Қаржы рыногы

Кіріспе

Қазақстан Республикасының қатан түрде орталықтандырылған жоспарлы экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратың нарықтық экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететің барлық институттармен бірге қаржы рыногы құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногының бұрын-соңды болған емес.
Қаржы рыногы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру жолымен кәсіпорындардың

Пән: Қаржы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 25 бет
Таңдаулыға:

Қаржы рыногі

1. Қаржы рыногы туралы ұғым

Қазақстан Республикасының қатан түрде орталықтандырылған жоспарлы
экономикадан қағидалы жаңа, мемлекет тарапынан реттелініп отыратың нарықтық
экономикаға көшуі елімізде оған қызмет көрсететің барлық институттармен
бірге қаржы рыногы құрылуын талап етті. Қазақстанда қаржы рыногының бұрын-
соңды болған емес.
Қаржы рыногы – бұл, ең алдымен дербес экономикалық категория ретінде
бағалы қағаздарды сату мен қайта сату жөніндегі операцияларды жүзеге асыру
жолымен кәсіпорындардың, фирмалардыың, банктердің, жинақтаушы зейнетақы
қорларының сақтық институттарының, мемлекеттің және халықтың уақытша бос
ақшаны жұмылдыруды, бөлуді және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық
қатынастардың жиынтығы. Ол нарықтық қатынастар жүйесінің құрамды бөлігі
болып табылады және тауар, ақша, кредит, сақтық, валюта және басқа
рыноктармен(капитал, жұмыс күші, тұрғын үй, жер, алтын және т.б.
рыноктармен).

1 сызба.Экономикалық жүйедегі рыноктың өзара байланысы

Шаруашылық жүргізудің қазіргі жағдайындағы қаржы рыногін қаржы
ресурстарын үздіксіз қалыаптастырып отырудың, оларды неғұрлым пайдаланудың,
ұлттық шаруашылықта ақша қозғалысына ұтымды ұйымдастырудың айрықша нысаны
боып табылады және бағалы қағаздыр рыногі, сондай-ақ кредит рыногі түрінде
іс-әрекет етеді. Қаржы рыногі экономиканың түрлі шаруашылық жүргізуші
субъектілері арасында ақшаны қайта болуді барлық әр-түрлі нысанда реттейтің
нарықтық қатынастардың бүкіл жиынтығын біріктіретін неғұрлым жалпы ұғым
болып табылады.
Экономикалық әдебиеттерде және шаруашылық практикада қаржы рыногі
ұғымы ақша, валюта, кредит, капитарл рыноктерін қоса отырып кеңінен
түсіндіріледі. Бұ қаржыны жалпы ақша мен құн категорияларына бара-бар
категория ретінде қарастыратың практикамен, негізінен дүние жүзілік
практикамен байланысты, өйткені экономикалық ресурстардың кез-келген түрі
меншіктін титулдары болыптабылатын ақшамен немесе тиісті бағалы
қағаздармен, басқа құжаттармен ортақтастырылуы мүмкін.
2 сызба. Қаржы рыногінің құрылымы.

Ақша рыногі дегеніміз қолма-қол ақша ғана емес, қолма-қолсыз төлем
қаражаттарын да қосатын төлем қаражаттарының рыногі.
Кредит рыногі несие бойынша банктердің кредит операцияларымен
байланысты.
Ақша мен кредит рыноктері, әдеттегідей, айналым октивтерінің
қозғалысына қызмет етеді.
Капитал рыногінде қоғамдық өңдіріс қатысушыларының орташа және ұзақ
мерзімді қорлванымдарының қозғалысы жүзеге асырылады.
Қаржы рыногінлде сатып алу-сатудың объектісі айрықшалықты тауарлар –
ақша және бағалы қағаздар болып табылады. Сондықтан онда бағалы
қағаздардыңқозғалысымен ортақтастырылатын экономикалық қатынастар болып
табылатын бағалы қағаздар рыногі маңызды орын алалды. Қор құндылықтарының –
бғалы қағаздар мен туынды бағалы қағаздар айналасымен байланысты
болғандықтан оны қор рыногідеп те атайды. “Қор рыногі” термині бастапқыда
бағалы қағаздармен мәміле жасалынатын және ресімделінетін мекеменің – қор
биржасының атымен байланысты.
Функционалдық тұрғыдан қаржы рыногі – шаруашылық жүргізу
субъектілерінің, банктердің, мемлекеттің уақытша бос қаражаттарын
шоғырландыру және қайта бөлуді қамтамасыз ететін нарықтық қатынастардың
жүйесі. Бұл рыноктың жұмыс істеуі көптегенэкономикалық,әсіресе
инвестициялық процестерді тәртіпке келтіріп, олардың тиімділігін арттыруға
мүмкіндік береді. Бұған осы рыноктың қор құралдыарының, ен алдымен бағалы
қағаздардың сан алуандылығымен қол жетеді.
Рыноктың барлық тұрпаттарының өзара байланысы қаржы рыногінің жұмыс
істеу шарттарын айшықтайды. Оған мыналар жатады:

1) реттелінген тауар рыногінің болуы, яғни кез келген турлердегі және
арпалымдағы тауарлар мен қызмст көрсетулер бойына сұраным мен ұсынымның
теңгерімдігі;
2) Ұлттық (орталық) банк тарапынап ақша айналасын қалып-ты реттепп
отыру: бұған қолма-қол және қолма-қолсыз айналым бойынша эмиссияга бакылау
жатады;
3) кредит рыногінің жандандырылуы, оның толық коммерциялануы, яғни
кредит ресуретарын еркін рыноккс ормаластыру; кредит ресуретарының
қозгалысы Орталық банктің пайыздық есептік молшерлемесін, коммерциялык,
банктердің міндетті резервтерінің нормасым, ашық ақша рыногінде операциялар
жургізуді белгілсу арқылы реттелінеді.
Кез келген субъектінің қаржы ресуретарына қажеттілігі және оны
қанағаттандырудың нақты көздерімен тура келмеуі каржы рыногінің жұмыс
істеуінің объективті алғышарты болып табылады.
Қаржы рыногінің жұмыс істеуінің нсгізгі алгышарттарына мыналар жатады:
1) бәсекені дамыту мен монополизмді шектеу мақсатындағы материаддық
өндіріс сферасының бастапқы шаруашылық буындарының — меншіктің барлық
нысандары кәсіпорындарының, соның ішінде мемлекеттік сектордың да
кеңдербестігі;
2) қаржы ресуретарын қайта бөлудегі мемлекет ролінің қысқаруы:
өндірістік күрделі жұмсалымдарды орталықтан қаржыландырудың, қаражаттарды
кәсіпорындар арасында ішківедомстволық қайта болудің азаюы;
3) шаруашылық жүргізуші субъектілер мен халықтың бағалы қағаздарга
және басқа активтерге инвестицияланатын ақшалай табыстарының өсуі;
4) бюджет тапшылықтарын қаржыландыру үшін несие қорын пайдалануды
тоқтату; республикалық, сондай-ақ жергілікті бюджеттердің тапшылықтары
мемлекеттік қарыздарды шығару арқылы жабылуы тиіс.
Қаржы рыногінің маңызы бос ақша қаражаттарын алу және оларды қайта
болу ессбінен ұдайы өндіріс процесіне ықпал етумен гана айқындалып
қоймайды. Оның жұмыс істеуі әкімшіл - әміршіл экономикаға тән "сатылас"
әдістің орнына "деңгейлес" қозгалысы бойынша ресуретарды қайта болуге
мүмкіндік береді. Деңгейлес қозгалыс кезінде шаруашылық жургізуші
субъектілер арасында қаржы ресуретарын отеусіз қайта болу түрінде төте
байланыстар іс-әрекет етеді. Бұл қаражаттарды маңызды сфералар мен
объектілерге жедел аудару ессбінен кәсіпорындардың, салалардың және жалпы
экономмканың қаржылық жагдайын тұрақтапдырады.
Қаржы рыногі бағалы қағазддың багасын белгілеу жолымен бизнестің
нақтылы құнын багалауға мүмкіндік береді: тиімді жұмыс істейтін шаруашылық
жүргізуші субъектілерде олардың неғұрылым жогарғы бағасы белгіленеді.
Қаржы рыногінің болуы инфляцияны тежейді, ойгкені бюджет тапшылығын
жабу үшін үкімет ақша эмиссиясын пайдаланбайды, рынокте еркін жүретін,
бағасы сураным мен ұсыным арқылы анықталатын құнды қағаздар шығарады:
Экономикалық реформа процесінде қаржы рыногінің калыптасып, жұмыс
істеуі экономиканың дағдарысын тұдыратын және оның инфляциясымен
қосарланатын қарама - қайшылықтарға және қиынщылықтарға кезігеді.
Инфляция бағалы қағаздарга айтарлықтай шектеу жасайды — олар қысқа
мерзімді немесе құны жоғалмай жеңіл отетіндей болуы тиіс. Бағаның үнемі
осіп отырған жағдайында инвесторлар қара-жаттарды өтімі аз бағалы
қағаздарға ұзақ мерзімге салуга бармайды. Инфляция кезінде ұзақ мерзімді
инвестициялар үшін жылжымайтын дүние-мұлікке, тауарларга, еркін
айырбасталымды бағалы қағаздарға жұмсау неғұрлым тартымды болып табылады.
Қаржы рыногінің дамуы халықтың көпшілік болігінің тұрмыс деңгейінің
төмендігінен тежеліп отыр, мүпың өзі жеке инвесторлардың, санын азайтады.
Кәсіпорындардың төлеуге созылмалы қабілетсіздігі жағдайында олардың
қаражаттарды бағалы қағаздарға салуы екі талай. Ақша қаражаттарының
тапшылығы қысқа мерзімді кредиттер мен депозиттер бойынша пайыздық
мөлшерлемелердің өсуіне жеткізеді, мұның нәтіжесінде бағалы қағаздардын
табыстылығы банктердің ақша-кредит операциялары жөніндегі мұндай
табыстылықпен бәсекелесе алмайды.
Қаржы рыногінің жұмыс істеуінің маңызды факторы сонымен қатар саяси
тұрақтылық болып табылады, ал бағалы қағаздардың айналысы бірқатар елдердің
экономикалық кеңістігін камтуы мүмкін. ТМД елдерінің саяси болмыстары не
ол, не бұл кәсіпорынның рентабелдігіне қатысы ұзақ мерзімді болжамның
мүмкіндігін жоққа шығарады және солай болган соң бағалы қағаздарды сатып
алу ықыласын шектейді.
Қаржы рыногінің жандануы корпоративтік бағалы қағаздарды –
экономиканың нақты секторы кәсіпорындарының акциялары мен облигацияларын
шығару және олардың айналысын жандандыру кезінде мүмкін. Қазақстанда соңғы
уақытқаа дейін қаржы рыногінің бұл сегменті жақсы дамымады, бұл
жалпыэкономикалық әлуетті тежейді.
Инвестициялық институттар, қор биржалары, биржадан тыс сауда, депозит
мекемелері түріндегі құрамды элементтерді қамтитын ұлттық кор жүйесін
қалыптастыру бір мезгілде басқа нарықтық құрылымдардың, ең алдымен әр түрлі
тұрпаттагы акционерлік қоғамдардың қалыптасуымен, бұл жүйенің қызметін
мемлекеттің экономикадағы оң құрылым жасаушы ролі кезіндегі сенімді
заңнамалық қамтамасыз ету жағдайында жүргізілуі тиіс.

20.2. Бағалы қағаздар рыногі, бағалы қағаздардың түрлері

Жоғарыда баяндалғандардан туындаганындай, бағалы қағаздар рыногі —
шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет шығарған (айналысқа шығарган)
бағалы қағаздардың сан алуан түрлсрі сатылатын және сатып алынатын каржы
рыногінің болігі. Бұл рыноктің жұмыс істеуі көптеген экономикалық, әсіресе
инвестициялық процестерді реттеп, олардың тиімділігін арттыруға мүмкіндік
берсді. Бұған осы рыноктің қор құрылымдарының — бағалы қағаздардың сан
алуандығымен қол жетеді.
Бағалы қағаздар рыногі экономиканың барлык субъектілерінің өздеріне
қажетті ақша ресурстарын алуына кең мүмкіндіктер жасайды және алудың жолын
жеңілдетеді. Ол нарықтық экономикадан көптеген стихиялы түрде отіп жатқан
процесстердің реттсушісі болып табылады. Бұл әсіресе күрделі жұмсалымдарды
инвестициялау процесіне қатысты.
Қазақстанда бағалы қағаздар рыногі мүлдем болгап емес. Оны дамыту үшін
едәуір уақыт керек, өйткені ол меншікке қатынасты қайта құрумен (ең алдымен
мемлекеттік кәсіпорыпдарды жекешелендіру және акционерлеу) және мемлекеттік
қаржы саясатының сипатын өзгертумен тікелей байланысты.
Бағалы қағаздар рыногінің жұмыс істеуі елдің экономикасында жалған
емес нагыз дербестігі бар меншік иелерінің болуымен объективті түрде алдын
ала анықталады. Тек осындай тәуелсіз меншік иелсрі ғана бағалы қағаздар
рыногінде қаржы ресурстарына деген сұранымды көрсете отырып әрі оларды әр
түрлі шығылдарға тиімді етіп жұмсауга багыштай отырып, сауда мәмілелерін
жасай алады. Сонымен бірге бағалы қағаздар рыногінің жұмыс істеуі тиісті
құқықтық негіздерсіз де мүмкін емес.
"Бағалы қағаздар рыногі туралы" заңның қабылдануы қор рыногінде
қалыптасқан қатынастарды одан әрі дамыту қажеттігінен туып отыр. Бұл заңның
қызмет аясы онымен бірге бір бумада (пакетте) қабылданған "Қазақстан
Республикасындағы бағалы қағаздармен жасалган мәмілелерді тіркеу туралы"
зандарымен іштей астарласып жатыр. "Шаруашылық серіктестіктері туралы" заң
күші бар жарлыққа түзетулер мен толықтырулар еңгізіліп, "Акционерлік
қоғамдар туралы" заң қабылданганнан кейін каржы рыногінің қызмет етеітін
сферасы болып табылатын бағалы қагаздар рыногінің толық қанды жұмыс
істеуіне кең жол ашылып отыр.
Қазақстанда бағалы қағаздар рыногі 1991 жылдан бастап қалыптаса
бастады. Бұл мәселеде мемлекеттік кәсіпорындардын жекешелендірілуі және
акцнонерлендірілуі шешуші рол атқарды. Қысқа мерзім ішінде күллі үлттық
шауашылық кешені заңды түрде экономикалық жагынан өзгеше кәсіпорындарга
айпалды, олардың көпшілігі нақты иесі бар акционерлік капитал ретинде
көрінді. Осының нәтижесінде 1991-1993 жылдары 200 акционерлік қоғамның,
соның ішінде 30-га жуық акционерлік коммерциялық банктің акциялары
тіркелінді. Бұл жылдары эмиссияның жалпы сомасы 110 миллиард сом болды.
Соның ішінде банктердің үлесі 80% құрады.
Бағалы қағаздар нарық шаруашылығы жүйесінде ақшаны жұмылдыру, жұмсау
және айырбастау процесіндегі ыңғайлы әрі тиімді құрал ролін атқарады.
Халыққа бслгілі бір кәсіпорынның табыстарына ортақтасуға мүмкіндік бере
отырып, бағалы қағаздар іскерлік белсенділікті арттыра түседі және ұлттық
байлықты басқаруды жеңілдетеді.
Бағалы қағаздардың айналысқа шығарылуы әдетте нақтылы шаруашылық
келісімшарттарға негізделеді.
Әлемдік қаржы дагдарысының және экономиканың нақты сек-торларындағы
өндірістің құлдырауынан туындаган сыртқы және ішкі факторлардың еліміздің
бағалы қағаздар рыногіне тигізген жайсыз әсеріне қарамастан, ол даму
үстінде. Республиканың бағалы қағаздар рыногінде жасалып жатқан қадамдар
соңғы кездері айтарлықтай белсенді бола түсті.
Бағалы қағаздар — мүліктік құқықты растайтын ақшалай құжаттар немесе
мүндай құжаттарды шығаргаи ұйымга олардың иелері қарызының қатысы.
Бағалы қағаздардың бір ерекшелігі ретінде олардың мүліктік сипатын
айтуға болады. Яғни бағалы қағаздар міндетті түрде оның үстаушының қалайда
бір мүлікке құқылы екендігін куәландыруға тиіс. Бұл белгілі бір тауар
немесе нақты акция сомасын алуға мүмкіндік береді. Сондай-ақ бағалы
қағаздар белгілі бір қоғамдың, кәсіпорынның, фирманың, ұйымның меншігіне
қатысуға және басқаруга құқық береді.
Бағалы қағаздардың түрлері сан алуан: оларга акциялар, облигациялар,
мемлекеттің борышқорлық міндеттемелері, банктердің депозит және жінақ
сертификаттары, Үлттық банктің мерзімді ноттары жатады (20.3 сызбаны
қараңыз). Бағалы қағаздарға банк кредитін алғандығын растайтын құжаттар,
борышқорлық қолхаттар, өсиехат (өсиетнама), лотерея билеттері, сақтық
полистері жатпайды.
1930 жылғы Женева конвенциясына сәйкес вексель бағалы қағаздарға
жатпайды (өйткені ол — кредиттік ақшалардың түрі). Бірак басқа жагынан,
ақша сатып алу-сату процесстеріне тартылгандықтан векселді шартты түрде
бағалы қағаздарді жатқызуга болады.
Бағалы қағаздар бойынша олардың иелеріне дивидендтер немесе пайыздар
түрінде табыстар төлеу, сондай-ақ бұл құжаттардан туындайтын ақшалай немесс
өзге құқықтарды басқа тұлгаларға берудің мүмкіндігі қарастырылады.
Бағалы қағаздар ұсынбалы, ордерлік және атаулы болуы мүмкін. Атаулы
бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар онда аталған адамға тиесілі болады.
Үсынбалы бағалы қағазбен куәландырылған құқықтар бағалы қағазды
үсынушыға тиесілі болады.
Орделік бағалы қағазбен куәландырылган құқықтар онда аталған адамға
тиесілі болады.
Акция — қоғам шығаратын және бағалы қағаздың түрі мен санатына
байланысты дивидендтер алуға, қоғамды басқаруга қатысуға және қоғам
жойылғаннан кейін оның қалган мүлкінің бір бөлігіне акционерлердің
құқықтарын куәландыратын бағалы қағаз.
Облигация ұстаушының оны шығарған адамнан онда көзделген мерзімде
нақты құнымен облигация немесс басқа мүліктік балама алуға құқыгын
куәландыратын бағалы қағаз облигация деп аталады. Облигация өзінің
ұстаушысына облигацияның нақты құнының онда көрсетілген сыйақыны (мүддені)
не өзге де мүліктік құқықты алуына құқық береді.
Облигациялардың мынадай түрлері болады:
ішкімемлекеттік және жергілікті қарыздардың облигациялары;
көсіпорындардың облигациялары.
Ішкімемлекеттік және жергілікті қарыздарды откізуден алынған
қаражаттар тиісті бюджеттерге бағытталады. Бұл қарыздардың облигацияларын
банк мекемелері таратады. Пайыздық ішкі және жергілікті қарыздардың
облигациядары бойынша табыс облигациялардың номиналына сыйақы (мүдде)
есептеу жолымен немесс купондарды толеу жолымен қарыздарды отегенде
толенеді.
Кәсіпорындардық облигациялары олардың жаршлығына және қолданыстагы
зандарға сәйкес шығарылады және таратылады.
Облигациялар атаулы, сондай-ақ ұсынбалы, пайыздық және пайызсыз
(мақсатты), еркін айналатын немесе айналысы шектеулі болып шығарылуы
мүмкін. Кәсіпорындар облигациялардың барлық түрлерін меншікті
қаражаттарына, ал азаматтар жеке қаражаттары есебінен сатып алады.
Конисамент — жеке тұлғаның немесе заңды ұйымның жүк жонелтушіге берген
және жүкті тасымалдауға алынғанын куәладыратын қолхат.
Бағалы қағаздар құрамында мемлекет таранынан, халықтан және заңды
тұлғалардан алынган қарыз фактісін куәландыратын мемлекеттік бағалы
қағаздар ерекше болып келеді. Олар әр түрлі нысандарда шығарылады:
қазынашылық міндеттемелер, қазынашылық бондар, облигациялар және басқалар.
Ұлттық банктің қысқа мерзімді ноттары әр түрлі айпалыс мерзіміндегі
мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылады. Олар ақша-кредит саясатының
мақсаттарын іске асыру және айналымдағы ақша массасын жедел реттеу үшін
пайдаланылады. Айналысқа 1995 жылдан бері шығарылып келеді.
Мемлекеттік. орта мерзімді қазынашылық валюталық міндеттемелер
(МЕОКАВМ) Қазақстан Республпкасының эмиссиялық мемлекеттік бағалы қағаздары
болып табылады, республикалық бюджеттің ағымдағы тапшылығын қаржыландыру
мақсатында Үкіметтің атынан Қаржы Министрлігі шығарады және бағалы қағаздар
рыногінде еркін айналыста ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.