Мемлекеттің нысандары
Кез келген мемлекет оның мәні мен әлеуметтік бағыттарынан басқа сыртқы белгілерімен де сипатталады, оның жиынтығын нысандар құрайды. Мемлекеттің нысаны — бұл мемлекеттің қалай құрылғандығын және мемлекеттік билік қалай іс жүзіне асырылатындығын анықтайтын белгісі. Дәлірек айтсақ, мемлекеттің нысаны дегеніміз оның негізгі үш элементінің (буынның) бірлестігі: басқару нысандары, мемле¬кеттік құрылыс нысандары және саяси (мемлекеттік-құқықтық) режим. Бұл бірлестік (жиынтық) мемлекет билігінің қызметі, құрылымы және ұйымдастырылу жақтарының негізі болып табылады. Сондықтан да болар мемлекеттің нысандары жөніндегі түсінігіміз толық әрі жан-жақты болуы үшін оның үш жақтарының сырын ашып көрелік:
Мемлекеттің нысандары
Кез келген мемлекет оның мәні мен әлеуметтік бағыттарынан басқа сыртқы
белгілерімен де сипатталады, оның жиынтығын нысандар құрайды. Мемлекеттің
нысаны — бұл мемлекеттің қалай құрылғандығын және мемлекеттік билік қалай
іс жүзіне асырылатындығын анықтайтын белгісі. Дәлірек айтсақ, мемлекеттің
нысаны дегеніміз оның негізгі үш элементінің (буынның) бірлестігі: басқару
нысандары, мемлекеттік құрылыс нысандары және саяси (мемлекеттік-құқықтық)
режим. Бұл бірлестік (жиынтық) мемлекет билігінің қызметі, құрылымы және
ұйымдастырылу жақтарының негізі болып табылады. Сондықтан да болар
мемлекеттің нысандары жөніндегі түсінігіміз толық әрі жан-жақты болуы үшін
оның үш жақтарының сырын ашып көрелік:
1) алдымен мынаны анықтап, білуіміз қажет: жоғарғы билік кімнің
қолында, мемлекеттік биліктің жоғары органдары қалай қалыптасады, олардың
құрылымы, билік өкілеттілігінің көлемі (мөлшері) қандай, олар бір-бірімен,
өрі халықпен қалай өзара іс-қимыл, әрекет жасасады, мемлекеттің жоғарғы
органдарының ұйымдастырулары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қалай, әрі қандай мөлшерде қамтамасыз етуді көздейді. Мұндай мемлекет
нысанының элементін (буынын) басқару нысаны делінеді. Оның негізгі екі
нысаны бар: монархия және республика, бұлардың да өзіндік түрлері бар
(сипаттама төменде беріледі);
2) міндетті түрде мынаны анықтау қажет: мемлекеттің аумағы қалай
құрылған, қандай бөліктерге бөлінеді, мемлекеттің өзінің аумақтық
бөліктерімен байланысы қандай. Және де тұрып жатқан ұлттардың әрқайсысының
мүдделі қандай мемлекеттік нысанда көрініс табады. Мемлекет нысанының бұл
элементін (буынын) мемлекеттің аумақтық құрылысының нысаны деп атайды.
Мұның да екі негізгі нысаны бар: унитарлық (біртұтас) мемлекет және
федеративтік мемлекет (бұлардың да ерекшеліктері төменде айтылады);
3) анықтауды қажет ететін тағы да бір ұғым - өзінің билігін жүргізуде
мемлекет қандай тәсілдерді және құралдарды пайдаланады, сонымен бірге, оған
халықтың қатысу деңгейі мен мемлекеттегі тұлғаның жағдайы неден байқалады
деген мәселелер. Мұны мемлекеттік (саяси) режим дейді. Барлық мемлекеттік
(саяси) режимді демократиялық және демократиялық емес деп бөлу ғылымда
қолданады (тиісті бөлімде сөз етіледі).
Әрбір мемлекеттің нысаны жоғарыда сөз етілген элементтері (буындары) -
басқару нысаны, мемлекет құрылымының нысаны және саяси (мемлекеттік) режим
— белгілі бір тарихи факторларға байланысты туындайды. Әрине, оларға
алдымен қоғам жетістіктерінің экономикалық даму деңгейі ықпал ететіні
сөзсіз. Негізгі саяси күштердің де әсері кем емес. Мұны орта ғасырда кең
тараған басқару нысаны болып табылатын монар-хияны еске түсіруге болады. Ал
буржуазиялық революциядан кейін, тарихтан белгілі, монархияның өзі күрт
өзгеріске үшырады немесе ол республикалық басқару нысанымен алмастырылды.
Осындай нысанының әр қилы болуының тағы да бір себебі - оған өсер
ететін жағдайлардың ішінде елдің географиялык орналасу жағдайы, тарихи
дәстүрлер, діндер мен діни көзқарастар, халықтың мәдени дамуының деңгейі
және ұлттық сана-сезімі, оның саяси пәрменділігі ерекше орын алады.
1. Басқару нысанына байланысты монархия мен республика танылады. Ең
көнесі — монархия (грек тіліндегі топаз — бір және агсһе - билік дегенді
білдіреді) бір адамның "билігі", "бірыңғай билік" деген ұғымда айтылады.
Монархия - бұл сондай басқару нысаны, ондағы ең жоғарғы мемлекеттік билік
формальды (толық немесе ішінара) болса да мемлекет басшысы — монархты
(фараонның, корольдің, патшаның, шахтың, императордың) қолында шоғырланған,
көптеген жағдайларда ол өмірлік немесе мұралық дәстүр бойынша атадан балаға
(ер, қыз) қалдырылып отырған. Монарх өзінің іс-әрекеттері үшін заң жүзінде
жауапкершілікке тартылмайды.
Монархияның түрлеріне келетін болсақ, ол шектеусіз немесе абсолюттік
болып бөлінеді. Абсолюттік монархияда барлық билік толығымен бір адамның
(монархтың) қолында шексіз, ондайда конституция мен парламент болмайды,
билік тармақтарына бөлінбейді. Өйткені ол өзі заң шығарады, ең жоғарғы
лауазымды қызметтің барлығына чиновниктерді тағайындайды, жоғарғы
соттылықты өзі атқарады және мемлекетті басқаруды өз қалауынша жүргізеді,
ал егерде кеңесшілерді қатыстырса, онда олардың берген кеңесі ол үшін
міндетті емес. Адамдардың теңсіздігі табиғи деп есептелінеді, сондықтан
олар монархқа шектеусіз төуелді болуы керек. Әрине, халық мемлекет
басқаруына мүлдем қатыстырылмайды. Өкімет қатаң тәртіптің, қысымшылық
жасаудың және қалыптасқан дәстүрді сақтап қалуға тырысу негізінде жұмыс
істейді.
Тарихтан білетініміз, абсолюттік монархия құл иеленуші дәуірде де
(мысалы, көне замандағы Рим империясы), ортағасыр дәуірінде де өмір сүрген
болатын (Көне Египет, Көне Қытай).
Абсолюттік монархияның белгілерін тұжырымдайық, олар:
1) монархтың жеке басының мемлекеттік билікке шексіз ие болуы;
2) әдетте, монарх өз билігін өмірбақи пайдаланады. Жоғарғы билікті
мұрагерлік тәртіппен иеленудің қалыптасуы;
3) монарх мемлекетті өздігінше халық билігінен туындамайтын құқықпен
басқару;
4) мемлекеттің басшысы ретінде монархтың заң жауапкершілігінің
болмауы.
Буржуазиялық революциядан кейін кейбір елдерде абсолюттік монархияның
орнына шектеулі конституциялық монархия келді. Кейде оны дуалистік және
парламенттік монархия деп те атайды. Өйткені, дуалистік монархияда
мемлекеттің басшысы — монархпен бірге өкімет билігін басқа жоғарғы орган,
мысалы, парламент жүргізеді. Мұнда монарх феодалдардың мүддесін көздей
отырып, атқарушы билікті толығымен өз қолына шоғырландырды (үкіметті құрады
яғни өз *кдлауынша министрлерді тағайындаиды және оларды қызметтен
босатады, әрине олар монархтың алдында жауапты. Ал заң шығару билігі
парламенттің қолында, ол халық сайлаған өкілдерден, яғни буржуазияның және
өзге де халық топтарының мүдделерін көздейтін депутаттардан құрылған. Бірақ
қазіргі қезде дүние жүзінде монархияның бұл түрі кездеспейді десек те
болады (мысалға Марокко, Иордания).
Парламенттік монархия деп аталуының басты себебі мынада: монарх
атқарушы өкімет басшысы ретінде құқыққа толық ие бола алмайды, оның құқығы
шектеулі, ол заңды түрде. Негізгі заңда (Конституцияда) тұжырымдалған.
Сондықтан да болар шектеулі конституциялық монархия делінуі. Мұнда, егер
монарх министрлерді тағайындаған жағдайда соңғылары оған бағынышты емес,
керісінше, енді министрлер парламент алдында жауапты. Демек, министрлерді
қызметтен босату парламентке байланысты. Осындай монархиялар өте көп -
бұлар Жапония, Швеция, Бельгия, Ұлыбритания және т.б. Бірақ, Ұлыбританияда,
бәрімізге белгілі, жазбалы Конституция жоқ, мемлекеттік өміріндегі
мәселелерді тұжырымдайтын өзге жеке заңдар жұмыс істейді. Бұлар арқылы
королеванын билігі шектелінеді. Осындай басқару нысаны бойынша монарх
мемлекеттің басшысы, әрі мемлекеттін, ұлттын, халықтың бірлігінің рәмізі,
ол қоғамдық тұрақтылықты қамтамасыз етеді және өкілділік функциясын
атқарады.
Қазіргі кездегі шектеулі монархияның белгілері мыналар:
1) үкімет парламент сайлауында көп дауысқа ие болған белгілі
бір партия немесе (партиялар) өкілдерінен құрылады;
2) көп депутаттық орынды алған партийный жетекшісі
үкімет басшысы бола алады;
3) заң шығару, атқару, сот сфераларында шын мәнінде,
монархтың билігі жоқ болады, бейнелі түрде көрініс табады;
4) заң актілерін парламент қабылдайды, оған монарх тек
формальді түрде қол қояды;
5) үкімет, конституцияға сәйкес, монархтың алдында
емес, парламенттің алдында жауапты болады.
Басқарудың екінші негізгі нысаны - республика болып есептелінеді.
Республика дегеніміз мемлекет биліктің жоғарғы органдарын белгілі бір
мерзімге халық сайлаған, немесе айрықша өкілді мекемелердің қалыптастыратын
органды айтамыз. Демек, сайланған өкілдер қоғамды басқарудағы іс-әрекеттері
үшін заң жауапкершілігіне тартылады. Бұдан да басқа республикалық басқару
нысанының белгілеріне жататындар: мемлекеттік билікті халық атынан жүргізу,
жоғарғы мемлекеттік билік шешімдерінің міндеттілігі.
Қазіргі кезде республиканыц екі негізгі түрлері бар: президенттік және
парламенттік. Президенттік республикаға (мысалы, АҚШ) тән қасиет,
біріншіден, президентті выборщиктер коллегиясы (немесе халық тікелей)
сайлайды; екіншіден, ол белгілі мерзімге сайланады; үшіншіден, әрі мемлекет
баесшысы, әрі үкімет басшысы болып саналынады. Ол министрлерді өз
тағайындайды және қызметтен босатады, яғни үкіметі басқарады. Үкімет
президенттің алдында жауапты. Ал парламент болса үкіметтің қызметіне
бақылау жасай алмайды. Президенттің басқа да өкілеттілігі бар, айталық
жоғарғы әскери қолбасшысы болып саналады. Президенттік республикада заң
билігін коллегиалды орган - парламент жүргізеді, оны халық белгілі бір
мерзімге сайлайды. Президент парламентті таратуға хақысы жоқ. Керісінше,
парламент президентті қызметінен мерзімінен бұрын босата алады, әрине егер
оған заңды негіз болса (мысалы, импичмент — шеттету процедурасы бойынша),
яғни Конституцияны бұзса, не қылмыс жасаса. Төртінші белгісі ретінде
мемлекет басшысының парламенттік республикаға қарағанда өте кең
өкілеттілікке ие болуды.
Парламентах (парламентарлық) республика (мысалы, Германия, Италия)
мынадай деректермен сипатталады: президента, әдеттегідей, халық емес,
парламент сайлайды, сондықтан ол тек мемлекеттің басшысы болып табылады,
үлкен билік өкілеттігіне не емес. Үкіметті басқа лауазымды адам — Премьер-
Министр басқарады және оны парламент сайлауда жеңіп шыққан (көп дауыс
алған) партия өкілдерінен, яғни парламентте көп орынға ие болғандардан
құрайды. Үкімет оған сенімсіздік білдіруге хақысы бар парламенттің алдында
жауапты, нәтижесінде Үкімет отставкаға кетуі мүмкін. Парламенттік
республикада президент мерзімінен бұрын парламентті таратуға және жаңа
сайлаудың мерзімін тағайындауға құқылы.
Аралас республикалық басқару нысандары да көздеседі. Мұнда әрі
Президенттік, әрі парламенттік республикалардың белгілері болады. Бұған
Франция жатады. Ресей Федерациясының Конституциясы бойынша Ресейде аралас
президенттік-парламенттік басқару нысаны бар.
Басқару нысандарынын кемістігі, біріншіден, Президенттік республикада
Президенттік авторитаризмге ауысу тенденциясы көрініс табады, екіншіден,
парламенттік республикаға тән қасиет үкіметтің тұрақсыздығы, үкімет
дағдарысқа жиі ұшырайды және отставкаға кетуге мәжбүр болады.
Өмірде шынайы емес мемлекеттің басқару нысандары төмендегіше түрлері
де кездесіп қалады:
- жартылай Президенттік республика - мұнда жеке министрлердің мемлекет
басшысының алдында емес, парламенттің алдында жауаптылығы белгіленеді;
— жартылай парламенттік республика — мұнда үкіметке сенімсіздік
білдіруді жариялаудың күштіленген тәртібі белгіленеді;
— монархиялық республика - мұнда монарх белгілі мерзім қайта сайланады
{мысалы, Малайзияда және Біріккен Араб Эмиратында — 5 жылдан кейін);
— суперпрезиденттік республика — президенттік биліктің неғұрлым
күшейтілгендігі сипатталады;
— президенттік — монократиялык республика - бұл бірпартиялық жүйеде
жүзеге асады, ал оның Конституциясы өмірлік президенттерді қалайды.
2. Мемлекет құрылысының нысаны — бұл мемлекеттің аумақтық құрылымын,
оның аумақтық бөліктерімен арақатынасын анықтаушы күш.
Мемлекеттің аумақтық қүрылыс нысаны төменгі жағдайларды анықтайды:
— мемлекеттің ішкі құрылымы қандай бөліктерден тұратындығын;
- осы бөліктердің жағдайлары қалай және олардың органдарының өзара
қатынастары қандай;
- орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың арақатынастары қалай
құрылған;
- тұратын ұлттардың әрқайсысының мүдделері қандай мемлекеттік нысанда
берілгей.
Мемлекеттік құрылым нысандарына (яғни мемлекеттің аумақтық
ұйымдастырылуына) қарай біртұтас (унитарлық) және федеративтік (күрделі)
болып бөлінеді. Яғни бұлар тұтас мемлекет, оның аумағы тек мемлекеттік
белгілеріне ие емес әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге бөлінеді
(департаменттерге, аудандарға, облыстарға және т.б.). Унитарлық мемлекетте
бірыңғай орталықтандырылған мемлекеттік аппарат бар: бір парламент, бір
президент, бір үкімет. Мұнда тағы да бірыңғай Конституция, бірыиғай заңдар
жүйесі, бірыңғай азаматтық, бірыңғай валюта, бірыңғай салық жүйесі бар,
унитарлық мемлекетке, мысалы, Поодца, Финляндия, Франция, Литва, Қазақстан,
т.б. жатады. Сонымен қатар, бұның өзгеде ерекшелік белгілері бар, олар;
бірыңғай жоғарғы атқарушы, өкілді және сот органдары; өзінің құрамында
басқа мемлекеттері немесе мемлекеттік құрылымдары жоқ; қарулы күштері,
оларды басқаруды орталық мемлекеттік органдар жүргізеді; аумағында
ұлттардың тұруы үшін ұлттық автономия құрылуын көздейді; барлық
мемлекетаралық сыртқы қатынастарды орталық органдар жүзеге асырады, олар
халықаралық қатынастарда мемлекет атынан өкілдік етеді. Осыларға байланысты
унитарлық мемлекеттің анықтамасын толық бергенді жөн көрдік. Унитарлық
(тұтас) мемлекет дегеніміз өз құрамында басқа мемлекеттер немесе
мемлекеттік құрылымдары жоқ, тек әр түрлі әкімшілік-аумақтық
бірлестіктерден тұратын, әрі орталық мемлекеттік өкімет пен басқару
органдарының бірыңғай жүйесімен, бірыңғай конституциясымен, сот
жүйелерімен, азаматтығымен сипатталатын тұтас, орталықтырылған ұйым. Кейде
мұны жалаң мемлекет деп те атайды.
Федеративтік мемлекет - латын тіліндеоейиз — одақ, яғни күрделі
мемлекет ұғымын айтады. Оның құрамына бірнеше мемлекеттер немесе
мемлекеттік құрылымдар — федерация субъектілері (федерация мүшелері)
кіреді, олардың әрқайсы-сы әр түрлі аталуы мүмкін, мысалы, штаттар,
кантондар, республикалар, автономиялық республикалар т.б.
Федерация мүшелері бірігіп жаңа мемлекет құрады, өздерінің кейбір
биліктік өкілеттігін жаңадан пайда болған мемлекетке беріп, өзіндік
егемендігін (тәуелсіздігін) шектейді. Сондықтан федерацияда екі бірдей
мемлекеттік билік органдар болады: федералдық, оның билігі бүкіл федерация
аумағында таралады және федерация субъектілері, өзінің қарамағында қалған
мәселелерді еркін шешеді. Заңдар федералдық және федерация субъектілерінің
заңдары болып бөлінеді. Бір қызығы, федерация субъектілерінде екі бірдей
Конституция, федералдық заң жүйелері мен өзінің заң жүйелері жүреді.
Сондықтан федерация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кез келген мемлекет оның мәні мен әлеуметтік бағыттарынан басқа сыртқы
белгілерімен де сипатталады, оның жиынтығын нысандар құрайды. Мемлекеттің
нысаны — бұл мемлекеттің қалай құрылғандығын және мемлекеттік билік қалай
іс жүзіне асырылатындығын анықтайтын белгісі. Дәлірек айтсақ, мемлекеттің
нысаны дегеніміз оның негізгі үш элементінің (буынның) бірлестігі: басқару
нысандары, мемлекеттік құрылыс нысандары және саяси (мемлекеттік-құқықтық)
режим. Бұл бірлестік (жиынтық) мемлекет билігінің қызметі, құрылымы және
ұйымдастырылу жақтарының негізі болып табылады. Сондықтан да болар
мемлекеттің нысандары жөніндегі түсінігіміз толық әрі жан-жақты болуы үшін
оның үш жақтарының сырын ашып көрелік:
1) алдымен мынаны анықтап, білуіміз қажет: жоғарғы билік кімнің
қолында, мемлекеттік биліктің жоғары органдары қалай қалыптасады, олардың
құрылымы, билік өкілеттілігінің көлемі (мөлшері) қандай, олар бір-бірімен,
өрі халықпен қалай өзара іс-қимыл, әрекет жасасады, мемлекеттің жоғарғы
органдарының ұйымдастырулары азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын
қалай, әрі қандай мөлшерде қамтамасыз етуді көздейді. Мұндай мемлекет
нысанының элементін (буынын) басқару нысаны делінеді. Оның негізгі екі
нысаны бар: монархия және республика, бұлардың да өзіндік түрлері бар
(сипаттама төменде беріледі);
2) міндетті түрде мынаны анықтау қажет: мемлекеттің аумағы қалай
құрылған, қандай бөліктерге бөлінеді, мемлекеттің өзінің аумақтық
бөліктерімен байланысы қандай. Және де тұрып жатқан ұлттардың әрқайсысының
мүдделі қандай мемлекеттік нысанда көрініс табады. Мемлекет нысанының бұл
элементін (буынын) мемлекеттің аумақтық құрылысының нысаны деп атайды.
Мұның да екі негізгі нысаны бар: унитарлық (біртұтас) мемлекет және
федеративтік мемлекет (бұлардың да ерекшеліктері төменде айтылады);
3) анықтауды қажет ететін тағы да бір ұғым - өзінің билігін жүргізуде
мемлекет қандай тәсілдерді және құралдарды пайдаланады, сонымен бірге, оған
халықтың қатысу деңгейі мен мемлекеттегі тұлғаның жағдайы неден байқалады
деген мәселелер. Мұны мемлекеттік (саяси) режим дейді. Барлық мемлекеттік
(саяси) режимді демократиялық және демократиялық емес деп бөлу ғылымда
қолданады (тиісті бөлімде сөз етіледі).
Әрбір мемлекеттің нысаны жоғарыда сөз етілген элементтері (буындары) -
басқару нысаны, мемлекет құрылымының нысаны және саяси (мемлекеттік) режим
— белгілі бір тарихи факторларға байланысты туындайды. Әрине, оларға
алдымен қоғам жетістіктерінің экономикалық даму деңгейі ықпал ететіні
сөзсіз. Негізгі саяси күштердің де әсері кем емес. Мұны орта ғасырда кең
тараған басқару нысаны болып табылатын монар-хияны еске түсіруге болады. Ал
буржуазиялық революциядан кейін, тарихтан белгілі, монархияның өзі күрт
өзгеріске үшырады немесе ол республикалық басқару нысанымен алмастырылды.
Осындай нысанының әр қилы болуының тағы да бір себебі - оған өсер
ететін жағдайлардың ішінде елдің географиялык орналасу жағдайы, тарихи
дәстүрлер, діндер мен діни көзқарастар, халықтың мәдени дамуының деңгейі
және ұлттық сана-сезімі, оның саяси пәрменділігі ерекше орын алады.
1. Басқару нысанына байланысты монархия мен республика танылады. Ең
көнесі — монархия (грек тіліндегі топаз — бір және агсһе - билік дегенді
білдіреді) бір адамның "билігі", "бірыңғай билік" деген ұғымда айтылады.
Монархия - бұл сондай басқару нысаны, ондағы ең жоғарғы мемлекеттік билік
формальды (толық немесе ішінара) болса да мемлекет басшысы — монархты
(фараонның, корольдің, патшаның, шахтың, императордың) қолында шоғырланған,
көптеген жағдайларда ол өмірлік немесе мұралық дәстүр бойынша атадан балаға
(ер, қыз) қалдырылып отырған. Монарх өзінің іс-әрекеттері үшін заң жүзінде
жауапкершілікке тартылмайды.
Монархияның түрлеріне келетін болсақ, ол шектеусіз немесе абсолюттік
болып бөлінеді. Абсолюттік монархияда барлық билік толығымен бір адамның
(монархтың) қолында шексіз, ондайда конституция мен парламент болмайды,
билік тармақтарына бөлінбейді. Өйткені ол өзі заң шығарады, ең жоғарғы
лауазымды қызметтің барлығына чиновниктерді тағайындайды, жоғарғы
соттылықты өзі атқарады және мемлекетті басқаруды өз қалауынша жүргізеді,
ал егерде кеңесшілерді қатыстырса, онда олардың берген кеңесі ол үшін
міндетті емес. Адамдардың теңсіздігі табиғи деп есептелінеді, сондықтан
олар монархқа шектеусіз төуелді болуы керек. Әрине, халық мемлекет
басқаруына мүлдем қатыстырылмайды. Өкімет қатаң тәртіптің, қысымшылық
жасаудың және қалыптасқан дәстүрді сақтап қалуға тырысу негізінде жұмыс
істейді.
Тарихтан білетініміз, абсолюттік монархия құл иеленуші дәуірде де
(мысалы, көне замандағы Рим империясы), ортағасыр дәуірінде де өмір сүрген
болатын (Көне Египет, Көне Қытай).
Абсолюттік монархияның белгілерін тұжырымдайық, олар:
1) монархтың жеке басының мемлекеттік билікке шексіз ие болуы;
2) әдетте, монарх өз билігін өмірбақи пайдаланады. Жоғарғы билікті
мұрагерлік тәртіппен иеленудің қалыптасуы;
3) монарх мемлекетті өздігінше халық билігінен туындамайтын құқықпен
басқару;
4) мемлекеттің басшысы ретінде монархтың заң жауапкершілігінің
болмауы.
Буржуазиялық революциядан кейін кейбір елдерде абсолюттік монархияның
орнына шектеулі конституциялық монархия келді. Кейде оны дуалистік және
парламенттік монархия деп те атайды. Өйткені, дуалистік монархияда
мемлекеттің басшысы — монархпен бірге өкімет билігін басқа жоғарғы орган,
мысалы, парламент жүргізеді. Мұнда монарх феодалдардың мүддесін көздей
отырып, атқарушы билікті толығымен өз қолына шоғырландырды (үкіметті құрады
яғни өз *кдлауынша министрлерді тағайындаиды және оларды қызметтен
босатады, әрине олар монархтың алдында жауапты. Ал заң шығару билігі
парламенттің қолында, ол халық сайлаған өкілдерден, яғни буржуазияның және
өзге де халық топтарының мүдделерін көздейтін депутаттардан құрылған. Бірақ
қазіргі қезде дүние жүзінде монархияның бұл түрі кездеспейді десек те
болады (мысалға Марокко, Иордания).
Парламенттік монархия деп аталуының басты себебі мынада: монарх
атқарушы өкімет басшысы ретінде құқыққа толық ие бола алмайды, оның құқығы
шектеулі, ол заңды түрде. Негізгі заңда (Конституцияда) тұжырымдалған.
Сондықтан да болар шектеулі конституциялық монархия делінуі. Мұнда, егер
монарх министрлерді тағайындаған жағдайда соңғылары оған бағынышты емес,
керісінше, енді министрлер парламент алдында жауапты. Демек, министрлерді
қызметтен босату парламентке байланысты. Осындай монархиялар өте көп -
бұлар Жапония, Швеция, Бельгия, Ұлыбритания және т.б. Бірақ, Ұлыбританияда,
бәрімізге белгілі, жазбалы Конституция жоқ, мемлекеттік өміріндегі
мәселелерді тұжырымдайтын өзге жеке заңдар жұмыс істейді. Бұлар арқылы
королеванын билігі шектелінеді. Осындай басқару нысаны бойынша монарх
мемлекеттің басшысы, әрі мемлекеттін, ұлттын, халықтың бірлігінің рәмізі,
ол қоғамдық тұрақтылықты қамтамасыз етеді және өкілділік функциясын
атқарады.
Қазіргі кездегі шектеулі монархияның белгілері мыналар:
1) үкімет парламент сайлауында көп дауысқа ие болған белгілі
бір партия немесе (партиялар) өкілдерінен құрылады;
2) көп депутаттық орынды алған партийный жетекшісі
үкімет басшысы бола алады;
3) заң шығару, атқару, сот сфераларында шын мәнінде,
монархтың билігі жоқ болады, бейнелі түрде көрініс табады;
4) заң актілерін парламент қабылдайды, оған монарх тек
формальді түрде қол қояды;
5) үкімет, конституцияға сәйкес, монархтың алдында
емес, парламенттің алдында жауапты болады.
Басқарудың екінші негізгі нысаны - республика болып есептелінеді.
Республика дегеніміз мемлекет биліктің жоғарғы органдарын белгілі бір
мерзімге халық сайлаған, немесе айрықша өкілді мекемелердің қалыптастыратын
органды айтамыз. Демек, сайланған өкілдер қоғамды басқарудағы іс-әрекеттері
үшін заң жауапкершілігіне тартылады. Бұдан да басқа республикалық басқару
нысанының белгілеріне жататындар: мемлекеттік билікті халық атынан жүргізу,
жоғарғы мемлекеттік билік шешімдерінің міндеттілігі.
Қазіргі кезде республиканыц екі негізгі түрлері бар: президенттік және
парламенттік. Президенттік республикаға (мысалы, АҚШ) тән қасиет,
біріншіден, президентті выборщиктер коллегиясы (немесе халық тікелей)
сайлайды; екіншіден, ол белгілі мерзімге сайланады; үшіншіден, әрі мемлекет
баесшысы, әрі үкімет басшысы болып саналынады. Ол министрлерді өз
тағайындайды және қызметтен босатады, яғни үкіметі басқарады. Үкімет
президенттің алдында жауапты. Ал парламент болса үкіметтің қызметіне
бақылау жасай алмайды. Президенттің басқа да өкілеттілігі бар, айталық
жоғарғы әскери қолбасшысы болып саналады. Президенттік республикада заң
билігін коллегиалды орган - парламент жүргізеді, оны халық белгілі бір
мерзімге сайлайды. Президент парламентті таратуға хақысы жоқ. Керісінше,
парламент президентті қызметінен мерзімінен бұрын босата алады, әрине егер
оған заңды негіз болса (мысалы, импичмент — шеттету процедурасы бойынша),
яғни Конституцияны бұзса, не қылмыс жасаса. Төртінші белгісі ретінде
мемлекет басшысының парламенттік республикаға қарағанда өте кең
өкілеттілікке ие болуды.
Парламентах (парламентарлық) республика (мысалы, Германия, Италия)
мынадай деректермен сипатталады: президента, әдеттегідей, халық емес,
парламент сайлайды, сондықтан ол тек мемлекеттің басшысы болып табылады,
үлкен билік өкілеттігіне не емес. Үкіметті басқа лауазымды адам — Премьер-
Министр басқарады және оны парламент сайлауда жеңіп шыққан (көп дауыс
алған) партия өкілдерінен, яғни парламентте көп орынға ие болғандардан
құрайды. Үкімет оған сенімсіздік білдіруге хақысы бар парламенттің алдында
жауапты, нәтижесінде Үкімет отставкаға кетуі мүмкін. Парламенттік
республикада президент мерзімінен бұрын парламентті таратуға және жаңа
сайлаудың мерзімін тағайындауға құқылы.
Аралас республикалық басқару нысандары да көздеседі. Мұнда әрі
Президенттік, әрі парламенттік республикалардың белгілері болады. Бұған
Франция жатады. Ресей Федерациясының Конституциясы бойынша Ресейде аралас
президенттік-парламенттік басқару нысаны бар.
Басқару нысандарынын кемістігі, біріншіден, Президенттік республикада
Президенттік авторитаризмге ауысу тенденциясы көрініс табады, екіншіден,
парламенттік республикаға тән қасиет үкіметтің тұрақсыздығы, үкімет
дағдарысқа жиі ұшырайды және отставкаға кетуге мәжбүр болады.
Өмірде шынайы емес мемлекеттің басқару нысандары төмендегіше түрлері
де кездесіп қалады:
- жартылай Президенттік республика - мұнда жеке министрлердің мемлекет
басшысының алдында емес, парламенттің алдында жауаптылығы белгіленеді;
— жартылай парламенттік республика — мұнда үкіметке сенімсіздік
білдіруді жариялаудың күштіленген тәртібі белгіленеді;
— монархиялық республика - мұнда монарх белгілі мерзім қайта сайланады
{мысалы, Малайзияда және Біріккен Араб Эмиратында — 5 жылдан кейін);
— суперпрезиденттік республика — президенттік биліктің неғұрлым
күшейтілгендігі сипатталады;
— президенттік — монократиялык республика - бұл бірпартиялық жүйеде
жүзеге асады, ал оның Конституциясы өмірлік президенттерді қалайды.
2. Мемлекет құрылысының нысаны — бұл мемлекеттің аумақтық құрылымын,
оның аумақтық бөліктерімен арақатынасын анықтаушы күш.
Мемлекеттің аумақтық қүрылыс нысаны төменгі жағдайларды анықтайды:
— мемлекеттің ішкі құрылымы қандай бөліктерден тұратындығын;
- осы бөліктердің жағдайлары қалай және олардың органдарының өзара
қатынастары қандай;
- орталық және жергілікті мемлекеттік органдардың арақатынастары қалай
құрылған;
- тұратын ұлттардың әрқайсысының мүдделері қандай мемлекеттік нысанда
берілгей.
Мемлекеттік құрылым нысандарына (яғни мемлекеттің аумақтық
ұйымдастырылуына) қарай біртұтас (унитарлық) және федеративтік (күрделі)
болып бөлінеді. Яғни бұлар тұтас мемлекет, оның аумағы тек мемлекеттік
белгілеріне ие емес әкімшілік-аумақтық бірлестіктерге бөлінеді
(департаменттерге, аудандарға, облыстарға және т.б.). Унитарлық мемлекетте
бірыңғай орталықтандырылған мемлекеттік аппарат бар: бір парламент, бір
президент, бір үкімет. Мұнда тағы да бірыңғай Конституция, бірыиғай заңдар
жүйесі, бірыңғай азаматтық, бірыңғай валюта, бірыңғай салық жүйесі бар,
унитарлық мемлекетке, мысалы, Поодца, Финляндия, Франция, Литва, Қазақстан,
т.б. жатады. Сонымен қатар, бұның өзгеде ерекшелік белгілері бар, олар;
бірыңғай жоғарғы атқарушы, өкілді және сот органдары; өзінің құрамында
басқа мемлекеттері немесе мемлекеттік құрылымдары жоқ; қарулы күштері,
оларды басқаруды орталық мемлекеттік органдар жүргізеді; аумағында
ұлттардың тұруы үшін ұлттық автономия құрылуын көздейді; барлық
мемлекетаралық сыртқы қатынастарды орталық органдар жүзеге асырады, олар
халықаралық қатынастарда мемлекет атынан өкілдік етеді. Осыларға байланысты
унитарлық мемлекеттің анықтамасын толық бергенді жөн көрдік. Унитарлық
(тұтас) мемлекет дегеніміз өз құрамында басқа мемлекеттер немесе
мемлекеттік құрылымдары жоқ, тек әр түрлі әкімшілік-аумақтық
бірлестіктерден тұратын, әрі орталық мемлекеттік өкімет пен басқару
органдарының бірыңғай жүйесімен, бірыңғай конституциясымен, сот
жүйелерімен, азаматтығымен сипатталатын тұтас, орталықтырылған ұйым. Кейде
мұны жалаң мемлекет деп те атайды.
Федеративтік мемлекет - латын тіліндеоейиз — одақ, яғни күрделі
мемлекет ұғымын айтады. Оның құрамына бірнеше мемлекеттер немесе
мемлекеттік құрылымдар — федерация субъектілері (федерация мүшелері)
кіреді, олардың әрқайсы-сы әр түрлі аталуы мүмкін, мысалы, штаттар,
кантондар, республикалар, автономиялық республикалар т.б.
Федерация мүшелері бірігіп жаңа мемлекет құрады, өздерінің кейбір
биліктік өкілеттігін жаңадан пайда болған мемлекетке беріп, өзіндік
егемендігін (тәуелсіздігін) шектейді. Сондықтан федерацияда екі бірдей
мемлекеттік билік органдар болады: федералдық, оның билігі бүкіл федерация
аумағында таралады және федерация субъектілері, өзінің қарамағында қалған
мәселелерді еркін шешеді. Заңдар федералдық және федерация субъектілерінің
заңдары болып бөлінеді. Бір қызығы, федерация субъектілерінде екі бірдей
Конституция, федералдық заң жүйелері мен өзінің заң жүйелері жүреді.
Сондықтан федерация ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz