Мал азығын консервілеуде қолданылатын бактериялы ашытқылаодың түрлері
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I.Әдебиеттерге шолу
1.1.Мал азығын консервілеуде қолданылатын бактериялы ашытқылаодың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Сүрлем даярлауда орын алатын микробиологиялық және биохимиялық
үдерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Пішендеме дайндау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4.Біртекті мал азығынан пішендеме дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.Зерттеу нысаны мен әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.Зерттеу нәтижесі және оны талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.«Манкент»Ө.К.нің орналасқан жері мен климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.«Манкент»Ө.К.нің егін шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.«Манкент»Ө.К кеңшарындағы азықтың құнарлылығы және химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4.Сүтті малдарды ұстаудағы азықтандыру сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5.Азықтандырудың мөлшері мен тәуліктік рационы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
IV.«Манкет» Ө.К.дегі еңбекті және табиғатты қорғау ... ... ... ... ... ... ... ...
V.Тұжырымдар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VI.Бизнес. жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
VII.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I.Әдебиеттерге шолу
1.1.Мал азығын консервілеуде қолданылатын бактериялы ашытқылаодың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Сүрлем даярлауда орын алатын микробиологиялық және биохимиялық
үдерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.3.Пішендеме дайндау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4.Біртекті мал азығынан пішендеме дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II.Зерттеу нысаны мен әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
III.Зерттеу нәтижесі және оны талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.1.«Манкент»Ө.К.нің орналасқан жері мен климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.2.«Манкент»Ө.К.нің егін шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3.«Манкент»Ө.К кеңшарындағы азықтың құнарлылығы және химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4.Сүтті малдарды ұстаудағы азықтандыру сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.5.Азықтандырудың мөлшері мен тәуліктік рационы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
IV.«Манкет» Ө.К.дегі еңбекті және табиғатты қорғау ... ... ... ... ... ... ... ...
V.Тұжырымдар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
VI.Бизнес. жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
VII.Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Республика ауылшаруашылығындағы қолға алған экономикалық реформа тығырыққа тірелген шағында нарық жүйесінің қалыптасып дамуы үшін экономика саласындағы ең тиімді жолдарды таңдап алуды талап етеді. Әрине, бұл мал шаруашылығын дамытудағы басты мәселенің біріне айналып отыр. Мал азығының берік қорын жасауда оның құнарлылылығын арттырып, өнімділігін көбейтіп, сапасын жақсарту үшін, азық дайындаудың алдыңғы әдістерінің жетілдірілген технологиясын мейлінше қолдану басты шарт болып есептеледі.
Балғын көк шөпті консервілеудің технологиясын жетілдіру ондағы қоректік заттардың толық сақталуын және республика жағдайында экологиялық жағынан таза мал азығын дайындауда бактериялы ашытқылар (АМС, ПМБ,ПКБ) және олардың қоспасы "Силамп" (АМС+ПМБ), "Амилопентозин (АМС+ПМБ), "Казахсил" (АМС+ПКБ+ ПМБ) деп аталатын препараттардың алғашқы тобы және "Силоплант-34", ЦЛБ-"Калдарин", "Силобактерин" (Силоплант + ПКБ), "Лактокалдарин" (АМС+ЦЛБ) деп аталатын препараттардың екінші тобы кеңінен қолдануда. Осы препараттардағы бактериялардың белсенді түрде қолданылуы сүрлем құрамында едәуір мөлшерде органикалық қышқылдардың (оның ішінде сүт қышқылы) көбеюінің, сөйтіп аммонификациялық процестің тоқтатуын, жалпы азоттың азық құрамында сақталуын, сүрлем құрамында құрғақ қоректік зат мөлшерінің және органикалық заттардың кеміп кетпеуін қамтамасыз етеді.
Бұл микробиологиялық жолмен мал азығын консервілеудің артықшылығы сол, осы әдіспен мал азығына арналған өсімдіктердің кез-келген түрлерін, соның ішінде қиын сүрлемденетін және сүрленбейтін, ауа райының жағдайына және жыл мезгіліне қарамастан азық-сүрлем шығымсыз дайындауға болады. Және оған толық мүмкіндік бар.
Бұл, ғылыми-шаруашылық тәжрибелердің нәтижелері, ауыл шаруашылық ғылымдарының докторы Б.Қ.Қожалының мәліметтері бойынша бұрынғы КССРО кезіндегі өндірістік шаруашылық жағдайына енгізіліп, тексеруден өткізілген еді. Мысалға айтқанда Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты "Қазығұрт, "Сейфуллин", "Абай" атындағы және "Болшевик" Төлеби ауданының шаруашылықтарында көк балауса, жүгері дәнінің қалдығына "Силобактерин", "Лактокалдарин" және беде пішендемесіне "Силоплант-34", Түлкібас ауданына қарасты «Мичурин» және «Киров» атындағы, "Алғабас" және "Түлкібас" шаруашылықтарында беде шөбінен сүрлем және пішендемеге "Силоплант-34" ашытқысын, Алматы облысына қарасты "Көктал" және "Ақдала" шаруашылықтарында "Лактокалдарин" ашытқысын пайдаланып қамыстан сүрлем дайындалды. Сол сияқты, Қазақстан республикасы Жамбыл облысының шаруашылықтарында, Қырғыз Республикасы Ыссықкөл, Соқкөл, Прежевальский атты аудандардың шаруашылықтарында бұл тәсіл енгізіліп, өндірістік тексеруден өткізілді.
Оларды пайдаланған тәжрибедегі малдар жақсы қоңдалып, организміндегі ас қорыту процессі артып, жақсарып, алынған өнімдеріде сапалы мол болды.
Балғын көк шөпті консервілеудің технологиясын жетілдіру ондағы қоректік заттардың толық сақталуын және республика жағдайында экологиялық жағынан таза мал азығын дайындауда бактериялы ашытқылар (АМС, ПМБ,ПКБ) және олардың қоспасы "Силамп" (АМС+ПМБ), "Амилопентозин (АМС+ПМБ), "Казахсил" (АМС+ПКБ+ ПМБ) деп аталатын препараттардың алғашқы тобы және "Силоплант-34", ЦЛБ-"Калдарин", "Силобактерин" (Силоплант + ПКБ), "Лактокалдарин" (АМС+ЦЛБ) деп аталатын препараттардың екінші тобы кеңінен қолдануда. Осы препараттардағы бактериялардың белсенді түрде қолданылуы сүрлем құрамында едәуір мөлшерде органикалық қышқылдардың (оның ішінде сүт қышқылы) көбеюінің, сөйтіп аммонификациялық процестің тоқтатуын, жалпы азоттың азық құрамында сақталуын, сүрлем құрамында құрғақ қоректік зат мөлшерінің және органикалық заттардың кеміп кетпеуін қамтамасыз етеді.
Бұл микробиологиялық жолмен мал азығын консервілеудің артықшылығы сол, осы әдіспен мал азығына арналған өсімдіктердің кез-келген түрлерін, соның ішінде қиын сүрлемденетін және сүрленбейтін, ауа райының жағдайына және жыл мезгіліне қарамастан азық-сүрлем шығымсыз дайындауға болады. Және оған толық мүмкіндік бар.
Бұл, ғылыми-шаруашылық тәжрибелердің нәтижелері, ауыл шаруашылық ғылымдарының докторы Б.Қ.Қожалының мәліметтері бойынша бұрынғы КССРО кезіндегі өндірістік шаруашылық жағдайына енгізіліп, тексеруден өткізілген еді. Мысалға айтқанда Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты "Қазығұрт, "Сейфуллин", "Абай" атындағы және "Болшевик" Төлеби ауданының шаруашылықтарында көк балауса, жүгері дәнінің қалдығына "Силобактерин", "Лактокалдарин" және беде пішендемесіне "Силоплант-34", Түлкібас ауданына қарасты «Мичурин» және «Киров» атындағы, "Алғабас" және "Түлкібас" шаруашылықтарында беде шөбінен сүрлем және пішендемеге "Силоплант-34" ашытқысын, Алматы облысына қарасты "Көктал" және "Ақдала" шаруашылықтарында "Лактокалдарин" ашытқысын пайдаланып қамыстан сүрлем дайындалды. Сол сияқты, Қазақстан республикасы Жамбыл облысының шаруашылықтарында, Қырғыз Республикасы Ыссықкөл, Соқкөл, Прежевальский атты аудандардың шаруашылықтарында бұл тәсіл енгізіліп, өндірістік тексеруден өткізілді.
Оларды пайдаланған тәжрибедегі малдар жақсы қоңдалып, организміндегі ас қорыту процессі артып, жақсарып, алынған өнімдеріде сапалы мол болды.
VI. Пайдаланылан әдебиеттер тізімі
1.Арзуманян Е.А. Скотоводство. Москва, «Колос», 1984 жылы
2.Андреев Е.А. Нормы кормления молочных пород. Москва, 1979 жылы
3.Аюшев А., Дурдусов С. Влияние уровня кормления на продуктивность бычков и качество мяса. Ж. Молочное и мясное скотоводство, 2002г с.13-14
4.Абдраймов М.Т. Чиндалиев Е.А., Назаренко Л.Н. Состояние и перспективы технологий производства молока. Алматы. Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана", 2001 жылы
5.Барышев А.А., Смирнов В.А. Изменение состава высоко-продуктивных коров с возрастом. Москва, Ж. "Зоотехния", 1991, с. 18.
6.А.П.Бегучев. Скотоводство. М. Колос. 1985, 56 стр.
7.Даленов Ш.Д. Селекционно-генетические методы и технологические приемы повышения молочной продуктивности молочных коров в Казахстане. Алматы, 1999жылы
8.Даленов Ш.Д. Оценка быков по качеству потомства - важный способ генетического улучшения молочных коров.1995 с. 101-106. •
9.Даленов Ш.Д. Влияние и сервис и сухостойных периодов на молочную продуктивность коров разных пород. ж.Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 1997, с. 75-78.
10.Даленов Ш.Д., Чернов Г.А.Технология интенсивного выращивания ремонтных телок алатауской породы. Труды АЗВИ, Алма-Ата, 1987жылы-с.48-52
11.Зубец М.В., Красик Ю.М., Близниченко В.П. Рекомендации по выращиванию помесных голштинских коров. Киев, 1988. С. 16.
12.Ижболдина С, Пушкарева М. Технология выращивания ремонтных телок. Москва. Ж. Молочное и мясное скотоводство, 2002. С. 36-38.
13.Клейменов Н.Н. Системы выращивания крупного рогатого скота. Москва, 1989.
14.Клейменов Н.Н. Кормление молодняка крупного рогатого скота, Москва, 1987.
15.Калашников А.П. Справочник зоотехника. Москва, 1986.
16.Карликов Д. Селекция молочного скота в США. Молочное и мясное скотоводство. 1998 №4 29-32 стр.
17.Лебедев М.М., Бич А.И., Басовский Н.З., Жебровский Л.С. Черно-пестрый скот и методы его улучшения. -Л.: Колос, 1984 -380 стр.
18.Мелдебеков A.M., Кулиев Т.М. Влияние уровня концентрированных коров в рационе при доращивании и откорма бычков алатауской породы. Сборник, КазНИТИЖ, Алматы, 2002.
19.Мелдебеков A.M., Жазылбеков Н.А., Кулиев Т.М. Организация и технология производства продуктов животноводства в фермерских хозяйствах и личном подворье. Живот.-ство и технология, 2000,с.46-50.
20.Пилипенко В.П. Изменения молочной продуктивности и состава молока коров разного возраста в течение месяца. Сборник Пути повышения реализации генетического потенциала крупного рогатого скота, Москва, 1990, с.26-33.
21. Пак Д.Н. Новые методы подбора, гетерозис молочного скотоводства. Алматы, 1990,с.37-39.
22.Пак Д.Н. Чижегов В.П. Результативность подбора в зависимости от
развития признаков у предков. Ж. Зоотехния, 1991.
23. А.И.Овсянников Основы опытного дела в животноводстве Москва 1976
24. М.Т.Әбдіраймов автореферат докт. дис
25.Тимченко Л.Д., Кагерманов И.Б. Дифференцированной отбор телят для направленного выращивания телят. Ж. Зоотехния, 2003. С. 12.
26 .Эрнст Л.К. Технология молока на фермах промышленного типа. Москва, 1973.
27. Эрнст Л.К., Григорьев Ю.Н. Совершенствование животных в хозяйствах в крупных регионах. Москва, Агропромиздат, 1987.
28.Қожалиев .Б Мал азығын сүрлеуге микробиолргиялық ашытқыларды қолданудың тиімді әсері //Жаршы.-1996.-N 17-Б.51-54.
29.Қожалы .Б Жазылбеков Н.А Влияние зхаквасок исодержание азотосодержащих веществ в кукурузном силосе и сенаже из люцерны .Материалы Меж.народ.науч.конф.«Животноводство и ветеринария вХХІ веке:-Семей.19.21.09.2002, -С,440-446.
30.Қожалы .Б, Байтореев К. Бактериальная закваска- залог получения чистого экологического качественного корма для с/х животных // Межд. нар.науч.конф.по агроэколог. – Көкшетау,2002.
1.Арзуманян Е.А. Скотоводство. Москва, «Колос», 1984 жылы
2.Андреев Е.А. Нормы кормления молочных пород. Москва, 1979 жылы
3.Аюшев А., Дурдусов С. Влияние уровня кормления на продуктивность бычков и качество мяса. Ж. Молочное и мясное скотоводство, 2002г с.13-14
4.Абдраймов М.Т. Чиндалиев Е.А., Назаренко Л.Н. Состояние и перспективы технологий производства молока. Алматы. Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана", 2001 жылы
5.Барышев А.А., Смирнов В.А. Изменение состава высоко-продуктивных коров с возрастом. Москва, Ж. "Зоотехния", 1991, с. 18.
6.А.П.Бегучев. Скотоводство. М. Колос. 1985, 56 стр.
7.Даленов Ш.Д. Селекционно-генетические методы и технологические приемы повышения молочной продуктивности молочных коров в Казахстане. Алматы, 1999жылы
8.Даленов Ш.Д. Оценка быков по качеству потомства - важный способ генетического улучшения молочных коров.1995 с. 101-106. •
9.Даленов Ш.Д. Влияние и сервис и сухостойных периодов на молочную продуктивность коров разных пород. ж.Вестник сельскохозяйственной науки Казахстана. 1997, с. 75-78.
10.Даленов Ш.Д., Чернов Г.А.Технология интенсивного выращивания ремонтных телок алатауской породы. Труды АЗВИ, Алма-Ата, 1987жылы-с.48-52
11.Зубец М.В., Красик Ю.М., Близниченко В.П. Рекомендации по выращиванию помесных голштинских коров. Киев, 1988. С. 16.
12.Ижболдина С, Пушкарева М. Технология выращивания ремонтных телок. Москва. Ж. Молочное и мясное скотоводство, 2002. С. 36-38.
13.Клейменов Н.Н. Системы выращивания крупного рогатого скота. Москва, 1989.
14.Клейменов Н.Н. Кормление молодняка крупного рогатого скота, Москва, 1987.
15.Калашников А.П. Справочник зоотехника. Москва, 1986.
16.Карликов Д. Селекция молочного скота в США. Молочное и мясное скотоводство. 1998 №4 29-32 стр.
17.Лебедев М.М., Бич А.И., Басовский Н.З., Жебровский Л.С. Черно-пестрый скот и методы его улучшения. -Л.: Колос, 1984 -380 стр.
18.Мелдебеков A.M., Кулиев Т.М. Влияние уровня концентрированных коров в рационе при доращивании и откорма бычков алатауской породы. Сборник, КазНИТИЖ, Алматы, 2002.
19.Мелдебеков A.M., Жазылбеков Н.А., Кулиев Т.М. Организация и технология производства продуктов животноводства в фермерских хозяйствах и личном подворье. Живот.-ство и технология, 2000,с.46-50.
20.Пилипенко В.П. Изменения молочной продуктивности и состава молока коров разного возраста в течение месяца. Сборник Пути повышения реализации генетического потенциала крупного рогатого скота, Москва, 1990, с.26-33.
21. Пак Д.Н. Новые методы подбора, гетерозис молочного скотоводства. Алматы, 1990,с.37-39.
22.Пак Д.Н. Чижегов В.П. Результативность подбора в зависимости от
развития признаков у предков. Ж. Зоотехния, 1991.
23. А.И.Овсянников Основы опытного дела в животноводстве Москва 1976
24. М.Т.Әбдіраймов автореферат докт. дис
25.Тимченко Л.Д., Кагерманов И.Б. Дифференцированной отбор телят для направленного выращивания телят. Ж. Зоотехния, 2003. С. 12.
26 .Эрнст Л.К. Технология молока на фермах промышленного типа. Москва, 1973.
27. Эрнст Л.К., Григорьев Ю.Н. Совершенствование животных в хозяйствах в крупных регионах. Москва, Агропромиздат, 1987.
28.Қожалиев .Б Мал азығын сүрлеуге микробиолргиялық ашытқыларды қолданудың тиімді әсері //Жаршы.-1996.-N 17-Б.51-54.
29.Қожалы .Б Жазылбеков Н.А Влияние зхаквасок исодержание азотосодержащих веществ в кукурузном силосе и сенаже из люцерны .Материалы Меж.народ.науч.конф.«Животноводство и ветеринария вХХІ веке:-Семей.19.21.09.2002, -С,440-446.
30.Қожалы .Б, Байтореев К. Бактериальная закваска- залог получения чистого экологического качественного корма для с/х животных // Межд. нар.науч.конф.по агроэколог. – Көкшетау,2002.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I.Әдебиеттерге шолу
1.1.Мал азығын консервілеуде қолданылатын бактериялы ашытқылаодың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Сүрлем даярлауда орын алатын микробиологиялық және биохимиялық
үдерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.Пішендеме
дайндау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.4.Біртекті мал азығынан пішендеме
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II.Зерттеу нысаны мен әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III.Зерттеу нәтижесі және оны
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1.МанкентӨ.К-нің орналасқан жері мен
климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.МанкентӨ.К-нің егін
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3.МанкентӨ.К кеңшарындағы азықтың құнарлылығы және химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4.Сүтті малдарды ұстаудағы азықтандыру
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5.Азықтандырудың мөлшері мен тәуліктік
рационы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV.Манкет Ө.К-дегі еңбекті және табиғатты
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ..
V.Тұжырымдар мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
VI.Бизнес-
жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
VII.Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Аннотация
Жануарларды асылдандыру саласында отандық жануар тұқымдары генофондын
сақтап қалу мен оны мақсатты пайдалану аса маңызды іс-шаралардың бірі болып
саналады.
Аграрлық саясаттың басты бағыттарының бірі,. атап айтсақ біздің
Республикамызда мал шаруашылығында осы даму сатысында жаңа ұйымдасу
формаларына өту, қазіргі заманауи сүт, ет, жануарларды пайдалану
технологияларына өту міндеттері түр.
Мал табынын жетілдіре, жақсарта түсуде сүт беретін мал басын толықтыру
(ремонт) шешуші роль атқарады. Ол үшін жас төлдерді мақсатты өсіре білу
керек. Жас төлдерді өсірудің ұтымды жүйесін ұйымдастыру экономикалық
жағынан тиімді болып, ремонттағы мал басының сапасын арттыруды қамтамасыз
етіп, дамуын қарқындата түсу керек (интенсивного развития).
Қала маңындағы аймақтарда сүт және ет өндіру мэселесінің маңыздылығын
ескере отырып, біз өз жүмысымызды бірқатар сүт беретін әулиата түқымды қара
малдардың сүт өнімділігін арттыратын факторларын зерттеуге арнадық.
Жоңышқа пішендемесін Силоплант-34 бактериалы ашытқысымен дайындағанда
пішендемеде микобиологиялық қозғалыстар өте жоғары деңгейде жүріп, ондағы
азоттық заттардың ыдырамауына және олардың сақталуына өте үлкен әсрін
тигізе отыры, азықтардың коректік заттарын толық қорытып, малдың тал бойына
оларды жақсы сіңіріп, малдардың қарқынды өсуі мен өнімділігін арттыруды
қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыста бактериялы ашытқымен (Силоплант-34) консервілегенде
пішендемедегі микробиологиялық үрдістіңжақсы бағытта жүруі үшін әр түрлі
технологиялық факторлардың әсері туралы теориялық және тәжірибелік
ұсыныстар Манкент Ө.К-де өз жолын тауып, мал азығының көлемін және
олардың қуаттылоығын арттырады.
Нормативтік сілтемелер
1. Тұқымдық бұқалардың карточкасы (№1 сүт формасы)
2. Тұқымдық сиырдың (тайыншалардың) карточкасы (№2 сүт формасы)
3. Сиырларды қашыру және бұзаулау журналдары (№3 сүт формасы)
4. Жаңа туған бұзауларды тіркеу және төл өсіру журналы (№6 сүт
формасы)
5. Бақылау сауу актісі (№7 сүт формасы)
6. Сүтті ірі қара мал шаруашылығындағы асылдандыру мәселелері
жөніндегі зоотехникалық есеп (№8 сүт формасы)
7. Сиырларды бонитировкалау нұсқауы (№10 сүт формасы)
8. Өндіруші бұқашықтарды бағалаудың өндірістік журналы (№12 сүт
формасы)
9. Сүт және сүт өнімдерін жөнелтудің құжаттамасы
10. Сүт өңдеу журналы
11. Сүт қозғалысының журналы
12. МЕМСТ-қа союға жіберілетін ірі қара мал қоңдылығын анықтау
13. МЕМСТ-қа еттің биологиялық және азықтық анықтау әдістемесі
(химиялық құрамы және энергетикалық құндылығы бойынша)
14. Етті ірі қара шаруашылығы анықтамалығы, құрастырушы И.И.Черкащенко
15. Сүтті бағыттағы тұқымдар
16. Екі жақты өнімдегі тұқымда
Анықтамалар
1. Сиыр-- аналық ірі қара
2. Бұзау--ірі қара төлі 6-12ай
3. Тайынша--ірі қара төлінің ұрғашысы 1-1.5жасар
4. Құнажын – алғашқы тума 18-21ай
5. Бұқа—ірі қараның еркегі
6. ¥дайы өсіру—төл туғаннан бастап үздіксіз өсіру
7. Табын құрылымы—оның жалпы санының паиыздық қатынасы
8. Жарамсыздыққа шығару--зооветбрак
9. Экономикалық тиімділік—әрбір алынған өнімнің өзіндік құны
11. Рацион—бір басқа берілетін тәуліктік азықтар құрамы
12. Азық--малдыңқорегі
13. Азықтық өлшем—1кг сұлының қуатына тең өлшемді айтады
14. Тірілей салмағы—малды тірілей өлшегенде алынатын салмақ
15 Қоршаған ортаны қорғау—ортаны ластамау
16 Табиғатты қорғау—айналадағы орман бау бақшаны күту
17.Амилопентозин (АМС+ПМБ)- Сүт қышқылы пентоздық
ажыратқыш бактериялары
18АМС-амиллиттік сүт қышқылы стрепококк
19.Лактокалдерин (АМС+ЦЛБ)- Сүт қышқылы целюлозолиттік
бактериялары
20ПКБ- Пропиондық қышқылды бактериялары;
21ПМБ- Пентозажыратқыш сүт қышқылы бактериялары;
22Пропиондықкалдерин (ПКБ+ЦЛБ)-Пропиондық целюлозолиттік
қосарлы қышқылды бактериялары.
23 Силамп(АМС+ПКБ) Сүттікпропиондық қышқылды бактериялары;
24Силобактерин (Силоплант+ПКБ)-Сүттік+пропиондық қышқылды
Қысқартылған белгілер
1. г - грамм, масса өлшемі.
2. кг - килограмм, салмақ өлшемі.
3. ж. - жылы, уақыт өлшемі.
4. Э- қосымша негізгі өнім бағасы (тенге);
5. Ц- сату бағасы;
6. С- стандарт бойынша сиырдың орташа өнімділігі;
7. П- сиырдың орташа қосымша өнімділігі;
8. Л- азайту коэффициенті;
9. К - сиырлар саны.
10.Амилопентозин (АМС+ПМБ)- Сүт қышқылы пентоздық ажыратқыш
бактериялары;
11.АМС-амиллиттік сүт қышқылы стрепококк
12.Лактокалдерин (АМС+ЦЛБ)- Сүт қышқылы целюлозолиттік бактериялары;
13.ПКБ- Пропиондық қышқылды бактериялары;
14.ПМБ- Пентозажыратқыш сүт қышқылы бактериялары;
15.Пропиондықкалдерин (ПКБ+ЦЛБ)-Пропиондық целюлозолиттік қосарлы
қышқылды бактериялары;
16. Силамп(АМС+ПКБ) Сүттікпропиондық қышқылды бактериялары;
17.Силобактерин (Силоплант+ПКБ)-Сүттік+пропиондық қышқылды
бактериялары;
18. Силопдант-34-Сүт қышқылы целюлозолиттік бактериялары;
19.ЦЛБ- Целюлозолиттік бактериялары;
Кіріспе
Республика ауылшаруашылығындағы қолға алған экономикалық реформа
тығырыққа тірелген шағында нарық жүйесінің қалыптасып дамуы үшін экономика
саласындағы ең тиімді жолдарды таңдап алуды талап етеді. Әрине, бұл мал
шаруашылығын дамытудағы басты мәселенің біріне айналып отыр. Мал азығының
берік қорын жасауда оның құнарлылылығын арттырып, өнімділігін көбейтіп,
сапасын жақсарту үшін, азық дайындаудың алдыңғы әдістерінің жетілдірілген
технологиясын мейлінше қолдану басты шарт болып есептеледі.
Балғын көк шөпті консервілеудің технологиясын жетілдіру ондағы қоректік
заттардың толық сақталуын және республика жағдайында экологиялық жағынан
таза мал азығын дайындауда бактериялы ашытқылар (АМС, ПМБ,ПКБ) және олардың
қоспасы "Силамп" (АМС+ПМБ), "Амилопентозин (АМС+ПМБ), "Казахсил" (АМС+ПКБ+
ПМБ) деп аталатын препараттардың алғашқы тобы және "Силоплант-34", ЦЛБ-
"Калдарин", "Силобактерин" (Силоплант + ПКБ), "Лактокалдарин" (АМС+ЦЛБ) деп
аталатын препараттардың екінші тобы кеңінен қолдануда. Осы препараттардағы
бактериялардың белсенді түрде қолданылуы сүрлем құрамында едәуір мөлшерде
органикалық қышқылдардың (оның ішінде сүт қышқылы) көбеюінің, сөйтіп
аммонификациялық процестің тоқтатуын, жалпы азоттың азық құрамында
сақталуын, сүрлем құрамында құрғақ қоректік зат мөлшерінің және органикалық
заттардың кеміп кетпеуін қамтамасыз етеді.
Бұл микробиологиялық жолмен мал азығын консервілеудің артықшылығы сол,
осы әдіспен мал азығына арналған өсімдіктердің кез-келген түрлерін, соның
ішінде қиын сүрлемденетін және сүрленбейтін, ауа райының жағдайына және жыл
мезгіліне қарамастан азық-сүрлем шығымсыз дайындауға болады. Және оған
толық мүмкіндік бар.
Бұл, ғылыми-шаруашылық тәжрибелердің нәтижелері, ауыл шаруашылық
ғылымдарының докторы Б.Қ.Қожалының мәліметтері бойынша бұрынғы КССРО
кезіндегі өндірістік шаруашылық жағдайына енгізіліп, тексеруден өткізілген
еді. Мысалға айтқанда Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты "Қазығұрт,
"Сейфуллин", "Абай" атындағы және "Болшевик" Төлеби ауданының
шаруашылықтарында көк балауса, жүгері дәнінің қалдығына "Силобактерин",
"Лактокалдарин" және беде пішендемесіне "Силоплант-34", Түлкібас ауданына
қарасты Мичурин және Киров атындағы, "Алғабас" және "Түлкібас"
шаруашылықтарында беде шөбінен сүрлем және пішендемеге "Силоплант-34"
ашытқысын, Алматы облысына қарасты "Көктал" және "Ақдала" шаруашылықтарында
"Лактокалдарин" ашытқысын пайдаланып қамыстан сүрлем дайындалды. Сол
сияқты, Қазақстан республикасы Жамбыл облысының шаруашылықтарында, Қырғыз
Республикасы Ыссықкөл, Соқкөл, Прежевальский атты аудандардың
шаруашылықтарында бұл тәсіл енгізіліп, өндірістік тексеруден өткізілді.
Оларды пайдаланған тәжрибедегі малдар жақсы қоңдалып, организміндегі ас
қорыту процессі артып, жақсарып, алынған өнімдеріде сапалы мол болды.
I. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1.Мал азығын консервілеуде қолданылатын бактериялы ашытқылардың
түрлері
Нарықтық экономика еліміздің шаруашылығының барлық саласына дендеп
енуіне байланысты мал азығының берік қорын жасау мен оның құнарлылығын
арттыру ең басты мәселеге айналып отыр. Бұрын мал ірі кешендерде
шоғырландырып бағылатын болса, қазір олар жекеменшік шаруашылықтарында
өсіріледі. Ал мұндағы мал басының саны аз болуына байланысты даярланатын
азық мөлшері де ықшам. Сондықтан жекеменшік шаруа қожалықтары үшін ең
тиімдісі - өнімді мол беретін вегетация мерзімі қысқа, бір жерде ұзақ (10-
12 жыл) жылдар өсірілетін, қолайсыз жағдайларға төзімді өсімдіктерді тауып,
өсіріп пайдалану. Бұндай өсімдіктер экономикалық жағынан пайдалы. Осы
мәселелерді шешу азық даярлау мен сақтау технологиясына да өзгерістер
енгізуді талап етеді.
Мал азығын даярлау мен сақтаудың толып жатқан тәсілдері бар. Солардың
ішінде тиімділерінің бірі - сүрлеу және ол тәсіл қазіргі кезде кең етек
алып тараған барлық технологиялары толық сақталғанда жас балауса шөптен
даярланатын сүрлем әрі құнарлы, әрі сапалы, нәруыз бен дәрумендерге бай
азық алуға мүмкіндіктер бар. Мұндай азық мал өнімін, әсіресе оларды қыста
қолда ұстағанда қоңдылығын түсірмей, өнімділігін төмендетпеуге зор көмегін
тигізеді. Оның үстіне сүрлем бірнеше жылдар бойы салынған орда сапалы
күйінде сақталады. Бұл ауыл шаруашылығында жиі кездесетін қолайсыз
жағдайлар (қуаңшылық, түрлі табиғат кеселдері т.б.) кезінде малдың басын
аман сақтап, өнімділігін төмендетпеуді қамтамасыз ететін азық қоры ретінде
пайдасы мол.
Қазіргі кезде мал азығын сүрлемдеуде бактериялы ашытқылардың әр түрлі
түрлерін қолданудың тиімділігін дәлелдейтін тәжрибелер жеткілікті дәрежеде
жүргізіліп келеді.
Қазақстан республикасы ғылым академиясы және ғылым министрлігінің
Микробиология және вирусология институты балғын өсімдіктермен дәнді егіс
қалдықтарының барлық түрлерін сүрлемдеу үшін, бірқатар биопрепараттар
ұсынған болатын. Олар шығу мерзіміне қарай екі топқа бөлінеді: бірінші
топта —АМС, ПКБ, ПМБ және олардың қоспасынан тұратын —АМС+ПКБ, АМС+ПМБ
болса, екіншісіне- "Силоплант-34", ЦЛБ-"Калдарин" және "Силобактерин",
"Лактокалдарин" (АМС+ЦЛБ) препараттар жатады.
АМС- амилолитикалық сүт қышылы стрепкоккасы (str. lactis diastaticus) -
крахмалды, глюкозаны ыдыратып олардан біраз мөлшерде В2 витаминін және
қышқылдық ортаны рН-4,2-ге дейін жеткізеді. Осы арқылы қиын сүрленетін
(беде, жоңышқа, эспарцет, көк шөптер қоспасы) өсімдіктерді белгілі бір
ылғалдылық деңгейінде (60-65%) консервілеп біркалыпты етіп сақтай алады.
АМС сүрленетін азықта сүт қышқылының мөлшерін арттырады. Соның нәтижесінде
сүрлемдегі зиянды микроорганизмдрдің өсуін тежеп, азықтағы қоректік
заттардың шығынын күрт төмендетеді, яғни азықтағы пайдалы азықтық заттардың
сақталуына едәуір әсерін тигізеді.
ПКБ-пропион қышқыл бактериялары (Propion bacterium schermani) және
(АМС+ПКБ), -"Силамп" пропион+сүт қышқылы бактерияларының қоспасы.
Бұлар негізінде балғын жүгеріні сүрлемдегенде қолданылады. Жүгері
сүрлемінің қышқылдығын бірқалыпты сақгап тұру үшін "Силамп" ашытқысы
пайдаланылады. Сонда сүрлем қышқылдығы қажетті деңгейге келіп азық сапасы
жақсы сақталады. ПКБ мен АМС ашытқысын колданғанда сүрлемнің қышқылдық
дәрежесі өзгеріп қана қоймайды, сонымен бірге кобаламин (В" тобындағы
битамин) мөлшері артып, қоректік заттар жақсы дұрыс сақталады.
ПМБ-сүт қышқылы пентоз ашытқы бактериялары (Lactobacterium
pentoaceticum) және "Амилопентозин" (АМС+ПМБ) дәнді өсімдіктер сабанын
сүрлемдеуге арналған. ПМБ ашытқысы ксилозаны, арабинозаны сахарозаны,
мальтозаны, сүт, сірке және аздаған мөлшерде құмырсқа қышқылдарын түзе
ашыта алады. Сабан сүрлемін дайындау үшін, қүрғақ сабанды белгілі бір
ылғалдылыққа (65%) жеткізеді. Ол үшін 1%-ті тұз ерітіндісін алдын ала
дайындап құрғақ сабанға арнайы түтікше арқылы себелеп қосады. Бүл кезде
сабан сабақтары жұмсарып, құрамындағы инкрустивті заттарды ыдыратады да,
сүрлемдегі рН-тың мөлшері төмендейді, аммоникалық процесс тежеледі, яғни
сүрлемдегі азоттық заттар мейлінше көп сақталады.
"Силоплант-34" (Lact. Plantarum-34) бактериялары белокқа бай бұршақ
тектес өсімдіктерден сүрлем және пішендеме дайындау үшін қолданылады.
"Силоплант-34"- сүт қышқылы бактериялар жоғары ылғалды белокқа бай
өсімдіктерді сүрлемдеп қана қоймай, ондағы азоттық заттарды едәуір мөлшерде
сақтай алады. Сүт қышқылының мөлшеріне байланысты, сүрлемді бір қалыпты
қышқылдық ортада (рН-4,2), жағымсыз микроорганизмдерді тежеп, олардың
тіршілігін тежейді. Сүрлемде каротинмен қант қоспаларының сақталуына
пайдалы ықпал етеді.
"Силобактерин" (Силоплант+ПКБ) - сүт қышқылы пропион бактериялары,
препарат "Силамп" сияқты сүрлемде қышқылдың шамадан тыс көбейіп кетпеуін
(рН-4,3), қамтамасыз етіп оңай сүрленетін өсімдіктерді сүрлеуде
қолданылады.
Бүл қоспа ашытқы азықтағы қант қоспаларын өте маңызды нақгы пайдаланып,
органикалық қышқылдарға оңай айналдырады, әсіресе сүт қышқылына және
каротин мен протеиннің жоғары мөлшерде сақталуына зор әсер етеді, қоректік
зат-протеин алғашқы көк балауса кезіндегімен салыстырғанда 92,3 %-ке дейін
сақтай алады.
ЦЛБ- целлюлоза ыдыратушы бактериялар (Bacilus acidocaldarius шт.17
немесе "Калдарин"). Бұл бактерияларды сүрленбейтін өсімдіктерден тұратын
көк балауса қамыс, құрғақ және дәнді дақылдардың қалдықтарынан сабан,
топан, сүрлем дайындауда қолданылады. Олар негізінен өсімдіктердегі
клетчатканы ыдыратып, сүрлемді оңай ашытып, мұндағы қант мөлшерін арттырады
да, оларды органикалық қышқылдарға айналдырады. Әсіресе, сүрлемде сүт
қышқылы мен сірке қышқылын көбейтіп қана қоймай, сонымен бірге олар
сүрлемнің дәмін де жақсартады. Ал бұл қышқылдар мал организмінде қуат көзі
ретінде де қызмет атқарады.
"Лактокалдарин"(АМС+ЦЛБ)-сүт қышқылы және целлюлоза ыдыратушы
бактерияларының қоспасынан тұрады, ол сабан және қамыс, құрақтарды
сүрлемдеуде қолданылады. "Лактокалдарин" үлкен қарындағы целлюлоза
ыдыратушы бактериялар әрекетін жақсартып, ондағы клетчатканың сіңімділігін
арттырады.
Сонымен микробтық ашытқылардың ғылыми-теориялық мәні сүрленетін жем-
шөптерде сүт қышқылы бактерияларының мөлшері жағынан басым болуын, сөйтіп
азық сапасын төмендететін зиянды микроорганизмдер, соның ішінде шіріткіш
және май қышқылы бактерияларының тіршілігін тежеп, ол тіпті кейде тоқтатып,
басып тастай алады. Мүндай да сүрленбейтін өсімдіктер бойындағы қант
қоспаларының аздығына қарамастан, целлюлозалық бактериялардың әсерінен
түзелетін сүт қышқылы, сүрлемді консервілеуге толық жетіп, оны
бірқалыпты сақтай алады.
1.2.Сүрлем даярлауда орын алатын микробиологиялық және
биохимиялық үдерістер
Мал азығын даярлау мен сақтаудың толып жатқан тәсілдері бар. Солардың
ішінде тиімділерінің бірі – сүрлеу және пішендеме дайындау. Ол тәсілдер
қазіргі кезде кең етек алып тараған барлық технологиялары толық сақталғанда
жас балауса астық тұқымдас шөптерден даярланатын сүрлем мен пішендеме әрі
құнарлы, әрі сапалы, нәруыз бен дәрумендерге бай азық алуға мүмкіндіктер
бар. Мұндай азық мал өнімін, әсіресе оларды қыста қолда ұстағанда
қоңдылығын түсірмей, өнімділігін төмендетпеуге зор көмегін тигізеді. Оның
үстіне олар бірнеше жылдар бойы салынған орда сапалы күйінде сақталады. Бұл
ауыл шаруашылығында жиі кездесетін қолайсыз жағдайлар (қуаңшылық, түрлі
табиғат кеселдері т.б.) кезінде малдың басын аман сақтап, өнімділігін
төмендетпеуді қамтамасыз ететін азық қоры ретінде пайдасы мол.
Ауыл шаруашылық малдарының рационында қоректік заттар мөлшеріне
шаққанда 40-45 пайыздайы сүрлем-пішендеменің үлесіне тиеді. Дайындалған
сапалы пішендемеде протеин, май, клетчатка, макро- және микроэлементтер,
пайдалы биологиялық қосылыстар және каротин жақсы сақталады.
Мал азығы ретінде қолданылатын өсімдіктерден пішен даярлау өте бір кең
тараған тәсіл. Ал жоғары сапалы пішен даярлаудың өзіндік технологиясы
болады. Бұнда ең бастысы шауып алынған шөпті қысқа мерзім ішінде кептіру
қажет. Бұлай болатын себебі - шабылып алынған өсімдіктерде біраз уақыт
бойына тыныс алу үдерісі тоқталмайды. Ондағы қоректік заттар шығынға
ұшырайды. Балауса өсімдіктерді өсіру кезінде орын алатын бұндай құбылысты
"аш күйіндегі алмасу" деп атайды. Осы кезде ферменттер әсерінен крахмал
және нәруыздың біраз мөлшері оңай еритін жәй қосылыстарға - көмірсулары,
амин қышқылдары және тіпті аммиакқа дейін ыдырайды. Бұл кезде азықтағы
құрғақ заттың шығыны 10-12%-ға жетеді. Ауа-райы қолайсыз, жауын-шашынды
болатын аймақтарда өсімдіктерді пішенге арнап кептіргенде қоректік заттар
шығыны едәуір (20-25%) артатыны белгілі болды.(Шоқанов) Ал ылғал көп болған
жағдайда жас шөпте микроорганизмдер көптеп өніп-өсіп, шығын мөлшерін күрт
арттырып жібереді. Мұндайда жем-шөпті ысыраптан сақтап қалудың тәсілдерінде
қолдану қажет болады. Солардың бірі – пішендеме дайындау.
Пішендеме – күрделі микробиологиялық және ферментативтік үдерістердің
барысында даяр болатын шырынды, дәруменді азық. Пішендемеге салынған
өсімдіктердің сапалы болып шығуына көптеген факторлар әсер етеді. Бұлардың
ішінде шешуші рольді ашу үдерісін жүргізетін сүт қышқылы бактериялары болып
саналады. Олар азықтағы көмірсуларды ашыту барысында пішендемені бұзылудан
сақтап тұратын, яғни оны консервілейтін органикалық қышқылдарды, соның
ішінде ең бастысы сүт қышқылын қажетті мөлшерде түзеді. Міне, осының
арқасында пішендеме ұзақ уақыт сапасын жоймай сақталады. Әрине мұнда
ескеретін тағы да бір жағдай бар. Ол пішендеме дайндайтын өсімдіктердегі
оңай ашитын көмірсуларының жеткілікті болуы. Олар тапшы болғанда азыққа
бүлініп кету қаупі төнеді.
Пішендеме дайндау мәселесі саласына шетел және отандық ғалымдар
зерттеулері айтарлықтай үлес қосты. Оның ішінде іргелі зерттеулерді
нәтижесінде азықты сүрлеуде орын алатын көптеген микробиологиялық және
ферментативтік үдерістердің сыры ашылып, соның нәтижесінде оларды
практикада қолданудың толып жатқан тәсілдері ұсынылды. Бұл салада көптеген
ғалымдар пішендеменің микробиологиялық және биохимиялық негіздерін қалап,
қол жеткен жетістіктерді практикада пайдалануда зор көмек көрсетті
[1,2,3,4,5,6,].
Осындай еңбектердің арқасында өсімдіктерді сүрлеудегі ең басты
мәселенің бірі – сүрленетін азықтағы көмірсуларының маңызын ескере отырып,
көрнекті ғалым А.А.Зубрилин азықтар сүрленгіштігінің ғылыми теориясын
жасады [7]. Ғалымның көрсетуінше кез-келген өсімдікті сүрлеудің
технологиясын болжаудың құралы "қант минимумы" теориясы болып саналады.
Оның анықтауынша сүрленетін өсімдіктер рН көрсеткішінің 4,2-ге жетуін
қамтамасыз ететін сүт қышқылының жиналуына керекті қанттың пайыздық
мөлшерін "қант минимумы" деп атайды. Қант қажетті мөлшерде болғанда ғана
сүрлемде шіріткіш, газ түзуші және май қышқылы сияқты зиянды
микроорганизмдер тіршілік ете алмайды.
Осы теорияға сүйене отырып, сүрлемге қолданылатын барлық өсімдіктерді
үлкен үш топқа ажыратады. Олар: оңай сүрленетін, сүрленуі қиын және
сүрленбейтін өсімдіктер. Қиын сүрленетін және сүрленбейтін өсімдіктер
негізінен оңай ашитын көмірсуларына кедей келеді. Сондықтан өсімдіктерді
сүрлеместен бұрын осы теорияны басшылыққа ала отырып, олардың сүрленгіштік
дәрежесін алдын-ала анықтап алуға мүмкіндік туады.
Әртүрлі өсімдіктерді сүрлегенде азықтың қышқылдану дәрежесі органикалық
қышқылдардың әртүрлі мөлшерде жиналуына, яғни "қант минимумының" әртүрлі
болуына байланысты. Ал, бұл сүрленетін азықтың буферлік заттарының
деңгейіне тәуелді. Сондықтан сүрленетін азықтың буферлік қасиеті "қант
минимумы" шамасының көрсеткішінің белгісі деп санауға болады.
Буферлік заттарға негізінен минерал заттар мен нәруыз және олардың
ыдырау өнімдері жатады. Олар әр өсімдіктің өзіндік буферлік қасиетін
анықтайды. Осыған байланысты "қант минимумы" теориясы бойынша азықтағы
түзілген сүт қышқылының біраз мөлшері алдымен ондағы буферлік заттармен
қосылып бейтараптанады да, қалғаны азықты консервілеуге қатынасады
[8,9,10].
Уотсон С.Дж. және Нэш М.Дж бедені сүрлеудің қиындығын айта келіп,
ондағы көмірсуларының аздығынан буферлік заттардың басым болып келетінін
көрсеткен болатын [11]. Бұның басты себебі — сүт қышқылы бактериялары
түзген азын-аулақ органикалық қышқылдарды, соның ішінде сүт қышқылын,
буферлік заттар (алма, лимон қышқылдары және түрлі негіздер) әсерінен
кальций бейтараптап жібереді. Бірақ ашу үдерісінде сүт қышқылы
бактерияларының рольі жөнінен автор ешнәрсе айта алмаған.
Әртүрлі өсімдіктерді сүрлегенде азықтың қажетті деңгейде қышқылдануы,
онда органикалық қышқылдардың тез жиналуына байланысты болады. Ал мұның
қарқынының бәсең болуы сүт қышқылы бактерияларының әлсіздіген деп қарауға
болмайды. Мұндайда өсімдіктердегі буферлік заттардың басым болуы да едәуір
роль атқарады [12,13,14].
Бұршақ тұқымдас өсімдіктер шырынында мұндай заттар жеткілікті. Ал
өсімдіктерде кездесетін сілтілі тұздар да осындай қасиет көрсететіні де
белгілі. Олар сүрлемнің рН көрсеткішін бірқалыпты деңгейде ұстап тұра
алатын органикалық қышқылдарды ыдыратып, бейтараптап жібереді. Осының
салдарынан азықтағы қышқылдану үдерісі бәсеңдеп, ондағы сапрофит, шіріту
бактерияларының тіршілігі жанданады. Мұндайда сүрлемнен бөлініп шығатын
аммиак органикалық қышқылдармен реакцияға түсіп, ортада органикалық
қышқылдардың аммиак тұздарын түзеді. Осыдан барып азықтың қосымша буферлік
шамасы артады. Ал оны жою үшін сүт қышқылының 7,95 салмақ бөлігі қажет
немесе ол қанттың 13,6 бөлігіне тең деген сөз. Нәруызды өсімдіктерде мұндай
қанттар мөлшері тым аз болатыны белгілі. Сондықтан бұршақ тұқымдас
өсімдіктерді сүрлеуде оңайға түспейтіні анық. Мұндай нәруызды өсімдіктердің
сүрленуі тек ондағы қант мөлшеріне ғана емес, сонымен бірге олардың
буферлік қасиеттеріне де тікелей тәуелді болады. Осыдан өсімдіктерді сүрлеу
алдынан олардың химиялық құрамын тексеру мәселесі туындайды.
Сапалы сүрлемде азықтың қышқылдану мерзімі мен оның дәрежесінің алатын
орны ерекше. Ол бірдей деңгейде бола бермейді. Кейде ортадағы сүт қышқылы
0,5% болса, азықтағы рН көрсеткіші 4,2-ге жетеді, яғни бұл сапалы сүрлем
стандартына сай келеді. Ал басқа бір жағдайда бұл үшін 2 пайыздай сүт
қышқылы қажет болады. Қышқыл мөлшерінің бұлай өзгеріп тұруы өсімдіктер
шырынындағы буферлік қасиеттің күшіне байланысты. Олар бар жерде сутегі
иондарының біраз бөлігі бейтараптанып кетеді. Сондықтан орта буфері толық
таусылғанша сүрлемде жиналған сүт қышқылы мөлшеріне қарамастан азықтың рН
көрсеткіші төмендемейді. Сөйтіп, сүрлемде байланысқан буферлік қорлар пайда
болады. Сондықтан буфері көбірек өсімдіктерден сапалы сүрлем даярлау үшін
оларда қант мөлшері көбірек болуы тиіс.
Жоғарыда біз "қант минимумы" теориясын пайдалана отырып барлық
сүрлемдік өсімдіктерді үлкен үш топқа бөлуге болады деп көрсеткенбіз. Оңай
сүрленетін өсімдіктерде қант мөлшері сүрлемге қажетті қышқылды түзуге
керекті қант мөлшерінен әлде қайда асып түседі. Мысалы, жүгерідегі қант
мөлшері (құрғақ затта) 26,79% болса, "қант минимумы" 4,95%-ке тең, яғни бұл
өте оңай, шапшаң қышқылданатын өсімдік болып саналады. Ал нақты қант
мөлшері бедеде 3,72% болса, тиісті "қант минимумы" 9,50%, яғни сапалы
сүрлем алу үшін кем дегенде онда қосымша 6 пайыздай қант керек.
Сүрленбейтін өсімдіктерде қант мүлде жартусыз болатынын зерттеулер
көрсетті. Шынымен ғылыми тұрғыдан алғанда қандай да өсімдіктен болмасын,
тіпті сүрленбейді деп кесіп айтуға болмайтын сияқты. Сондықтан өсімдіктерді
жоғарыдағыдай үш топқа бөлу, біздің ойымызша, шартты нәрсе сияқты. Өйткені
белгілі бір тәсілдерді қолдана отырып, кез-келген өсімдіктерден сапалы
сүрлем алуға болатыны қазіргі кезде ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, практикада
сыналды. Қалай дегенменде "қант минимумы" теориясы азықты сүрлеуді алдын-
ала болжауға қолда бар нақты құрал екенін жоққа шығаруға болмайды [3,7,14].
Сүрлем негізінен күрделі биологиялық үдеріс нәтижесінде арнаулы
микроорганизмдердің қатысуымен алынатын бағалы азық деп көрсеткенбіз. Мұнда
шешуші рольді тек қант мөлшері ғана емес, сондай-ақ онда тіршілік ететін,
ашу үдерісін атқаратын сүт қышқылы бактериялары екенін де ерекше атап өткен
жөн сияқты [15,16,17,18].
Енді "қант минимумы" теориясына қарама-қарсы "қант максимумы" деп
аталатын ұғымда бар. Бұл сүрленетін өсімдіктерде көмірсулары мөлшерінің өте
көп болуына байланысты. Бір жағынан сүрлеуге аса пайдалы болғанымен, екінші
жағынан оның зиянды әсері де болады. Мұндай өсімдіктерді турап, орға салып,
нығыздағанда одан көп мөлшердегі шырыннан шамадан тыс мөлшерде қышқылдар
түзіледі. Бұндай сүрлемдегі рН көрсеткіші 3,6-3,7-ге дейін төмендеп кетеді.
Ал осындай сүрлеммен азықтандырылған малдар түрлі ауруларға (ацидоз, кетоз)
шалдығатыны практикадан мәлім болды. Азықтың шамадан тыс қышқылдануын
болдырмау мақсатында бірқатар шаралар ұсынылған. Бірақ бұлардың ішінде
микробиологиялық тәсіл тым тиімді болатыны тәжірибе жүзінде дәлелденді
[19].
Сүрленетін өсімдіктерде әртүрлі микроорганизмдер өніп-өсуі барысында,
азықтың малға беруге даяр болуына дейін белгілі бір фазалар болатыны
анықталды. Оны шартты түрде үшке бөледі:
1. Аралас микроорганизмдер тіршілік ету фазасы. Сүрлемге салынған
өсімдіктер нығыздалады, өсімдік торшаларының тургорлық қысымы жойылып,
ортаға шырын бөлінеді. Ол барлық микроорганизмдер үшін өте қолайлы қоректік
зат. Дәл осы кезде азықтағы барлық микроорганизмдер (шіріту, сүт қышқылы,
газ түзуші, т.б.) өніп-өсе бастайды. Сүрлем жақсы нығыздалса, сүт қышқылы
бактерияларының өніп-өсуі тездейді. Бұл фазаның мерзімі өте қысқа. Егер де
азық дұрыс нығыздалмаса аралас ашу фазасы ұзаққа созылып, сүрлем сапасы
төмендеп кетуі мүмкін.
2. Негізгі ашу фазасы. Мұнда басты рольді сүт қышқылы бактериялары
атқарады. Олар азықты тез арада ашытып, басқа микроорганизмдер тіршілігін
басып тастайды. Бұл әрине азықтағы оңай ашитын қанттың жеткілікті болуына
байланысты. Егер де қант аз болса, ашу үдерісі баяулап, азықтың қышқылдану
мерзімі ұзаққа созылып кетеді. Сонда сүрлемде май қышқылы бактериялары өніп-
өсуі мүмкін. Бұл фазада ашытқылар да ортада спирт түзіп үлгере алады
[18,20].
3. Ашудың соңғы фазасы. Сүт қышқылы ашу үдерісін қоздырушылар бірте-
бірте тіршілігін жоя бастайды. Сүт қышқылының белгілі бір концентрациясы,
сүт қышқылы бактерияларының өздеріне жойқын әсер етеді. Мұнда сүрлемнің рН
көрсеткіші 4,2-ге жетеді. Осы келтірілген деректерге сүйене отырып, оларды
сүрлем даярлау кезінде мұқият ескеру қажет болады.
Сүрлем салу барысында белгілі бір технология ережелері қатаң
сақталмаса, азық сапасын анықтаушы ашу үдерісінің бірқалыпты жүруін
қамтамасыз ету мүмкін емес. Мұнда сүт қышқылы бактерияларының белсенді
тіршілік етуі үшін тек қана қант емес, сонымен қатар азықта анаэробты
(ауасыз) жағдайды жасау, ашуға қажетті өсімдік шырынымен қамтамасыз ету,
қолайлы температуралық режимнің болуы, сүрлемге сырттан ауа енбеуін мұқият
қадағалау, азықтың жақсы нығыздалуына бақылау шаралары іске асырылуы тиіс
[21,22].
Сүрлем салуда ескеретін жай - азықты орға салғанда, міндетті түрде
ұсақтау қажеттігі. Ұсақталмаған өсімдіктерден сүрлем алуға болмайды. Бұл
сүрленетін барлық өсімдіктер үшін ортақ жағдай. Өсімдікті ұсақтауды басқа
да шарттармен (көмірсуларымен қамтамасыз ету, нығыздау, ауа енбеуін
қадағалау т.б.) ұштастырғанда ғана сапалы сүрлем алуға болады. Сүрлемге
салынатын өсімдік жақсылап ұсақталғанда ортада шырын бөлініп, сүт қышқылы
ашу үдерісіне қолайлы жағдай туады. Сонымен бірге ол бір өлшемдегі сүрлем
салмағын арттыруға мүмкіндік береді және ұсақталған азық малға беруге
қолайлы. Мұндай сүрлемде қоректік заттар шығыны да аз болады [17,18,19,20].
Сүрлемнің сапалы болуының бір маңызды факторы, ондағы сүт қышқылы
бактерияларының белсенділігі. Азық орға салынғаннан кейін тез арада
қышқылданбаса, оның нәруызы шіріп, дәрумендері бүлінуі әбден мүмкін. Мұндай
сүрлемнің тек қорытылғыштығы ғана емес, биологиялық бағалылығы да өте төмен
болатыны табиғи нәрсе. Сондықтан сүрлемдік массаны неғұрлым қышқылдандырса
(рН 4,2), соғұрлым азық сапалы, дәруменді болады. Жалпы бастапқы мөлшеріне
қарағанда нәруыз мөлшері сүрлеу кезінде 10-15 пайызға кемитіні анық. Бұл
ашу үдерісінде әдетте орын алатын нәрсе.
Сүрлемде нәруыз гидролизі (суда ыдырауы) бактериялар және өсімдіктер
ферменттерінің қатысуымен жүреді. Ал нәруыздың ферментативтік гидролизі
кезінде реакция полипептидтер мен амин қышқылдарына дейін ғана жүреді. Шикі
протеиннің биологиялық бағалылығы бұл жағдайда ешбір төмендемейді. Сапалы
сүрлемде азоттың жалпы мөлшеріне шаққанда 8-10% аммиак үлесіне тиеді
[21,23,24].
Сүт қышқылы бактерияларының даму қуаты көптеген факторларға байланысты.
Соның ішінде ең маңыздысының біріне ортада қанттың мол болуы жатады.
Өсімдіктерден бөлініп шығатын заттардың босап шығуы негізінен олардың
тіршілігі жойылып, солған кезден басталады. Сонда ғана плазматикалық
мембрана өзінің өткізгіштік қасиетін жоғалтады да, торша шырынындағы еріген
заттар сыртқы ортаға босап шыға алады. Ал өсімдікті ұсақтау, олардың
тіршілігінің тоқталуын шапшаңдатады, ортаға қанты мол шырынның жиналуына
қолайлы жағдай туғызады. Мұнда сүрленетін жем-шөпті нығыздау кезінде
байқалатын қуыстары осы шырынға толып, ортада сүт қышқылы бактерияларының
тіршілігіне қажетті, анаэробты жағдай жасалады. Әрине, азық өте ұқыпты
нығыздалса, солғұрлым одан ауа тезірек ығыстырылып шығып, зиянды
микроорганизмдер тіршілігі тежеліп, қоректік заттар шығынының азаюына
мүмкіндік туады [25].
Әрине сүрлеу кезінде, өсімдіктердің ылғал деңгейін де ескермеуге
болмайды. Ылғал тым жоғары болса (80%) ұсақтау шамасында ұзартуға тура
келеді. Шамадан тыс ылғалдық та, анаэробты микроорганизмдердің тіршілігіне
қолайлы жағдай туғызатыны белгілі. Ал бүлардың ішіндегі спора түзуші
топтарының жандануы әбден мүмкін. Олар азыққа зиянын тигізетіні белгілі
[26,27,28].
Жалпы тіршілік белсенді жүруі үшін көбінесе ылғал қажет болатыны айқын.
Соның ішінде химиялық және физикалық жағынан заттар молекуласымен
байланыспаған судың болғаны қолайлы. Бос су торшадағы гидролитикалық және
тотығу үдерістері үшін қажетті материал болып саналады. Оның үстіне ылғалды
ортада қышқылдардың, сілтілердің және тұздардың диссоцияциясы да жақсы
жүреді. Мұндайда бос және байланысқан су арасында пайда болатын қозғалыс
тепе-теңдігі, торшалар тіршілігін реттеп отырады. Орта ылғалдығы
микробиологиялық үдерістерді реттеуші маңызды фактор болып саналады. Ал
құрғақ субстратта микроорганизмдер өспейтіні белгілі. Сондықтан олардың
тіршілігі ортада ылғалдық болуы немесе болмауымен анықталады. Ал ылғал
тежейтін факторлар олардың белсенділігін тежейтіні де анық. Өсімдіктерден
ылғал булану барысында, торшадағы коллоидтардың суды ұстап қалу қасиеті
арта бастайды. Ал булану одан әрі жүре берсе, микробтар суға мүлде тапшы
болып қалады. Мұндайда өсімдікті дегдітіп, ортада "физиологиялық
құрғақшылық" туғызып, азықты шіріп кетуден сақтаудың бір тәсілі болып
есептеледі. Қазіргі кезде шаруашылықтарда қолданылып жүрген өсімдіктерден
пішендеме даярлау осы тәсілге негізделген. Егерде орылып алынған жас
балауса шөпті 55-60 пайызға дейін дегдітіп сүрлесе, ашу үдерісі баяулап
қалады. Демек, мұндай азықта сүт қышқылы бактерияларының тіршілігі мүлде
жойылмағанымен, едәуір тежеледі [29,30,31,32].
Осының әсерінен азықта микробиологиялық үдерістер тежеліп
"физиологиялық құрғақшылық" пайда болады, яғни мұны басқаша сөзбен айтқанда
"пішендемелік" ылғал (50-60%) деп те атайды. Пішендеме дайындау негізі Ұлы
Отан соғысынан бұрын ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, практикаға ұсынылғанымен,
біздің елімізде бұл тәсіл өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан, яғни ауыл
шаруашылығы бой көтеру кезеңінен бастап кең тарала бастады. Әрине, бұл
тәсілдің өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Шаруашылықтарда дайындалған
пішендемелерге кезінде тексеру жүргізілгенде анықталған. Мұндағы үлкен
кемшілік - азықты қойма-шұңқырларға салар алдынан, жем-шөптің ылғалдығын,
пішендеме талабына сай етіп қажетті деңгейде кептірмеу. Соның нәтижесінде
бір жерде азық температурасы жоғары көтеріліп, қатты қызу үдерісіне
ұшыраса, екінші бір жерде ылғалы қажетті мөлшерден асып кетіп, азық шіри
бастаған. Мұндай жағдайлардың бәрі пішендемедегі микробиологиялық
үдерістердің талапқа сай болмауынан туындаған нәрсе. Оның үстіне
технологиялық ережелер ойдағыдай орындалмаған. Бұған пішендемені орға салу
мерзімі ұзаққа созылғандықтан азық сапасы төмендеп кеткен. Мұндай келеңсіз
жағдайларды болдырмау мақсатында, пішендеме талабына сай болғанның өзінде,
азықта сүт қышқылы бактерияларының тіршілігі жүре беретіні анықталды. Бірақ
мұнда ашу үдерісінің қарқыны сүрлемге қарағанда бәсең болады [33,34].
Пішендемені, өсімдіктердегі ылғалды белгілі бір деңгейге келтіре
дайындауды алғаш болып А.М.Михин ұсынған болатын. Автордың пайымдауынша
ылғал азайған сайын эпифит микроорганизмдердің тіршілігі бәсеңдей береді.
Ақыры аяғында ылғал деңгейі белгілі бір мөлшерге жеткенде, олардың
тіршілігі мүлде жойылады да, азық сапалы күйінде орда сақталып тұрады.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарында осы принципті қолдана отырып, Одақ бойынша
шаруашылықтар жаппай пішендеме даярлауға бет бұрды. Тек Қазақстан
шаруашылықтарында жылына осындай пішендеменің сегіз миллион тоннадайы
салынды. Пішендеме, әсіресе тау бөктерінде орналасқан, ылғал көп түсетін
аймақтарда бұршақ тұқымдас өсімдіктерден салынды [35,36].
Айта кететін жай - азыққа сырттан ауа ене қалса, онда өздігінен қызу
пайда болады. Мұндай азықтардың мал организмінде қорытылуы өте төмен. Соның
ішінде нәруыздың қорытылғыштығы 30 пайызға дейін төмендеп кетеді екен.
Сонда азықтағы қанттар мен нәруыз ыдырауының өнімі амин қышқылдары өзара
реакцияға түсіп, қорытылғыштық дәрежесі өте төмен меланоидин деп аталатын
қосылыс түзіледі. Мұндай жағдайды болдырмау мақсатында, нәруызды
өсімдіктерді сүрлемге салғанда, оған ашу үдерісін пайдалы жаққа бағыттайтын
сүт қышқылы бактерияларынан даярланған ашытқыларды қолдануды, алғашқылардың
бірі болып Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі,
микробиология және вирусология институты ұсынды. Мұндай сүрлемнің сапалы
болып даярлануына, ондағы орын алатын температура деңгейінің мәні зор.
Сүрлеудің жалпы екі тәсілі белгілі. Біріншісі "салқын" тәсіл, екіншісі
"ыстық" тәсіл. "Ыстық" тәсілді өз уақытында ағылшын ғалымы Дж.Фрей (1833)
ұсынған болатын. Бұл тәсіл бойынша өсімдіктер орға салынғанда шала
нығыздалады да, өздігінен қыза бастайды. Содан соң әр қабатқа шөп салынып,
тағы да шала нығыздалады. Сөйтіп осындай жұмыс ор толғанша жүргізіле
береді. Мұндай азықта қышқыл аз жиналады. Оны кейде "тәтті" сүрлем деп те
атайды. Өйткені оның иісі ұнамды, дәмі тәтті болып келеді. Ғалым өз кезінде
осындай әдіспен құнарсыз қатты азықтарды сүрлеуге болады деп насихаттады.
Дегенмен өсімдіктерді "салқын" тәсілмен сүрлеуді -фермерлер көбірек
қолданды. Сондықтан болса керек бұл тәсіл осы күнге дейін сүрлем салуда
жаппай қолданылып кетті. "Салқын" тәсілмен сүрлем салу үшін өсімдіктер
алдымен ұқыпты түрде ұсақталады, орға салынып жақсылап нығыздалады, беті
қымталып жабылады. Осындай ауа бармайтын етіп салынған азықта сүт қышқылы
ашу үдерісі аса қарқынмен жүріп, азық сапалы болып шығады. Мұндай азық
температурасы 25-30 градус жылыдан аспайды, қоректік заттар, дәрумендер
онда жақсы сақталады. Азықты ұзақ уақыт консервілеп тұратын сүт қышқылының
мөлшері 1,5-2 пайыздай болады. Бұл тәсілді уақытында француз ғалымы
О.Гоффар кең насихаттаған болатын. Сүрлем сапасын жақсартуда жүргізілген
зерттеулер, бұл тәсілдің өте тиімді болатынын тәжірибелермен дәлелдеді
[1,5].
Азық температурасын өзгерте отырып, сүт қышқылы бактерияларының әртүрлі
расаларының өніп-өсуіне жағдай жасауға болады. Мұнда үдеріс негізенен
мезофиль температурада (30-35°С) өтеді, азықтағы қоректік заттар шығыны
азаяды [37,38].
Өсімдіктерді турап, орға салғаннан бастап, оның тыныс алуы тоқтамайды,
микроорганизмдердің аралас өсу фазасы жалғаса береді де, қоректік заттар
шығыны (30-40%) арта түседі. Мұндайда азық тез бұзылып кетуі мүмкін. Егер
де салынған жем-шөп дұрыс нығыздалмай, борпылдақ болса, бір тәулік ішінде
азық температурасы 50 градусқа дейін жоғарылап кетуі мүмкін. Мұндайда
аэробты микроорганизмдер қаулап өніп-өсуіне қолайлы жағдай туады.
К.Л.Кретовичтің пайымдауынша мұндай жағдайда тек қана биохимиялық емес,
таза химиялық реакцияларда жүреді [39]. Ал мұнда ферменттер әсері болмауы
да мүмкін. Сондықтан азықты ұқыпты нығыздау оның сапалы шығуының кепілі
болып саналады [17,19].
Айта кететін жағдай сүрлем салу, даярлау технологиясын жүзеге асыруда,
әр өсімдіктің өзіндік ерекшелігін ескеру керек. Әр өсімдіктен сүрлем
салуда, ондағы микробиологиялық үдерістерді зерттеу назардан тыс қалмауы
тиіс.
1.3. Пішендеме дайындау
Пішендеме дайындау технологиясы ору, орылған шөптерді шабылған жерінде
немесе дестеде кептіру, кептірілген шөпті бірден турап жинап алу,
тасымалдау, сақталатын орынға толтыра салу және нығыздап, ауа кірместей
етіп жабу сияқты шаралардан тұрады.
Пішендеменің сапасына негізгі шикізат құрамындағы құрғақ зат, азықтық
дақылдарды жинап алу кезіндегі өсу кезеңі, өсімдіктің туралу дәрежесі,
шикізатты жинауға және тасымалдауга қажетті механикалық құрал-жабдыктар,
сақтау орнының түрі, күнделікті салынған және нығыздалған қабатының
қалындығы, салынған шикізатты жабудың түрлі тәсілдері, оны сақтау орнынан
алудың тәртібі сияқты көрсеткіштер едөуір әсер етеді.
Пішендеме - ылғалдылығы 45-55 пайыздай, кептірілген шөптен сүрлеп
дайындаған азық. Оны, іс жүзінде, пішен мен сүрлемге пайдаланылатын шөптер
мен қоспалардың барлық түрлерінен дайындауға болады.
Алайда, оған Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында, бірінші
кезекте, бұршақтұқымдас шөптер мен бұршақ-астықтұкымдас аралас шептердің
көк балаусасын пайдалану ұсынылады, өйткені бұл шөптерден жақсы сүрлем алу
қиын, ал пішен дайындаған жағдайда көптеген жапырақтары, нәзік сабақтары
түсіп қалады.
Көптеген зерттеулер нәтижесінде, пішендеме дайьндайтын шикізаттың
қолайлы ылғалдылығының 45-55% дан аспауы керектігі белгілі болды. Оның
ішінде бұршақтұқымдастар үшін қолайлысы 45-55%, ал астықтұқымдастар үшін 40-
55% болып есептеледі.
Пішендеменің сапасы мен жұғымдылығын көтеру үшін, тек қолайлы
ылғалдылықты ғана сақтап қою жеткіліксіз. Соған орай шөптерді колайлы өсу
кезеңінде жинап алу да қажет. Жас өсімдіктердің кұрғақ затында қорытылатын
протеин, каротин, минералды заттар мейлінше көп, ал талшықтар аз болады.
Өсуінің ең соңғы кезендерінде жиналған өсімдіктерде талшықтар саны едәуір
көп болады, пішендеменің сапасы мен қоректік заттарының қорытылу деңгейі
темендейді.
Мәселен, жоңышқаның шанақтану кезеңімен салыстырғанда, гүлдей бастаған
кезендегі жапырақтарының саны 6%-ға, толық гүлдеген кезеңде 10%-ға азаяды.
Шанақтану кезеңі мен толык гүлдеген кезеңі арасында, шөптің 1
килограмындағы каротиннің мөлшері 223 мг-нан 130 мг-ға дейін, протеин
тиісінше: 22-ден 20 пайызға дейін азаяды.
Жоғары сапалы пішендеме алу үшін, азықтық дақылдарды тек шөптердің
белгіленген өсу кезеңінде ғана жинау қажет екенін келтірілген мәліметтерден
байқауға болады. Мәселен, көп жылдық бұршақтұқымдас шөптерді оруды
шанақтану кезеңінде, бірақ гүлдей бастаған кезінен кешіктірмей; бір жылдық
бұршақтұқымдастарды төменгі 2-3-ші беддеулерінде бұршақтары пайда бола
бастаған кезеңнен кешіктірмей; астықтұқымдастарды түтікшелену кезеңінің
аяғында, бірақ масақтана бастау кезеңнен кешіктірмей жүргізу керек.
Бұршақтұқымдас шөптер мен бұршақ-астықтұқымдас аралас шөптер үшін ору
кезеңі — шанақтана, астықтұқымдас және астық-бұршақтұқымдас аралас шөптер
үшін масақтана бастаған кезі.
Пішендеме дайындауда есімдік шикізатының туралу дәрежесі маңызды
технологиялык, тәсіл больш табылады.
Туралған азыкты тиеу, түсіру және малға тарату жеңіл болады. Егер дұрыс
тұралмаса, онда таптап нығыздау нашар жүргізіледі де, қажетсіз
микроорганизмдердің дамуына артык, жағдай туады. Мәселен, негізгі шикізатты
1,5 см-ге дейінгі ұзындықта тураса, пішендеменің тығыздығы 1 м3-ге 560-675
кг (пішендеменің бабына келу процесі кезіндегі температура 36-38ӘС
болғанда), ал 3 см-ге дейінгі ұзындықта туралғандағы тығыздығы 1 м3-ге 430
кг-ға дейін (пішендеменің бабына келу процесі кезіндегі температура 41-42ӘС
болғанда) төмендейді. Солай бола түрса да, өте үсак (15 мм-ден де қысқа)
туралса, онда қаржы шығындары күрт өседі, механикалық шығын бірнеше есеге
артады, қоректік заттардың қорытылу деңгейі төмеңдейді, құрамындағы азық
өлшемдері азаяды.
Көптеген зерттеулер нәтижесінде, пішендеме дайындауға кджетті негізгі
шикізаттың туралу дәрежесі 2-3 см болу керектігі анықталды.
Өсімдік сабақтары мен жапырақтарының кебу дәрежесі бірдей емес екендігі
белгілі. Шөптердің жапырактары дестеде кептірілгендегіге қарағанда,
аңыздарында жатып кепкенде және тырмалап дестеге салғанда, өздерінің
салмағы мен келемін көбірек жоғалтуға бейім болады.
Оның үстіне, өзінің орылған аңызында қалдырылған шикізатқа топырақ
араласады, пішендеменің сапасы нашарлайды. Сондықтан да, ауа райының ыстық
жағдайларында шептерді егістікте қатты құрғап кету қаупіне ұрындырмай,
дестеде кептіру орынды.
Кепкен шөптерде құрғақ зат мөлшері 40-45%-ға жуықтағанда, дестелерді
жинап ала бастау керек. Бүл шикізатты турау, тиеу және сақтайтын орынға
тасымалдау кезінде оның ылғалдылығының 3-5%-дай шығыны болатындығымен
байланысты.
Пішендеме салу үшін ұзынша орлардың тереңдетілген, жартылай
тереңдетілген және жер бетіне жасалған сияқты барлық түрлерін де
пайдалануға болады.
Алайда, бірінші кезекте, пішендеме салатьн орын сыйымдылығының 500-1000
тоннадан аспауы тиіс екенін есте сақтаған жөн.
Ұзынша орларда жоғары сапалы пішендеме алу үшін, оны толтыру мерзімін
барынша қысқартып, салынған шикізатты ұқыптап нығыздау, оны пленкамен жабу
жұмыстарын тез ұйымдастыру қажет.
Пішендеме шикізатын тегістеп жайғанда және таптап нығыздағанда К-700
сияқты дөңгелекті, не С-100, Т-130, Т-150 т.б. тектес шынжыртабанды
тракторларды пайдалану керек.
Пішендеме шикізатын таптап нығыздау мерзімінін ұзақтығы тәулігіне 16-18
сағаттан кем болмауы тиіс.
Ұзынша орларды 3-4 күн аралығында толтырып болу керек. 3-4 күн мерзім
ішінде толтырып біткенде, пішендеме шикізатының температурасы 22-ден 30-
ЗЗӘС-ға дейін, ал пленкамен жапқаннан кейін 37-39ӘС-ға дейін көтеріледі.
Егер ұзынша орды толтыру 6 күнге созылса, пленкамен жаба бастаған
шикізат температурасы 40-42°С-ға дейін көтеріледі. Екіншісіне карағанда,
бірінші жағдайда каротин 43%-ға, ал протеин 7,5%-ға көп болады. Пішендеме
температурасының әрбір 5°С-ға көтерілуі протеиннің қорытылу деңгейін 9%-ға
төмендетеді.
Ұзынша орлардағы бір күн ішінде салынған пішендеме шикізаты қабатының
қалындығы 0,8; мұнараларда 5-6 метрден кем болмауы тиіс. Бұл талаптарды
мүлтіксіз орындау пішендеме температурасының көтерілуін тежеуге мүмкіндік
береді.
Пішендеме шикізатының қабаты 0,8-1,0 м болғанда, ұзынша ордағы
температура 37ӘС-дан аспайды, ал қабатының қалыңдығы 0,4 м болса, 46-50ӘС-
ға дейін көтеріледі.
Температурасы 32-ден 51°С-ға дейін көтерілсе, пішендеме қүрамындағы
қант 30%-ға азаяды. Азықтың температурасы көтерілген сайын, барлык қоректік
заттардың қорытылу деңгейі күрт темендей береді. Басқа заттарға қарағанда,
протеин мен белок жылу әсеріне көбірек ұшырайды. Бұл құбылыс ешқандай
қызмет атқармайтын бостан амин қышқылдары мен қанттардың гидроксилді
топтарының өзара әрекеттесуіне байланысты және де "қызылқоңыр" деген атаққа
ие болған әсерлестіктердің дамуы әсіресе температура жоғары болған кездері
өте-мөте белсенді жүреді. Соның нәтижесінде, азықта ешқандай мал қорыта
алмайтын меланоидтер кешені (пішендеме мен сүрлемге қаракүрең әр беретін
қарақоңыр түсті зат) пайда болады
Ұзынша орларды толтырып болғаннан кейін, пішендеме шикізатьш аздап
кептіріп (1,5-2 сағ.), ұсақтап туралған шөппен 30-50 см қалындықта жұқалап
қана бастыру және қосымша нығыздалған соң, дереу синтетикалық пленкамен
жабу керек.
Жабуды кешіктіру шикізаттың шіруі және көгеруі, сондай-ақ шикізаттьң
қызьп кетуі салдарынан болатын мал азығындағы қоректік заттар шығынының
көбеюіне әкеп соғады.
Кеміргіштерден қорғау үшін, пленканың үстіне түгелдей әк ұлпасын сеуіп
тастайды. Содан соң, пленканың үстін құрғақ топырақпен немесе қарашірікпен
5-10 см қалыңдықта бастырады. Сондай-ақ, пішендеме шикізатын сабанмен,
қамыс қалқандармен немесе 20-25 см қалындықта ағаш үгіндісімен де жабуға
болады.
Егер пленкамен және бір қабат (10 см) топырақпен, шымтезекпен,
қарашірікпен жапқанда ешқандай бұзылмайтын болса, тек туралған көк
балаусамен жапқан (30-40 см) жағдайда, пішендеменің жарамсыз қабаты 30 см-
ге дейін жетеді.
Кептірілген шөптерден дайындалған пішендеменің сапасын сақтап қалудың
маңызды тәсілі - оны салынған орнынан дұрыс алу. Пішендемені алғанда
мынадай шарттар орындалуы тиіс.
Орларды жапқан пленканы біржолғы азықтандыруға жететіндей пішендеме
алынатын көлемде ғана ашу қажет. Оны ордың бүкіл ені мен биіктігі бойына,
шетінен ғана 0,5-1 м қалыңдықта, күнделікті, біртіндеп, қалған азықтың
тұтастығы мен нығыздығы бұзылмайтындай етіп өте ұқыптылықпен алу қажет.
Пішендемені шаруашылықтың өзінде дайындау жердің өлшем бірлігінен
алынатын кұрғақ зат шығымын 1,3 есе және каротинді 3-4 есе арттыруға, ал
азықтың өзіндік құнын пішен дайындаумен салыстырғанда 2-2,5 есе азайтуға
мүмкіндік береді.
Пішендеме дайындау кезеңі көбінесе жауын жауатын кезеңмен тұспа-тұс
келетіндіктен және ол аз кептірілген, 60-65%-дан астам ылғалдылықтағы
шөптерден дайындалатындықтан, аңызда кептіргенде де, сақтау процесі кезінде
де қоректік заттар шығыны көп болады. Кептірілгеннен немесе дестеге
салынғаннан кейін жауын астында қалған өсімдіктерден пішендеме дайындауды
оған бактериялық ашытқылар қолдану немесе химиялық сақтауыштармен өндеу
жолымен жүзеге асыру керек. Ашытқылау шірітетін және майлы-қышқыл
микроорганизмдердің дамуын тежейді, пішендеменің дәмдік сапасын жақсартады,
коректік заттардың сақталуына көмектеседі, желіну және қорытылу деңгейін
арттырады. Құрғақ ашытқылау адамға да, малға да зиянсыз.
Пішендемеге салынатын шикізатты ашытқылау технологиясы өте қарапайым
және арзан. Ол үшін пішендемені таптайтын трактордың немесе тегістейтін
пышағы бар трактордың кабинасының артына бөшке орнатылып, оған ұзындығы
трактор енінен аспайтындай етіп көлденең бекітілген, қимасы бір дюймдік (20-
25 мм) құбыр шүмегі бар резина түтікше арқылы жалғанады. Сұйық ашытқыны
тамшылатып шашу үшін, кұбырдың ұзын бойына жиі етіп тесіктер теседі.
Пішендемеге салынатын шикізаттың 100 тоннасына 100 л суға ерітілген 1,5 кг
ашытқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
I.Әдебиеттерге шолу
1.1.Мал азығын консервілеуде қолданылатын бактериялы ашытқылаодың
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2.Сүрлем даярлауда орын алатын микробиологиялық және биохимиялық
үдерістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.3.Пішендеме
дайндау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
1.4.Біртекті мал азығынан пішендеме
дайындау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II.Зерттеу нысаны мен әдісі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
III.Зерттеу нәтижесі және оны
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1.МанкентӨ.К-нің орналасқан жері мен
климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.2.МанкентӨ.К-нің егін
шаруашылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3.МанкентӨ.К кеңшарындағы азықтың құнарлылығы және химиялық
құрамы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.4.Сүтті малдарды ұстаудағы азықтандыру
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.5.Азықтандырудың мөлшері мен тәуліктік
рационы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
IV.Манкет Ө.К-дегі еңбекті және табиғатты
қорғау ... ... ... ... ... ... ... . ..
V.Тұжырымдар мен
ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
VI.Бизнес-
жоспарлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ...
VII.Пайдаланылған әдебиеттер
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Аннотация
Жануарларды асылдандыру саласында отандық жануар тұқымдары генофондын
сақтап қалу мен оны мақсатты пайдалану аса маңызды іс-шаралардың бірі болып
саналады.
Аграрлық саясаттың басты бағыттарының бірі,. атап айтсақ біздің
Республикамызда мал шаруашылығында осы даму сатысында жаңа ұйымдасу
формаларына өту, қазіргі заманауи сүт, ет, жануарларды пайдалану
технологияларына өту міндеттері түр.
Мал табынын жетілдіре, жақсарта түсуде сүт беретін мал басын толықтыру
(ремонт) шешуші роль атқарады. Ол үшін жас төлдерді мақсатты өсіре білу
керек. Жас төлдерді өсірудің ұтымды жүйесін ұйымдастыру экономикалық
жағынан тиімді болып, ремонттағы мал басының сапасын арттыруды қамтамасыз
етіп, дамуын қарқындата түсу керек (интенсивного развития).
Қала маңындағы аймақтарда сүт және ет өндіру мэселесінің маңыздылығын
ескере отырып, біз өз жүмысымызды бірқатар сүт беретін әулиата түқымды қара
малдардың сүт өнімділігін арттыратын факторларын зерттеуге арнадық.
Жоңышқа пішендемесін Силоплант-34 бактериалы ашытқысымен дайындағанда
пішендемеде микобиологиялық қозғалыстар өте жоғары деңгейде жүріп, ондағы
азоттық заттардың ыдырамауына және олардың сақталуына өте үлкен әсрін
тигізе отыры, азықтардың коректік заттарын толық қорытып, малдың тал бойына
оларды жақсы сіңіріп, малдардың қарқынды өсуі мен өнімділігін арттыруды
қамтамасыз етеді.
Дипломдық жұмыста бактериялы ашытқымен (Силоплант-34) консервілегенде
пішендемедегі микробиологиялық үрдістіңжақсы бағытта жүруі үшін әр түрлі
технологиялық факторлардың әсері туралы теориялық және тәжірибелік
ұсыныстар Манкент Ө.К-де өз жолын тауып, мал азығының көлемін және
олардың қуаттылоығын арттырады.
Нормативтік сілтемелер
1. Тұқымдық бұқалардың карточкасы (№1 сүт формасы)
2. Тұқымдық сиырдың (тайыншалардың) карточкасы (№2 сүт формасы)
3. Сиырларды қашыру және бұзаулау журналдары (№3 сүт формасы)
4. Жаңа туған бұзауларды тіркеу және төл өсіру журналы (№6 сүт
формасы)
5. Бақылау сауу актісі (№7 сүт формасы)
6. Сүтті ірі қара мал шаруашылығындағы асылдандыру мәселелері
жөніндегі зоотехникалық есеп (№8 сүт формасы)
7. Сиырларды бонитировкалау нұсқауы (№10 сүт формасы)
8. Өндіруші бұқашықтарды бағалаудың өндірістік журналы (№12 сүт
формасы)
9. Сүт және сүт өнімдерін жөнелтудің құжаттамасы
10. Сүт өңдеу журналы
11. Сүт қозғалысының журналы
12. МЕМСТ-қа союға жіберілетін ірі қара мал қоңдылығын анықтау
13. МЕМСТ-қа еттің биологиялық және азықтық анықтау әдістемесі
(химиялық құрамы және энергетикалық құндылығы бойынша)
14. Етті ірі қара шаруашылығы анықтамалығы, құрастырушы И.И.Черкащенко
15. Сүтті бағыттағы тұқымдар
16. Екі жақты өнімдегі тұқымда
Анықтамалар
1. Сиыр-- аналық ірі қара
2. Бұзау--ірі қара төлі 6-12ай
3. Тайынша--ірі қара төлінің ұрғашысы 1-1.5жасар
4. Құнажын – алғашқы тума 18-21ай
5. Бұқа—ірі қараның еркегі
6. ¥дайы өсіру—төл туғаннан бастап үздіксіз өсіру
7. Табын құрылымы—оның жалпы санының паиыздық қатынасы
8. Жарамсыздыққа шығару--зооветбрак
9. Экономикалық тиімділік—әрбір алынған өнімнің өзіндік құны
11. Рацион—бір басқа берілетін тәуліктік азықтар құрамы
12. Азық--малдыңқорегі
13. Азықтық өлшем—1кг сұлының қуатына тең өлшемді айтады
14. Тірілей салмағы—малды тірілей өлшегенде алынатын салмақ
15 Қоршаған ортаны қорғау—ортаны ластамау
16 Табиғатты қорғау—айналадағы орман бау бақшаны күту
17.Амилопентозин (АМС+ПМБ)- Сүт қышқылы пентоздық
ажыратқыш бактериялары
18АМС-амиллиттік сүт қышқылы стрепококк
19.Лактокалдерин (АМС+ЦЛБ)- Сүт қышқылы целюлозолиттік
бактериялары
20ПКБ- Пропиондық қышқылды бактериялары;
21ПМБ- Пентозажыратқыш сүт қышқылы бактериялары;
22Пропиондықкалдерин (ПКБ+ЦЛБ)-Пропиондық целюлозолиттік
қосарлы қышқылды бактериялары.
23 Силамп(АМС+ПКБ) Сүттікпропиондық қышқылды бактериялары;
24Силобактерин (Силоплант+ПКБ)-Сүттік+пропиондық қышқылды
Қысқартылған белгілер
1. г - грамм, масса өлшемі.
2. кг - килограмм, салмақ өлшемі.
3. ж. - жылы, уақыт өлшемі.
4. Э- қосымша негізгі өнім бағасы (тенге);
5. Ц- сату бағасы;
6. С- стандарт бойынша сиырдың орташа өнімділігі;
7. П- сиырдың орташа қосымша өнімділігі;
8. Л- азайту коэффициенті;
9. К - сиырлар саны.
10.Амилопентозин (АМС+ПМБ)- Сүт қышқылы пентоздық ажыратқыш
бактериялары;
11.АМС-амиллиттік сүт қышқылы стрепококк
12.Лактокалдерин (АМС+ЦЛБ)- Сүт қышқылы целюлозолиттік бактериялары;
13.ПКБ- Пропиондық қышқылды бактериялары;
14.ПМБ- Пентозажыратқыш сүт қышқылы бактериялары;
15.Пропиондықкалдерин (ПКБ+ЦЛБ)-Пропиондық целюлозолиттік қосарлы
қышқылды бактериялары;
16. Силамп(АМС+ПКБ) Сүттікпропиондық қышқылды бактериялары;
17.Силобактерин (Силоплант+ПКБ)-Сүттік+пропиондық қышқылды
бактериялары;
18. Силопдант-34-Сүт қышқылы целюлозолиттік бактериялары;
19.ЦЛБ- Целюлозолиттік бактериялары;
Кіріспе
Республика ауылшаруашылығындағы қолға алған экономикалық реформа
тығырыққа тірелген шағында нарық жүйесінің қалыптасып дамуы үшін экономика
саласындағы ең тиімді жолдарды таңдап алуды талап етеді. Әрине, бұл мал
шаруашылығын дамытудағы басты мәселенің біріне айналып отыр. Мал азығының
берік қорын жасауда оның құнарлылылығын арттырып, өнімділігін көбейтіп,
сапасын жақсарту үшін, азық дайындаудың алдыңғы әдістерінің жетілдірілген
технологиясын мейлінше қолдану басты шарт болып есептеледі.
Балғын көк шөпті консервілеудің технологиясын жетілдіру ондағы қоректік
заттардың толық сақталуын және республика жағдайында экологиялық жағынан
таза мал азығын дайындауда бактериялы ашытқылар (АМС, ПМБ,ПКБ) және олардың
қоспасы "Силамп" (АМС+ПМБ), "Амилопентозин (АМС+ПМБ), "Казахсил" (АМС+ПКБ+
ПМБ) деп аталатын препараттардың алғашқы тобы және "Силоплант-34", ЦЛБ-
"Калдарин", "Силобактерин" (Силоплант + ПКБ), "Лактокалдарин" (АМС+ЦЛБ) деп
аталатын препараттардың екінші тобы кеңінен қолдануда. Осы препараттардағы
бактериялардың белсенді түрде қолданылуы сүрлем құрамында едәуір мөлшерде
органикалық қышқылдардың (оның ішінде сүт қышқылы) көбеюінің, сөйтіп
аммонификациялық процестің тоқтатуын, жалпы азоттың азық құрамында
сақталуын, сүрлем құрамында құрғақ қоректік зат мөлшерінің және органикалық
заттардың кеміп кетпеуін қамтамасыз етеді.
Бұл микробиологиялық жолмен мал азығын консервілеудің артықшылығы сол,
осы әдіспен мал азығына арналған өсімдіктердің кез-келген түрлерін, соның
ішінде қиын сүрлемденетін және сүрленбейтін, ауа райының жағдайына және жыл
мезгіліне қарамастан азық-сүрлем шығымсыз дайындауға болады. Және оған
толық мүмкіндік бар.
Бұл, ғылыми-шаруашылық тәжрибелердің нәтижелері, ауыл шаруашылық
ғылымдарының докторы Б.Қ.Қожалының мәліметтері бойынша бұрынғы КССРО
кезіндегі өндірістік шаруашылық жағдайына енгізіліп, тексеруден өткізілген
еді. Мысалға айтқанда Оңтүстік Қазақстан облысына қарасты "Қазығұрт,
"Сейфуллин", "Абай" атындағы және "Болшевик" Төлеби ауданының
шаруашылықтарында көк балауса, жүгері дәнінің қалдығына "Силобактерин",
"Лактокалдарин" және беде пішендемесіне "Силоплант-34", Түлкібас ауданына
қарасты Мичурин және Киров атындағы, "Алғабас" және "Түлкібас"
шаруашылықтарында беде шөбінен сүрлем және пішендемеге "Силоплант-34"
ашытқысын, Алматы облысына қарасты "Көктал" және "Ақдала" шаруашылықтарында
"Лактокалдарин" ашытқысын пайдаланып қамыстан сүрлем дайындалды. Сол
сияқты, Қазақстан республикасы Жамбыл облысының шаруашылықтарында, Қырғыз
Республикасы Ыссықкөл, Соқкөл, Прежевальский атты аудандардың
шаруашылықтарында бұл тәсіл енгізіліп, өндірістік тексеруден өткізілді.
Оларды пайдаланған тәжрибедегі малдар жақсы қоңдалып, организміндегі ас
қорыту процессі артып, жақсарып, алынған өнімдеріде сапалы мол болды.
I. ӘДЕБИЕТТЕРГЕ ШОЛУ
1.1.Мал азығын консервілеуде қолданылатын бактериялы ашытқылардың
түрлері
Нарықтық экономика еліміздің шаруашылығының барлық саласына дендеп
енуіне байланысты мал азығының берік қорын жасау мен оның құнарлылығын
арттыру ең басты мәселеге айналып отыр. Бұрын мал ірі кешендерде
шоғырландырып бағылатын болса, қазір олар жекеменшік шаруашылықтарында
өсіріледі. Ал мұндағы мал басының саны аз болуына байланысты даярланатын
азық мөлшері де ықшам. Сондықтан жекеменшік шаруа қожалықтары үшін ең
тиімдісі - өнімді мол беретін вегетация мерзімі қысқа, бір жерде ұзақ (10-
12 жыл) жылдар өсірілетін, қолайсыз жағдайларға төзімді өсімдіктерді тауып,
өсіріп пайдалану. Бұндай өсімдіктер экономикалық жағынан пайдалы. Осы
мәселелерді шешу азық даярлау мен сақтау технологиясына да өзгерістер
енгізуді талап етеді.
Мал азығын даярлау мен сақтаудың толып жатқан тәсілдері бар. Солардың
ішінде тиімділерінің бірі - сүрлеу және ол тәсіл қазіргі кезде кең етек
алып тараған барлық технологиялары толық сақталғанда жас балауса шөптен
даярланатын сүрлем әрі құнарлы, әрі сапалы, нәруыз бен дәрумендерге бай
азық алуға мүмкіндіктер бар. Мұндай азық мал өнімін, әсіресе оларды қыста
қолда ұстағанда қоңдылығын түсірмей, өнімділігін төмендетпеуге зор көмегін
тигізеді. Оның үстіне сүрлем бірнеше жылдар бойы салынған орда сапалы
күйінде сақталады. Бұл ауыл шаруашылығында жиі кездесетін қолайсыз
жағдайлар (қуаңшылық, түрлі табиғат кеселдері т.б.) кезінде малдың басын
аман сақтап, өнімділігін төмендетпеуді қамтамасыз ететін азық қоры ретінде
пайдасы мол.
Қазіргі кезде мал азығын сүрлемдеуде бактериялы ашытқылардың әр түрлі
түрлерін қолданудың тиімділігін дәлелдейтін тәжрибелер жеткілікті дәрежеде
жүргізіліп келеді.
Қазақстан республикасы ғылым академиясы және ғылым министрлігінің
Микробиология және вирусология институты балғын өсімдіктермен дәнді егіс
қалдықтарының барлық түрлерін сүрлемдеу үшін, бірқатар биопрепараттар
ұсынған болатын. Олар шығу мерзіміне қарай екі топқа бөлінеді: бірінші
топта —АМС, ПКБ, ПМБ және олардың қоспасынан тұратын —АМС+ПКБ, АМС+ПМБ
болса, екіншісіне- "Силоплант-34", ЦЛБ-"Калдарин" және "Силобактерин",
"Лактокалдарин" (АМС+ЦЛБ) препараттар жатады.
АМС- амилолитикалық сүт қышылы стрепкоккасы (str. lactis diastaticus) -
крахмалды, глюкозаны ыдыратып олардан біраз мөлшерде В2 витаминін және
қышқылдық ортаны рН-4,2-ге дейін жеткізеді. Осы арқылы қиын сүрленетін
(беде, жоңышқа, эспарцет, көк шөптер қоспасы) өсімдіктерді белгілі бір
ылғалдылық деңгейінде (60-65%) консервілеп біркалыпты етіп сақтай алады.
АМС сүрленетін азықта сүт қышқылының мөлшерін арттырады. Соның нәтижесінде
сүрлемдегі зиянды микроорганизмдрдің өсуін тежеп, азықтағы қоректік
заттардың шығынын күрт төмендетеді, яғни азықтағы пайдалы азықтық заттардың
сақталуына едәуір әсерін тигізеді.
ПКБ-пропион қышқыл бактериялары (Propion bacterium schermani) және
(АМС+ПКБ), -"Силамп" пропион+сүт қышқылы бактерияларының қоспасы.
Бұлар негізінде балғын жүгеріні сүрлемдегенде қолданылады. Жүгері
сүрлемінің қышқылдығын бірқалыпты сақгап тұру үшін "Силамп" ашытқысы
пайдаланылады. Сонда сүрлем қышқылдығы қажетті деңгейге келіп азық сапасы
жақсы сақталады. ПКБ мен АМС ашытқысын колданғанда сүрлемнің қышқылдық
дәрежесі өзгеріп қана қоймайды, сонымен бірге кобаламин (В" тобындағы
битамин) мөлшері артып, қоректік заттар жақсы дұрыс сақталады.
ПМБ-сүт қышқылы пентоз ашытқы бактериялары (Lactobacterium
pentoaceticum) және "Амилопентозин" (АМС+ПМБ) дәнді өсімдіктер сабанын
сүрлемдеуге арналған. ПМБ ашытқысы ксилозаны, арабинозаны сахарозаны,
мальтозаны, сүт, сірке және аздаған мөлшерде құмырсқа қышқылдарын түзе
ашыта алады. Сабан сүрлемін дайындау үшін, қүрғақ сабанды белгілі бір
ылғалдылыққа (65%) жеткізеді. Ол үшін 1%-ті тұз ерітіндісін алдын ала
дайындап құрғақ сабанға арнайы түтікше арқылы себелеп қосады. Бүл кезде
сабан сабақтары жұмсарып, құрамындағы инкрустивті заттарды ыдыратады да,
сүрлемдегі рН-тың мөлшері төмендейді, аммоникалық процесс тежеледі, яғни
сүрлемдегі азоттық заттар мейлінше көп сақталады.
"Силоплант-34" (Lact. Plantarum-34) бактериялары белокқа бай бұршақ
тектес өсімдіктерден сүрлем және пішендеме дайындау үшін қолданылады.
"Силоплант-34"- сүт қышқылы бактериялар жоғары ылғалды белокқа бай
өсімдіктерді сүрлемдеп қана қоймай, ондағы азоттық заттарды едәуір мөлшерде
сақтай алады. Сүт қышқылының мөлшеріне байланысты, сүрлемді бір қалыпты
қышқылдық ортада (рН-4,2), жағымсыз микроорганизмдерді тежеп, олардың
тіршілігін тежейді. Сүрлемде каротинмен қант қоспаларының сақталуына
пайдалы ықпал етеді.
"Силобактерин" (Силоплант+ПКБ) - сүт қышқылы пропион бактериялары,
препарат "Силамп" сияқты сүрлемде қышқылдың шамадан тыс көбейіп кетпеуін
(рН-4,3), қамтамасыз етіп оңай сүрленетін өсімдіктерді сүрлеуде
қолданылады.
Бүл қоспа ашытқы азықтағы қант қоспаларын өте маңызды нақгы пайдаланып,
органикалық қышқылдарға оңай айналдырады, әсіресе сүт қышқылына және
каротин мен протеиннің жоғары мөлшерде сақталуына зор әсер етеді, қоректік
зат-протеин алғашқы көк балауса кезіндегімен салыстырғанда 92,3 %-ке дейін
сақтай алады.
ЦЛБ- целлюлоза ыдыратушы бактериялар (Bacilus acidocaldarius шт.17
немесе "Калдарин"). Бұл бактерияларды сүрленбейтін өсімдіктерден тұратын
көк балауса қамыс, құрғақ және дәнді дақылдардың қалдықтарынан сабан,
топан, сүрлем дайындауда қолданылады. Олар негізінен өсімдіктердегі
клетчатканы ыдыратып, сүрлемді оңай ашытып, мұндағы қант мөлшерін арттырады
да, оларды органикалық қышқылдарға айналдырады. Әсіресе, сүрлемде сүт
қышқылы мен сірке қышқылын көбейтіп қана қоймай, сонымен бірге олар
сүрлемнің дәмін де жақсартады. Ал бұл қышқылдар мал организмінде қуат көзі
ретінде де қызмет атқарады.
"Лактокалдарин"(АМС+ЦЛБ)-сүт қышқылы және целлюлоза ыдыратушы
бактерияларының қоспасынан тұрады, ол сабан және қамыс, құрақтарды
сүрлемдеуде қолданылады. "Лактокалдарин" үлкен қарындағы целлюлоза
ыдыратушы бактериялар әрекетін жақсартып, ондағы клетчатканың сіңімділігін
арттырады.
Сонымен микробтық ашытқылардың ғылыми-теориялық мәні сүрленетін жем-
шөптерде сүт қышқылы бактерияларының мөлшері жағынан басым болуын, сөйтіп
азық сапасын төмендететін зиянды микроорганизмдер, соның ішінде шіріткіш
және май қышқылы бактерияларының тіршілігін тежеп, ол тіпті кейде тоқтатып,
басып тастай алады. Мүндай да сүрленбейтін өсімдіктер бойындағы қант
қоспаларының аздығына қарамастан, целлюлозалық бактериялардың әсерінен
түзелетін сүт қышқылы, сүрлемді консервілеуге толық жетіп, оны
бірқалыпты сақтай алады.
1.2.Сүрлем даярлауда орын алатын микробиологиялық және
биохимиялық үдерістер
Мал азығын даярлау мен сақтаудың толып жатқан тәсілдері бар. Солардың
ішінде тиімділерінің бірі – сүрлеу және пішендеме дайындау. Ол тәсілдер
қазіргі кезде кең етек алып тараған барлық технологиялары толық сақталғанда
жас балауса астық тұқымдас шөптерден даярланатын сүрлем мен пішендеме әрі
құнарлы, әрі сапалы, нәруыз бен дәрумендерге бай азық алуға мүмкіндіктер
бар. Мұндай азық мал өнімін, әсіресе оларды қыста қолда ұстағанда
қоңдылығын түсірмей, өнімділігін төмендетпеуге зор көмегін тигізеді. Оның
үстіне олар бірнеше жылдар бойы салынған орда сапалы күйінде сақталады. Бұл
ауыл шаруашылығында жиі кездесетін қолайсыз жағдайлар (қуаңшылық, түрлі
табиғат кеселдері т.б.) кезінде малдың басын аман сақтап, өнімділігін
төмендетпеуді қамтамасыз ететін азық қоры ретінде пайдасы мол.
Ауыл шаруашылық малдарының рационында қоректік заттар мөлшеріне
шаққанда 40-45 пайыздайы сүрлем-пішендеменің үлесіне тиеді. Дайындалған
сапалы пішендемеде протеин, май, клетчатка, макро- және микроэлементтер,
пайдалы биологиялық қосылыстар және каротин жақсы сақталады.
Мал азығы ретінде қолданылатын өсімдіктерден пішен даярлау өте бір кең
тараған тәсіл. Ал жоғары сапалы пішен даярлаудың өзіндік технологиясы
болады. Бұнда ең бастысы шауып алынған шөпті қысқа мерзім ішінде кептіру
қажет. Бұлай болатын себебі - шабылып алынған өсімдіктерде біраз уақыт
бойына тыныс алу үдерісі тоқталмайды. Ондағы қоректік заттар шығынға
ұшырайды. Балауса өсімдіктерді өсіру кезінде орын алатын бұндай құбылысты
"аш күйіндегі алмасу" деп атайды. Осы кезде ферменттер әсерінен крахмал
және нәруыздың біраз мөлшері оңай еритін жәй қосылыстарға - көмірсулары,
амин қышқылдары және тіпті аммиакқа дейін ыдырайды. Бұл кезде азықтағы
құрғақ заттың шығыны 10-12%-ға жетеді. Ауа-райы қолайсыз, жауын-шашынды
болатын аймақтарда өсімдіктерді пішенге арнап кептіргенде қоректік заттар
шығыны едәуір (20-25%) артатыны белгілі болды.(Шоқанов) Ал ылғал көп болған
жағдайда жас шөпте микроорганизмдер көптеп өніп-өсіп, шығын мөлшерін күрт
арттырып жібереді. Мұндайда жем-шөпті ысыраптан сақтап қалудың тәсілдерінде
қолдану қажет болады. Солардың бірі – пішендеме дайындау.
Пішендеме – күрделі микробиологиялық және ферментативтік үдерістердің
барысында даяр болатын шырынды, дәруменді азық. Пішендемеге салынған
өсімдіктердің сапалы болып шығуына көптеген факторлар әсер етеді. Бұлардың
ішінде шешуші рольді ашу үдерісін жүргізетін сүт қышқылы бактериялары болып
саналады. Олар азықтағы көмірсуларды ашыту барысында пішендемені бұзылудан
сақтап тұратын, яғни оны консервілейтін органикалық қышқылдарды, соның
ішінде ең бастысы сүт қышқылын қажетті мөлшерде түзеді. Міне, осының
арқасында пішендеме ұзақ уақыт сапасын жоймай сақталады. Әрине мұнда
ескеретін тағы да бір жағдай бар. Ол пішендеме дайндайтын өсімдіктердегі
оңай ашитын көмірсуларының жеткілікті болуы. Олар тапшы болғанда азыққа
бүлініп кету қаупі төнеді.
Пішендеме дайндау мәселесі саласына шетел және отандық ғалымдар
зерттеулері айтарлықтай үлес қосты. Оның ішінде іргелі зерттеулерді
нәтижесінде азықты сүрлеуде орын алатын көптеген микробиологиялық және
ферментативтік үдерістердің сыры ашылып, соның нәтижесінде оларды
практикада қолданудың толып жатқан тәсілдері ұсынылды. Бұл салада көптеген
ғалымдар пішендеменің микробиологиялық және биохимиялық негіздерін қалап,
қол жеткен жетістіктерді практикада пайдалануда зор көмек көрсетті
[1,2,3,4,5,6,].
Осындай еңбектердің арқасында өсімдіктерді сүрлеудегі ең басты
мәселенің бірі – сүрленетін азықтағы көмірсуларының маңызын ескере отырып,
көрнекті ғалым А.А.Зубрилин азықтар сүрленгіштігінің ғылыми теориясын
жасады [7]. Ғалымның көрсетуінше кез-келген өсімдікті сүрлеудің
технологиясын болжаудың құралы "қант минимумы" теориясы болып саналады.
Оның анықтауынша сүрленетін өсімдіктер рН көрсеткішінің 4,2-ге жетуін
қамтамасыз ететін сүт қышқылының жиналуына керекті қанттың пайыздық
мөлшерін "қант минимумы" деп атайды. Қант қажетті мөлшерде болғанда ғана
сүрлемде шіріткіш, газ түзуші және май қышқылы сияқты зиянды
микроорганизмдер тіршілік ете алмайды.
Осы теорияға сүйене отырып, сүрлемге қолданылатын барлық өсімдіктерді
үлкен үш топқа ажыратады. Олар: оңай сүрленетін, сүрленуі қиын және
сүрленбейтін өсімдіктер. Қиын сүрленетін және сүрленбейтін өсімдіктер
негізінен оңай ашитын көмірсуларына кедей келеді. Сондықтан өсімдіктерді
сүрлеместен бұрын осы теорияны басшылыққа ала отырып, олардың сүрленгіштік
дәрежесін алдын-ала анықтап алуға мүмкіндік туады.
Әртүрлі өсімдіктерді сүрлегенде азықтың қышқылдану дәрежесі органикалық
қышқылдардың әртүрлі мөлшерде жиналуына, яғни "қант минимумының" әртүрлі
болуына байланысты. Ал, бұл сүрленетін азықтың буферлік заттарының
деңгейіне тәуелді. Сондықтан сүрленетін азықтың буферлік қасиеті "қант
минимумы" шамасының көрсеткішінің белгісі деп санауға болады.
Буферлік заттарға негізінен минерал заттар мен нәруыз және олардың
ыдырау өнімдері жатады. Олар әр өсімдіктің өзіндік буферлік қасиетін
анықтайды. Осыған байланысты "қант минимумы" теориясы бойынша азықтағы
түзілген сүт қышқылының біраз мөлшері алдымен ондағы буферлік заттармен
қосылып бейтараптанады да, қалғаны азықты консервілеуге қатынасады
[8,9,10].
Уотсон С.Дж. және Нэш М.Дж бедені сүрлеудің қиындығын айта келіп,
ондағы көмірсуларының аздығынан буферлік заттардың басым болып келетінін
көрсеткен болатын [11]. Бұның басты себебі — сүт қышқылы бактериялары
түзген азын-аулақ органикалық қышқылдарды, соның ішінде сүт қышқылын,
буферлік заттар (алма, лимон қышқылдары және түрлі негіздер) әсерінен
кальций бейтараптап жібереді. Бірақ ашу үдерісінде сүт қышқылы
бактерияларының рольі жөнінен автор ешнәрсе айта алмаған.
Әртүрлі өсімдіктерді сүрлегенде азықтың қажетті деңгейде қышқылдануы,
онда органикалық қышқылдардың тез жиналуына байланысты болады. Ал мұның
қарқынының бәсең болуы сүт қышқылы бактерияларының әлсіздіген деп қарауға
болмайды. Мұндайда өсімдіктердегі буферлік заттардың басым болуы да едәуір
роль атқарады [12,13,14].
Бұршақ тұқымдас өсімдіктер шырынында мұндай заттар жеткілікті. Ал
өсімдіктерде кездесетін сілтілі тұздар да осындай қасиет көрсететіні де
белгілі. Олар сүрлемнің рН көрсеткішін бірқалыпты деңгейде ұстап тұра
алатын органикалық қышқылдарды ыдыратып, бейтараптап жібереді. Осының
салдарынан азықтағы қышқылдану үдерісі бәсеңдеп, ондағы сапрофит, шіріту
бактерияларының тіршілігі жанданады. Мұндайда сүрлемнен бөлініп шығатын
аммиак органикалық қышқылдармен реакцияға түсіп, ортада органикалық
қышқылдардың аммиак тұздарын түзеді. Осыдан барып азықтың қосымша буферлік
шамасы артады. Ал оны жою үшін сүт қышқылының 7,95 салмақ бөлігі қажет
немесе ол қанттың 13,6 бөлігіне тең деген сөз. Нәруызды өсімдіктерде мұндай
қанттар мөлшері тым аз болатыны белгілі. Сондықтан бұршақ тұқымдас
өсімдіктерді сүрлеуде оңайға түспейтіні анық. Мұндай нәруызды өсімдіктердің
сүрленуі тек ондағы қант мөлшеріне ғана емес, сонымен бірге олардың
буферлік қасиеттеріне де тікелей тәуелді болады. Осыдан өсімдіктерді сүрлеу
алдынан олардың химиялық құрамын тексеру мәселесі туындайды.
Сапалы сүрлемде азықтың қышқылдану мерзімі мен оның дәрежесінің алатын
орны ерекше. Ол бірдей деңгейде бола бермейді. Кейде ортадағы сүт қышқылы
0,5% болса, азықтағы рН көрсеткіші 4,2-ге жетеді, яғни бұл сапалы сүрлем
стандартына сай келеді. Ал басқа бір жағдайда бұл үшін 2 пайыздай сүт
қышқылы қажет болады. Қышқыл мөлшерінің бұлай өзгеріп тұруы өсімдіктер
шырынындағы буферлік қасиеттің күшіне байланысты. Олар бар жерде сутегі
иондарының біраз бөлігі бейтараптанып кетеді. Сондықтан орта буфері толық
таусылғанша сүрлемде жиналған сүт қышқылы мөлшеріне қарамастан азықтың рН
көрсеткіші төмендемейді. Сөйтіп, сүрлемде байланысқан буферлік қорлар пайда
болады. Сондықтан буфері көбірек өсімдіктерден сапалы сүрлем даярлау үшін
оларда қант мөлшері көбірек болуы тиіс.
Жоғарыда біз "қант минимумы" теориясын пайдалана отырып барлық
сүрлемдік өсімдіктерді үлкен үш топқа бөлуге болады деп көрсеткенбіз. Оңай
сүрленетін өсімдіктерде қант мөлшері сүрлемге қажетті қышқылды түзуге
керекті қант мөлшерінен әлде қайда асып түседі. Мысалы, жүгерідегі қант
мөлшері (құрғақ затта) 26,79% болса, "қант минимумы" 4,95%-ке тең, яғни бұл
өте оңай, шапшаң қышқылданатын өсімдік болып саналады. Ал нақты қант
мөлшері бедеде 3,72% болса, тиісті "қант минимумы" 9,50%, яғни сапалы
сүрлем алу үшін кем дегенде онда қосымша 6 пайыздай қант керек.
Сүрленбейтін өсімдіктерде қант мүлде жартусыз болатынын зерттеулер
көрсетті. Шынымен ғылыми тұрғыдан алғанда қандай да өсімдіктен болмасын,
тіпті сүрленбейді деп кесіп айтуға болмайтын сияқты. Сондықтан өсімдіктерді
жоғарыдағыдай үш топқа бөлу, біздің ойымызша, шартты нәрсе сияқты. Өйткені
белгілі бір тәсілдерді қолдана отырып, кез-келген өсімдіктерден сапалы
сүрлем алуға болатыны қазіргі кезде ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, практикада
сыналды. Қалай дегенменде "қант минимумы" теориясы азықты сүрлеуді алдын-
ала болжауға қолда бар нақты құрал екенін жоққа шығаруға болмайды [3,7,14].
Сүрлем негізінен күрделі биологиялық үдеріс нәтижесінде арнаулы
микроорганизмдердің қатысуымен алынатын бағалы азық деп көрсеткенбіз. Мұнда
шешуші рольді тек қант мөлшері ғана емес, сондай-ақ онда тіршілік ететін,
ашу үдерісін атқаратын сүт қышқылы бактериялары екенін де ерекше атап өткен
жөн сияқты [15,16,17,18].
Енді "қант минимумы" теориясына қарама-қарсы "қант максимумы" деп
аталатын ұғымда бар. Бұл сүрленетін өсімдіктерде көмірсулары мөлшерінің өте
көп болуына байланысты. Бір жағынан сүрлеуге аса пайдалы болғанымен, екінші
жағынан оның зиянды әсері де болады. Мұндай өсімдіктерді турап, орға салып,
нығыздағанда одан көп мөлшердегі шырыннан шамадан тыс мөлшерде қышқылдар
түзіледі. Бұндай сүрлемдегі рН көрсеткіші 3,6-3,7-ге дейін төмендеп кетеді.
Ал осындай сүрлеммен азықтандырылған малдар түрлі ауруларға (ацидоз, кетоз)
шалдығатыны практикадан мәлім болды. Азықтың шамадан тыс қышқылдануын
болдырмау мақсатында бірқатар шаралар ұсынылған. Бірақ бұлардың ішінде
микробиологиялық тәсіл тым тиімді болатыны тәжірибе жүзінде дәлелденді
[19].
Сүрленетін өсімдіктерде әртүрлі микроорганизмдер өніп-өсуі барысында,
азықтың малға беруге даяр болуына дейін белгілі бір фазалар болатыны
анықталды. Оны шартты түрде үшке бөледі:
1. Аралас микроорганизмдер тіршілік ету фазасы. Сүрлемге салынған
өсімдіктер нығыздалады, өсімдік торшаларының тургорлық қысымы жойылып,
ортаға шырын бөлінеді. Ол барлық микроорганизмдер үшін өте қолайлы қоректік
зат. Дәл осы кезде азықтағы барлық микроорганизмдер (шіріту, сүт қышқылы,
газ түзуші, т.б.) өніп-өсе бастайды. Сүрлем жақсы нығыздалса, сүт қышқылы
бактерияларының өніп-өсуі тездейді. Бұл фазаның мерзімі өте қысқа. Егер де
азық дұрыс нығыздалмаса аралас ашу фазасы ұзаққа созылып, сүрлем сапасы
төмендеп кетуі мүмкін.
2. Негізгі ашу фазасы. Мұнда басты рольді сүт қышқылы бактериялары
атқарады. Олар азықты тез арада ашытып, басқа микроорганизмдер тіршілігін
басып тастайды. Бұл әрине азықтағы оңай ашитын қанттың жеткілікті болуына
байланысты. Егер де қант аз болса, ашу үдерісі баяулап, азықтың қышқылдану
мерзімі ұзаққа созылып кетеді. Сонда сүрлемде май қышқылы бактериялары өніп-
өсуі мүмкін. Бұл фазада ашытқылар да ортада спирт түзіп үлгере алады
[18,20].
3. Ашудың соңғы фазасы. Сүт қышқылы ашу үдерісін қоздырушылар бірте-
бірте тіршілігін жоя бастайды. Сүт қышқылының белгілі бір концентрациясы,
сүт қышқылы бактерияларының өздеріне жойқын әсер етеді. Мұнда сүрлемнің рН
көрсеткіші 4,2-ге жетеді. Осы келтірілген деректерге сүйене отырып, оларды
сүрлем даярлау кезінде мұқият ескеру қажет болады.
Сүрлем салу барысында белгілі бір технология ережелері қатаң
сақталмаса, азық сапасын анықтаушы ашу үдерісінің бірқалыпты жүруін
қамтамасыз ету мүмкін емес. Мұнда сүт қышқылы бактерияларының белсенді
тіршілік етуі үшін тек қана қант емес, сонымен қатар азықта анаэробты
(ауасыз) жағдайды жасау, ашуға қажетті өсімдік шырынымен қамтамасыз ету,
қолайлы температуралық режимнің болуы, сүрлемге сырттан ауа енбеуін мұқият
қадағалау, азықтың жақсы нығыздалуына бақылау шаралары іске асырылуы тиіс
[21,22].
Сүрлем салуда ескеретін жай - азықты орға салғанда, міндетті түрде
ұсақтау қажеттігі. Ұсақталмаған өсімдіктерден сүрлем алуға болмайды. Бұл
сүрленетін барлық өсімдіктер үшін ортақ жағдай. Өсімдікті ұсақтауды басқа
да шарттармен (көмірсуларымен қамтамасыз ету, нығыздау, ауа енбеуін
қадағалау т.б.) ұштастырғанда ғана сапалы сүрлем алуға болады. Сүрлемге
салынатын өсімдік жақсылап ұсақталғанда ортада шырын бөлініп, сүт қышқылы
ашу үдерісіне қолайлы жағдай туады. Сонымен бірге ол бір өлшемдегі сүрлем
салмағын арттыруға мүмкіндік береді және ұсақталған азық малға беруге
қолайлы. Мұндай сүрлемде қоректік заттар шығыны да аз болады [17,18,19,20].
Сүрлемнің сапалы болуының бір маңызды факторы, ондағы сүт қышқылы
бактерияларының белсенділігі. Азық орға салынғаннан кейін тез арада
қышқылданбаса, оның нәруызы шіріп, дәрумендері бүлінуі әбден мүмкін. Мұндай
сүрлемнің тек қорытылғыштығы ғана емес, биологиялық бағалылығы да өте төмен
болатыны табиғи нәрсе. Сондықтан сүрлемдік массаны неғұрлым қышқылдандырса
(рН 4,2), соғұрлым азық сапалы, дәруменді болады. Жалпы бастапқы мөлшеріне
қарағанда нәруыз мөлшері сүрлеу кезінде 10-15 пайызға кемитіні анық. Бұл
ашу үдерісінде әдетте орын алатын нәрсе.
Сүрлемде нәруыз гидролизі (суда ыдырауы) бактериялар және өсімдіктер
ферменттерінің қатысуымен жүреді. Ал нәруыздың ферментативтік гидролизі
кезінде реакция полипептидтер мен амин қышқылдарына дейін ғана жүреді. Шикі
протеиннің биологиялық бағалылығы бұл жағдайда ешбір төмендемейді. Сапалы
сүрлемде азоттың жалпы мөлшеріне шаққанда 8-10% аммиак үлесіне тиеді
[21,23,24].
Сүт қышқылы бактерияларының даму қуаты көптеген факторларға байланысты.
Соның ішінде ең маңыздысының біріне ортада қанттың мол болуы жатады.
Өсімдіктерден бөлініп шығатын заттардың босап шығуы негізінен олардың
тіршілігі жойылып, солған кезден басталады. Сонда ғана плазматикалық
мембрана өзінің өткізгіштік қасиетін жоғалтады да, торша шырынындағы еріген
заттар сыртқы ортаға босап шыға алады. Ал өсімдікті ұсақтау, олардың
тіршілігінің тоқталуын шапшаңдатады, ортаға қанты мол шырынның жиналуына
қолайлы жағдай туғызады. Мұнда сүрленетін жем-шөпті нығыздау кезінде
байқалатын қуыстары осы шырынға толып, ортада сүт қышқылы бактерияларының
тіршілігіне қажетті, анаэробты жағдай жасалады. Әрине, азық өте ұқыпты
нығыздалса, солғұрлым одан ауа тезірек ығыстырылып шығып, зиянды
микроорганизмдер тіршілігі тежеліп, қоректік заттар шығынының азаюына
мүмкіндік туады [25].
Әрине сүрлеу кезінде, өсімдіктердің ылғал деңгейін де ескермеуге
болмайды. Ылғал тым жоғары болса (80%) ұсақтау шамасында ұзартуға тура
келеді. Шамадан тыс ылғалдық та, анаэробты микроорганизмдердің тіршілігіне
қолайлы жағдай туғызатыны белгілі. Ал бүлардың ішіндегі спора түзуші
топтарының жандануы әбден мүмкін. Олар азыққа зиянын тигізетіні белгілі
[26,27,28].
Жалпы тіршілік белсенді жүруі үшін көбінесе ылғал қажет болатыны айқын.
Соның ішінде химиялық және физикалық жағынан заттар молекуласымен
байланыспаған судың болғаны қолайлы. Бос су торшадағы гидролитикалық және
тотығу үдерістері үшін қажетті материал болып саналады. Оның үстіне ылғалды
ортада қышқылдардың, сілтілердің және тұздардың диссоцияциясы да жақсы
жүреді. Мұндайда бос және байланысқан су арасында пайда болатын қозғалыс
тепе-теңдігі, торшалар тіршілігін реттеп отырады. Орта ылғалдығы
микробиологиялық үдерістерді реттеуші маңызды фактор болып саналады. Ал
құрғақ субстратта микроорганизмдер өспейтіні белгілі. Сондықтан олардың
тіршілігі ортада ылғалдық болуы немесе болмауымен анықталады. Ал ылғал
тежейтін факторлар олардың белсенділігін тежейтіні де анық. Өсімдіктерден
ылғал булану барысында, торшадағы коллоидтардың суды ұстап қалу қасиеті
арта бастайды. Ал булану одан әрі жүре берсе, микробтар суға мүлде тапшы
болып қалады. Мұндайда өсімдікті дегдітіп, ортада "физиологиялық
құрғақшылық" туғызып, азықты шіріп кетуден сақтаудың бір тәсілі болып
есептеледі. Қазіргі кезде шаруашылықтарда қолданылып жүрген өсімдіктерден
пішендеме даярлау осы тәсілге негізделген. Егерде орылып алынған жас
балауса шөпті 55-60 пайызға дейін дегдітіп сүрлесе, ашу үдерісі баяулап
қалады. Демек, мұндай азықта сүт қышқылы бактерияларының тіршілігі мүлде
жойылмағанымен, едәуір тежеледі [29,30,31,32].
Осының әсерінен азықта микробиологиялық үдерістер тежеліп
"физиологиялық құрғақшылық" пайда болады, яғни мұны басқаша сөзбен айтқанда
"пішендемелік" ылғал (50-60%) деп те атайды. Пішендеме дайындау негізі Ұлы
Отан соғысынан бұрын ғылыми тұрғыдан дәлелденіп, практикаға ұсынылғанымен,
біздің елімізде бұл тәсіл өткен ғасырдың 60-70 жылдарынан, яғни ауыл
шаруашылығы бой көтеру кезеңінен бастап кең тарала бастады. Әрине, бұл
тәсілдің өзіндік кемшіліктері де жоқ емес. Шаруашылықтарда дайындалған
пішендемелерге кезінде тексеру жүргізілгенде анықталған. Мұндағы үлкен
кемшілік - азықты қойма-шұңқырларға салар алдынан, жем-шөптің ылғалдығын,
пішендеме талабына сай етіп қажетті деңгейде кептірмеу. Соның нәтижесінде
бір жерде азық температурасы жоғары көтеріліп, қатты қызу үдерісіне
ұшыраса, екінші бір жерде ылғалы қажетті мөлшерден асып кетіп, азық шіри
бастаған. Мұндай жағдайлардың бәрі пішендемедегі микробиологиялық
үдерістердің талапқа сай болмауынан туындаған нәрсе. Оның үстіне
технологиялық ережелер ойдағыдай орындалмаған. Бұған пішендемені орға салу
мерзімі ұзаққа созылғандықтан азық сапасы төмендеп кеткен. Мұндай келеңсіз
жағдайларды болдырмау мақсатында, пішендеме талабына сай болғанның өзінде,
азықта сүт қышқылы бактерияларының тіршілігі жүре беретіні анықталды. Бірақ
мұнда ашу үдерісінің қарқыны сүрлемге қарағанда бәсең болады [33,34].
Пішендемені, өсімдіктердегі ылғалды белгілі бір деңгейге келтіре
дайындауды алғаш болып А.М.Михин ұсынған болатын. Автордың пайымдауынша
ылғал азайған сайын эпифит микроорганизмдердің тіршілігі бәсеңдей береді.
Ақыры аяғында ылғал деңгейі белгілі бір мөлшерге жеткенде, олардың
тіршілігі мүлде жойылады да, азық сапалы күйінде орда сақталып тұрады.
Өткен ғасырдың 60-70 жылдарында осы принципті қолдана отырып, Одақ бойынша
шаруашылықтар жаппай пішендеме даярлауға бет бұрды. Тек Қазақстан
шаруашылықтарында жылына осындай пішендеменің сегіз миллион тоннадайы
салынды. Пішендеме, әсіресе тау бөктерінде орналасқан, ылғал көп түсетін
аймақтарда бұршақ тұқымдас өсімдіктерден салынды [35,36].
Айта кететін жай - азыққа сырттан ауа ене қалса, онда өздігінен қызу
пайда болады. Мұндай азықтардың мал организмінде қорытылуы өте төмен. Соның
ішінде нәруыздың қорытылғыштығы 30 пайызға дейін төмендеп кетеді екен.
Сонда азықтағы қанттар мен нәруыз ыдырауының өнімі амин қышқылдары өзара
реакцияға түсіп, қорытылғыштық дәрежесі өте төмен меланоидин деп аталатын
қосылыс түзіледі. Мұндай жағдайды болдырмау мақсатында, нәруызды
өсімдіктерді сүрлемге салғанда, оған ашу үдерісін пайдалы жаққа бағыттайтын
сүт қышқылы бактерияларынан даярланған ашытқыларды қолдануды, алғашқылардың
бірі болып Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі,
микробиология және вирусология институты ұсынды. Мұндай сүрлемнің сапалы
болып даярлануына, ондағы орын алатын температура деңгейінің мәні зор.
Сүрлеудің жалпы екі тәсілі белгілі. Біріншісі "салқын" тәсіл, екіншісі
"ыстық" тәсіл. "Ыстық" тәсілді өз уақытында ағылшын ғалымы Дж.Фрей (1833)
ұсынған болатын. Бұл тәсіл бойынша өсімдіктер орға салынғанда шала
нығыздалады да, өздігінен қыза бастайды. Содан соң әр қабатқа шөп салынып,
тағы да шала нығыздалады. Сөйтіп осындай жұмыс ор толғанша жүргізіле
береді. Мұндай азықта қышқыл аз жиналады. Оны кейде "тәтті" сүрлем деп те
атайды. Өйткені оның иісі ұнамды, дәмі тәтті болып келеді. Ғалым өз кезінде
осындай әдіспен құнарсыз қатты азықтарды сүрлеуге болады деп насихаттады.
Дегенмен өсімдіктерді "салқын" тәсілмен сүрлеуді -фермерлер көбірек
қолданды. Сондықтан болса керек бұл тәсіл осы күнге дейін сүрлем салуда
жаппай қолданылып кетті. "Салқын" тәсілмен сүрлем салу үшін өсімдіктер
алдымен ұқыпты түрде ұсақталады, орға салынып жақсылап нығыздалады, беті
қымталып жабылады. Осындай ауа бармайтын етіп салынған азықта сүт қышқылы
ашу үдерісі аса қарқынмен жүріп, азық сапалы болып шығады. Мұндай азық
температурасы 25-30 градус жылыдан аспайды, қоректік заттар, дәрумендер
онда жақсы сақталады. Азықты ұзақ уақыт консервілеп тұратын сүт қышқылының
мөлшері 1,5-2 пайыздай болады. Бұл тәсілді уақытында француз ғалымы
О.Гоффар кең насихаттаған болатын. Сүрлем сапасын жақсартуда жүргізілген
зерттеулер, бұл тәсілдің өте тиімді болатынын тәжірибелермен дәлелдеді
[1,5].
Азық температурасын өзгерте отырып, сүт қышқылы бактерияларының әртүрлі
расаларының өніп-өсуіне жағдай жасауға болады. Мұнда үдеріс негізенен
мезофиль температурада (30-35°С) өтеді, азықтағы қоректік заттар шығыны
азаяды [37,38].
Өсімдіктерді турап, орға салғаннан бастап, оның тыныс алуы тоқтамайды,
микроорганизмдердің аралас өсу фазасы жалғаса береді де, қоректік заттар
шығыны (30-40%) арта түседі. Мұндайда азық тез бұзылып кетуі мүмкін. Егер
де салынған жем-шөп дұрыс нығыздалмай, борпылдақ болса, бір тәулік ішінде
азық температурасы 50 градусқа дейін жоғарылап кетуі мүмкін. Мұндайда
аэробты микроорганизмдер қаулап өніп-өсуіне қолайлы жағдай туады.
К.Л.Кретовичтің пайымдауынша мұндай жағдайда тек қана биохимиялық емес,
таза химиялық реакцияларда жүреді [39]. Ал мұнда ферменттер әсері болмауы
да мүмкін. Сондықтан азықты ұқыпты нығыздау оның сапалы шығуының кепілі
болып саналады [17,19].
Айта кететін жағдай сүрлем салу, даярлау технологиясын жүзеге асыруда,
әр өсімдіктің өзіндік ерекшелігін ескеру керек. Әр өсімдіктен сүрлем
салуда, ондағы микробиологиялық үдерістерді зерттеу назардан тыс қалмауы
тиіс.
1.3. Пішендеме дайындау
Пішендеме дайындау технологиясы ору, орылған шөптерді шабылған жерінде
немесе дестеде кептіру, кептірілген шөпті бірден турап жинап алу,
тасымалдау, сақталатын орынға толтыра салу және нығыздап, ауа кірместей
етіп жабу сияқты шаралардан тұрады.
Пішендеменің сапасына негізгі шикізат құрамындағы құрғақ зат, азықтық
дақылдарды жинап алу кезіндегі өсу кезеңі, өсімдіктің туралу дәрежесі,
шикізатты жинауға және тасымалдауга қажетті механикалық құрал-жабдыктар,
сақтау орнының түрі, күнделікті салынған және нығыздалған қабатының
қалындығы, салынған шикізатты жабудың түрлі тәсілдері, оны сақтау орнынан
алудың тәртібі сияқты көрсеткіштер едөуір әсер етеді.
Пішендеме - ылғалдылығы 45-55 пайыздай, кептірілген шөптен сүрлеп
дайындаған азық. Оны, іс жүзінде, пішен мен сүрлемге пайдаланылатын шөптер
мен қоспалардың барлық түрлерінен дайындауға болады.
Алайда, оған Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында, бірінші
кезекте, бұршақтұқымдас шөптер мен бұршақ-астықтұкымдас аралас шептердің
көк балаусасын пайдалану ұсынылады, өйткені бұл шөптерден жақсы сүрлем алу
қиын, ал пішен дайындаған жағдайда көптеген жапырақтары, нәзік сабақтары
түсіп қалады.
Көптеген зерттеулер нәтижесінде, пішендеме дайьндайтын шикізаттың
қолайлы ылғалдылығының 45-55% дан аспауы керектігі белгілі болды. Оның
ішінде бұршақтұқымдастар үшін қолайлысы 45-55%, ал астықтұқымдастар үшін 40-
55% болып есептеледі.
Пішендеменің сапасы мен жұғымдылығын көтеру үшін, тек қолайлы
ылғалдылықты ғана сақтап қою жеткіліксіз. Соған орай шөптерді колайлы өсу
кезеңінде жинап алу да қажет. Жас өсімдіктердің кұрғақ затында қорытылатын
протеин, каротин, минералды заттар мейлінше көп, ал талшықтар аз болады.
Өсуінің ең соңғы кезендерінде жиналған өсімдіктерде талшықтар саны едәуір
көп болады, пішендеменің сапасы мен қоректік заттарының қорытылу деңгейі
темендейді.
Мәселен, жоңышқаның шанақтану кезеңімен салыстырғанда, гүлдей бастаған
кезендегі жапырақтарының саны 6%-ға, толық гүлдеген кезеңде 10%-ға азаяды.
Шанақтану кезеңі мен толык гүлдеген кезеңі арасында, шөптің 1
килограмындағы каротиннің мөлшері 223 мг-нан 130 мг-ға дейін, протеин
тиісінше: 22-ден 20 пайызға дейін азаяды.
Жоғары сапалы пішендеме алу үшін, азықтық дақылдарды тек шөптердің
белгіленген өсу кезеңінде ғана жинау қажет екенін келтірілген мәліметтерден
байқауға болады. Мәселен, көп жылдық бұршақтұқымдас шөптерді оруды
шанақтану кезеңінде, бірақ гүлдей бастаған кезінен кешіктірмей; бір жылдық
бұршақтұқымдастарды төменгі 2-3-ші беддеулерінде бұршақтары пайда бола
бастаған кезеңнен кешіктірмей; астықтұқымдастарды түтікшелену кезеңінің
аяғында, бірақ масақтана бастау кезеңнен кешіктірмей жүргізу керек.
Бұршақтұқымдас шөптер мен бұршақ-астықтұқымдас аралас шөптер үшін ору
кезеңі — шанақтана, астықтұқымдас және астық-бұршақтұқымдас аралас шөптер
үшін масақтана бастаған кезі.
Пішендеме дайындауда есімдік шикізатының туралу дәрежесі маңызды
технологиялык, тәсіл больш табылады.
Туралған азыкты тиеу, түсіру және малға тарату жеңіл болады. Егер дұрыс
тұралмаса, онда таптап нығыздау нашар жүргізіледі де, қажетсіз
микроорганизмдердің дамуына артык, жағдай туады. Мәселен, негізгі шикізатты
1,5 см-ге дейінгі ұзындықта тураса, пішендеменің тығыздығы 1 м3-ге 560-675
кг (пішендеменің бабына келу процесі кезіндегі температура 36-38ӘС
болғанда), ал 3 см-ге дейінгі ұзындықта туралғандағы тығыздығы 1 м3-ге 430
кг-ға дейін (пішендеменің бабына келу процесі кезіндегі температура 41-42ӘС
болғанда) төмендейді. Солай бола түрса да, өте үсак (15 мм-ден де қысқа)
туралса, онда қаржы шығындары күрт өседі, механикалық шығын бірнеше есеге
артады, қоректік заттардың қорытылу деңгейі төмеңдейді, құрамындағы азық
өлшемдері азаяды.
Көптеген зерттеулер нәтижесінде, пішендеме дайындауға кджетті негізгі
шикізаттың туралу дәрежесі 2-3 см болу керектігі анықталды.
Өсімдік сабақтары мен жапырақтарының кебу дәрежесі бірдей емес екендігі
белгілі. Шөптердің жапырактары дестеде кептірілгендегіге қарағанда,
аңыздарында жатып кепкенде және тырмалап дестеге салғанда, өздерінің
салмағы мен келемін көбірек жоғалтуға бейім болады.
Оның үстіне, өзінің орылған аңызында қалдырылған шикізатқа топырақ
араласады, пішендеменің сапасы нашарлайды. Сондықтан да, ауа райының ыстық
жағдайларында шептерді егістікте қатты құрғап кету қаупіне ұрындырмай,
дестеде кептіру орынды.
Кепкен шөптерде құрғақ зат мөлшері 40-45%-ға жуықтағанда, дестелерді
жинап ала бастау керек. Бүл шикізатты турау, тиеу және сақтайтын орынға
тасымалдау кезінде оның ылғалдылығының 3-5%-дай шығыны болатындығымен
байланысты.
Пішендеме салу үшін ұзынша орлардың тереңдетілген, жартылай
тереңдетілген және жер бетіне жасалған сияқты барлық түрлерін де
пайдалануға болады.
Алайда, бірінші кезекте, пішендеме салатьн орын сыйымдылығының 500-1000
тоннадан аспауы тиіс екенін есте сақтаған жөн.
Ұзынша орларда жоғары сапалы пішендеме алу үшін, оны толтыру мерзімін
барынша қысқартып, салынған шикізатты ұқыптап нығыздау, оны пленкамен жабу
жұмыстарын тез ұйымдастыру қажет.
Пішендеме шикізатын тегістеп жайғанда және таптап нығыздағанда К-700
сияқты дөңгелекті, не С-100, Т-130, Т-150 т.б. тектес шынжыртабанды
тракторларды пайдалану керек.
Пішендеме шикізатын таптап нығыздау мерзімінін ұзақтығы тәулігіне 16-18
сағаттан кем болмауы тиіс.
Ұзынша орларды 3-4 күн аралығында толтырып болу керек. 3-4 күн мерзім
ішінде толтырып біткенде, пішендеме шикізатының температурасы 22-ден 30-
ЗЗӘС-ға дейін, ал пленкамен жапқаннан кейін 37-39ӘС-ға дейін көтеріледі.
Егер ұзынша орды толтыру 6 күнге созылса, пленкамен жаба бастаған
шикізат температурасы 40-42°С-ға дейін көтеріледі. Екіншісіне карағанда,
бірінші жағдайда каротин 43%-ға, ал протеин 7,5%-ға көп болады. Пішендеме
температурасының әрбір 5°С-ға көтерілуі протеиннің қорытылу деңгейін 9%-ға
төмендетеді.
Ұзынша орлардағы бір күн ішінде салынған пішендеме шикізаты қабатының
қалындығы 0,8; мұнараларда 5-6 метрден кем болмауы тиіс. Бұл талаптарды
мүлтіксіз орындау пішендеме температурасының көтерілуін тежеуге мүмкіндік
береді.
Пішендеме шикізатының қабаты 0,8-1,0 м болғанда, ұзынша ордағы
температура 37ӘС-дан аспайды, ал қабатының қалыңдығы 0,4 м болса, 46-50ӘС-
ға дейін көтеріледі.
Температурасы 32-ден 51°С-ға дейін көтерілсе, пішендеме қүрамындағы
қант 30%-ға азаяды. Азықтың температурасы көтерілген сайын, барлык қоректік
заттардың қорытылу деңгейі күрт темендей береді. Басқа заттарға қарағанда,
протеин мен белок жылу әсеріне көбірек ұшырайды. Бұл құбылыс ешқандай
қызмет атқармайтын бостан амин қышқылдары мен қанттардың гидроксилді
топтарының өзара әрекеттесуіне байланысты және де "қызылқоңыр" деген атаққа
ие болған әсерлестіктердің дамуы әсіресе температура жоғары болған кездері
өте-мөте белсенді жүреді. Соның нәтижесінде, азықта ешқандай мал қорыта
алмайтын меланоидтер кешені (пішендеме мен сүрлемге қаракүрең әр беретін
қарақоңыр түсті зат) пайда болады
Ұзынша орларды толтырып болғаннан кейін, пішендеме шикізатьш аздап
кептіріп (1,5-2 сағ.), ұсақтап туралған шөппен 30-50 см қалындықта жұқалап
қана бастыру және қосымша нығыздалған соң, дереу синтетикалық пленкамен
жабу керек.
Жабуды кешіктіру шикізаттың шіруі және көгеруі, сондай-ақ шикізаттьң
қызьп кетуі салдарынан болатын мал азығындағы қоректік заттар шығынының
көбеюіне әкеп соғады.
Кеміргіштерден қорғау үшін, пленканың үстіне түгелдей әк ұлпасын сеуіп
тастайды. Содан соң, пленканың үстін құрғақ топырақпен немесе қарашірікпен
5-10 см қалыңдықта бастырады. Сондай-ақ, пішендеме шикізатын сабанмен,
қамыс қалқандармен немесе 20-25 см қалындықта ағаш үгіндісімен де жабуға
болады.
Егер пленкамен және бір қабат (10 см) топырақпен, шымтезекпен,
қарашірікпен жапқанда ешқандай бұзылмайтын болса, тек туралған көк
балаусамен жапқан (30-40 см) жағдайда, пішендеменің жарамсыз қабаты 30 см-
ге дейін жетеді.
Кептірілген шөптерден дайындалған пішендеменің сапасын сақтап қалудың
маңызды тәсілі - оны салынған орнынан дұрыс алу. Пішендемені алғанда
мынадай шарттар орындалуы тиіс.
Орларды жапқан пленканы біржолғы азықтандыруға жететіндей пішендеме
алынатын көлемде ғана ашу қажет. Оны ордың бүкіл ені мен биіктігі бойына,
шетінен ғана 0,5-1 м қалыңдықта, күнделікті, біртіндеп, қалған азықтың
тұтастығы мен нығыздығы бұзылмайтындай етіп өте ұқыптылықпен алу қажет.
Пішендемені шаруашылықтың өзінде дайындау жердің өлшем бірлігінен
алынатын кұрғақ зат шығымын 1,3 есе және каротинді 3-4 есе арттыруға, ал
азықтың өзіндік құнын пішен дайындаумен салыстырғанда 2-2,5 есе азайтуға
мүмкіндік береді.
Пішендеме дайындау кезеңі көбінесе жауын жауатын кезеңмен тұспа-тұс
келетіндіктен және ол аз кептірілген, 60-65%-дан астам ылғалдылықтағы
шөптерден дайындалатындықтан, аңызда кептіргенде де, сақтау процесі кезінде
де қоректік заттар шығыны көп болады. Кептірілгеннен немесе дестеге
салынғаннан кейін жауын астында қалған өсімдіктерден пішендеме дайындауды
оған бактериялық ашытқылар қолдану немесе химиялық сақтауыштармен өндеу
жолымен жүзеге асыру керек. Ашытқылау шірітетін және майлы-қышқыл
микроорганизмдердің дамуын тежейді, пішендеменің дәмдік сапасын жақсартады,
коректік заттардың сақталуына көмектеседі, желіну және қорытылу деңгейін
арттырады. Құрғақ ашытқылау адамға да, малға да зиянсыз.
Пішендемеге салынатын шикізатты ашытқылау технологиясы өте қарапайым
және арзан. Ол үшін пішендемені таптайтын трактордың немесе тегістейтін
пышағы бар трактордың кабинасының артына бөшке орнатылып, оған ұзындығы
трактор енінен аспайтындай етіп көлденең бекітілген, қимасы бір дюймдік (20-
25 мм) құбыр шүмегі бар резина түтікше арқылы жалғанады. Сұйық ашытқыны
тамшылатып шашу үшін, кұбырдың ұзын бойына жиі етіп тесіктер теседі.
Пішендемеге салынатын шикізаттың 100 тоннасына 100 л суға ерітілген 1,5 кг
ашытқы ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz