс қаралатын сот құру қажеттiлiгiн
үлкен мәселе етiп, көтерiп, мынандай қорытынды жасады: ,,Қазақ iшiнде халық
әдет деп жүргiзiлген сот закондарының әлде қашан мезгiлi өтiп кеткен..
Бұкiл қазақ халқы әлдеқашан бермен қарай осы күнгi народный соттан ауырлап
жүр. Ол сотта осы күндерде нақ шын әдiлет жоқ. Әдет орнын әлде қашан зорлық
һәм кейбiр қапалы жүрген адамдардың қалғанын iстеу қалған .. қазақ халқына
осы қалыптан құтылу үшiн жалғыз-ақ шариғат ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz