Казкоммерцбанк ақ на экономикалық сипаттама

Жоспар
Кіріспе

I бөлім. Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің белсенді (активтік) операциялары.
1.1. Коммерциялық банктер операциялары.

Қазақстанда жұмыс істеп жүрген банктердің, Қазақстан Республикасының Ұлттық банкісінен басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер болып есептеледі. Олардың қызметтерінің заңды негізі, Қазақстан Республикасының Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан №2443 заңдық күші бар «Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы» Жарлығы. Қазақстан Республикасында бұл банктер ашық және жабық акционерлік қоғам болып қалыптасты.
Аталмыш заңға сәйкес, Қазақстандағы екінші дәрежелі банктер заңды тұлға болып табылады. Олардың бәрі, меншіктігіне қарамастан коммерциялық жұмыспен шұғылданады. Сөйтіп, олардың басты мақсаты пайда-табу.
Екінші дәрежелі банктерге, заңды түрде, басқа заңды және жеке тұлғалардың уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларды өз атынан өз қаражатына, қайырымдылық, мерзімділік және төлемділік жағдайларда орналастыру және де клиенттердің тапсыруы мен есеп айрысу, тағы басқа да операцияларды жүргізуге құқық берілген.
Сөйтіп, басқа елдердегідей, Қазақстанда да екінші дәрежелі банктер, бір жағынан шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың, уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларға пайда табуға мүмкіншңлңк жасайды, екінші жағынан жұмылдырылған қаржыны басқа шаруашылық жүргізуші субьектілер мен жеке тұлғаларға қосымша қаржыға қажеттігін жабуға берді. Сонымен қатар, банктер өз мүдделерін де ұмытпайды. Уақытша пайдалануға берілен қаржы үшін тиісті өсім (процент) алады. Обьективтік процесс ретінде, банктердің мұндай операцияларының эконмикалық негізі болып, қарызға беретін құнды қалыптастыруға және пайда табуға әсер ететін ақшалай қаржылардың қозғалысы болып табылады.
Екінші дәрежелі банктер, Қазақстан Республикасының аумағында және оның сыртында, өздерінің бөлімшелерінің еншілес банктерін ашуға құқықты. Бұл банктердің қызметтері Қазақстан Республикасының конституциясымен, басқа да заңдармен және олардың негізінде, оларды орындау мақсатында, өзінің құзіретіне берілген мәселелер жөнінде шығаратын нормативтік, құқықтық актілермен реттелінеді.
Әдетте, банк операциясын жүргізгенде, ақшалай қаражаттың қозғалысы туады. Мысалы, несие операциясының нәтижесінде, несиегердің несиеге алған сомасы оның есеп шотына түседі. Бұл жағдайда несие алумен қатар есеп айрысу операциясы да жүргізіледі-сатып алушы, несиенің жәрдемімен өзінің тауар жөнелтушісі мен жөнелтілген тауар үшін (болмаса орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін) есеп айырысады. Ақшалай қаражат бір субьектілерден екінші субьектіге ауысады. Кассада қолма-қол ақшамен операция жүргізгенде нақты ақша, банкінің кассасынан шаруашылық жүргізуші субьектінің кассасына ауысады және керісінше, шаруашылықтың кассасынан банктің кассасына түседі. Ақша аудару операциясында да ақшалай қаражаттың қозғалысы туып, ол аударушыдан аларманға ауысады т.б.
Мұндай ақшалай қаражаттың қозғалысы, мысалы сейфтік операцияларды жүргізгенде, болмаса, банктің аппаратының күшімен банкноттарды, монеттерді кассаға жинағанда, оларды тасымалдағанда, немесе айырбастағанда тумайды. Бұндай жағдайларда ақшалай қаражаттың көлемі азаймайды да, көбеймейді де, түпкілікті де немесе уақытша да оларға меншіктік өзгермейді. Осының негізінде банктің операциялары, олардың қызметтерінен өзгеше деп түсіну керек және оларды бөлек қарау (зерттеу) керек. Бірақ қазіргі жағдайда банктердің өз жұмыстарын коммерциялық жолға көшіргенде, барлық операциялары да қызметтері де төлемді болғандықтан бұл екі ұғымды бір бірінен ажырату оңай емес. Дегенмен де, теориялық еңбектерде бұларды бөліп қарау керек.
Банктің операцияларын жүргізгенде, немесе, банк қызметтерін көрсеткенде туатын банктер арасындағы, немесе банк пен оның клиенттерінің арасындағы қарым қатынастың бәрі, екі жақтық шарттасу негізінде реттелінеді.
«Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы» Заңның 41 бабына сәйкес банктің қаржы жөніндегі орнықтылығын сақтау, депазиторлардың мүддесін қорғау және де елдің ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз ету мақсатында Ұлттық банк банктердің қызметін мынадай жолдармен реттейді:
-Екінші дәрежелі банктерге пруденциялық (экономикалық) нормативтер басқа да міндетті түрде орындалуға тиісті мөлшерліктер мен шектемелер, оның ішінде резервтік талаптарды, күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы қоятын мәжбүрлі шығындарды бекіту;
-Екінші дәрежелі банктер үшін міндетті түрде орындалуға тиісті нормативтік, құқықтық актілер шығару;
-Екінші дәрежелі банктердің жұмысын инпекциялау (тексеру) және оның нәтижесінде, банктің қаржы жағдайын сауықтандыруға бағытталған ұсыныстар енгізу, немесе ықпалын тигізетін шаралар қолдану, ең ақыры, лицензиясын алып қоюға дейін;
Нарықтық экономика жағдайында екінші дәрежелі банктердің барлық операцияларын үш негізгі топқа бөлуге болады:
-Пассивтік операциялар (қаржы жұмылдыру);
-Активтік операциялар (қаржыны орналастыру);
-Активтік-пассивтік операциялар (делдалдық және басқа да қызметтер).
Пассивтік операциялар. Бұл операциялардың басты мақсаты, банктің ресурстарын қалыптастыру және оны ұлғайту. Сондықтан, бұл операцыялардың банктің өзінің, несиелік мекеме ретінде жұмыс жасауы үшін төтенше маңызы бар. Пассивтік операциялар қатарына мыналар жатады:
-Заңды немесе жеке тұлғалардың есеп, немесе ағым шоттарына қаржы жұмылдыру (талап етілмелі депозиттер);
-Басқа банктерден қарыз алу (банкаралық несие);
-Заңды және жеке тұлғалардың қаржыларын мерзімді салымға жұмылдыру;
-Құнды қағаздарды шығарып, оларды орналастыру;

Пән: Банк ісі
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 55 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

1. Бөлім. Қазақстан Республикасының коммерциялық банктерінің белсенді
активтік операциялары.
1.1. Коммерциялық банктердің
операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Активтік операциялардың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.3. Активтік операцияларға сипаттама және олардың ерекшелігі..
2. Бөлім. Казкоммерцбанк АҚ на экономикалық сипаттама.
2.1. Казкоммерцбанк АҚ даму тарихы және қаржылық жағдайы ...
2.2. Казкоммерцбанк АҚ стратегиясы мен атқаратын қызметтері ...
3. Бөлім. Коммерциялық банктің активтік операцияларын басқару және оларды
жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1. Казкоммерцбанк АҚ активтік операцияларының түрлері ... ... .
3.2. Казкоммерцбанк АҚ активтік операцияларын басқаруды жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .

I бөлім. Қазақстан Республикасы коммерциялық банктерінің белсенді
(активтік) операциялары.
1.1. Коммерциялық банктер операциялары.

Қазақстанда жұмыс істеп жүрген банктердің, Қазақстан
Республикасының Ұлттық банкісінен басқасының бәрі, екінші дәрежелі банктер
болып есептеледі. Олардың қызметтерінің заңды негізі, Қазақстан
Республикасының Президентінің 1995 жылы 31 тамызда шыққан №2443 заңдық күші
бар Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы
Жарлығы. Қазақстан Республикасында бұл банктер ашық және жабық акционерлік
қоғам болып қалыптасты.
Аталмыш заңға сәйкес, Қазақстандағы екінші дәрежелі банктер заңды тұлға
болып табылады. Олардың бәрі, меншіктігіне қарамастан коммерциялық жұмыспен
шұғылданады. Сөйтіп, олардың басты мақсаты пайда-табу.
Екінші дәрежелі банктерге, заңды түрде, басқа заңды және жеке тұлғалардың
уақытша бос қаржыларын жұмылдырып, оларды өз атынан өз қаражатына,
қайырымдылық, мерзімділік және төлемділік жағдайларда орналастыру және де
клиенттердің тапсыруы мен есеп айрысу, тағы басқа да операцияларды
жүргізуге құқық берілген.
Сөйтіп, басқа елдердегідей, Қазақстанда да екінші дәрежелі банктер, бір
жағынан шаруашылық жүргізуші субьектілердің, жеке тұлғалардың, уақытша бос
қаржыларын жұмылдырып, оларға пайда табуға мүмкіншңлңк жасайды, екінші
жағынан жұмылдырылған қаржыны басқа шаруашылық жүргізуші субьектілер мен
жеке тұлғаларға қосымша қаржыға қажеттігін жабуға берді. Сонымен қатар,
банктер өз мүдделерін де ұмытпайды. Уақытша пайдалануға берілен қаржы үшін
тиісті өсім (процент) алады. Обьективтік процесс ретінде, банктердің мұндай
операцияларының эконмикалық негізі болып, қарызға беретін құнды
қалыптастыруға және пайда табуға әсер ететін ақшалай қаржылардың қозғалысы
болып табылады.
Екінші дәрежелі банктер, Қазақстан Республикасының аумағында және оның
сыртында, өздерінің бөлімшелерінің еншілес банктерін ашуға құқықты. Бұл
банктердің қызметтері Қазақстан Республикасының конституциясымен, басқа да
заңдармен және олардың негізінде, оларды орындау мақсатында, өзінің
құзіретіне берілген мәселелер жөнінде шығаратын нормативтік, құқықтық
актілермен реттелінеді.
Әдетте, банк операциясын жүргізгенде, ақшалай қаражаттың қозғалысы туады.
Мысалы, несие операциясының нәтижесінде, несиегердің несиеге алған сомасы
оның есеп шотына түседі. Бұл жағдайда несие алумен қатар есеп айрысу
операциясы да жүргізіледі-сатып алушы, несиенің жәрдемімен өзінің тауар
жөнелтушісі мен жөнелтілген тауар үшін (болмаса орындалған жұмыс пен
көрсетілген қызмет үшін) есеп айырысады. Ақшалай қаражат бір субьектілерден
екінші субьектіге ауысады. Кассада қолма-қол ақшамен операция жүргізгенде
нақты ақша, банкінің кассасынан шаруашылық жүргізуші субьектінің кассасына
ауысады және керісінше, шаруашылықтың кассасынан банктің кассасына түседі.
Ақша аудару операциясында да ақшалай қаражаттың қозғалысы туып, ол
аударушыдан аларманға ауысады т.б.
Мұндай ақшалай қаражаттың қозғалысы, мысалы сейфтік операцияларды
жүргізгенде, болмаса, банктің аппаратының күшімен банкноттарды, монеттерді
кассаға жинағанда, оларды тасымалдағанда, немесе айырбастағанда тумайды.
Бұндай жағдайларда ақшалай қаражаттың көлемі азаймайды да, көбеймейді де,
түпкілікті де немесе уақытша да оларға меншіктік өзгермейді. Осының
негізінде банктің операциялары, олардың қызметтерінен өзгеше деп түсіну
керек және оларды бөлек қарау (зерттеу) керек. Бірақ қазіргі жағдайда
банктердің өз жұмыстарын коммерциялық жолға көшіргенде, барлық операциялары
да қызметтері де төлемді болғандықтан бұл екі ұғымды бір бірінен ажырату
оңай емес. Дегенмен де, теориялық еңбектерде бұларды бөліп қарау керек.
Банктің операцияларын жүргізгенде, немесе, банк қызметтерін көрсеткенде
туатын банктер арасындағы, немесе банк пен оның клиенттерінің арасындағы
қарым қатынастың бәрі, екі жақтық шарттасу негізінде реттелінеді.
Қазақстан Республикасындағы банктер және банк қызметтері туралы Заңның 41
бабына сәйкес банктің қаржы жөніндегі орнықтылығын сақтау, депазиторлардың
мүддесін қорғау және де елдің ақша-несие жүйесінің тұрақтылығын қамтамасыз
ету мақсатында Ұлттық банк банктердің қызметін мынадай жолдармен реттейді:
-Екінші дәрежелі банктерге пруденциялық (экономикалық) нормативтер басқа да
міндетті түрде орындалуға тиісті мөлшерліктер мен шектемелер, оның ішінде
резервтік талаптарды, күмәнді және үмітсіз қарыздарға қарсы қоятын мәжбүрлі
шығындарды бекіту;
-Екінші дәрежелі банктер үшін міндетті түрде орындалуға тиісті нормативтік,
құқықтық актілер шығару;
-Екінші дәрежелі банктердің жұмысын инпекциялау (тексеру) және оның
нәтижесінде, банктің қаржы жағдайын сауықтандыруға бағытталған ұсыныстар
енгізу, немесе ықпалын тигізетін шаралар қолдану, ең ақыры, лицензиясын
алып қоюға дейін;
Нарықтық экономика жағдайында екінші дәрежелі банктердің барлық
операцияларын үш негізгі топқа бөлуге болады:
-Пассивтік операциялар (қаржы жұмылдыру);
-Активтік операциялар (қаржыны орналастыру);
-Активтік-пассивтік операциялар (делдалдық және басқа да қызметтер).
Пассивтік операциялар. Бұл операциялардың басты мақсаты, банктің
ресурстарын қалыптастыру және оны ұлғайту. Сондықтан, бұл операцыялардың
банктің өзінің, несиелік мекеме ретінде жұмыс жасауы үшін төтенше маңызы
бар. Пассивтік операциялар қатарына мыналар жатады:
-Заңды немесе жеке тұлғалардың есеп, немесе ағым шоттарына қаржы жұмылдыру
(талап етілмелі депозиттер);
-Басқа банктерден қарыз алу (банкаралық несие);
-Заңды және жеке тұлғалардың қаржыларын мерзімді салымға жұмылдыру;
-Құнды қағаздарды шығарып, оларды орналастыру;
-Орталық (Ұлттық) банктен орталықтандырылған несие алу т.б.
Банктің ресурстары дегенде ойымызда болатыны, басқаларға уақытша
пайдалануға беріле алатын болмаса басқа да активтік операцияларды жүргізуге
пайдалануға болатын банктің бос қаржысы.
Мұндай бос қаржы ресурстар меншікті капиталы мен қарызға алған
жұмылдырылған қаржыдан құралады.
Банктің меншікті капиталы бастапқыда сатылған акциялардан түскен
ақшадан немесе акционерлердің кіріс жарнасынан құралады. Олар банктік
қызметтерді атқаруды қамтамасыз етуге арналған. Сондықтан оны, кейде
акционерлік капиталл деп те атайды. Жаңадан ашылатын банктер үшін Ұлттық
банктің басқармасының 1997 жыл 5 желтоқсандағы №412 қаулысы бойынша,
меншікті капиталдың төменгі шегі миллион теңге. Оның, банкті есепке алыну
тұсында кем дегенде 50% төленуі керек. Қалғаны банк есепке тұрғаннан
кейінгі, бір календарлық жылдың ішінде төленуі керек. Бұл талапты
орындамаған күнде, Ұлттық банк есепке отыруға өзінің тұжырымын бермейді.
Қазақстан Республикасының заңдарының бір ерекшелігі-банктің
құрылтайшылары мен акционерлері алған акцияның құнын түгелімен ақшалай
төлеулері керек деген талап (аталмыш заңның 16 бабының 2тармағы). Басқа
елдерде банктің меншікті капиталы тек ақшалай емес, басқа да материалдық
және материалдық емес активтер мен үшінші тұлғаның құнды қағаздарымен де
төленуі мүмкін. Мысалы, кезінде, кейбір Ресейлік банктердің меншікті
капиталының 70%-ке дейінгісі материалдық активтер болды. Бірақ, мұны
қолайлы жағдай деп айтуға болмайды. Өйткені банктің меншікті капиталын
несие берудің көзі ретінде пайдалану мүмкіншілігі азаяды. Сондықтан
Ресейдің Орталық банкісінің 1994 жылы 11-желтоқсанда орнатқан тәртібі
бойынша, банктің меншікті капиталының 10,0%-ке дейінгі бөлігі материалдық
емес активпен құралуы мүмкін.
Банктің меншікті капиталының әрі қарай көбеюі банктің таза пайдасынан
аударым жасаумен немесе жаңадан акция шығарып, оны орналастырумен іске
асырылады. Банктің меншікті капиталын көбейтудің тағы бір көзі, оның өткен
жылы бөлінбей қалған пайдасы.
Егемендік алғаннан кейінгі бастапқы жылдарда мұндай тәртіп Қазақстанда
да болған, кейін жойылды.
Банктің ресурстарының құрамына меншікті капиталдың үлесі онша көп емес-
10-12%-тің шегінде, 88-90%-ті жұмылдырылған қаржылар. Мұның өзі, банктің
пассивтік операциясының қандай маңызы бар екенін тағы да дәлелдейді.
Жұмылдырынған резервтің ішінде елеулі орын алатындар депозиттік ресурстар.
Олар мерзімді және талап етілмелі депозиттер болып бөлінеді. Депозиттің бұл
түрінің өзара айырмашылықтары бар. Оның бастысы: мерзімді депозит
белгіленген мерзімге салынады. Сол мерзім өткенге дейін оның иесіне банктен
ол депозитті алу өте тиімсіз. Онда ол көп табыс жоғалтады. Сондықтан банк,
бұл қаржыны мерзімі өткенге дейін ешбір қауіпсіз активтік операцияларға
пайдалана алады.
Ал, талап етілмелі депозитте олай істеуге болмайды. Өйткені оның иесі кез
келген уақытта қаржысын түгелімен немесе жартылай талап етуі мүмкін.
Сондықтан банк, қаржысын сұрап келген депозиттердің талабын орындау үшін
талап етілмелі депозиттың сомасын көбінесе бос ұстауға тырысады.
Олар құру әдістерімен де бірінен бірі ерекшеленеді. Егер мерзімді депозит
банкіге табыс табу үшін арнаулы шарт жасалып салынатын болса, талап
етілмелі депозит, банктегі есеп, немесе ағымдағы және басқа да арнаулы
шоттарына бос ақша жиналғанда құрылады. Бұл шот иесінің әдейі істейтін ісі
емес, шаруашылық жүргізуші субъектілердің бос ақшаларын банкіде сақтау
керек деген талаптан туатын іс.
Активтік операциялар. Бұл операциялардың көмегімен банктер өз қарамағындағы
ресурстарды пайда табу үшін және де өздерінің өтемпаздығын қолдауды
қамтамасыз ету үшін орналастырады.
Бұған жататындар:
-Шаруашылық жүргізуші субъектілерге әр түрлі қажеттерін қанағаттандыру үшін
қысқа, орта, ұзақ мерзімді несие беру;
-Халыққа тұтынулық несие беру (үй құрылысын жүргізу, пәтер, үй және басқа
да ұзақ мерзімде пайдалынатын мүліктерді сатып алуға);
-Құнды қағаздар сатып алуға несие беру;
-Лизингілік операцияларға несие беру;
-Факторингілік операцияларға несие беру;
-Басқа банктерге несие беру (банкаралық несие).
Көрсетілген активтік операциялардың ішіндегі ең бастысы қайтарымдылық,
мерзімділік және ақылық негізінде несиелеу опреациясын жүргізу болып
табылады. Кейбір банктердің несиелеуден табатын табысы, барлық табысының
80%-інен асып кетеді. Соңғы жылдары несиенің дәстүрлі түрлерімен қатар
көптеген жаңа түрлері пайда болды. Олар пәтер үй салып алуға берілетін
несие, үйді қайта тұрғызуға, немесе үйге күрделі өңлар пәтер үй салып алуға
берілетін несие, үйді қайта тұрғызуға, немесе үйге күрделі өңдеу жүргізу
үшін берілетін несие, сақтандыру қағазын кепілзатқа алып беретін несие,
фермерлерге жер төлемін жақсартуға берілетін несие, оқуға және сынақ
мерзімін өткізуге беретін несиелер. Сонымен қатар заңонымен қатар заңды
тұлғаларға кәсіпкерлік ұйымдастыруға, басқа фирмалардың активін сатып алуға
кредит беретін болды.
Банктің активтік операциялары экономикалық мазмұнына қарай төмендегідей
болып бөлінеді:
-Несиелеу операциялары-(есептеу-несиелеу);
-Есеп айырысу операциялары;
-Кассалық операциялар;
-Инвестициялық, қорлық операциялар;
-Кепілді операциялар.
Несиелеу операциялары-қарызгерге қайтарымдылық, мерзімділік және ақылылық
негізінде қаржы беру операциялары. Вексельдерді сатып алу (есептеу) немесе
вексельдерді кепілзатқа қабылдаумен байланысты несиелеу операциялары да
есеп (есеп-несие) операциясының қатарына кіреді;
Есеп айырысу операциялары-қаржыны клиенттің есеп шотына есептеу немесе оны
шоттан шығару, оның ішінде клиенттің контрагенттерінің алдындағы
міндеттемелерін өтеумен байланысты операциялар;
Бос қаржыны депозитке жұмылдырумен қатар несиелеу және есеп айрысу
операциялары банктің өте маңызды операциялары болып табылады.
Кассалық операциялар-қолма-қол ақша беру немесе оларды қабылдаумен
байланысты операциялар. Кеңейтіп айтқанда, бұл қолма-қол ақшаның
қозғалысымен қаржыларды қалыптастыру, орналастыру және пайдаланумен
байланысты операциялар деуге болады.
Инвестициялық қорлық операциялар-банктің күрделі қаржысын құнды қағаздарға
салу және басқа құрамдармен бірігіп шаруашылық жүргізу үшін жарнаға салумен
байланысты операциялар. Бұл жерде ескеретін нәрсе Қазақстандағы банктер
және банк қызметтері туралы Заңның 8-бабына сәйкес, Қазақстандағы
банктерге пайда табу үшін басқа шаруашылықтардың негізгі капиталына жарна
салуға болмайды.
Кепілді опреациялар-кепілдеме (кепілгерлік) беру, белгіленген жағдай
болғанда, клиенттің үшінші тұлғаға бережағын өтеу операциялары.
Соннымен қатар, банкінің активтік операциялары: қауіптілік дәрежесіне қарай-
қауіпті және қауіпті-бейтарап операциялары; орналастыру түріне (бағытына)
қарай бірінші және екінші; пайдалылық дәрежесіне қарай: пайда келтіруші
және пайда келтірмеуші операциялар болып та бөлінеді.
Активтік-Пассивтік операциялар:
-Банкіге комиссиялық сыйақы әкелетін комиссиялық операциялар (дебиторлық
берешекті инкассалау, ақша аудару, сауда комиссиялық, сенімділік);
-Белгілі ақыға,клиенттің тапсырмасымен орындалатын делдалдық операциялар;
-Ішкі және халықаралық есеп айырысумен байланысты есеп айырысу қызметтері;
-Сенімгерлік қызметтері (клиенттің тапсырмасымен құнды қағаздарды, басқа
елдердің валюталарын, асыл металдарды алып сату);
-Бухгалтерлік және консультациялық қызметтер.
Осы операцияларды банкінің көрсететін қызметтері деп атайды.

1.2. Активтік операциялардың түрлері.

Активтік операциялар-бұл банктердің табыс алу және өзінің
өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында, иелігінде бар ресурстарды
орналастыруларды жүзеге асыратын операцияларды білдіреді.
Бұл екі мақсаттың бірегейлігі банкті коммерциялық кәсіпорын ретінде
тартылған қаражаттарды пайдаланудағы ерекшелігін сипаттайды.
Активтік банктік операциялар өзінің формасына және тағайындалуына әр
түрлі болып келеді. Банктердің актвтік операциялардың ең көп тараған
түрлеріне мыналар жатады:
• Ссудалық операциялар;
• Инвестициялық операциялар;
• Депозиттік операциялар;
• Кассалық операциялар;
• Басқа да;
Өтімділігіне және пайда әкелуіне қарай банк активтерін төрт топқа бөлуге
болады:
Бірінші топқа-бірінші реттегі резервтер жатады. Бұл алынатын төлеуге
салымдарды және несиеге деген сұранысты қанағаттандыруға тез арада
пайдалануға болатын ең өтімді активтерді білдіреді. Мұндай активтерге:
кассадағы нақты ақшалар, Ұлттық (орталық) банктегі корршоттағы
қаражаттар, инкассалау процесіндегі чектер және басқа да құжаттар
жатады. Мұндай активтер банкке табыс әкелмейді, бірақ банк өтімділігінің
көзі ретінде қызмет етеді.
Екінші топқа-екінші реттегі резервтер жатады. Бұлар кішкене табыс
әкеледі, бірақ та, оларды жоғарғы өтімді активтер ретінде кішкене
кешігіп барып, ең төменгі тәуекелмен нақты ақшаға айналдыруға болады.
Оларға: вексельдер және басқа да қысқа мерзімді бағалы қағаздар;
сұранымды ссудалар; және бірінші классты қарыз алушыларға берілген қысқа
мерзімді ссудалар жатады. Бұл топтың басты тағайындалуы-олар бірінші
реттегі резнрвтерді толықтыратын көздер ретінде қызмет етеді.
Банк активтерінің үшінші бір маңызды бөлігін-банктік ссудалар портфелі
құрайды. Банктік ссудалар біршама табысты және өте жоғары тәуекелді
болып табылады. Бұл активтер топтары банктің басты пайда көзі ретінде
қызмет етеді.
Төртінші топты-банктің бағалы қағаздар портфелі құрайды. Банктің бағалы
қағаздар портфелін қалыптастыруының екі мақсаты болады: біріншісі-банкке
табыс әкелу, екіншісі-екінші реттегі резервке қосымша көз ретінде қызмет
ету.
Ссудалық операциялар
Ссудалық операциялар банктің ресурстық базасын орналастыруда банктің
активтік қызметінің негізгі бөлігін (мысалға, 80%-ке жуық құрайды.
Макроэкономикалық деңгейдегі бұл операцияның мәнін, оның көмегімен
банктер уақытша жұмыс жасамайтын ақшалай қорларды өндірісті, айналысты
және тұтыну процесінде жұмыс жасайтын етуімен сипатталады. Коммерциялық
банктер өздерінің клиенттеріне әр түрлі ссудалар береді. Олар мынадай
белгілеріне қарай жіктеледі:
1. Несие берілуіне қарай:
-банктік;
-арнайы несиелік мекемелер;
-бюджеттік;
2. Қарыз алушылар категориясына қарай:
-қаржылық институттарға берілетін несиелер;
-мақсатты қорларға;
-банктерге;
-қаржы несиелік мекемелерге;
3. Қаржылық емес агенттерге берілетін несиелер:
-өнеркәсіп саласына;
-ауыл шаруашылығына;
-саудаға;
-дайындау ұйымдарына;
-жабдықтау сату ұйымдарына;
-кооперативтерге;
-жеке кәсіпкерлерге;
4. Тұтыну мақсатына берілетін несие:
А) Мерзіміне қарай;
-қысқа мерзімді жылға дейін;
-орта мерзімді жылдан жылға дейін;
-ұзақ мерзімді жылдан жоғары;
Б) Тағайындау және пайдалану сипатына қарай;
-негізгі қорларға жұмсалатын;
-айналым қаражатына жұмсалатын;
5. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай;
1) Қамтамасыз етілген;
-кепілхатпен;
-кепілдемемен;
-кепілдікпен;
2) Сақтандырылған;
3) Қамтамасыз етілмеген;
-сенім несиесі.
6. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
-стандартты несие;
-күмәнді несиелер;
-үмітсіз несиелер;
7. Валютамен берілуіне қарай:
-ұлттық валютамен;
-шетел валютасымен;
8. Берілу шартына қарай:
-тұтыну несиесі;
-ипотекалық несие;
-овердравт несие;
-овернайт несие;
-онкольдық несие;
-банкаралық несие;
-ломбардтық несие;
-лизингтік несие;
-рамбурстық несие;
-сенім несиесі;
-маусымдық несие.
9. Несиелеу обьектісіне қарай
- меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
- материалдық қорлар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
- сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен
импорттауға;
- азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар және басқа
да мүліктер алуына;
- ломбардтық кепілдік және ссудалық операцияларға;
- театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы
маусымдық үзілістерге;
- күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
- тез өтетін тиімділігі жоғары шараларға.
Осы жерде мынадай несиенің түрлеріне түсінік бере кеткен жөн деп
ойлаймын.
1.1. сызба. Несиенің негізгі формалары.

Несие формасы

Ұлттық Халықаралық

Ақшалай Тауарлық Ақшалай

Банктік Коммерциялық Тауарлық

Мемлекеттік Тұтынушылық Аралас

Ипотекалық Лизингтік

Тұтынушылық

Несиенің тауарлық формасы тарихи жағынан алып қарғанда оның ақшалай
формасынан бұрын пайда болған. Осы заманғы іс - тәжірибеде төлемдерінің
мерзімін ұзартумен тауарларды сатуда, машина мен құрал – жабдық, тұрмыстық
тауарлар, саймандар лизингісінде қолданылады. Қазақстанда тауарлық несие
фермерлер мен шаруа қожалықтарына көктемде тұқым түрінде беріледі. Тұқым
түрінде берілетін бұл несиені фермерлер мен шаруа қожалықтары күзде жиын -
теріннен кейін қайтарып отырады.
Несиенің тауарлы формасының негізінде ақшалай несие формасы пайда
болып,дамиды. Ол осы заманғы нарықтық шаруашылықта артықшылықтарға ие,
типтік форма болып табылады. Бұл түсінікті де, өйткені ақша айналыс пен
төлемнің жалпыға тән баламалы, әмбебап құралы болып табылады. Несиенің бұл
формасы ұлттық және халықаралық экономикалық айналымдардың шегінде
пайдалынады.
Несиенің тауарлық және ақшалай формаларымен қатар олардың аралас
формасы да қолданылады.
Несие формаларының көптеген түрлері болады. Несие түрлері – бұл
оның несиелерді жіктеу үшін пайдаланатын, экономикалық - ұйымдастырушылық
белгілері бойынша несиеніңіс – тәжірбедегі нақты қосымшасы.
Несиенің айрықша түріне жылдам сатылатын жылжымалы мүлікпен немесе
құқықпен қамтамасыз етілген, қысқа мерзімді әрі ссуда мөлшері бойынша
тіркелетін ломбардтық несие жатады. Ломбардтық несие негізгі әр алуан
түрлеріне құнды қағаз кепілдігімен, тауар кепілдігімен, талап кепілдігімен
берілетін несиелер жатады. Қарыз алушы ломбардтық несиені өз қалауынша,
шектеусіз пайдалана алады.
Жаңартпалы несие – ссуда капиталының ұлттық және әлемдік нарықтарында
қолданылатын жаңғыртпалы несие. Ол белгіленген берешек лимиті шегінде және
өтеу мерзімі шегінде несие келісіміне қатысушы елдер арасында қосымша
келісім сөзсіз автоматты түрде беріледі.
Несие желісі қарыз алушының алдындағы несие ұйымының оған несие келісім
шартының белгіленген әрекет ету кезеңі ішінде белгілі бір мақсатқа және
келісілген мөлшерде несиені беру жөніндегі заң тұрғысынан рәсімделген
міндеттемесі. Несие желісінің ашылуы несие беруші мен қарыз алушының ұзақ
уақытқа созылатын тығыз ынтымақтастығын білдіреді. Овердрафт несие ұйымының
шот иесіне, оның ағымдағы банк шотына қойылатын талап бойынша төлем арқылы
беріледі. Яғни, бұл төлем шотта ақшалай қаражат болмаса да, шот иесінің
несие берушінің алдында пайда болған берешегінің түскен қаражаттың есебінен
кейін оған өтеуін қарастыратын келісім шарт шегінде беріледі.
Несиенің басқа формаларына қарағанда коммерциялық несие олардан бұрын
пайда болды. Комерциялық несие тауарларды өндіру мен өткізу процесінен
тікелей пайда болады. Ол тауарлық формада беріледі және оның пайдалану шегі
болады. Ең алдымен оның мөлшері шектеулі болады, өйткені әрбір кәсіпкер,
әрбір өзге субьекті коммерциялық несиені өзінің ақшалай капиталының шегінде
ғана бере алады. Коммерциялық несиені тиісті тауарларды сатып алған
кәсіпорындар ғана пайдалана алады. Коммерциялық несиенің басты мақсаты –
тауарлардың сатылу процесін жеделдету және пайданың жылдам алынуын
қамтамасыз ету. Оған тән белгіге оны пайдаланғаны үшін сатылған тауарлардың
немесе қызмет көрсетулердің бағасына, әдетте, банк пайызынан төмен болатын
пайыздың қосылуы жатады. Коммерциялық несие дамыған елдерде кеңінен тараған
және ол өндірістің ауқымы мен тауар айналымының көлеміне тікелей байланысты
болады. Қазақстанда ол инфляцияның салдарынан, өндіріс пен тауар
айналымының құлдырауынан, шаруашылық байланыстардың бұзылуынан шаруашылық
жүргізуші субьектілердің арасындағы сенімнің азаюынан тиісті деңгейде
дамымай қалды. Коммерциялық несиені тауар жеткізушілер сатып алушыларға
жеткізілген тауар үшін алынатын төлемнің мерзімін ұзартумен береді. Бұл
арада соңғысы алғашқысына вексельді, яғни, төлем міндеттемесін табыс етеді.
Бұл векскль банктен атаулы құннан төмен бағы бойынша ескерілуі мүмкін
немесе оның кепілдігімен банк несиесін алуға болады. Дамыған нарықтық
экономика жағдайында коммерциялық несие банк несиесімен әрдайым аралас
болады.
Нарықтық экономикада несиенің негізгі формасы банк несиесі. Бұл
жағдайда несие қатынасың обьектісіне ссуданы ақшалай қаражатпен беру
жатады. Мұндай несие уақытша қаржылай көмекке мұқтаж мамандандырылған қаржы
несие ұйымдарына, көбінесе банктерге, қарызалушы кәсіпорындарға, ұйымдарға,
халыққа беріледі.
Банк несиесінің бірінші ерекшелігі – банк өз қарыз алушыларына несиені
өзінің капиталынан ғана емес, сонымен бірге, тартылған ресурстардан да
заңды және жеке тұлғалардың депозитінен береді. Қазақстан банктерінің несие
ресурстарындағы өзіндік капиталының үлесі шамамен алғанда 18 – 20% - ды
құрайды, ал, қалғаны – тартылған ресурстар депозиттер, банкаралық қарыз
ақшалары.
Банк несиесінің екінші ерекшелігі – шаруашылық айналымға әлі түсе
қоймаған, кәсіпорындардың, ұйымдардың және халықтың банкке орналастырылған
уақытша бос қаражатын банк ссудаға береді.
Банк несиесінің үшінші ерекшелігі – банк ақшалай қаражатты ссудаға
өздігінен өсетін құн ретінде болатын капитал формасында береді. Мәселенің
мәнісі мынада: қарыз алушы бұл ссуданы пайдаланғаны үшін банкке пайыз
төлейді. Қарыз алушы бұл несиені өндіріс саласында пайдаланғаннан кейін
пайда алады әрі оның есебінен несиегерге пайыз төлейді. Несиеге қажеттілік
оның ажырағысыз атрибуты болып табылады. Банк несиесінің айналыс саласына
ғана ететін коммерциялық несиеден айырмашылығы, ол, сонымен қатар, өндіріс
саласына жіне жинақтау саласына да қызмет етеді. Банк несиесінің қолдану
аясы коммерциялық несиеге қарағанда әлдеқайда кең, өйткені коммерциялық
несие – несие мәмілесінің бағытымен, мерзімімен және сомасымен шектеліп
қалған. Банк несиесі банк пен қарыз алушының арасында несие келісім шарты
немесе несие келісімі бекітілгеннен кейін беріледі. Банк несиесінің
мақсаты: негізгі және айналым капиталын арттыру, маусымдық қорларды
толықтыру, вексельдер есебі және оны қайта есептеу халықты несиелеу. Ол
материалдық тұрғыдан қамтамасыз етілуі, мақсатты бағытының болуы,
мерзімділігі, қайтарылуы және ақылы принциптері негізінде банктің қарызға
беретін ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді. Банк несиесі берілетін
мерзіміне қарай қысқа мерзімге және ұзақ мерзімге бөлінеді. Мәселен, қысқа
мерзімді несие қарыз алушының ағымдағы және маусымдық қорларын
қалыптастыруына, еңбекақы төлеуіне және өзге де шығындарын өтеуіне
байланысты уақытша қажеттіліктерін қанағаттандыруы үшін бір жылға дейінгі
мерзімге беріледі. Ұзақ мерзімді несие ұзақ мерзімді ұлғайтылған ұдайы
өндірісіне арналған, яғни ол бір жылдан да көп уақытқа негізгі қорларды
құруға, қайта жарақтандыруға, ұлғайтуға және жаңғыртуға беріледі. Банк
несиесінің есебінен залалдардың орнын толықтыруға, жарғылық капиталды
толықтыруға, жарғылық капиталды қалыптастыруға, бұрын алынған несиені
өтеуге, айыппұл, өсімақы, тұрақсыздық төлемдерін төлеуге болмайды.
Несие есеп айрысу құжаттарына төлеміне қолма – қол ақшасыз түрінде,
жекелеген жағдайларда, мысалы ауыл шаруашылық өнімдерін сатып алуға,
еңбекақы төлеуге және тұтыну қажеттіліктеріне қолма – қол ақшамен беріледі.
Несие қарыз алушыларға тек несие келісім шартында қарастырылған мақсаттары
үшін беріледі. Несие қарыз алушының заң тұрғысынан құқық қабілеттілігі
болған жағдайда, несиені өтей алатын қабілеті болған жағдайда және қаржылық
жағдайы тұрақты болғанда ғана беріледі. Несие келісім шартының шарттары
әрбір қарыз алушыға жеке анықталады. Банк несиесі маңызды ерекшеліктерін
сақтай отырып, айтарлықтай сандық және сапалық өзгерістерге ұшырады.
Қазақстада мұндай несиені тек банктік қаржы – несие мекемелері беріп қана
қоймайды, сонымен қатар, оны қаржылық компаниялар да, несие серіктестері
де, микронесие ұйымдары да береді. Алайда, бұл осы несиенің формасының
мәнін өзгертпейді. Сондай – ақ қарыз алушылардың құрлымы да өзгереді.
Акционерлік қоғамдардан, компаниялардан, фирмалардан және халықтан өзге оны
үкімет те, банктер де, жергілікті органдар да алады. Банктік несие
салымдарының мөлшері несие ресурстарына байланысты болады. бүгінгі таңда
банктердің мұндай ресурстарын депозиттер ғана емес, сонымен қатар,
клиенттердің шоттағы уақытша бос ақшалай қаражаттары, банкаралық нарықтағы
қарыз ақшалар, шетелдік қаржы – несие институттарынан алынатын қарыз
қаражаты құрайды.
Осылармен бір мезгілде Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі өзінің
ақша – несие саясаты арқылы экономиканы несиелейтін саланы да реттеп
отырады. Ол банктердің несие қоржынының сапасы нашарлаған жағдайда
депозиттерді міндетті түрде ең аз шамада резервтеудің деңгейін арттыру
жолымен экономиканы несиелеудің аясын тарылтады. Бұл несиенің тек
экономикалық емес, сонымен бірге әкімшіліктік шекарасының болатынын да
көрсетеді. Банк несиесі негізінен тікелей болады, яғни, ссуда қарыз
алушыларға тікелей берілсе, ал, жанама түрі делдал арқылы беріледі, мысалы,
халыққа тауарлар сатылған кезде несие сауда желілері арқылы немесе
векскльді пайдаланумен беріледі.
Қазақстан коммерциялық банктер соңғы бес жылда экономикадағы несие
салымдарын күрт арттырады. Жалпы ішкі өнімдегі ссудалық қоржын 2002 жылдың
1 қаңтарында 15% - ды құраса, 2005 жылдың 1 қаңтарында 32,7%, яғни,екі
еседен көп.
2005жылдың 1 қаңтарындағы несие салымдарының құрлымы:
- қысқа мерзімді несие - 49,9%;
- орта мерзімді несие (1 жылдан 5 жылға дейін) – 30,2% ;
- ұзақ мерзімді несие (5 жылдан жоғары) -19,9%.
Несие қатынастары банктер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың арсында
ғана болмайды. Ол, сандай – ақ, бір жағынан несие жүйесінің және екінші
жағынан, халықтың арасында пайда болады. Несие алушыға халық, ал, несие
берушіге банк жататын қатынасты тұтыну несиесінің мазмұнын құрайды. Айрықша
жағдайларда банк пен халықтың арасында делдалдық ететін үшінші тарап та
болуы мүмкін, мысалы, тауарларды несиеге сататын, яғни мерзімін ұзартып,
төлеумен тауарды несиеге беретін сауда ұйымдарын айтуға болады.
Тұтыну несиесі халыққа оның ағымдық сипаттағы қажеттіліктерін
қанағаттандыру үшін беріледі. Оның ішінде, жеке шаруашылықтағы өндірісті
дамытуға, құрылыс салуға, тұрғын үйді жөндеуден өткізуге, ұзақ уақыт
пайдалануға жарамды заттарды сатып алуға беріледі. Халықты несиелеу
халықтың өмір деңгейін арттыруға бағытталған мемлекеттік несие саясатының
маңызды бөлігі болып табылады. Өнеркәсібі дамыған елдерде тұрғындар өзінің
жыл сайынғы табысының 10 – 12% - ын тұтыну несиесін өтеуге жұмсайды.
Қазақстанда бұл несиенің формасы мүлде дамымай қалды десе де болады. Халық
борышқор болудан қорқады, оның үстіне, тұтыну несиесінің пайыздық
мөлшерлемесі айтарлықтай жоғары, жылына 16 -18% - ды құрайды. Несие халыққа
тауарлы формада және ақшалай формада берілуі мүмкін. Тауарлық форма халыққа
тауарларды оның төлем мерзімін ұзартумен сатуда қолданылады, яғни, бұл
коммерциялық несие болып табылады. ақшалай форма банк несиесі секілді
халыққа тікелей немесе сауда желісі арқылы жанама түрде беріледі. Тұтыну
несиесі банк операцияларымен тығыз араласып кеткен. Мәселен, сатып
алушылардың ұзақ мерзімді борыштық міндеттемесін сауда ұйымдары банктен
ссуда алу үшін пайдаланады. Тұтынушыларға несие банктен тікелей берілетін
болса, сауда фирмасы мен банктің арасындағы - несие қатынасының артық
буыны жойылады. Несиеге сатып алынған тауарларды сауда ұйымдары олардың
ссудасын қамтамасыз етуші ретінде қарастырады.
Сондықтан да соңғы жарна төленгенше тауардың меншік құқығы сауда
ұйымдарынды қалады. өнеркәсібі дамыған елдерде тұтыну несиесінің бірнеше
түрлері пайдаланылады. Алайда, олардың арасында тауарларды төлем мерзімін
ұзартумен сатудың үлес салмағы басым. Тауарларды несиеге сатып алуда сатып
алушы тауардың құнын ай сайынғы жарнамен төлеп қоймай, сонымен бірге, ол
несиені пайдаланғаны үшін пайыз төлейді. Көптеген жағдайларда төлем
мерзімін ұзартумен сатуда тауардың бағасы комиссиялық сауда ұйымының
мөлшеріне несие үшін алынатын пайыздан жоғары көтеріледі.
Тұтыну несиесі көптеген елдерде маңызды рөл атқарады. Осыған орай, ол
мемлекет тарапынан реттеліп отыратын болады. Ол қадағаланады әрі банктік
және коммерциялық несиелерге бақылау қойылады.
Экономика құлдыраған жағдайда мем лекеттің саясаты халықтың іскерлік
белсенділігін арттыруға оларды ынталандыруға бағытталады. Бұл үшін тұтыну
несиесін алудың, атап айтқанда қолма – қол ақшамен төленетін тауар бағасын
арзандату, несие мерзімін ұзарту, оның құнын кеміту секілді жеңілдікті
шарттары енгізілді. Инфляция жағдайында, керісінше, қолма – қол ақшамен
төлеудің үлесі артады, несиені пайдаланудың мерзімі қысқарады және пайыздық
мөлшерлеме жоғарылайды. Тұтыну несиесі халықтың тауарға деген сұранысын
ынталандырады әрі олардың өндірілуі мен сатылуын арттырады. Қазақстанда
тұрғын үй құрылысын салуға және оны сатып алуға ұзақ мерзімді тұтыну
несиесін беру үшін мамандандырылған мемлекеттік құрылыс – жинақ ақша
банкісі құрылады. 2004 жылы халыққа берілген тұтыну несиесінің мөлшері
260,7 млрд теңгені құрады, 2005 жылмен салыстырғанда 9,5% - ды құрады.
Ипотекалық несие - бұл қатаң анықталған кепілзатпен берілетін
ссуда. Несие қайтарылмаған жағдайда кепілге салынған жылжымайтын мүлік
сатылады жіне одан түскен қаражатпен несиегердің алашағы өтеледі. Сол
себепті ипотекалық несиесі несиегер үшін ең сенімді несие ретінде
саналады.
Ипотекалық ссуданың көбісі қатаң мақсатты тағайындауға ие,
өйткені, ол тұрғын үй мен өндірістік үй - жайларды қаржыландыру, сатып
алу, тұрғызу үшін жер учаскелерін игеру үшін пайдаланылады. Ипотекалық
несие, әдетте, 10-30 жылға дейін ұзақ мерзімге беріледі. Несие алдын - ала
жасалған кестеге сәйкес біртіндеп өтелетін болады. Ипотеканың айрықша
маңызды принциптеріне мыналар жатады кепілге салынатын мүлік нақты болуы
керек, яғни келісім шартта кепілдік өқөығының обьектісіне жататын нақты
мүлікті анықтау, кепілдіктің жариялылығы, кепілге салынған мүліктің
ауыртпалығын үшінші тұлға оңай танитындай болуы керек.
Ипотекалық несиені рәсімдеуде негізгі құжаттарға кепілхат, вексель
және өзгеде бағалы қағаздар жатады. Бұл құжаттарға ипотекалық компания
шығаратын ипотека облигациялары секілді құнды қағаздардың қайталама
нарығында баға белгіленуі мүмкін. Бұл арада кепілхат ссуда бойынша кепілге
салынған заңды меншікті құқығын несиегерге беруді ұйғаратын құжат болып
табылады. Жылжымайтын мүлік аясындағы кепілхат ипотека несиесінің негізгі
қамтамасыз етушісі болып табылады.
Ипотекалық несиелеудің отаны - Германия: алғашқы мемлекеттік
ипотекалық банк 1770 жылыСилезияда аса ірі помещиктік шаруашылықтарға
қаржылық қолдау көрсету мақсатында құрылды.
19 ғасырдың бас кезіндегі ипотекалық банктің қызметі шағын помещиктік
меншік иелеріне де қолданыла бастады, ал 19 ғасырдың орта шенінде бір қатар
шаруа қожалықтарына қолданылды. Алғашқы жекеше акционерлік және таза
ипотекалық банк 1962 жылы Фоанкфрутте құрылды. АҚШ - та ипотекалық банктер
аймақтық мәні бар шағын фермерлік жер банктеріне берілген, ал, Канадада –
ипотекалық компанияларға берілген, Англияда ипотекалық несиені берумен
құрылыс қоғамдары айналысады.
Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай
қаражаттарының мерзімділік, қайтарымдылық және ақылы шарттары негізінде
мемлекет тарапынан жұмылдырылуы себебі бойынша қатынастың жиынтығын
білдіреді.
Мемлекеттік несиені мемлекеттің өзіндік несиесіне және мемлекеттік
борышқа бөлу керек.
Бірінші жағдайда мемлекеттің несие институттары экономиканың әр түрлі
секторларын және халықтық несиелейді. Қазақстанда бюджет қаражаты есебінен
құрылған, жарғылық капиталы 100% - ды екі банк бар – Қазақстан Даму банкі
және мемлекеттік тұрғын үй құрылысының ақша жинақ банкі.
Екінші жағдайда мемлекет уақытша бос ақша ресурстарын жұмылдыру үшін,
мемлекеттің бюджет тапшылығын және қоғамның өзге де қажеттіліктерін
қаржыландыру үшін халықтан, банктерден жіне өзге де қаржы - несие
мекемелерінен ақшалай қаражатты қарызға алады. Уақытша бос ақшалай қаражат
облигацияларды, қазынашылық міндеттемелерді және мемлекеттің өзге де құнды
қағаздарын шығару және өткізу арқылы жұмылдырылады.
Мемлекеттік қарыз ішкі және сыртқы қарыздарға бөлінеді. Мемлекеттік
қарыз бойынша, мемлекеттік займ міндеттемелері бойынша берешектерден, жинақ
ақша және сақтандыру жүйелерімен жұмылдырылған қаражаттан тұрады. Сыртқы
қарыз мемлекеттің өзге мемлекеттерден қарызға алған берешегінен пайда
болады. Мемлекеттік қарызды басқару ұғымынесиелерге табыстарды төлеуді және
қарыздарды өтеуді, шығарылған займдардың шарттарын өзгертуді, эмиссия
шартын анықтауды, мемлекеттік қарызды басқару бойынша шығыстарды кемітуді
қамтиды. Мемлекеттік несие жеке және заңды тұлғалардың уақытша бос ақшалай
қаражаттарының есебінен қосымша қаржы ресурстарын жұмылдырудың қуатты
құралы болып табылады. Ақшалай қаражатты жергілікті үкімет органдары да
қайтару және ақылы негізде жұмылдыра алады. Бұл жағдайда, әдетте, алынған
қаражаттың нақты мақсатты бағыты болады. Ол жол құрылысына, су бөгетін
тұрғызуға, мектепті салуға, қалалық және ауылдық аудандардың жасақталуына
пайдалануы мүмкін.
Халықарлық несие несиегер ретінде мемлекет, банк, басқа елдердің
жеке және заңды тұлғалары алға шығатын халықаралық экономикалыққатынас
саласындағы ссудалық капиталдың қозғалысын білдіреді. Осылайша халықаралық
несие - қайтару, мерзімді және ақылы шарттарының негізінде елдер арасындағы
ссуда капитал қозғалысына қызмет ететін несие қатынасының әр түрлі
формаларымен субьектілері бойынша біріктірілетін үлкен ұғым.Халықаралық
несие жаңа техника, технология, тауар мен қызмет көрсету импортын ұлғайтуға
мүмкіндік береді. Ол төлем баланысының тапшылығын жабудың құралына және
жинақтаудың қосымша көзіне айналады. Халықаралық несие делдалдың көмегі
арқылы немесе тікелей берілуі мүмкін. Делдал ретінде аса ірі ұлттық және
трансұлттық банктер халықаралық және аймақтық валюталық несие әрі қаржы
ұйымдары алға шыға алады. Халықаралық несие ұлғайтылған ұдайы өндірісті
қамтамасыз ету, қолма - қол ақшасыз есеп айырысуды дамытудың халықаралық
есеп айырысу саласындағы айналыс шығынын үнемдеу, капиталдың шоғырлануын
орталықтандыруын күшейту мақсаттарында беріледі.
Банктің инвестициялық операциялары-несиелік операциялардан кейін банкке
табыс әкелетін операциялар. Банктің инвестициялық операциялар негізінде
бағалы қағаздар портфелі қалыптасады. Банктің бағалы қағаздар портфелін
қалыптастырудың екі мақсаты болады: біріншісі-банкке табыс әкелу, екіншісі-
өтімді активтер қатарын толықтыру.
Банктің инвестициялық операция жүргізетін бағалы қағаздары екі топқа
бөлінеді:
1. Мемлекеттің бағалы қағаздары;
2. Корпоративтік бағалы қағаздар.
Мемлекеттік бағалы қағаздары табыстылығына қарай үш түрге бөлінеді:
-дисконттық
-купондық
-аралас.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасындағы екінші деңгейдегі банктердің
инвестициялық операцияларға бағытталған активтерінің басым бөлігі
мемлекеттік бағалы қағаздарға жұмсалып отырғаны белгігілі. Себебі, мұндай
бағалы қағаздарға салған активтер: біріншіден, өтімді, яғни банк ондағы
қаражатты тез арада қолма қол ақшаға айналдыра алады, екіншіден, олардан
алатын табыс төмен болғанымен тәуекел төмен немесе жоқ десе де болады.
Сонымен қатар активтерінің бір бөлігін өтімді корпоративтік бағалы
қағаздарға да орналастыруда. Корпоративтік бағалы қағаздарға мыналар
жатады:
-акциялар
-облигациялар
-депозиттік және жинақ сертификаттары
-ипотекалық куәліктер
-депозитарлық қолхаттар.
Осылардың ішінде инвестициялық операциялары акциялар мен облигацияларға
байланысты көп болады. Ал қалғандарының нарығы әлі өз деңгейінде дами
қойған жоқ.
Акция-бұл акционерлік жарғылық капиталына үлес қосқандығын куәландыратын
және басқару ісіне қатысуға құқық беретін, сондай-ақ иесіне табыс әкелетін
бағалы қағаз.
Облигация-оның иесінің ақшалай қаражат салғандығын куәландыратын және
эмитенттің осы қаражат сомасы мен пайыздық қайтарып беру туралы
міндеттемесін растайтын бағалы қағаз.
Банктік активтік депозиттік операциялары өтімділікті қолдау және банктер
мен корреспондеттік қатынас орнату негізінде дамиды. Мұндағы
корреспонденттік қатынас банктердің бір-бірінде ашатын корреспондеттік
шоттары арқылы жүзеге асырады. Сонымен қатар банктер активтік депозиттік
операциялар негізінде банкаралық несиенің дамуына мүмкіндік жасайды.
Банктің қаржылық операциялары несиелік операциялары типтес, яғни банкке
табыс әкелетін активтік операцияларды сипаттайды. Оларға: лизинг, факторинг
және форфейтинг операциялары жатады.
Лизинг-бұл лизинг берушінің өзіне тиесілі құрал жабдықтарды, машиналарды,
ЭЕМ, ұйымдастыру техникаларын, өндіріске, сауда саттыққа және қоймаға
арналған құрылғыларды лизинг алушыға лизингтік төлем төлеу шартымен,
белгіленген мерзімге пайдалануға беруін қарастыратын жалға беру шартын
білдіреді.
Барлық лизингтік операциялар екі түрге бөлінеді:
-шұғыл лизинг;
-қаржылық лизинг.
Банктердің лизингтік операциялары несиелік операцияларымен ұқсас болып
келеді. Алайда лизингтік несиеден ьір айырмашылығы келісім шартта
көрсетілген төлемдер төленіп, мерзімі аяқталғаннан кейін де лизинг
обьектісінің лизинг берушінің меншігінде қала беруінен көруге болады. Ал
несиеде банктің меншік обьектісі ретінде қарыз алушының берген кепілдігі
қалады.
Коммерциялық банктердің ең көп таралған делдалдық қызметінің бір түрі-
факторинг.
Факторинг сатушылардың сатып алушыларға сатылған товары үшін уақытын
кешіктіріп төеуге беретін тауар формасындағы және ашық шот түрінде
рәсімделетін коммерциялық несиенің болуын сипаттайды. Факторинг-клиенттің
айналым капиталын несиелеумен ұштасатын, сауда коммиссиондық операциясының
бір түрі. Бұл жерде факторингтік компания клиенттердің шотын 90 пайызға
төлеу шартымен сатып алады. Факторингтің мақсаты-кез келген несиелік
операциялардың ажырамас бөлігі болып табылатын тәуекелді қалпына келтіруін
шешуге бағытталады.
Факторинг операциясы-жабдықтаушының жабдықтаған товары мен көрсеткен
қызметтері үшін төленбеген төлем құжаттарын банкке сатумен байланысты
комиссиондық-делдалдық операция.
Факторинг операциясына үш тарап қатысады:
1. Факторингтік компания;
2. Клиент
3. Кәсіпорын.
Факторинг мәмлесін жүзеге асырудан бұрын толық талдау жұмысы жүргізіледі.
Кәсіпорынның тапсырыс алғаннан соң факторингтік компания немесе банктің
фактор бөлімі 1-2 апта ішінде клиенттің эконоимикалық және қаржылық
жағдайын зерттейді. Егерде кәсіпорын факторинг компаниясы немесе банктің
фактор бөлімінің клиенті бола қалған жағдайда, ол факторинг компаниясына
сатып алушыға жіберілетін барлық шот-фактураны тапсырады. Әрбір құжат
бойынша клиент төлеуге келісім алуға тиіс факторинг компаниясы барлық шот
фактура мен таныса отырып, сатып алушының төлем қабілетін анықтайды. Бұған
2-3 күн мерзім уақыт етіледі. Факторинг компаниясы төлемнің уақыты жеткен
кезде немесе мерзімінен бұрын төлей алады.
Форфейтинг операциясы- форфейтордың, яғни коммерциялық банктің немесе
арнайы компанияның экспорттерге төлеуге тиісті импорттердің берген төлем
құжатын сатып алуы.
Форфейтинг мәмлесінде үш қатысушы болады:
1. Экспортер, яғни тауарды орта мерзімді несиеге беруші;
2. Импортер, яғни тауарды несиеге алушы;
3. Форфейтор, яғни мәмлені қаржыландырушы банк немесе арнайы ұйым.
Форфейтинг операциясының мерзімі 180 күннен 5 жылға дейінгі аралықты
құрайды, кей жағдайларда 7 жыл.
Сонымен коммерциялық банктердің активінің бұрыннан қалыптасып жіне қазіргі
кезде өрістеп келе жатқан негізігі бағыты несие беру операциясы және бағалы
қағаздармен операция. Бұл операция банк балансының 80% - ін құрайды. Бұған
басқа банктер касалық акцептік шетел валютасымен, қозғалмайтын мүліктермен,
сондай ақ делдалдық операциялар жүргізеді. Олар бір бірімен тығыз
байланысты. Әсіресе актив және пассив операциялары бір біріне тәуелді.
Себебі коммерциялық банктер негізінен өзгенің капиталымен қызмет жасайды,
сондықтан банк қаражатын несиеге беру және инвестициялау масштабы көбіне
банктің уақытша бос капиталы мен жинақтарды тарту қабілетіне байланысты.

1.3. Активтік операцияларға сипаттама және олардың
ерекшелігі.

Экономиканы және халықты несиелендіру операциялары.
Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі-экономиканы
және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы
маңыздыларға және банктің актив операцияларына жатады. Соның арқасында
банктер несиелік институттарға қатысты болады.
Несиелік операциялар-бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы
біріншісінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік, және қайтарымдылық
шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар.
Банктің несиелік операциялары активті және пассивті болады. Активтік
несиелік операциялар банктер мен қарыз алушыға қарыз ұсынғанда, ал
пассивтер керісінше, банк қарыз алушы ролінде, ал клиеттер-несие беруші
ролінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі
нысаны болады: қарыздық және депозиттер.
Банктің активтік қарыздық операцияларын қарастырайық.
Кәсіпорын, фирма, концерндер қарызды өздерінің тауарлық қорларын
толықтыру, жалақыны төлеу, жабдық сатып алу үшін және тағы басқа, ауыл
шаруашылық кәсіпорындар, фирмалар-өздерінің тұқым, жанар жағар май және
тыңайтқыш сатып алу шығындарын жабу үшін; бір реттік тұтынушылар
(халықтар)-автомобиль, үй, ұзақ пайдалынатын тауарлар және тағы басқа сатып
алу үшін; үкімет-ағымдағы шығындарды қаржыландыру үшін алады. Бұл қарыз
алушылардың барлығы қарызды, негізінен табыс алу мақсатында шоғырландырған
ақша қаражаттарын (депозиттік немесе депозиттік емес) орналастыратын
коммерциялық банктерден алады.
Өз клиенттеріне қарыз ұсына отырып, банктер салымшылардан ақша
қаражаттарын қабылдап және оларды қарыз алушыларға ұсынуда қаржылық
делдалдар ролін атқарады. Банктің бұл қызметі несиелік қатынастардың барлық
қатысушыларына (салымшылар, қарыз алушылар және банк) тиімді. Бұл
қатынастарда өзара мүдде көзделеді: әркім өзінің қажеттілігін
қанағаттандырады.
Несиенің екі нысаны белгілі: ақшалай жіне тауарлай. Сәйкесінше
несиелендірудің екі түрі бар: бастапқыда шаруашылық субьектілерінің
несиелік қатынастары банкпен қатынастар секілді пайда болатын тікелей
банктік несиелендіру және несиелік қатынастар алғашқыда шаруашылық
субьектілерінің арасында пайда болып, соңынан банкпен қатынастарға
трасформацияланатын жанама несиелендіру.
Тікелей банктік несиелендіруде қарыз несие берушілермен тікелей қарыз
алушыларға ұсыналады. Несие беруші банк, ал қарыз алушы-шаруашылық
субьектісі болып табылады. Банкаралық несиеде несие беруші де және қарыз
алушы да банктер болып табылады, яғни бір банк басқа банкіге несие береді.
Коммерциялық несиелендіруде несие беруші де және қарыз алушы да
шаруашылық субьектілері болады, яғни бір кәсіпорын басқа кәсіпорынға тауар
нысанында несие береді, бұл мәміле вексельмен рәсімделеді, яғни қарыз алушы
несие бершіге тауар нысанында несие алуын растайтын құжат-вексельді береді.
Одан әрі несие беруші осы вексельдің кепілдігіне қарыз (ссуда) ақша бер деп
банкіге барады. Осылайша комерциялық несие банкілік несиеге түрлендіріледі.

Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әр түрлі белгілері бойынша
жіктеуге болады. мерзімдері бойынша-қысқа (1 мерзімді жылға дейін), орта
мерзімді (1-ден 5 жылға) дейін және ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары);
қамтамасыз ету түрлері бойынша-қамтамасыз етілмеген (қарыз алушыға сенімге
негізделген және қамтамасыз етілуі жоқ банкілер) және қамтамасыз етілген;
банктің роліне байланысты (несие беруші және қарыз алушы)-активтік және
пассивтік операциялар (активтік)-бұл клиентті және басқа банктерді
несиелеу; пассивтік-Орталық банктен және басқа коммерциялық банктерден
банкаралық несие алу; несиелендіру мақсатына байланысты-негізгі капиталды
арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға
арналған қарыздар.
Несиелік операциялар басқа белгілері бойынша да жіктеле алады: қарыз
алушылардың түрлері бойынша, пайдалану сипаты бойынша, мөлшері бойынша және
басқалар. Мысалы, қарыз алушылардың түрлері бойынша қарыздар былай
жіктеледі: сауда өнеркәсібіне, жылжымайтын мүлік кепілдігіне, жеке
тұлғаларға, бағалы қағаздарға, ауыл шаруашылық, қаржы органдарына және тағы
басқа.
Несиенің пайдалану сипаты бойынша оны өндірістік және тұтынушылық қолма-
қол және қолма-қолсыз (тұрғындардың қажеттілігін қанағаттандыруға) деп
бөлуге болады. Несиенің мұндай жіктелуінің негізінде формалды белгілер
жатқанын атап көрсету қажет. Шет елдердің экономикалық әдебиетінде несиелік
операцияларының біріңғай жіктелуі жоқ.
Банктердің несиелік операциялары, банктердің және клиенттің өзара
қатынастары, қарыз берудің барлық шарттары реттеліп жасалған несиелңк
келісімшарттар негізінде жүзеге асырылады. Несиелік келісімшарттың
шарттары коммерциялық банкпен жүргізілетін несиелік саясаттың ір бір нақты
сәтіне байланысты. Ол несиелік тәртіппен байланысты. Қарыз алушылар
несиенің қайтарымдылығын және несиелеудің басқа қағидаларын сақтауды, ал
банктер-несиелердің мөлшерін реттеу тәртібі, олардың төлеу мен өтеу
шарттарын қамтамасыз етуі тиіс. Несиелік саясаттың құрамдас бөлігі болып
пайыздық саясат табылады. Банк клиентпен бірге жалпы банктік ережелер
негізінде іріленген обьект құрамын және несиелердің жекеленген
обьектілерін, несиенің берілу және өтелу тәртібін, кәсіпорынның меншік және
қарыз қаражаттарын тиімді пайдалану бойынша шараларды, пайда алуға жетуге
әрекет ететін басқа шаралар және де несиелік келісім шартты сақтандыру
жақтары бойынша міндеттері мен құқықтарын өз бетінше анықтауға ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.