Қазақтың ұлттық спорт ойындары
«Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау - ғылым жетістіктерін игерумен қатар, оны одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер туғызады». Дәл осы жағдай қазақ ұлт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек. Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзіндік тарихи даму жолдары, қалыптасу кезеңдері, тәрбиелік маңызы халықтың саяси әлеуметтік - экономикалық дамуының негізінде болды. Қазіргі кемеліне келген маркстік тарихи ғылымдарының дәлелдеуі бойынша күні бүгінгі бізге жеткен ұлт ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен, демек Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады. Сонан бері біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әр түрлі құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие тағы басқалары шамамен алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында Э.Маккей «... бұл ойындардың барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтардың арасында тарағанға ұқсайды» - дейді. Сондай-ақ мұндай пікірлерді Венецияның саяхатшысы Марко Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған сапарында көрген «Қызбөрі» ойыны да Қазақстан территориясындағы тайпалардың пайда болған кезінен яғни таптық қатынаспен бірге туғандығы жайлы ескертеді.
Қазақтың ұлттық спорт ойындары
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау - ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оны одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер туғызады.
Дәл осы жағдай қазақ ұлт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзіндік тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері, тәрбиелік маңызы халықтың саяси әлеуметтік -
экономикалық дамуының негізінде болды. Қазіргі кемеліне келген маркстік
тарихи ғылымдарының дәлелдеуі бойынша күні бүгінгі бізге жеткен ұлт
ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен,
демек Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады.
Сонан бері біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әр түрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие тағы басқалары шамамен
алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында Э.Маккей ... бұл ойындардың
барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтардың арасында тарағанға
ұқсайды - дейді. Сондай-ақ мұндай пікірлерді Венецияның саяхатшысы Марко
Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған сапарында көрген
Қызбөрі ойыны да Қазақстан территориясындағы тайпалардың пайда болған
кезінен яғни таптық қатынаспен бірге туғандығы жайлы ескертеді.
Ойын - бала өміріндегі тәрбиенің шешуші шарты. Ойын балалардың
бағалы өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ маңызды орын алады.
Бала өзін қоршаған ортаны, өмір cүpіп отырған айналасындағы заттар мен
құбылыстарды ойын арқылы түсініп, ұғынады. Әрине, тек көру, байқау арқылы
емес, тікелей араласып, іc-әрекетке көшіп, нақты қарым-қатынас барысында
біледі. Мұны ұғынуда ойын шешуші мәнге ие болады. Былайша айтқанда, түрлі
заттар мен құбылыстарды, адамдар арасындағы қарым- қатынасты баланың білуі,
сезінуі ойын негізінде жүзеге асады. Баланың таным түсінігі, іc-әрекеті
ойыннан бастау алады да, оның ұшығы болашақ өмірінде жалғасын табады. Ойын
екі түрлі уақыттық бағытта әсер етеді: қазіргі және болашақта. Бір
жағынан, бала бірден, осы мезетте қуанышқа бөленеді, екінші жағынан,
ойын әрқашан болашаққа бағытталған, өйткені, ойын барысында келешек
өміріне ықпал ететін сапалық қасиеттермен дағдылар, икем қалыптасады.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі - ұлт ойындары.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы бір жүйеге келтіретін тамаша тәрбие құралы деп қараған
орынды. Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі жеке
пәндерді оқыту барысында қосымша материал үшін, баланың сол пәнге
қызығушылығын арттыру үшін пайдалануға болады.
Біздің, әсіресе ұлттық ойындардың тәрбиелік мүмкіндіктері мол
екеніне көзіміз жетті. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын
кейінгі ұрпаққа мирас етіп кеткен. Солардың бірі - ұлт ойындары. Ойын
баланың көңілін өсіріп, ойын сергітіп қана қоймай, оның таным -
түсінігін де арттырады. Ойнай білген бала сол халықтың мінез
құлқынан, ой санасынан, тұрмыс салтынан хабар алады.
Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі жеке пәндерді
оқыту барысында, үзілісте де, бос уақыттарда өткізілетін кештер мен
ертеңгіліктерде дидактикалық қосымша материал ретінде пайдалануға
болады. Бұл тек белгілі ойындарды ойнатып қана қоймай, ұлттық
ойындарға арналған мерекелер өткізу, белгісіз түрлері туралы деректер
жинастыруды көздейді. Ой - ойыннан басталады десек, баланың ойын
жетілдіріп, сабаққа қызығушылығын, белсенділігін арттыру үшін бастауыш
сынып мұғалімінің қолданатын басты тәсілі – ойын.
Қазақ елінің ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке енді ғана қолы
жетсе, оны ілгері өркендетіп, өркениеттілікке жеткізу бүгінгі бала, ертеңгі
күннің еңбеккерлеріне байланысты. Сондықтан еліміздің болашақ ұрпақтары
бойына өмірге лайықты жаңа қасиеттер қалыптастыруды мектепке дейгі кезендгі
тәрбиеден бастау - шешуші мәнге ие болатыны шындық. Адамның болашағын
шешетін тәрбие екендігі ежелден белгілі, көңілде жатталған ұлы түсінік
болғанынен, оны педагогикалық, психологиялық тұрғыдан келгенде қалай
жүргізу керек, қалай ұйымдастыру керек деген мәселе күн тәртібінен
түспейтіні ақиқат. Адамзат өмірінде тәрбие мәңгілік категория болса, оны
ұйымдастыру, жүзеге асыру ешбір кезде есірмейтін, қайта уақыт озған сайын
жаңарып, жасарып, әpбip кезеңнің талабына лайық жетіліп отыратын құбылыс.
Өмірге шыр етіп келген нәрестенің сәбилік шағынан бастап қажетті деп
танылатын адамгершілік салаларды меңгерту ойынға байланысты. Баланың
ойын кезіндегі қимыл - қозғалысы дене бітімін жетілдірсе,
іс-әрекеттегі амал-тәсілдері ой сананың дамуына ықпал етсе, ал қарым-
қатынастағы пайымдаулары-өзіндік таным-түсінік, мінез-құлық әдептерін
бекітеуге әсер етсе, осының бәрі тұтаса келіп жеке тұлғаның пішін-
болмысына, кісілік келбетіне, көзқарас нышандарының өркендеуіне жол ашады.
Баланың бүгінгі ойынынан бастау алған іc-әрекет, түсінік, таным, ұғым,
әдет, машық, дағды,мінез, қарым-қатынас нышандары дами келіп, жеке
тұлғанын тіршілігінен жалғасын тауып, олардың қоғамда атқаратын еңбегімен
ұштасатындығы ақиқат. Бұл күнделікті өмір ағысы жан-жақты айқъндап отырған
бұлтарыссыз шьндық. Осы тұрғыдан келгенде, әр саладан келіп тоғысатын
күрделі мәселелердің бірі - ойын туралы педагогика, психология,
философия, медицина т.б. ғылым жүйесінде сан алуан зерттеулер, әртүрлі
ториялық бағдарлар мен ғылыми топшылар, түрлі-түрлі қайшылықтар бар
екендігі де белгілі.
Халқымыздың даму тарихына көз салсақ, әрбір заманның уақыт
деңгейіндегі талап-тілікке орай үйлесім тауып ойынның түрі, мән мазмұны,
ұйымдастыру жолдары тиісті дәрежеде өpіc алып, дамып, өзгеріп, жетіліп
отырған құбылыс. Әдетте, бала ересек адамдар өмірінен көрген, байқаған
сезім әрекеттеріне еліктеп, оны ойынға айналдырып және түрлі ойыншықтар
мен заттарды пайдаланып ойнайды. Ойынға жанұядағы, көрші-қолаңдағы өзі
тетелес балалар, peтi келсе, ересек адамдар да араласады.
Мектепке дейінгі қоғамдық орындардағы тәрбиеде ойынның мән-мазмұны
әлеуметтік, қоғамдық жағдайымен шарттас. Заманның уақыт тілегі мен
талабынан туатын қарым-қатынас, өмірдің өзінен бастау алатын еңбектің түрлі
сипаттары, адамдардың ара-қатынасындағы бауырмалдық, өзара қамқорлық,
дәстүр, салт-санадағы ізгілікті кісілік келбет - бала ойынына әсерін
тигізіп, өміршең өзгерістерге түcipіп отыратын ic-әрекеттің ұйтқысы.
Ойынның барысынан бастау алатын мектепке дейінгі кезеңдегі тәлім-тәрбие
қазақ елінің болашақ қайраткеріне тән азаматтық кескін-келбет нышандарында
бағдар беретін және ұлттық болмысына сіңісті адамгершілікті бойға терең
дарытып, дағдысына сіңірудегі тиімді жол, өміpшең негіз. Өйткені сәби
кезде бойға егілген тәлім-тәрбие нышандары есейгенде де өзінің өнегелік
өрнектерін жоғалтпайтындығын ескертіп, ұлылығын бүкіл әлем халқы мойындағын
заманымыздын заңғар жазушысы М.Әуезов былай деп жазды: "...бала қандай
оқысын, қандай үлгісі мол ортада жүрсін, әуелі анадан алған өрнек ішкі
сырының арқауы болады... Ал, қазақ, мешел болып қалам демесең
тағылымыңды, бесігіңді түзе". Өнеге тұтар даналық ойды жүзеге асыру -
отбасынан, балабақшадан басталса, балаларды адамгершіліке тәрбиелеудің
тиімді құралы ойын екенің ескеру парыз.Балалық кездегі ойынды тәрбие
мәселесінен бөлуге болмайды. Екеуі бірлікте қаралады. Мектепке
дейінгі жастағы жеткіншектерге өнегелі әдеп, үлгі боларлык
машықтық дағды сіңірудің тиімді құралы - халқымыздың ұлтық ойындары
екенін қалтқысыз мойындап оны күнделікті тәлім тәрбие ісінде ретті
пайдалану әрбір ата - ананың, тәрбешиінің парызы деп Ұғынуға тиістіміз.
