Қазақстанның шығысындағы көгершіндердің паразитоздары және оларға қарсы шаралар

МАЗМҰНЫ бет.

МӨЛШЕРЛІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕУЛЕР мен ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7

1 ӘДЕБИЕТКЕ ШОЛУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.1 Көгершінтектес құстардың морфологиялық және биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
1.2 Көгершіндердің паразиттерінің түр құрамы ... ... ... ... ... ... ... ...12
1.2.1 Гельминттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.2.2 Эймериялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 19
1.2.3 Кенелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .20
1.2.4 Қауырсын . мамық жегіштері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21

2 ӨЗІНДІК ЗЕРТТЕУЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
2.1 Зерттеудің негізгі бағыты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2.2 Зерттеу материалдары мен әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.3 Зерттеу нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3.1 Қазақстанның шығыс аймағының ауа.райының ерекшеліктері ... ..25
2.3.2 Қазақстанның шығысындағы жабайы және үй көгершіндері ... ... 26
2.3.3 Көгершіндерден анықталған паразиттердің түрлері ... ... ... ... ...28

КІРІСПЕ

Тақырыптың өзектілігі Қазақстанның шығыс аймағында құстардың көгершінтектестер (Columbipormes) тұқымдасына жататын жабайы көк көгершін (Columba livia) көп таралған.
Адамдар осы жабайы көк көгершіндерді өте ерте заманнан қолда ұстауға үйрете бастаған. Содан бері дүние жүзінің әуесқой көгершін өсірушілері үй көгершінінің (Columba livia domestica) 800 – ден аса қолтұқымдарын шығарып өсіруде. ТМД аумағында 200-ден аса, ал Қазақстанда үй көгершінінің бірнеше ондаған қолтұқымдары ұсталады. Үй көгершінін адамдар ұзақ уақыт бойы хат тасуға пайдаланған. Кейіннен көгершіндердің сәндік қолтұқымдары көптеп шығарылды. Олар бағалы құстар. Тұқымдарына байланысты бір жұбы бірнеше мың теңгеге, сирек кездесетіндері бірнеше мың долларға бағаланады. Америка мен Батыс Европа елдерінде етті қолтұқымдарынан (техан, кинга, штрассер) бағалы диеталық ет өндіріледі. Көгершін еті диеталық тағам ретінде ауырған, әлсіреген және жас балаларға ұсынылады. Соңғы уақытта Англияда, Россияда көгершін спорты дамып келеді. Көгершіндер ветеринария мен медицинада зертханалық жануар ретінде пайдаланылады [1,2,3,4,5,6,7].
Зерттеулерге қарағанда көгершіндер әртүрлі ауруларға шалдығады, оның ішінде паразитоздар жиі кездеседі. Ауруларын уақытылы және дәл анықтап, дұрыс емдемесе әсіресе үй көгершіндері жиі шығынға ұшырайды. Аса құнды қолтұқымдары жойылады. К.И. Скрябин [1932] «Глистные инвазии голубей» атты еңбегінде «Көгершін шаруашылығы құс шаруашылығының бір саласы, көгершіндердің көптеген инвазиялық ауруларының қоздырғыштары белгілі болғанымен, олардың биологиясы, экологиясы, патогенезі, емі және ветеринариялық – санитариялық шаралары зерттеулерді қажет етеді», - деп атап көрсеткен [8,9,10,11].
К.И. Скрябиннен кейін ТМД және Қазақстан аумағында көгершін гельминтоздары арнайы зерттелмеген. В.Я. Панин [1964], Е.В. Гвоздев., Б.А. Қасымжанова [1965] т.б. ғалымдар мұндай зерттеулер қажет деп есептейді [12,13].
Ветеринария мамандарын дайындайтын жоғарғы оқу орындарына арналған паразитология оқулықтарында көгершіндердің инвазиялық аурулары қарастырылмайды. Арнайы әдебиеттер сирек, табу өте қиын. Осыған байланысты ветеринария мамандары үй көгершіндерінің паразитоздарын анықтауда, ем көрсетуде қиындықтарға кездесуде.
Ғалымдардың пікірлеріне қарағанда күннен-күнге көгершін сияқты синантропты жануарлардың үй жануарлары мен адамның жұқпалы ауруларының қоздырғыштарын таратушылар және олардың қорламасы (резервуары) ретіндегі ролі жоғарлай түсуде [14].
Қазір кейбір паразиттердің биологиялық айналымында қоршаған ортаның күрделі өзгерістеріне бейімделу қасиеті аса маңызға ие болып отыр. Олар төтенше жағдайларға бейімделу арқасында өз иелерінің ауқымын кеңейтіп немесе даму айналымын қысқартып тіршілігін сақтап қалуда. Мысалы, көгершіндерге тән Capillaria columbae жұмыр құрты тауық пен күркетауықта жиі паразиттік тіршілік ететіні анықталған. Керісінше, көптеген үй және жабайы құстарға тән гельминттер де көгершіндерде паразиттік тіршілік етеді және қоршаған ортаға тарайды. Оларға жататын жұмыр қүрттар: Capillaria obsignata, Capillaria caudinfilata, Syngamus trachea, Syngamus skrjabinomorpha, Syngamus merulae, Tetrameres fissipina, Tetrameres confusa, Acuaria (Disparynx) nasuta, Streptocara crassicauda, Trichostrongulus tenuis. Таспа құрттар: Raillietina tetragona, Raillietina echinobothrida.
Көгершіндерден анықталған сорғыш құрттар көптеген үй және жабайы құстардың да паразиттері екені белгілі [11,15,16,17,18,19,20,21,22,23,24,25].
Кенелерді, қан паразиттерін, спирохеталарды үй және жабайы құстар арасында жиі көгершіндер таратады. П.П. Якунин., Т.А. Жазылтаев [1967, 1972,1977] зерттеулеріне қарағанда Қазақстанның оңтүстік өңірінде мекендейтін жабайы көгершіндердің 40 %-ы қан паразиттерімен (трипаносома, гемопротеус, лейкоцитозон, микрофиляри) залалданған [26,27,28 29].
Көптеген құстардың сыртқы паразиті - Dermanyssus gallinae кенесі көгершіндерде жиі паразиттік тіршілік етіп, олардың ұяларынан адам тұрағына тарап, адамға шабуыл жасап, қан сорып, кене дерматитіне ұшыратады [30,31,32,33]
А.С. Бессоновтың және тағы басқа ғалымдардың пікірлері бойынша, қазір паразитологиялық зерттеулер адамдардың сұранысына сай, олардың ұсақ үй жануарлары мен құстарын зерттуге бағытталуы қажет [14,34,35].
Көгершінтектес құстардың ішкі және сыртқы паразиттерінің түр құрамы біршама жақсы зерттелгенмен бұл зерттеулердің басым бөлігі осыдан 70-100 жыл бұрын жүргізілген. Кейінгі уақытта бұл бағытта ғылыми зерттеу жұмыстары арнаулы, мақсатты және жоспарлы түрде жүргізілмеген. Соңғы 10 жылда ғылыми басылымдарда жарық көрген зерттеу нәтижелері өте сирек. Қазақстанның оңтүстік аймақтарын мекендейтін жабайы және үй көгершіндерінің гельминттерін К.И. Скрябин [1905-1911], жабайы тау кептерлерінің эймерияларын С.К Сванбаев., Н.К. Рахматулина-Батыршина, [1972] зерттеген. Қазақстанның өзге өңірлерінде, атап айтқанда Қазақстанның шығысында мұндай зерттеулер жүргізілмеген. ТМД елдері мен Қазақстанда өсірілетін үй көгершіндерінің эймериялары мен эймериоздары әлі зерттелмеген. Қазақстан аумағында көгершіндер маллофагозын зерттеуге арналған бірде-бір ғылыми жұмыс кездеспеді. Үй көгершіндерінің паразитоздары жан - жақты зерттелмеген. Паразиттердің көгершіндерге зияны, ИЭ - гі мен ИИ - гінің жыл маусымы мен құс жасына байланысты өзгеру динамикасы белгісіз. Сол сияқты көгершіндердің паразитоздарына қарсы ветеринарияда жаңадан қолданылып жатқан, тиімділігі жоғары дәрілер сыналып, қолдануға енгізілмеген. Осыған байланысты Қазақстанның шығысындағы көгершіндердің паразитоздарын зерттеу, оларға қарсы ғылыми негіздегі күрес шараларын жасап, тәжірибеде қолданысқа енгізу, паразитология ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады.
Жұмыс Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің 2001 – 2005 – ші жылдарға арналған ғылми зерттеулер бағдарламасы аясында, бастамашыл негізде орындалған.