Ойын мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбиенің ең тиімді құралы екенін
ecкepіп, одан ғапыл қалмай, көрсетілген әдістемелерді ілгері
жетілдіре беру - жас мемлекеттің болашақ ұрпақтарының бойына
адамгершілік, мейірімділік әдептерін сіңірудің бүгінгі нышаны,
ертенгі кең арна салар қайнар көзі, бастауы болмақ. Қазақ халқының
ұлттық, ойындарының мазмұны, тілі мектепке дейінгі жастағылардың таным-
түсінігіне үйлесімді. Сондықтан ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, халықпен бipre
жасауда. Бала жасының өcyi, қоршаған айналасын тазамануы, түсінік
деңгейінің кеңеюуінде ойынның күрделенуінің де әсері мол. Баланың үлкені
кішісіне қамқорлық жасап, достық қарым-қатынасының берік, бауырмал болуы
олардың жастайынан біpге ойнап,бірге өсуімен де байланысты. Өйткені ойын
балалардың бірлігін нығайтады, мүддесін біріктіреді. Ал ондай қатынас
болмаса, бip отбасындағы балалардың өзі де біp-біpінe салқын, жат-бауыр,
керек десе біpін-біpі жек көруге дейін баратын кездері де байқалып қалады.
Осы айтқан ойымызға дәлел ретінде 1998 ж."Бастауыш метеп" журналының №8-9
санында Ә.Тоқбергенов пен Б.Сайлыбаевтың "Ұлттық ойындар - тәрбие құралы "
атты мақаласында, Н.К.Крупская өзінің көптеген еңбектерінде ойынның бала
өміріндегі маңызына үлкен мән бергендігі жайлы, қандай ойын болмасын,
әйтеуір бір нәрсеге үйретеді, ең бастысы - баланы мұхиятылыққа, еңбекке,
жолдасымен ынтымақта болуға үйретеді деген..
Ал заманымыздың талантты педагогы В.А.Сухомлинский: Ойынсыз,
музыкасыз, ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой тәрбиесі
болмайды - деп санайды. Сол сияқты заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы
ойшылдарының бірі М.Әуезов ұлттық ойындарға зор көңіл бөле отырып,
мынандай пікір айтқан: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында,
өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінігімше,
көңіл көтеру, жұрттың өзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның
өзінше бір мағыналары болған.
Ұлт ойындары тақырыбына, мазмұнына көзделген мақсатына
байланысты, негізінен, үш салаға бөлінеді. Атап айтқанда: ойын-сауық,
тұрмыс салт ойындары және оймен келетін ойындар.
Ақ сандық, көк сандық. Мұнда екі ер бала арқаларын беpiп ақ сандық —
көк сандық деп бірін-бipi көтереді. Күш көрсетеі. Дене шынықтырады. Көтере
алмағандары ұтылады, ұялады. Көтеретін жаққа көтермейтін жақ алінің
жеткенінше жатып алады.
Балтам тап ойыны той-думан қызып, іргелі ойындар басталмай тұрып,
зеріккенде ойналады. Ойын тәртібі: шеңберлене отырған топтың ішінен
бірінші ойнаушы: Босқа қарап отырғанша , Балтам тап ойнайық деп
басқалармен келісіп алады да:-Балтам тап ,- деп қасындағы көршісін иыққа
нұқып қалады. Ол:
- Қашан алдым балтаңды? деп,әлгі ойыншының өзін нұқиды.Осы тәртіп, осы
сөз қайталана береді.
Жаңылма. Бiр топ ойыншылар, қол ұстасып, дөңгелене тұрып, ортасынан
санамақ айтып, бiр баланы ортаға шақырады. Шыққан бала өлең, тақпақ, әңгiме
айтып тұрып, кез келген жерден түрлi қимыл жасайды. Мысалы: басын сипайды,
көзiн қысады, жата қалады. Осы iстелген қимылдарды қайталай алмаған ойыншы
айыпты болып, өлең айтады, қызықты әңгiме айтып күлдiредi.
Байқап қал.Бұл ойынға балалар екi топқа бөлiнiп қатынасады. Екi
топ өздерiне басшылар тағайындайды.
Олар үстел үстiне 15-20 ұсақ нәрселердi қойып бетiн шүберекпен жабады,
екi жағының да топ басқарушылары өзгелерге көрсетпей, стол үстiндегi
нәрселердiң тiзiмiн жазып алады. Балаларға бiр минөт үстел үстiндегi
заттарды көрсеткеннен кейiн оларды шығарып жiберiп, өздерi көрген
нәрселерiнiң тiзiмiн жазып келулерiн тапсырады. Қай топтың балалары үстел
үстiнен көрген нәрселердiң түрiн көп жазып келсе, сол топ ұтқан болып
саналады.
Санамақ. Ойын көру, ойда сақтау қабiлетiн жетiлдiре түседi.
Бiр дегенiм - бiлеу
Екi дегенiм - егеу
Үш дегенiм - үскi
Төрт дегенiм - төсеу
Бес дегенiм - бесiк
Алты дегенiм - асық
Жетi дегенiм - желке
Сегiз дегенiм - серке
Тоғыз дегенiм - торқа
Он дегенiм - оймақ
Он бiр қара жұмбақ.
Саусақ санау.
Қуыр - қуыр қуырмаш,
Балапанға бидай шаш.
Тауықтарға тары шаш,
Әжең келсе, есiк аш,
Қасқыр келсе, мықтап бас.
Мына жерде қой бар,
Мына жерде ешкi бар,
Мына жерде сиыр бар,
Мына жерде түйе бар,
Мына жерде жылқы бар,
Мына жерде күлкi бар,
Қытық, қытық!
Бес саусақ
Бiр
Бiлән,
Кәлен,
Кәтiс,
Отыз.
Ұшты - ұшты. Ойын басқарушыны сайлап алдыға шығарып, қалған ойыншылар
сапқа тұрады. Ойын басқарушы Ұшты - ұшты құс ұшты деп айтады. Бұл
сөзге топтағы ойыншылар қолдарын жоғары көтеру керек. Ал ұшты - ұшты
парта ұшты десе қол көтермеу керек.
Шалма. Ойыншылар ойнайтын жердi таңдап алғаннан кейiн, ұзындығы 10
метр жерге қазық қағылады немесе бұтағы бар томарша қойылады. Содан жаңағы
қазыққа еркiн жететiндей арқанды шалмалап, iлмектеп жасайды. Өз арасынан
жүргiзушi сайлап, соның айтуымен кезектесiп қазыққа шалма лақтырады. Ол
үшiн ойыншы арқанның бiр ұшын сол қолымен ұстап тұрады. Кiм көп шалма салса
- сол жеңгенi болып белгiленедi. Жеңушi құрметiне өлең айтылып, би
биленедi.
Дүмпiлдек Өте көне ойындарының бiрi - дүмпiлдек. Ойын шилi, тырбық
қарағанды, жыралы, шықпыл жерлерде ойналатын болған. Жиналған ойыншылар екi
топқа бөлiнедi, бiр тобы қойлар, екiншi азырақ топ қасқырлар болады.
Қасқырлар қойларды аңдиды. Ал қойлар қасқырлардың көзiне түспеуге,
ұстатпауға тырысады. Ойын қасқырлардың қойларды түгелдей ұстауымен
аяқталып, қайта жалғасып отырады. Ойыншылар орын ауыстырады.
Қарт-құрт. Ертеден келе жатқан ұлт ойындарының бiрi - қарт - құрт
ойыны. Жасөспiрiмдер жиналып, өзара келiсе отырып, тең екi топқа бөлiнедi.
Жүргiзушiнiң айтуымен екi топтан екi ойыншы қарама - қарсы екi жаққа,
белгiленген бұтаның түбiне жiберiледi. Олар басқа ойыншыларға көрсетпей,
бiр таса жерге сызып, белгiлер салады. Олар қайтып оралғаннан кейiн, екi
топтың ойыншылары қарсыластарының салған белгiлерiн тауып, өшiрiп тастайды.
Сонан соң екi топтың ойыншылары ортаға қайта жиналып бiрiгедi де, барлығы
бiр жерге жүрiп, белгiлердi көрiп, өшiрiлмей қалғандарын санап шығады. Қай
топтың салған белгiлерi көбiрек өшiрiлмей қалса, сол топ жеңiп шығады.
Ұтқан жағы ұтылғандарға ұпай салады. Ойын жалғаса бередi.
Ақсүйек. Ақсүйек қазақ жастарының арасында кеңiнен таралған
ойындардың бiртүрi. Ойын жаздың айсыз қараңғы түндерiнде ойналады. Ол үшiн
шөптесiн кең алаң таңдалынып алынады. Ойын жүргiзу үшiн iрi қараның,
жылқының түйенiң кепкен жiлiк сүйегi немесе көбінесе аппақ қып жонылған,
уыстап ұстауға ыңғайлы ағаштан жасалады.
Ойын түнде өткiзiледi. Ақсүйек ойыны екi командаға бөлiнiп ойналынады
да, олардың әр қайсысына жанама ат қойылады. Төрешi ойынды басқарады. Екi
команданы көлденең мәре сызығына тұрғызып, қолдағы ақсүйегiн ойын алаңына
лақтырады. Төрешi белгi берген соң, сүйектi iздеуге шығады. Ойын шарты
бойынша ақсүйектi тауып алған ойыншы өз командасының жанама атын дауыстап
айтуға мiндеттi. Ойыншының дауысын естiген өз командасының ойыншылары оның
мәреге жетуiне көмектесуге күш салысады, қарсы команданың ойыншылары
қолынан ақсүйектi тартып алып, төрешiге жеткiзуге әрекет жасайды. Ақсүйекке
талас кезiнде ойыншыларға денеден, киiмнен ұстап, аяқтан шалып, қолмен
ұруға болмайды. Тек қана қолдан ұстауға рұқсат етiледi. Сүйектен жолда
айырылғандар қарсы жаққа өтiп отырады да, қай команда белгiлi уақыт iшiнде
көп адамнан айырылса, сол команда жеңiлген болып есептеледi. Жеңiлген жақ
жетекшiсi не топтың бiр мүшесi қарсы жақтың айыбын өтеп,, көптi күлдiретiн
бiр өнер көрсетедi. Ойын аяқталады. Ақсүйек ойыны жастарды жылдамдыққа,
байқағыштыққа, шапшаңдыққа, iзденiмпаздыққа үйретедi.
Ай керек. Бұл ойын да түннің сыбағасы. Бұған қыз да, ұл қатынасады.
Ойынға қыз келген соң жұрт молаяды емес пе. Іштepiндe тіс қаққан ересектері
де болады. Аспанда жер бетін жап-жарық қып ай тұрады. Айға шағылысқан
жұмыртқадай ақ ордалар. Үлкендердің мазасын алмау үшін балалар алысқа
жазыққа жиналып, екіге бөлініп, қаз-қатар тізіледі.Сонан соң: Ай керек,ай
керек, Бізден сізге кім керек?деп,бір жағы екінші жағына шулап тұрып сұрақ
қояды.Ай керек, Ай керек, Сізден бізге сол керек, деп екінші жақ біреудің
атын атайды. Ол жүгіріп қарсы жақтың шебін бұзады.Бұза aлмaca сол жаққа
отар болып қалады. Енді келесі жақ шақырады.Сонымен екі жақ бipiн-бipi
кезек-кезек шақырып, ақырында бip жағының адамы бітіп ойын аяқталады.
Алтыбақан . Бұл - қазақтағы даңқты, ұлттық ойын. Той-томалақ,
думанның бәрінде болады. Алтыбақан - ұзын-ұзын алты сырықтан мосы құсатып
жасалынады да, оған екі арқан керіліп бір жағына - қыз, 6ip жағына - жігіт
отырады. Екі жақты екі кісі тербетеді. Қыз бен жігіт тербеліп бір-біріне
ғұзырлана қарап тұрып ән шырқайды. Қасындағы ойнаушылар оларды қозғап екi
жаққа әуелетiп тербелтiп тұрады. Сөйтiп ойнаушыларды алтыбақанға кезек -
кезек отырғызып, алмастыра бередi.
Белбеу тастау. Ойынынға жиналғандар дөңгелене шеңбер бойына отырады.
Жүргiзушi белбеудi қолына ұстап шеңбер сыртынан айнала жүрiп, отырған
ойыншыға бiлдiрмей артына орамалды тастайды. Сөйтiп айнала қайта келiп,
белбеудi алып жаңағы ойыншыны орныңды тап деп белбеумен соға бастайды. Ол
ойыншыны шеңбердi айнала қайта орнына келгенше соғады. Егер ойыншы белбеу
тастағанын бiлiп қойса, жүргiзушiнiң өзiн белбеудi ала салып қуады. Ойын
осылай жалғаса бередi.
Жасырынбақ. Бұл, көбінесе, бip мүшелден төменгілердің ойыны. Мал
аяғы тиылыл, қозы бөлінгеннен кейін ауыл-үйдің балалары жиналады. Mұндай
бос кезде оларға әке мен шеше ұрыспайды. Балалар әбден жиналыл болған соң
ішіндегі бip елпегі оларды ұйымдастырып, көнбесе, біреуді қалдырып,
қалғандарын тұс-тұсқа қашырады. Жасырынып болған соң әлгi көмбедегіге ал,
ізде дейді. Ол қуыс-қуыстан, қалтарыстан оларды iздеп, ұстағандарын
көмбедегі бастыққа өткізеді. Ұстатпағандары, табылмағандары бip жаққа
келіп бөлек тізіледі. Ұсталғандары өз алдына бір бөлек. Осының санына қарап
көмбеде қалған баланың жеңісінің аз-көбі бағаланады. Бұл ойында балалар
қaрa тер болады. Ұстатпағандары, тапқызбағандары қуанып күледі. Жасырынбақ
бірнеше рет қайталанып көмбеде қалатын бала ауысып тұрады да, ойын
тарағанда, бастық оларды бiр-бipiнің ұстаған балаларының саны арқылы
салыстырылып бағалайды.Бұл ойын көбірек қыстақтарда көп болады. Бұл қан
таратуға, тамақ сіңіруге жақсы, ұйықтауға аса пайдалы. Кешке шейін қозы
соңында, иенде жүріп жалыққан, зеріккен балалар бойын жазып, көңілін
көтepiп бip жырғап қалады.
Инемдi тап. Ойынынға керегi бiр ине. Ойын отырып ойналады. Ойынға
қатынасушыларға шек қойылмайды. Бiрақ ойынды екi-екiден ойнайды да,
қалғандары көрермендер ретiнде қатысады. Қатысқан екi адамның бiрi ойынның
сырын бiледi, екiншiсi бiлмейдi. Ойынның сырын бiлетiн ойыншы жүргiзушi
болады.Ойынның ойналу түрi - жүргiзушi иненi iздеушi де, ал екiншi -
ойыншы иненi жасырушы. Иненi жасырғанша, жүргiзушi сыртқа шығып бөркiн
айналдырып киiп, төбесiне көбiрек етiп күйе жағады. Үйге кiрген соң ол мен
иненi иiскеп табамын деп, мойын жағын иiскелеп бет аузын күйеге үйкелейдi.
Үйдегiлер адамның бетiнiң күйе болғанына күледi, ал жасырған адам иненi
таппадың деп ол да күледi, бәрi мәз болып көңiл көтередi.
Қыз ойнақ . Қазақ қыз баланы екі рет соқыр болады дегенді қалжың шыны
аралас айтады. Бipi, бойжеткенде күйеуге тигісі кеп асыққанда еркектің
жақсы-жаманын айыра алмайды. Бip жақсы мен бip жаман әр жерде бар,Екі жақсы
қосылған қай жерде бар, дегенді де, осыған пәтуа етеді ондайлар. Бipi,
дүзге отырарда алдында не болса да көрмейді.Қыз атаулының бәрі бірдей
жастай ұзатыла бермейді. Не 6ip отырып қалғаядары да болады. Осындайда
ауылдың құралпы қыздары өз ара ақылдасып, қызойнақ ұйымдастырады. Бұған
көбінесе басы бос, атастырған жері жоқ кәpi қыздар, не шалға, не жарымеске
атастырылғандар, кейде барғалы отырғанын менсінбейтіндер қатынасады.
Бұларға үйлері де pұқсат eтеді. Ішінара басына күн тумағандар да
барады.Бұлар бірлесіп мал сояды. Тамақ әзірлейді. Бұдан сартеке соққандар
қалмайды. Күйеін қомсынып жүрген жас келіншектер де барады, бұларға
рұқсатты көбінеce енелері береді. Өйткені, ұлының сыры өзіне мәлім... Бұған
бүлік етіп жатқан күйеуі де жоқ. Бұлар түні бойы болады. Ойнайды, күледі,
ән caлады, домбыра шертеді. Өмірлеріндегі, көңілдеріндегі бip кемөкетігін
бүтіндегендей бой жазады. Бірлі-жарым әдепсіздік те болады. Бірақ шектен
шықпайды, ұя бұзбайды. Өйткені, олар үлкендерге шекараны осы арaғa дейін
бекіттіріп алған. Ұйымдатырғандар да, барғандар да дәп бұл жолы ондай
ерсілікке бармайды. Бұл қазақта қалыптасқан заң, үлкендер, ата-аналар олар
үшін eкiнші құдай. Қызойнақ. сондықтанда кәуінсіз болып, жастардың ойын-
сауығына кіргізілген. Қазіргіше айтқанда, қыздардың туған күнін өткізуіне
ұқсайды.
Сақина тастау (Ақшамшық) . Ойын көгалды жерде ойналады.
Ойыншылардың саны 20-25 адамнан кем болмауы керек. Оларды көгалды жерде
қоршалана, бiр аяғын астына басып, ендi бiр аяғы тiзерлеп тұруға ыңғайлана
отырады. Ойыншылардың арасы тым жақын болмауы керек.
Ойыншылар екi алақанын қапсырып алдыға созып отырады. Ортаға шыққан
адам екi алақанын беттестiрiп, ойыншылардың алақандарының арасына сұғады.
Ол бiр шеттен бастап, басқаларға бiлдiрместен, отырған ойыншылардың
бiреуiнiң қолына сақина салып кетедi. Тегiс айналып өткен соң ортаға шығып
Сақинам кiмде? деп дауыстап сұрайды. Сол уақытта қолында сақина қалған
ойыншы жанындағыларға бiлдiрместен орнынан атып тұруы керек, қасындағының
мiндетi, тұрған ойыншыны орнында ұстап қалуы керек.
Соқыртеке. Ойынға қатысушылар жиналып, алқа қотан тұрғаннан кейiн,
бiр қыздың не бiр баланың көзiн байлап, қолына бiр метрдей жас шыбық берiп,
ортаға шығарады. Ол:
Қараңғыда көзiм жоқ,
Тиiп кетсе сөзiм жоқ.
Қайда кеттiң, қалқажан,
Жетектейтiн өзiң жоқ.
Қолға түскен құтылмас,
Қала бермек көзiм боп, - деп келiп, алқа-қотан тұрғандардың ішінде әрі-
бері жүреді. соқыр текеге тиiп қашып жүредi. Осылай ойнап жүргенде соқыр
текенiң қолына түскен ойнаушы ұтылады да, екеуi орын ауыстырады.
Түйілген орамал. Ойынға жасөспiрiмдер қатысады. Ойынды жүргiзу үшiн ақ
орамал керек. Орамалды ортасынан түйедi. Ойынға қатынасушылар алаңға
жиналады да, шеңбер жасап айнала тұрады. Ойын басқарушы тағайындалады.
Басқарушы ортаға шығады да, қолындағы орамалды кез - келген ойыншыға
тастайды, сонан соң оны өзi қуады. Орамалды алған ойыншы дереу оны
басқарушының қолына тигiзбей басқа ойыншыға берiп үлгеруi керек. Сөйтiп,
ойыншылар орамалды бiрiне-бiрi өткiзе бередi. Орамалдан айырылып қалған
ойыншы басқарушының орнына шығады немесе орамалды ұстап алған басқарушы өз
орнына басқа бiреудi тағайындап, өзi ойыншылардың қатарына қосылады. Ойын
соңында орамалды ұстатпаған тез, тапқыр ойыншы аталып өтiледi.Қолына орамал
тиген ойыншы оны тек басқа ойыншыға жоғарыдан ғана лақтырып бере алады.
Ойын жылдамдыққа, шапшаңдыққа, амал - айланы тез табуға үйретедi.
Шертпек - айнала отырып ойналатын ойын. Ойынға есiлген орамал
керек. Бәрi отырғаннан кейiн, ойынды жүргiзушi орамалды иығына салып алып,
отырғандарды айнала жүгiредi. Содан бiр ойыншының көзiн қолымен баса қояды.
Одан кейiн кез келген ойыншы келiп, жаңағы ойыншының басынан шертiп қайта
орнына отырады. Ойынды жүргiзушi кiм шерткенiн тап деген әмiр бередi. Егер
кiм шерткенiн таппаса, ойын ретiнде билеп, немесе өлең айтып беруi керек.
Ал тауып алса, сол ойыншы айыбын қайтару керек.
Айгөлек.Айгөлек ойыны кең алаңда өткiзiледi. Ойыншылар саны мен жас
шамасына қарай екi топқа бөлiнедi де, арасы 15 - 20 метрдей жерде қол
ұстасып, қарама - қарсы тiзбек құрып тұрады. Ойын жүргiзушi екi топтың
бiреуiне кезек бередi. Олар барлығы қосылып, төмендегi өлеңдi айтады:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзi дөңгелек.
Темiршiден дем шығар,
Үзеңгiден тер шығар.
Ақ терек пен көк терек,
Шолпан атты қыз керек,- деп шақырады. Шолпан дегеннiң орнына басқа
бiр баланың не қыздың атын айтып ойын жалғаса бередi. Қарсы топтан
шақырылған қыз не бала жүгiрiп келген бойы тiзiлiп тұрған топтың әлсiз
жерiне үзiп өтуi тиiстi.
Егер де үзе алмаса, ол сол топта қалып қояды. Ал үзсе, онда өзi
қалаған ойыншының бiрiн өз тобына алып қайтады. Ойыншылар түгел шақырылып
болған соң, екi жақтың ойыншылары саналады. Қай топтың саны көп болса, сол
топ ұтқан болып есепте
Қоржын- балалар ойыны (екі топқа бөлініп, әр топтан бір-бір бала
шығып, екінші топтан өз тобына баланы көтеріп апару ойыны. Сүрінбей
-жығылмай апарса, балалар сонда қалады, жығылса ол бала қарсы жақ тобында
қалады)
Алақан соқпақ - жастардың той - томалақтарда жүргізетін ойын түрі.
Алақан соқпақ ойнап жатыр екен, Бір қыз бен бір жігіт белбеуді шиыршықтап
есіп алып, жұрт аралап жүр.
Алтын балдақ - сақина жасырып ойнайтын ойын.
Аңсық ойын -қызба таңсық ойын. Дойбы деген бір аңсық ойын. Еш хұқысыз
жаралған пендеміз ғой. Әлде кімнің таңсығы мен аңсығын басу үшін жасаған
бір ойыншылықпыз...
Ақсерек - көксерек. Жиналған ойыншылар екi топқа бөлiнiп, арасы 20
метр қашықтықта тұрады. Ақсерек - көксерек, мұнда бiзге кiм керек деп,
ана топтың ойыншыларынан атын атап бiреудi шақырады. Қол ұстасып созыла
тұрған топты жүгiре келiп үзiп кетуi керек. Ал үзе алмай қалса, осы топта
қалып қояды. Бұл топ тағы да солай қайталап шақырады. Бұл жолы үзiп кетсе,
жаңағы өз ойыншысын бiрге ала кетедi. Ойын осылай жалғасады. Қай топта адам
саны көбейедi, сол топ жеңедi.
Алакүшiк. Ойынды кең, жазық аулада немесе спорт залында ойнауға
болады. Ойынға жиналғандар топтасып тұрып, араларынан бiреудi алакүшiк
етiп белгiлейдi. Олар Алакүшiктiң назарын өзiне аударуға тырысып, оны
келемеждейдi. Алакүшiк ойыншылардың бiреуiн қолға түсiруге әрекет
жасайды. Қолға түскен ойыншы Алакүшiк болады да, бұрынғы алакүшiк
ойыншылар қатарына қосылады. Ойын сергектiкке арналған.
Аламан бәйге. Аламан бәйге өте ежелден келе жатқан спорт түрi.
Бiздiң ата бабаларымыз аламан деп әскери шабуылды және оған қатысушы
әскердi атаған. Яғни аламан бәйгенiң тегi аламандықта жатыр, онда ұзақ, өте
ұзақ қашықтықтарға шабу үшiн алдын ала шабандоз бен аттар арнайы
дайындықтан өткiзiлуi керек болған. Қазақтарда аламан бәйге спорт
түрлерiнiң ең танымал түрi.Спорттың бұл түрi заманында кәсiптiк негiзде
өмiр сүрген, оны аттарды баптау әдiстерi мен жеңiмпаздарға берiлген
жүлделер арқылы бiлуге болады.Бұл жүлделер тоғыз тарту рәсiмi бойынша
берiлген (9 түйе, 9 сиыр т.б.) (20, 21)
Алтын қабақ - жамбы. Тойда алтынқабақ аттырыпты. (Гур., Есб.,)
Бұрын мергендер алтынқабақты атып түсіретін.
Ақша алу- ат үстінен теңге алу. Ат үстінен жердегі ақшаны шауып келе
ж атып алып кетуі, ақша алу деп аталады.
Әткеншек – кендірге, арқанға аяқ тіреп тұрып тербелу үшін жасалған
ойын құралы. Кейде әлпеншек деп те айта береді
Зәңгі – бұл да балалар ойындарының бір түрі (таразы тәрізді қойылған
ағаштың екі басына секіріп ойнайды.)Қарақ.-заңгии баспалдақ ,басқыш дегенді
білдіреді.
Асау мәстек – қазақтың ұлттық ойыны.Бос керілген жіпке мініп отырып,
жерден тақия алады
Иірмәңкүл –Үйірмекіл. Балалар жиналып ап иірмәңкүл ойнайды
Аяқ күрес – жас балалар ойыны.Шалқасынан айқасып қолтықтасып жатады
да, аяғымен аударысады.
Бұқа тартыс – Екі кісінің мойнына арқан салып тартысып ойнайтын ойын.
Арқан Тарту. Бұл ойынды жаздыгүнi көгалда ойнауға болады.
Ойнаушылардың саны он баладан көп болмағаны жөн. Ойынға ұзындығы 8 - 10
метрлiк екi ұшы түйiлген арқан пайдаланылады. Арқанның тең ортасына белгi
ретiнде қызыл мата байланады. Ойынға қатысушылар бойларына қарай қатарға
тұрады да, ойын жүргiзушiнiң берген командасы бойынша Бiр, екi деп санап
шығады. Содан кейiн бiр дегендерi бiр жаққа, екi дегендерi екiншi жаққа
бөлiнедi. Арқанға мата байланған жерiн күнi бұрын еденге немесе сызылған
белгi сызықтың үстiне дәл келтiредi де, екi жақтың ойыншылары арқанның сол
белгiсiнен бастап бiрiнiң артынан бiрi қос қолдап ұстап тартып тұра қалады.
Егер де бәрi бiрдей арқаннан ұстауға сыймаса, онда соңғылары алдыңғылардың
белiнен ұстайды. Ойын жүргiзушiнiң белгiсi бойынша екi команда арқанды екi
жаққа қарай тарта жөнеледi. Ойынның мақсаты - қарсыластың бiр не бiрнеше
ойыншысын ортадағы сызықтан өз жағына тартып өткiзу. Команданың ортаңғы
сызықтан өтiп кеткен ойыншысы ойыннан шығып қалады.Қай команда қарсылас
команданың ойыншыларын түгелдей ортаңғы сызықтан өз жағына тартып өткiзсе,
сол команда ұтқан болып есептеледi.
Ат үстiндегi тартыс. Ойынынды жүргiзу үшiн 20-30 шаршы метр алаң
әзiрленедi. Осы әзiрленген алаң ортасына ойынға қатынасушы 3-5 жаяу мен
бiр атты шығады. Жаяу ойыншылардың мақсаты - аттылыны жаяулату. Атты
жаяулардан қашады. Ойынның шарты бойынша жаяулардан қашқан аттының
белгiленген алаңның сыртына шығып кетуiне болмайды. Ойын жүргiзушi
жаяуларға аттының атына тиiспей, өзiн аударып тастау үшiн 10-15 минут
уақыт белгiлейдi. Осы уақыт iшiнде аттыны құлата алмаса, жаяулардың келесi
тобы шығады.
Ат омыраулату - ойыны кең жазықта өтедi. Ойынға әзiрлiк күн iлгерi
жүргiзiледi. Ойынға аттар да, жiгiттер де жаттығуы тиiс. Ойын
басталардан бұрын ортадан кең шеңбер сызылады. Сонан соң ойынға қатынасушы
аттардың барлығы шеңбердiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ғылымның қай саласы болмасын өз тарихын терең зерттеп алмайынша алға
баспайды. Демек, зерттеуді өз тарихынан бастау - ғылым жетістіктерін
игерумен қатар, оны одан ары алға басуына үлкен мүмкіншіліктер туғызады.
Дәл осы жағдай қазақ ұлт ойындарының даму тарихына да қатынасы болса керек.
Халықтың ұлттық және спорттық ойындарының да өзіндік тарихи даму жолдары,
қалыптасу кезеңдері, тәрбиелік маңызы халықтың саяси әлеуметтік -
экономикалық дамуының негізінде болды. Қазіргі кемеліне келген маркстік
тарихи ғылымдарының дәлелдеуі бойынша күні бүгінгі бізге жеткен ұлт
ойындарының қалыптасу кезеңі сонау адамзат баласының жаратылған күнінен,
демек Қазақстан жерінде қалыптасқан алғашқы қауымдық құрылыстан басталады.
Сонан бері біздерге жетіп, ойналып жүрген ұлт ойындарының ішіндегі әр түрлі
құмалақ ойындары, бестас, асық, садақ ату, қарагие тағы басқалары шамамен
алғанда 5000 жылдар бұрын ойналғандығы жайында Э.Маккей ... бұл ойындардың
барлығы дерлік Азия елдерінде тайпалық одақтардың арасында тарағанға
ұқсайды - дейді. Сондай-ақ мұндай пікірлерді Венецияның саяхатшысы Марко
Поло да қостайды. Ол өзінің Жетісу бойында болған сапарында көрген
Қызбөрі ойыны да Қазақстан территориясындағы тайпалардың пайда болған
кезінен яғни таптық қатынаспен бірге туғандығы жайлы ескертеді.
Ойын - бала өміріндегі тәрбиенің шешуші шарты. Ойын балалардың
бағалы өмірінің алғашқы күндерінен бастап-ақ маңызды орын алады.
Бала өзін қоршаған ортаны, өмір cүpіп отырған айналасындағы заттар мен
құбылыстарды ойын арқылы түсініп, ұғынады. Әрине, тек көру, байқау арқылы
емес, тікелей араласып, іc-әрекетке көшіп, нақты қарым-қатынас барысында
біледі. Мұны ұғынуда ойын шешуші мәнге ие болады. Былайша айтқанда, түрлі
заттар мен құбылыстарды, адамдар арасындағы қарым- қатынасты баланың білуі,
сезінуі ойын негізінде жүзеге асады. Баланың таным түсінігі, іc-әрекеті
ойыннан бастау алады да, оның ұшығы болашақ өмірінде жалғасын табады. Ойын
екі түрлі уақыттық бағытта әсер етеді: қазіргі және болашақта. Бір
жағынан, бала бірден, осы мезетте қуанышқа бөленеді, екінші жағынан,
ойын әрқашан болашаққа бағытталған, өйткені, ойын барысында келешек
өміріне ықпал ететін сапалық қасиеттермен дағдылар, икем қалыптасады.
Халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың бірі - ұлт ойындары.
Ойынға тек ойын деп қарамай, халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл
қазынасы бір жүйеге келтіретін тамаша тәрбие құралы деп қараған
орынды. Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі жеке
пәндерді оқыту барысында қосымша материал үшін, баланың сол пәнге
қызығушылығын арттыру үшін пайдалануға болады.
Біздің, әсіресе ұлттық ойындардың тәрбиелік мүмкіндіктері мол
екеніне көзіміз жетті. Аға ұрпақ өз білгенін, өз көкейіне тоқығанын
кейінгі ұрпаққа мирас етіп кеткен. Солардың бірі - ұлт ойындары. Ойын
баланың көңілін өсіріп, ойын сергітіп қана қоймай, оның таным -
түсінігін де арттырады. Ойнай білген бала сол халықтың мінез
құлқынан, ой санасынан, тұрмыс салтынан хабар алады.
Ұлт ойындарын отбасы тәрбиесінен бастап мектептегі жеке пәндерді
оқыту барысында, үзілісте де, бос уақыттарда өткізілетін кештер мен
ертеңгіліктерде дидактикалық қосымша материал ретінде пайдалануға
болады. Бұл тек белгілі ойындарды ойнатып қана қоймай, ұлттық
ойындарға арналған мерекелер өткізу, белгісіз түрлері туралы деректер
жинастыруды көздейді. Ой - ойыннан басталады десек, баланың ойын
жетілдіріп, сабаққа қызығушылығын, белсенділігін арттыру үшін бастауыш
сынып мұғалімінің қолданатын басты тәсілі – ойын.
Қазақ елінің ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке енді ғана қолы
жетсе, оны ілгері өркендетіп, өркениеттілікке жеткізу бүгінгі бала, ертеңгі
күннің еңбеккерлеріне байланысты. Сондықтан еліміздің болашақ ұрпақтары
бойына өмірге лайықты жаңа қасиеттер қалыптастыруды мектепке дейгі кезендгі
тәрбиеден бастау - шешуші мәнге ие болатыны шындық. Адамның болашағын
шешетін тәрбие екендігі ежелден белгілі, көңілде жатталған ұлы түсінік
болғанынен, оны педагогикалық, психологиялық тұрғыдан келгенде қалай
жүргізу керек, қалай ұйымдастыру керек деген мәселе күн тәртібінен
түспейтіні ақиқат. Адамзат өмірінде тәрбие мәңгілік категория болса, оны
ұйымдастыру, жүзеге асыру ешбір кезде есірмейтін, қайта уақыт озған сайын
жаңарып, жасарып, әpбip кезеңнің талабына лайық жетіліп отыратын құбылыс.
Өмірге шыр етіп келген нәрестенің сәбилік шағынан бастап қажетті деп
танылатын адамгершілік салаларды меңгерту ойынға байланысты. Баланың
ойын кезіндегі қимыл - қозғалысы дене бітімін жетілдірсе,
іс-әрекеттегі амал-тәсілдері ой сананың дамуына ықпал етсе, ал қарым-
қатынастағы пайымдаулары-өзіндік таным-түсінік, мінез-құлық әдептерін
бекітеуге әсер етсе, осының бәрі тұтаса келіп жеке тұлғаның пішін-
болмысына, кісілік келбетіне, көзқарас нышандарының өркендеуіне жол ашады.
Баланың бүгінгі ойынынан бастау алған іc-әрекет, түсінік, таным, ұғым,
әдет, машық, дағды,мінез, қарым-қатынас нышандары дами келіп, жеке
тұлғанын тіршілігінен жалғасын тауып, олардың қоғамда атқаратын еңбегімен
ұштасатындығы ақиқат. Бұл күнделікті өмір ағысы жан-жақты айқъндап отырған
бұлтарыссыз шьндық. Осы тұрғыдан келгенде, әр саладан келіп тоғысатын
күрделі мәселелердің бірі - ойын туралы педагогика, психология,
философия, медицина т.б. ғылым жүйесінде сан алуан зерттеулер, әртүрлі
ториялық бағдарлар мен ғылыми топшылар, түрлі-түрлі қайшылықтар бар
екендігі де белгілі.
Халқымыздың даму тарихына көз салсақ, әрбір заманның уақыт
деңгейіндегі талап-тілікке орай үйлесім тауып ойынның түрі, мән мазмұны,
ұйымдастыру жолдары тиісті дәрежеде өpіc алып, дамып, өзгеріп, жетіліп
отырған құбылыс. Әдетте, бала ересек адамдар өмірінен көрген, байқаған
сезім әрекеттеріне еліктеп, оны ойынға айналдырып және түрлі ойыншықтар
мен заттарды пайдаланып ойнайды. Ойынға жанұядағы, көрші-қолаңдағы өзі
тетелес балалар, peтi келсе, ересек адамдар да араласады.
Мектепке дейінгі қоғамдық орындардағы тәрбиеде ойынның мән-мазмұны
әлеуметтік, қоғамдық жағдайымен шарттас. Заманның уақыт тілегі мен
талабынан туатын қарым-қатынас, өмірдің өзінен бастау алатын еңбектің түрлі
сипаттары, адамдардың ара-қатынасындағы бауырмалдық, өзара қамқорлық,
дәстүр, салт-санадағы ізгілікті кісілік келбет - бала ойынына әсерін
тигізіп, өміршең өзгерістерге түcipіп отыратын ic-әрекеттің ұйтқысы.
Ойынның барысынан бастау алатын мектепке дейінгі кезеңдегі тәлім-тәрбие
қазақ елінің болашақ қайраткеріне тән азаматтық кескін-келбет нышандарында
бағдар беретін және ұлттық болмысына сіңісті адамгершілікті бойға терең
дарытып, дағдысына сіңірудегі тиімді жол, өміpшең негіз. Өйткені сәби
кезде бойға егілген тәлім-тәрбие нышандары есейгенде де өзінің өнегелік
өрнектерін жоғалтпайтындығын ескертіп, ұлылығын бүкіл әлем халқы мойындағын
заманымыздын заңғар жазушысы М.Әуезов былай деп жазды: "...бала қандай
оқысын, қандай үлгісі мол ортада жүрсін, әуелі анадан алған өрнек ішкі
сырының арқауы болады... Ал, қазақ, мешел болып қалам демесең
тағылымыңды, бесігіңді түзе". Өнеге тұтар даналық ойды жүзеге асыру -
отбасынан, балабақшадан басталса, балаларды адамгершіліке тәрбиелеудің
тиімді құралы ойын екенің ескеру парыз.Балалық кездегі ойынды тәрбие
мәселесінен бөлуге болмайды. Екеуі бірлікте қаралады. Мектепке
дейінгі жастағы жеткіншектерге өнегелі әдеп, үлгі боларлык
машықтық дағды сіңірудің тиімді құралы - халқымыздың ұлтық ойындары
екенін қалтқысыз мойындап оны күнделікті тәлім тәрбие ісінде ретті
пайдалану әрбір ата - ананың, тәрбешиінің парызы деп Ұғынуға тиістіміз.
Ойын мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбиенің ең тиімді құралы екенін
ecкepіп, одан ғапыл қалмай, көрсетілген әдістемелерді ілгері
жетілдіре беру - жас мемлекеттің болашақ ұрпақтарының бойына
адамгершілік, мейірімділік әдептерін сіңірудің бүгінгі нышаны,
ертенгі кең арна салар қайнар көзі, бастауы болмақ. Қазақ халқының
ұлттық, ойындарының мазмұны, тілі мектепке дейінгі жастағылардың таным-
түсінігіне үйлесімді. Сондықтан ұрпақтан ұрпаққа мұра болып, халықпен бipre
жасауда. Бала жасының өcyi, қоршаған айналасын тазамануы, түсінік
деңгейінің кеңеюуінде ойынның күрделенуінің де әсері мол. Баланың үлкені
кішісіне қамқорлық жасап, достық қарым-қатынасының берік, бауырмал болуы
олардың жастайынан біpге ойнап,бірге өсуімен де байланысты. Өйткені ойын
балалардың бірлігін нығайтады, мүддесін біріктіреді. Ал ондай қатынас
болмаса, бip отбасындағы балалардың өзі де біp-біpінe салқын, жат-бауыр,
керек десе біpін-біpі жек көруге дейін баратын кездері де байқалып қалады.
Осы айтқан ойымызға дәлел ретінде 1998 ж."Бастауыш метеп" журналының №8-9
санында Ә.Тоқбергенов пен Б.Сайлыбаевтың "Ұлттық ойындар - тәрбие құралы "
атты мақаласында, Н.К.Крупская өзінің көптеген еңбектерінде ойынның бала
өміріндегі маңызына үлкен мән бергендігі жайлы, қандай ойын болмасын,
әйтеуір бір нәрсеге үйретеді, ең бастысы - баланы мұхиятылыққа, еңбекке,
жолдасымен ынтымақта болуға үйретеді деген..
Ал заманымыздың талантты педагогы В.А.Сухомлинский: Ойынсыз,
музыкасыз, ертегісіз, шығармасыз, ойсыз толық мәндегі ақыл-ой тәрбиесі
болмайды - деп санайды. Сол сияқты заманымыздың заңғар жазушысы, ұлы
ойшылдарының бірі М.Әуезов ұлттық ойындарға зор көңіл бөле отырып,
мынандай пікір айтқан: Біздің халқымыздың өмір кешкен ұзақ жылдарында,
өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген, менің түсінігімше,
көңіл көтеру, жұрттың өзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның
өзінше бір мағыналары болған.
Ұлт ойындары тақырыбына, мазмұнына көзделген мақсатына
байланысты, негізінен, үш салаға бөлінеді. Атап айтқанда: ойын-сауық,
тұрмыс салт ойындары және оймен келетін ойындар.
Ақ сандық, көк сандық. Мұнда екі ер бала арқаларын беpiп ақ сандық —
көк сандық деп бірін-бipi көтереді. Күш көрсетеі. Дене шынықтырады. Көтере
алмағандары ұтылады, ұялады. Көтеретін жаққа көтермейтін жақ алінің
жеткенінше жатып алады.
Балтам тап ойыны той-думан қызып, іргелі ойындар басталмай тұрып,
зеріккенде ойналады. Ойын тәртібі: шеңберлене отырған топтың ішінен
бірінші ойнаушы: Босқа қарап отырғанша , Балтам тап ойнайық деп
басқалармен келісіп алады да:-Балтам тап ,- деп қасындағы көршісін иыққа
нұқып қалады. Ол:
- Қашан алдым балтаңды? деп,әлгі ойыншының өзін нұқиды.Осы тәртіп, осы
сөз қайталана береді.
Жаңылма. Бiр топ ойыншылар, қол ұстасып, дөңгелене тұрып, ортасынан
санамақ айтып, бiр баланы ортаға шақырады. Шыққан бала өлең, тақпақ, әңгiме
айтып тұрып, кез келген жерден түрлi қимыл жасайды. Мысалы: басын сипайды,
көзiн қысады, жата қалады. Осы iстелген қимылдарды қайталай алмаған ойыншы
айыпты болып, өлең айтады, қызықты әңгiме айтып күлдiредi.
Байқап қал.Бұл ойынға балалар екi топқа бөлiнiп қатынасады. Екi
топ өздерiне басшылар тағайындайды.
Олар үстел үстiне 15-20 ұсақ нәрселердi қойып бетiн шүберекпен жабады,
екi жағының да топ басқарушылары өзгелерге көрсетпей, стол үстiндегi
нәрселердiң тiзiмiн жазып алады. Балаларға бiр минөт үстел үстiндегi
заттарды көрсеткеннен кейiн оларды шығарып жiберiп, өздерi көрген
нәрселерiнiң тiзiмiн жазып келулерiн тапсырады. Қай топтың балалары үстел
үстiнен көрген нәрселердiң түрiн көп жазып келсе, сол топ ұтқан болып
саналады.
Санамақ. Ойын көру, ойда сақтау қабiлетiн жетiлдiре түседi.
Бiр дегенiм - бiлеу
Екi дегенiм - егеу
Үш дегенiм - үскi
Төрт дегенiм - төсеу
Бес дегенiм - бесiк
Алты дегенiм - асық
Жетi дегенiм - желке
Сегiз дегенiм - серке
Тоғыз дегенiм - торқа
Он дегенiм - оймақ
Он бiр қара жұмбақ.
Саусақ санау.
Қуыр - қуыр қуырмаш,
Балапанға бидай шаш.
Тауықтарға тары шаш,
Әжең келсе, есiк аш,
Қасқыр келсе, мықтап бас.
Мына жерде қой бар,
Мына жерде ешкi бар,
Мына жерде сиыр бар,
Мына жерде түйе бар,
Мына жерде жылқы бар,
Мына жерде күлкi бар,
Қытық, қытық!
Бес саусақ
Бiр
Бiлән,
Кәлен,
Кәтiс,
Отыз.
Ұшты - ұшты. Ойын басқарушыны сайлап алдыға шығарып, қалған ойыншылар
сапқа тұрады. Ойын басқарушы Ұшты - ұшты құс ұшты деп айтады. Бұл
сөзге топтағы ойыншылар қолдарын жоғары көтеру керек. Ал ұшты - ұшты
парта ұшты десе қол көтермеу керек.
Шалма. Ойыншылар ойнайтын жердi таңдап алғаннан кейiн, ұзындығы 10
метр жерге қазық қағылады немесе бұтағы бар томарша қойылады. Содан жаңағы
қазыққа еркiн жететiндей арқанды шалмалап, iлмектеп жасайды. Өз арасынан
жүргiзушi сайлап, соның айтуымен кезектесiп қазыққа шалма лақтырады. Ол
үшiн ойыншы арқанның бiр ұшын сол қолымен ұстап тұрады. Кiм көп шалма салса
- сол жеңгенi болып белгiленедi. Жеңушi құрметiне өлең айтылып, би
биленедi.
Дүмпiлдек Өте көне ойындарының бiрi - дүмпiлдек. Ойын шилi, тырбық
қарағанды, жыралы, шықпыл жерлерде ойналатын болған. Жиналған ойыншылар екi
топқа бөлiнедi, бiр тобы қойлар, екiншi азырақ топ қасқырлар болады.
Қасқырлар қойларды аңдиды. Ал қойлар қасқырлардың көзiне түспеуге,
ұстатпауға тырысады. Ойын қасқырлардың қойларды түгелдей ұстауымен
аяқталып, қайта жалғасып отырады. Ойыншылар орын ауыстырады.
Қарт-құрт. Ертеден келе жатқан ұлт ойындарының бiрi - қарт - құрт
ойыны. Жасөспiрiмдер жиналып, өзара келiсе отырып, тең екi топқа бөлiнедi.
Жүргiзушiнiң айтуымен екi топтан екi ойыншы қарама - қарсы екi жаққа,
белгiленген бұтаның түбiне жiберiледi. Олар басқа ойыншыларға көрсетпей,
бiр таса жерге сызып, белгiлер салады. Олар қайтып оралғаннан кейiн, екi
топтың ойыншылары қарсыластарының салған белгiлерiн тауып, өшiрiп тастайды.
Сонан соң екi топтың ойыншылары ортаға қайта жиналып бiрiгедi де, барлығы
бiр жерге жүрiп, белгiлердi көрiп, өшiрiлмей қалғандарын санап шығады. Қай
топтың салған белгiлерi көбiрек өшiрiлмей қалса, сол топ жеңiп шығады.
Ұтқан жағы ұтылғандарға ұпай салады. Ойын жалғаса бередi.
Ақсүйек. Ақсүйек қазақ жастарының арасында кеңiнен таралған
ойындардың бiртүрi. Ойын жаздың айсыз қараңғы түндерiнде ойналады. Ол үшiн
шөптесiн кең алаң таңдалынып алынады. Ойын жүргiзу үшiн iрi қараның,
жылқының түйенiң кепкен жiлiк сүйегi немесе көбінесе аппақ қып жонылған,
уыстап ұстауға ыңғайлы ағаштан жасалады.
Ойын түнде өткiзiледi. Ақсүйек ойыны екi командаға бөлiнiп ойналынады
да, олардың әр қайсысына жанама ат қойылады. Төрешi ойынды басқарады. Екi
команданы көлденең мәре сызығына тұрғызып, қолдағы ақсүйегiн ойын алаңына
лақтырады. Төрешi белгi берген соң, сүйектi iздеуге шығады. Ойын шарты
бойынша ақсүйектi тауып алған ойыншы өз командасының жанама атын дауыстап
айтуға мiндеттi. Ойыншының дауысын естiген өз командасының ойыншылары оның
мәреге жетуiне көмектесуге күш салысады, қарсы команданың ойыншылары
қолынан ақсүйектi тартып алып, төрешiге жеткiзуге әрекет жасайды. Ақсүйекке
талас кезiнде ойыншыларға денеден, киiмнен ұстап, аяқтан шалып, қолмен
ұруға болмайды. Тек қана қолдан ұстауға рұқсат етiледi. Сүйектен жолда
айырылғандар қарсы жаққа өтiп отырады да, қай команда белгiлi уақыт iшiнде
көп адамнан айырылса, сол команда жеңiлген болып есептеледi. Жеңiлген жақ
жетекшiсi не топтың бiр мүшесi қарсы жақтың айыбын өтеп,, көптi күлдiретiн
бiр өнер көрсетедi. Ойын аяқталады. Ақсүйек ойыны жастарды жылдамдыққа,
байқағыштыққа, шапшаңдыққа, iзденiмпаздыққа үйретедi.
Ай керек. Бұл ойын да түннің сыбағасы. Бұған қыз да, ұл қатынасады.
Ойынға қыз келген соң жұрт молаяды емес пе. Іштepiндe тіс қаққан ересектері
де болады. Аспанда жер бетін жап-жарық қып ай тұрады. Айға шағылысқан
жұмыртқадай ақ ордалар. Үлкендердің мазасын алмау үшін балалар алысқа
жазыққа жиналып, екіге бөлініп, қаз-қатар тізіледі.Сонан соң: Ай керек,ай
керек, Бізден сізге кім керек?деп,бір жағы екінші жағына шулап тұрып сұрақ
қояды.Ай керек, Ай керек, Сізден бізге сол керек, деп екінші жақ біреудің
атын атайды. Ол жүгіріп қарсы жақтың шебін бұзады.Бұза aлмaca сол жаққа
отар болып қалады. Енді келесі жақ шақырады.Сонымен екі жақ бipiн-бipi
кезек-кезек шақырып, ақырында бip жағының адамы бітіп ойын аяқталады.
Алтыбақан . Бұл - қазақтағы даңқты, ұлттық ойын. Той-томалақ,
думанның бәрінде болады. Алтыбақан - ұзын-ұзын алты сырықтан мосы құсатып
жасалынады да, оған екі арқан керіліп бір жағына - қыз, 6ip жағына - жігіт
отырады. Екі жақты екі кісі тербетеді. Қыз бен жігіт тербеліп бір-біріне
ғұзырлана қарап тұрып ән шырқайды. Қасындағы ойнаушылар оларды қозғап екi
жаққа әуелетiп тербелтiп тұрады. Сөйтiп ойнаушыларды алтыбақанға кезек -
кезек отырғызып, алмастыра бередi.
Белбеу тастау. Ойынынға жиналғандар дөңгелене шеңбер бойына отырады.
Жүргiзушi белбеудi қолына ұстап шеңбер сыртынан айнала жүрiп, отырған
ойыншыға бiлдiрмей артына орамалды тастайды. Сөйтiп айнала қайта келiп,
белбеудi алып жаңағы ойыншыны орныңды тап деп белбеумен соға бастайды. Ол
ойыншыны шеңбердi айнала қайта орнына келгенше соғады. Егер ойыншы белбеу
тастағанын бiлiп қойса, жүргiзушiнiң өзiн белбеудi ала салып қуады. Ойын
осылай жалғаса бередi.
Жасырынбақ. Бұл, көбінесе, бip мүшелден төменгілердің ойыны. Мал
аяғы тиылыл, қозы бөлінгеннен кейін ауыл-үйдің балалары жиналады. Mұндай
бос кезде оларға әке мен шеше ұрыспайды. Балалар әбден жиналыл болған соң
ішіндегі бip елпегі оларды ұйымдастырып, көнбесе, біреуді қалдырып,
қалғандарын тұс-тұсқа қашырады. Жасырынып болған соң әлгi көмбедегіге ал,
ізде дейді. Ол қуыс-қуыстан, қалтарыстан оларды iздеп, ұстағандарын
көмбедегі бастыққа өткізеді. Ұстатпағандары, табылмағандары бip жаққа
келіп бөлек тізіледі. Ұсталғандары өз алдына бір бөлек. Осының санына қарап
көмбеде қалған баланың жеңісінің аз-көбі бағаланады. Бұл ойында балалар
қaрa тер болады. Ұстатпағандары, тапқызбағандары қуанып күледі. Жасырынбақ
бірнеше рет қайталанып көмбеде қалатын бала ауысып тұрады да, ойын
тарағанда, бастық оларды бiр-бipiнің ұстаған балаларының саны арқылы
салыстырылып бағалайды.Бұл ойын көбірек қыстақтарда көп болады. Бұл қан
таратуға, тамақ сіңіруге жақсы, ұйықтауға аса пайдалы. Кешке шейін қозы
соңында, иенде жүріп жалыққан, зеріккен балалар бойын жазып, көңілін
көтepiп бip жырғап қалады.
Инемдi тап. Ойынынға керегi бiр ине. Ойын отырып ойналады. Ойынға
қатынасушыларға шек қойылмайды. Бiрақ ойынды екi-екiден ойнайды да,
қалғандары көрермендер ретiнде қатысады. Қатысқан екi адамның бiрi ойынның
сырын бiледi, екiншiсi бiлмейдi. Ойынның сырын бiлетiн ойыншы жүргiзушi
болады.Ойынның ойналу түрi - жүргiзушi иненi iздеушi де, ал екiншi -
ойыншы иненi жасырушы. Иненi жасырғанша, жүргiзушi сыртқа шығып бөркiн
айналдырып киiп, төбесiне көбiрек етiп күйе жағады. Үйге кiрген соң ол мен
иненi иiскеп табамын деп, мойын жағын иiскелеп бет аузын күйеге үйкелейдi.
Үйдегiлер адамның бетiнiң күйе болғанына күледi, ал жасырған адам иненi
таппадың деп ол да күледi, бәрi мәз болып көңiл көтередi.
Қыз ойнақ . Қазақ қыз баланы екі рет соқыр болады дегенді қалжың шыны
аралас айтады. Бipi, бойжеткенде күйеуге тигісі кеп асыққанда еркектің
жақсы-жаманын айыра алмайды. Бip жақсы мен бip жаман әр жерде бар,Екі жақсы
қосылған қай жерде бар, дегенді де, осыған пәтуа етеді ондайлар. Бipi,
дүзге отырарда алдында не болса да көрмейді.Қыз атаулының бәрі бірдей
жастай ұзатыла бермейді. Не 6ip отырып қалғаядары да болады. Осындайда
ауылдың құралпы қыздары өз ара ақылдасып, қызойнақ ұйымдастырады. Бұған
көбінесе басы бос, атастырған жері жоқ кәpi қыздар, не шалға, не жарымеске
атастырылғандар, кейде барғалы отырғанын менсінбейтіндер қатынасады.
Бұларға үйлері де pұқсат eтеді. Ішінара басына күн тумағандар да
барады.Бұлар бірлесіп мал сояды. Тамақ әзірлейді. Бұдан сартеке соққандар
қалмайды. Күйеін қомсынып жүрген жас келіншектер де барады, бұларға
рұқсатты көбінеce енелері береді. Өйткені, ұлының сыры өзіне мәлім... Бұған
бүлік етіп жатқан күйеуі де жоқ. Бұлар түні бойы болады. Ойнайды, күледі,
ән caлады, домбыра шертеді. Өмірлеріндегі, көңілдеріндегі бip кемөкетігін
бүтіндегендей бой жазады. Бірлі-жарым әдепсіздік те болады. Бірақ шектен
шықпайды, ұя бұзбайды. Өйткені, олар үлкендерге шекараны осы арaғa дейін
бекіттіріп алған. Ұйымдатырғандар да, барғандар да дәп бұл жолы ондай
ерсілікке бармайды. Бұл қазақта қалыптасқан заң, үлкендер, ата-аналар олар
үшін eкiнші құдай. Қызойнақ. сондықтанда кәуінсіз болып, жастардың ойын-
сауығына кіргізілген. Қазіргіше айтқанда, қыздардың туған күнін өткізуіне
ұқсайды.
Сақина тастау (Ақшамшық) . Ойын көгалды жерде ойналады.
Ойыншылардың саны 20-25 адамнан кем болмауы керек. Оларды көгалды жерде
қоршалана, бiр аяғын астына басып, ендi бiр аяғы тiзерлеп тұруға ыңғайлана
отырады. Ойыншылардың арасы тым жақын болмауы керек.
Ойыншылар екi алақанын қапсырып алдыға созып отырады. Ортаға шыққан
адам екi алақанын беттестiрiп, ойыншылардың алақандарының арасына сұғады.
Ол бiр шеттен бастап, басқаларға бiлдiрместен, отырған ойыншылардың
бiреуiнiң қолына сақина салып кетедi. Тегiс айналып өткен соң ортаға шығып
Сақинам кiмде? деп дауыстап сұрайды. Сол уақытта қолында сақина қалған
ойыншы жанындағыларға бiлдiрместен орнынан атып тұруы керек, қасындағының
мiндетi, тұрған ойыншыны орнында ұстап қалуы керек.
Соқыртеке. Ойынға қатысушылар жиналып, алқа қотан тұрғаннан кейiн,
бiр қыздың не бiр баланың көзiн байлап, қолына бiр метрдей жас шыбық берiп,
ортаға шығарады. Ол:
Қараңғыда көзiм жоқ,
Тиiп кетсе сөзiм жоқ.
Қайда кеттiң, қалқажан,
Жетектейтiн өзiң жоқ.
Қолға түскен құтылмас,
Қала бермек көзiм боп, - деп келiп, алқа-қотан тұрғандардың ішінде әрі-
бері жүреді. соқыр текеге тиiп қашып жүредi. Осылай ойнап жүргенде соқыр
текенiң қолына түскен ойнаушы ұтылады да, екеуi орын ауыстырады.
Түйілген орамал. Ойынға жасөспiрiмдер қатысады. Ойынды жүргiзу үшiн ақ
орамал керек. Орамалды ортасынан түйедi. Ойынға қатынасушылар алаңға
жиналады да, шеңбер жасап айнала тұрады. Ойын басқарушы тағайындалады.
Басқарушы ортаға шығады да, қолындағы орамалды кез - келген ойыншыға
тастайды, сонан соң оны өзi қуады. Орамалды алған ойыншы дереу оны
басқарушының қолына тигiзбей басқа ойыншыға берiп үлгеруi керек. Сөйтiп,
ойыншылар орамалды бiрiне-бiрi өткiзе бередi. Орамалдан айырылып қалған
ойыншы басқарушының орнына шығады немесе орамалды ұстап алған басқарушы өз
орнына басқа бiреудi тағайындап, өзi ойыншылардың қатарына қосылады. Ойын
соңында орамалды ұстатпаған тез, тапқыр ойыншы аталып өтiледi.Қолына орамал
тиген ойыншы оны тек басқа ойыншыға жоғарыдан ғана лақтырып бере алады.
Ойын жылдамдыққа, шапшаңдыққа, амал - айланы тез табуға үйретедi.
Шертпек - айнала отырып ойналатын ойын. Ойынға есiлген орамал
керек. Бәрi отырғаннан кейiн, ойынды жүргiзушi орамалды иығына салып алып,
отырғандарды айнала жүгiредi. Содан бiр ойыншының көзiн қолымен баса қояды.
Одан кейiн кез келген ойыншы келiп, жаңағы ойыншының басынан шертiп қайта
орнына отырады. Ойынды жүргiзушi кiм шерткенiн тап деген әмiр бередi. Егер
кiм шерткенiн таппаса, ойын ретiнде билеп, немесе өлең айтып беруi керек.
Ал тауып алса, сол ойыншы айыбын қайтару керек.
Айгөлек.Айгөлек ойыны кең алаңда өткiзiледi. Ойыншылар саны мен жас
шамасына қарай екi топқа бөлiнедi де, арасы 15 - 20 метрдей жерде қол
ұстасып, қарама - қарсы тiзбек құрып тұрады. Ойын жүргiзушi екi топтың
бiреуiне кезек бередi. Олар барлығы қосылып, төмендегi өлеңдi айтады:
Айгөлек-ау, айгөлек,
Айдың жүзi дөңгелек.
Темiршiден дем шығар,
Үзеңгiден тер шығар.
Ақ терек пен көк терек,
Шолпан атты қыз керек,- деп шақырады. Шолпан дегеннiң орнына басқа
бiр баланың не қыздың атын айтып ойын жалғаса бередi. Қарсы топтан
шақырылған қыз не бала жүгiрiп келген бойы тiзiлiп тұрған топтың әлсiз
жерiне үзiп өтуi тиiстi.
Егер де үзе алмаса, ол сол топта қалып қояды. Ал үзсе, онда өзi
қалаған ойыншының бiрiн өз тобына алып қайтады. Ойыншылар түгел шақырылып
болған соң, екi жақтың ойыншылары саналады. Қай топтың саны көп болса, сол
топ ұтқан болып есепте
Қоржын- балалар ойыны (екі топқа бөлініп, әр топтан бір-бір бала
шығып, екінші топтан өз тобына баланы көтеріп апару ойыны. Сүрінбей
-жығылмай апарса, балалар сонда қалады, жығылса ол бала қарсы жақ тобында
қалады)
Алақан соқпақ - жастардың той - томалақтарда жүргізетін ойын түрі.
Алақан соқпақ ойнап жатыр екен, Бір қыз бен бір жігіт белбеуді шиыршықтап
есіп алып, жұрт аралап жүр.
Алтын балдақ - сақина жасырып ойнайтын ойын.
Аңсық ойын -қызба таңсық ойын. Дойбы деген бір аңсық ойын. Еш хұқысыз
жаралған пендеміз ғой. Әлде кімнің таңсығы мен аңсығын басу үшін жасаған
бір ойыншылықпыз...
Ақсерек - көксерек. Жиналған ойыншылар екi топқа бөлiнiп, арасы 20
метр қашықтықта тұрады. Ақсерек - көксерек, мұнда бiзге кiм керек деп,
ана топтың ойыншыларынан атын атап бiреудi шақырады. Қол ұстасып созыла
тұрған топты жүгiре келiп үзiп кетуi керек. Ал үзе алмай қалса, осы топта
қалып қояды. Бұл топ тағы да солай қайталап шақырады. Бұл жолы үзiп кетсе,
жаңағы өз ойыншысын бiрге ала кетедi. Ойын осылай жалғасады. Қай топта адам
саны көбейедi, сол топ жеңедi.
Алакүшiк. Ойынды кең, жазық аулада немесе спорт залында ойнауға
болады. Ойынға жиналғандар топтасып тұрып, араларынан бiреудi алакүшiк
етiп белгiлейдi. Олар Алакүшiктiң назарын өзiне аударуға тырысып, оны
келемеждейдi. Алакүшiк ойыншылардың бiреуiн қолға түсiруге әрекет
жасайды. Қолға түскен ойыншы Алакүшiк болады да, бұрынғы алакүшiк
ойыншылар қатарына қосылады. Ойын сергектiкке арналған.
Аламан бәйге. Аламан бәйге өте ежелден келе жатқан спорт түрi.
Бiздiң ата бабаларымыз аламан деп әскери шабуылды және оған қатысушы
әскердi атаған. Яғни аламан бәйгенiң тегi аламандықта жатыр, онда ұзақ, өте
ұзақ қашықтықтарға шабу үшiн алдын ала шабандоз бен аттар арнайы
дайындықтан өткiзiлуi керек болған. Қазақтарда аламан бәйге спорт
түрлерiнiң ең танымал түрi.Спорттың бұл түрi заманында кәсiптiк негiзде
өмiр сүрген, оны аттарды баптау әдiстерi мен жеңiмпаздарға берiлген
жүлделер арқылы бiлуге болады.Бұл жүлделер тоғыз тарту рәсiмi бойынша
берiлген (9 түйе, 9 сиыр т.б.) (20, 21)
Алтын қабақ - жамбы. Тойда алтынқабақ аттырыпты. (Гур., Есб.,)
Бұрын мергендер алтынқабақты атып түсіретін.
Ақша алу- ат үстінен теңге алу. Ат үстінен жердегі ақшаны шауып келе
ж атып алып кетуі, ақша алу деп аталады.
Әткеншек – кендірге, арқанға аяқ тіреп тұрып тербелу үшін жасалған
ойын құралы. Кейде әлпеншек деп те айта береді
Зәңгі – бұл да балалар ойындарының бір түрі (таразы тәрізді қойылған
ағаштың екі басына секіріп ойнайды.)Қарақ.-заңгии баспалдақ ,басқыш дегенді
білдіреді.
Асау мәстек – қазақтың ұлттық ойыны.Бос керілген жіпке мініп отырып,
жерден тақия алады
Иірмәңкүл –Үйірмекіл. Балалар жиналып ап иірмәңкүл ойнайды
Аяқ күрес – жас балалар ойыны.Шалқасынан айқасып қолтықтасып жатады
да, аяғымен аударысады.
Бұқа тартыс – Екі кісінің мойнына арқан салып тартысып ойнайтын ойын.
Арқан Тарту. Бұл ойынды жаздыгүнi көгалда ойнауға болады.
Ойнаушылардың саны он баладан көп болмағаны жөн. Ойынға ұзындығы 8 - 10
метрлiк екi ұшы түйiлген арқан пайдаланылады. Арқанның тең ортасына белгi
ретiнде қызыл мата байланады. Ойынға қатысушылар бойларына қарай қатарға
тұрады да, ойын жүргiзушiнiң берген командасы бойынша Бiр, екi деп санап
шығады. Содан кейiн бiр дегендерi бiр жаққа, екi дегендерi екiншi жаққа
бөлiнедi. Арқанға мата байланған жерiн күнi бұрын еденге немесе сызылған
белгi сызықтың үстiне дәл келтiредi де, екi жақтың ойыншылары арқанның сол
белгiсiнен бастап бiрiнiң артынан бiрi қос қолдап ұстап тартып тұра қалады.
Егер де бәрi бiрдей арқаннан ұстауға сыймаса, онда соңғылары алдыңғылардың
белiнен ұстайды. Ойын жүргiзушiнiң белгiсi бойынша екi команда арқанды екi
жаққа қарай тарта жөнеледi. Ойынның мақсаты - қарсыластың бiр не бiрнеше
ойыншысын ортадағы сызықтан өз жағына тартып өткiзу. Команданың ортаңғы
сызықтан өтiп кеткен ойыншысы ойыннан шығып қалады.Қай команда қарсылас
команданың ойыншыларын түгелдей ортаңғы сызықтан өз жағына тартып өткiзсе,
сол команда ұтқан болып есептеледi.
Ат үстiндегi тартыс. Ойынынды жүргiзу үшiн 20-30 шаршы метр алаң
әзiрленедi. Осы әзiрленген алаң ортасына ойынға қатынасушы 3-5 жаяу мен
бiр атты шығады. Жаяу ойыншылардың мақсаты - аттылыны жаяулату. Атты
жаяулардан қашады. Ойынның шарты бойынша жаяулардан қашқан аттының
белгiленген алаңның сыртына шығып кетуiне болмайды. Ойын жүргiзушi
жаяуларға аттының атына тиiспей, өзiн аударып тастау үшiн 10-15 минут
уақыт белгiлейдi. Осы уақыт iшiнде аттыны құлата алмаса, жаяулардың келесi
тобы шығады.
Ат омыраулату - ойыны кең жазықта өтедi. Ойынға әзiрлiк күн iлгерi
жүргiзiледi. Ойынға аттар да, жiгiттер де жаттығуы тиiс. Ойын
басталардан бұрын ортадан кең шеңбер сызылады. Сонан соң ойынға қатынасушы
аттардың барлығы шеңбердiң ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz