«ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС-ДЕГІ іс-тәжірибе бойынша есеп беру
КІРІСПЕ
І.БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
1.3. Тауарлы.материалдық құндылықтар есебі, талдауы мен аудиті
1.4. Ақша қаражаттарының есебі, талдауы мен аудиті
1.5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ІІ.БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы мен аудиті
2.2. Жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі, талдауы мен аудиті
2.3. Кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
«ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
І.БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
1.3. Тауарлы.материалдық құндылықтар есебі, талдауы мен аудиті
1.4. Ақша қаражаттарының есебі, талдауы мен аудиті
1.5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ІІ.БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ ЕСЕБІ
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы мен аудиті
2.2. Жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі, талдауы мен аудиті
2.3. Кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
«ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС.ДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
І-БӨЛІМ. «ОЙЛСТРОЙСЕРВИС» ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
ЖШС «Ойлстройсервис» өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін бухгалтерлік есептің жеке объектіне бөлінген негізгі құралдар деп аталатын қажетті еңбек құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік есеп стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі құралдарға жатқызылатын №6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген негізгі құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: «Негізгі құралдар – материалдық өндірісте және өндірістік емес ортада ұзақ мерзім уақыт (бір жылдан астам) әрекет ететін материалды активтер».
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып табылады. Өндіріс процесі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен нормативті қызметінің мерзімі бойында бастапқы құнын өндіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай отырып, өндірістік потенциалдың маңызды элементі. Сондықтан кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы болып негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларды рационалды қолдану болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар, т.б.) әсер ету жүзеге асады және өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды (ғимараттар, құрал-жабдық, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-жабдықтар. Ол ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй-коммуналдық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Менің қарастырылып отырған «Ойлстройсервис» ЖШС-де негізгі құралдар жалға алынбайды және берілмейді.
Негізгі құралдардың құрамына келесілер жатады:
Жер – субъект меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар мен жабдықтар; жұмысшы машиналар мен жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құрпалдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады.
Ғимараттар мен қондырғылар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері және электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялары, құбырлары).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар.
«Ойлстройсервис» ЖШС-дегі негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп түсуін, оның ішінде орын ауыстыруы мен шығуын, дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
ЖШС «Ойлстройсервис» өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін бухгалтерлік есептің жеке объектіне бөлінген негізгі құралдар деп аталатын қажетті еңбек құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік есеп стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі құралдарға жатқызылатын №6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген негізгі құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: «Негізгі құралдар – материалдық өндірісте және өндірістік емес ортада ұзақ мерзім уақыт (бір жылдан астам) әрекет ететін материалды активтер».
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып табылады. Өндіріс процесі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен нормативті қызметінің мерзімі бойында бастапқы құнын өндіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай отырып, өндірістік потенциалдың маңызды элементі. Сондықтан кәсіпорынның шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы болып негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларды рационалды қолдану болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар, т.б.) әсер ету жүзеге асады және өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды (ғимараттар, құрал-жабдық, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-жабдықтар. Ол ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй-коммуналдық, денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып бөлінеді. Менің қарастырылып отырған «Ойлстройсервис» ЖШС-де негізгі құралдар жалға алынбайды және берілмейді.
Негізгі құралдардың құрамына келесілер жатады:
Жер – субъект меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны. Жерге меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар мен жабдықтар; жұмысшы машиналар мен жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құрпалдарды, соған тиісті заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті болып саналады.
Ғимараттар мен қондырғылар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға арналған инженерлік-құрылыс объектілері және электр, жылу немесе механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері, трансмиссиялары, құбырлары).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа да салымдар.
«Ойлстройсервис» ЖШС-дегі негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі: негізгі құралдардың келіп түсуін, оның ішінде орын ауыстыруы мен шығуын, дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін; олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
Пән: Бухгалтерлік іс
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Іс-тәжірибеден есеп беру
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 93 бет
Таңдаулыға:
ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ ІС-ТӘЖІРИБЕ БОЙЫНША ЕСЕП БЕРУ ЖОСПАРЫ:
КІРІСПЕ
І-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
1.3. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі, талдауы мен аудиті
1.4. Ақша қаражаттарының есебі, талдауы мен аудиті
1.5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ІІ-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ
ЕСЕБІ
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы мен аудиті
2.2. Жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі, талдауы мен аудиті
2.3. Кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
І-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
ЖШС Ойлстройсервис өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін бухгалтерлік
есептің жеке объектіне бөлінген негізгі құралдар деп аталатын қажетті еңбек
құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік есеп
стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі
құралдарға жатқызылатын №6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген негізгі
құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: Негізгі
құралдар – материалдық өндірісте және өндірістік емес ортада ұзақ мерзім
уақыт (бір жылдан астам) әрекет ететін материалды активтер.
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы
түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып
табылады. Өндіріс процесі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады
және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен нормативті
қызметінің мерзімі бойында бастапқы құнын өндіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай
отырып, өндірістік потенциалдың маңызды элементі. Сондықтан кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы болып
негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларды рационалды қолдану
болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар, т.б.) әсер ету жүзеге
асады және өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдық, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Ол ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй-коммуналдық,
денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге
арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Менің қарастырылып отырған Ойлстройсервис ЖШС-де негізгі
құралдар жалға алынбайды және берілмейді.
Негізгі құралдардың құрамына келесілер жатады:
Жер – субъект меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар мен жабдықтар; жұмысшы
машиналар мен жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құрпалдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады.
Ғимараттар мен қондырғылар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ
белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері және электр, жылу немесе
механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері,
трансмиссиялары, құбырлары).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі:
негізгі құралдардың келіп түсуін, оның ішінде орын ауыстыруы мен шығуын,
дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін;
олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ, есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістереінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жһндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құраолдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгелінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамсыз ету керек.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдардың тозуын және
амортизациясын есептеу
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдарға амортизация есептеу
қарапайым әдіспен жүргізіледі. Бұл әдіске бұрын бухгалтерлік есептегі
амортизация есептеу тәсілдерінің түрлеріне тоқтала кетейік. Негізгі
құралдар өндіріс процесіне қатысумен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат
күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі
түрі бар: табиғи және сапалы (моральдық) (заман талабына сай келмеуі).
Негізгі құралдардың амортизациясының есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сай дербес
тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша
жасалынады, олар:
- құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
- құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-
пар) етіп есептен шығару (өндірістік тәсіл);
- жеделдетіп есептен шығару;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен
шығару.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету
мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл
әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі мына формула бойынша есептелінеді:
Бастақы құн – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл) негізгі құраолдардың тозуы тек
олардың пайдалану дәрежесі болып табылады және оны есептеу процессінде
уақыт кесіндісі ешқандай рөл атқармайды.
Ол келесі формуламен есептелінеді:
Бастапқы құн – жойылу құны .
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері:
а) Кумулятивтік әдісі – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады.
ә) Азайып отыратын қалдық әдісі – бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы,
автокөлікті пайдалану мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты үлестіру әдісінде
амортизациялау нормасы 20 пайыз болады (1005).
Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық әдісінде
амортизациялау нормасы 40 пайызға тең (20*2).
Іс-тәжірибе өткен кәсіпорында амортизацияны есептеудің қарапайым әдісі
қолданады, бас бухгалтердің түсіндіруі бойынша мұның бірнеше қомақты
себептері бар:
1) бұл әдіс ҚР-ның Салық кодексінің ережелеріне ең жақын
болып табылады, себебі онда амортизацияның шекті
нормалары көрсетіледі;
2) сатып алынатын негізгі құралдардың жиі жағдайда өте
қымбат болып табылады, сондықтан амортизацияны
есептеудің жеделтілген әдісін қолдану кәсіпорын үшін
қиынға түседі.
Негізгі құралдардың тиімділігін және пайдалануын талдау
Өнеркәсіптік кәсіпорында өндіріс тиімділігін жоғарлатудың
маңызды факторының бірі болып табылады, олардың қажетті саны мен
ассортиментінде негізгі құралдармен қамтамасыз етілуі және олардың толық
пайдалануы болып табылады.
Талдау мәселелері – кәсіпорынның оның құрылымдық бөлімшесінің негізгі
құралдардың қамтамасыз етілуін және жалпылама, жеке көрсеткіштер бойынша
олардың пайдалану деңгейін анықтау, сонымен қатар, олардың өзгеру
себептерін табу, өнім өндіру көлеміне және т.б. көрсеткіштерге негізгі
құралдарды пайдаланудың әсерін зерттеу, өндірістік қуаттың пайдаланудың
дәрежесін зерттеу, негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін жоғарлатудың
резервтерін айқындау. Талдау негізінен негізгі құралдардың көлемін, олардың
динамикасы мен құрылымын зерттеуден басталады: кәсіпорынның өндірістік
қуатын өнеркәсіптік өндірістік қорлар анықтайды. Негізгі өндірістік
қорлардың техникалық жағдайын және қозғалысын зерттеу талдауда маңызды
болып табылады. Олар келесідей көрсеткіштермен анықталады:
1. Жаңару коэффициенті = келіп түскен негізгі құралдар құныкезең
соңындағы негізгі құралдар құны
2. Есептен шығу коэффициенті = шығарылған негізгі құралдар
құныкезең соңындағы негізгі құралдар құны
3. Тозу коэффициенті = негізгі құралдардың тозу сомасынегізгі
құралдардың бастапқы құны
4. Жарамдылық коэффициенті = негізгі құралдардың қалдық құны
негізгі құралдардың бастапқы құны
Ереже бойынша кәсіпорын негізгі капиталының жалпы сомасында негізгі
арасалмақты (удельный вес) негізгі қорлар алады. Көп жағдайда кәсіпорын
қызметіндегі соңғы нәтижелер: өнім шығарылымы, оның өзіндік құны, табыс,
рентабельділік, қаржылық жағдайдың тұрақтылығы – негізгі қорлардың санына,
құнына, техникалық деңгейіне, қолдану тиімділігіне тәуелді.
Негізгі қорларды қолданудың тиімділігін мінездейтін көрсеткіштер
келесілер: рентабельділік (табыстың НӨҚ – дың орташа жылдық құнына
қатынасы), қор қайтарым (ҚҚС, акцизді алып тастағаннан кейін өндірілген
немесе өткізілген өнім құнының НӨҚ – дың орташа жылдық құнына қатынасы),
қорсиымдылық (қорқайтарымға кері көрсеткіш). Сонымен қатар, негізгі
қорлардың салыстырмалы экономиясымен есептелінеді.
± Эопф =ОПФ1 – ОПФ0 х IВП,
мұнда ОПФ0 , ОПФ1 – НӨҚ –дың сәйкесінше базистік және есеп жылдарындағы
орташа жылдық құны, IВП - өнім өндірісі көлемінің индексі.
Жеке көрсеткіштер машиналардың, құралдардың, өндірістік
аудандардың жеке түрлерін қолдануды сипаттау үшін қолданады. Мысалы,
смендегі бір құралға келетін өнімнің орта шығарылымы (натуралды түрде), 1м2
өндірістік ауданға келетін өнім шығарылымы және т.б.
Берілгендерді талдау үшін қайнар көздер (источники):
кәсіпорынның бизнес – жоспары, техникалық даму жоспары, кәсіпорынның
есептік бухгалтерлік балансы, балансқа қосымшалар, негізгі қорлардың саны
мен қозғалысы туралы есеп, өндірістік қуаттың балансы, негізгі қорларды
қайта бағалау мәліметтері, негізгі қорларды есептеудің инвентарлық
карточкалары, проектілік – сметалық, техникалық құжаттамалар және т.б.
Негізгі қорлардың тиімділігін барынша тура көрсететін
көрсеткіш қоррентабельділігі болып табылады. Оның деңгейі тек қор
қайтарымға ғана емес, сонымен бірге өнім рентабельділігіне тәуелді. Бұл
көрсеткіштердің өзара байланысын келесі үлгіде көрсетуге болады:
R опф = П ОПФ = ВП ОПФ х П ВП = ФО х Rвn немесе
R опф = П ОПФ = РП ОПФ х П РП = ФО х Rрn,
Мұндағы: R опф - НӨҚ-дың рентабельділігі;
П - өнімді өткізуден түскен пайда;
ОПФ – НӨҚ-дың орташа жылдық құны;
ВП және РП – сәйкесінше өндірілген және өткізілген
өнімнің құны;
ФО – қор қайтарым;
Rвn - өндірілген өнім рентабельділігі;
Rрn - өткізілген өнім рентабельділігі;
Қорқайтарымы деңгейінің өзгерісіне өз кезінде бірнеше факторлар
әсер етеді. Негізгі қор рентабельділігін анықтайтын факторлар келесі
суретте көрсетілген :
Қор рентабельділік факторлы жүйесінің схемасы
Келесі кестедегі берілгендер – НӨҚ рентабельділігінің нақты деңгейі
жоспарлыдан 3 % төмен екенін көрсетеді. Оның қор қайтарым мен өнім
рентабельділігінің есебінен өзгергенін абсолюттік айырма әдісімен анықтауға
болады.
НӨҚ-ды қолданудың тиімділігін талдау үшін берілген алғашқы ақпараттар:
Көрсеткіш Жоспар Нақты Ауытқу
1.Өнім шығарылымы (ВП), мың.теңге 96 000 100 800 + 4800
2. Өнімді өткізуден түскен пайда,мың 17 900 19 296 + 1396
теңге
3. Орташа жылдық құн, мың. теңге 12 715 14 000 + 1285
- НӨҚ; ( ОПФ ) 7 680 8 400 + 720
- активті бөлігінің ( ОПФ @ ) 120 127,27 + 7,27
- құралдар бірлігі ( Ц )
4. Арасалмақ, коэффициент: 0,604 0,60 0,004
- қордың активті бөлігінің ( УД @ ) 140,8 137,8 3,0
5. Қор рентабельділігі ( R опф ), % 18,65 19,14 + 0,49
6. Өнім рентабельділігі ( Rвn ), %
7. Қор қайтарым , теңге: 7,55 7,20 0,35
- НӨҚ ( ФОопф ) 12,5 12,0 0,50
- активті бөлігінің ( ФО @ )
8. Технологиялық құралдардың орташа 64 66 + 2
жылдық саны (К)
9. Барлық құралдармен жыл ішінде 240 226,51 13,49
жұмыс атқарылғаны (Т), мың сағ.
10. Соның ішінде құрал бірлігімен: 3750 3432 318
- сағаттар ( Тед ) 500 470,4 - 29,6
- смен ( СМ ) 250 245 - 5,0
- күндер ( Д )
11. Құрал жұмысының смендік 2 1,92 - 0,08
коэффициенті ( Ксм ) 7,5 7,3 - 0,2
12. Сменнің орташа ұзақтығы ( П ), сағ.
13. 1 машина – сағатта өнімді жасау (ЧВ),0,400 0,445 + 0,045
мың. теңге
Қор рентабельділігі мынаның есебінен өзгереді:
- НӨҚ-дың қор қайтарымы:
∆ R опф = ∆ ФО х Rвn nл = ( 7,20 – 7,55 ) х 18,65= -6,53 %;
- Өнім өндірісінің рентабельділігі :
∆ R опф = ∆ ФО х Rвn nл = 7,20 ( 19,14 – 18,65 ) = + 3,53 %.
НӨҚ – дың қорқайтарымына әсер ететін бірінші (реттік) деңгейлі
факторлар: НӨҚ – дың жалпы сомасындағы қорлардың активті бөлігі үлесінің
өзгеруі және қорлардың активті бөлігі қор қайтарымының өзгеруі:
ФО = УД @ х ФО @
Кестедегі мәліметтер бойынша факторлардың әсер есебін абсолюттік
айырма әдісімен есептейміз:
∆ ФОуд = ( УДф @ - УД пл @ ) ФО пл @=
= ( 0,6 – 0,604 ) х 12,5 = -0,05 теңге,
∆ ФОфо@ = ( ФОф@ - ФО пл@ ) УДф@=
= ( 12,0 – 12,5 ) х 0,6 = -0,30 теңге,
______________
соңы – 0,35 теңге.
Қорлардың активті бөлігінің қор қайтарымы (технологиялық
құралдардың) оның құрылымы, жұмыс уақытына және орта сағаттық шығарылымына
тәуелді.
Талдау үшін келесі факторлық модельді қолданамыз:
∆ ФО@ = К х Тео х ЧВ ОПФ@
Технологиялық құралдың орташа жылдық құны санының және оның орта
құнының келтірілген бағасының ( Ц ) туындысына тең :
ФО@ = К х Д х Ксм х П х ЧВ К х Ц = Д х Ксм х П х ЧВ Ц
Құрал қор қайтарымының өсіміне факторлардың әсерін есептеу тізбектік
қойылым әдісімен орындалады:
ФО пл @= Дпл х Ксмпл х Ппл Х ЧВпл = Цпл = 250х2х7,5х0,4 120
=
= 1500мың теңге 1,20 мың теңге = 12,5
теңге.
Қор қайтарымының бірінші шартты көрсеткішін анықтау үшін бір
құралдың орта жылдық құнының жоспарлының орнына нақтысын аламыз, ол бірдей
бағаларды тек оның құрлымының есебінен ғана өзгеруі мүмкін :
ФО@ усл1 = Дпл х Ксмпл х Ппл х ЧВпл Цф = 250х2х7,5х0,4
127,27 =
= 1500мың теңге 127,27 мың теңге =
11,7857 теңге.
Құрал құрылымының өзгеру нәтижесінде қорқайтарым деңгейі 0,7143
теңгеге ( 11,7857 – 12,5 ) азайды.
Кейін құрал құрылымының нақты өлшемі, жұмыс атқарылған күн
санының нақты өлшемі және басқа факторлардың жоспарлы өлшемі кезіндегі қор
қайтарымы есептеледі:
ФО@ усл2 = Дф х Ксмпл х Ппл х ЧВпл Цф = 245х2х7,5х0,4
127,27 =
= 1470 мың теңге 127,27 мың теңге = 11,55
теңге.
Құралдардың бүкіл күндік тоқтамдарының жоғары жоспарлығының
нәтижесінде, қор қайтарымы 0,2357 ( 11,55 - 11,7857 ) теңгеге төмендеді.
Қор қайтарымының үшінші шартты көрсеткіші оның нақты құрылымы,
нақты жұмыс атқарылған күні, нақты сменділік коэффициенті және басқа
факторлардың жоспарлы өлшемі кезіндегі есептелінеді :
ФО@ усл3 = Дф х Ксмф х Ппл х ЧВпл Цф = 245х1,92х7,5х0,4
127,27 =
= 1411,2 мың теңге 127,27 мың теңге= 11,088 теңге.
Құралдың жұмыс сменділік коэффициентінің төмендеуі есебінен, оның
қорқайтарымы 0,462 теңгеге ( 11,088 – 11,55 ) төмендеді.
Қор қайтарымының төртінші шартты көрсеткішін есептеу кезінде
жоспарлы болып тек орта сағаттық шығарылым деңгейі ғана қалады :
ФО@ усл4 = Дф х Ксмф х Пф х ЧВпл Цф = 245х1,92х7,5х0,4 127,27 =
= 1373,57 мың теңге 127,27 мың теңге = 10,7923 теңге.
Нақты смендік ұзақтығы жоспарлыға қарағанда 0,2 сағатқа кем
болған-дықтан, бір құралдың жылдық шығарылымы 37,6 мың теңгеге, ал қор
қайтарым 0,2957 теңгеге ( 10,7923 – 11,088 ) азайды.
Құралдың нақты шығарылымы кезіндегі қорқайтарым келесідей болады
:
ФОф@ = Дф х Ксмф х Пф х ЧВпл Цф = 245х1,92х7,5х0,4 127,27 =
= 1527,5 мың теңге 127,27 мың теңге = 12,00 теңге
Жоспарлыға қарағанда 1,2077 теңгеге жоғары.
НӨҚ –дың қор қайтарым деңгейіне бұл факторлардың әсерін білу үшін
алынған нәтижелерді НӨҚ – дың жалпы сомасындағы қорлардың активті бөлігінің
нақты ара қатынасына көбейтеміз.
∆ ФОхі = ∆ ФОхі @ х УД ф@ .
НӨҚ-дың қор қайтарымының өзгеруі :
Құрал құрылымы есебінен - 0,7143 х 0,60 = -
0,42858
Бүкіл күндік тоқтам есебінен - 0,2357 х 0,60 = -
0,14142
Сменділік коэффициенті есебінен - 0,4620 х 0,60 = - 0,27720
Ішкі сменділік тоқтам есебінен - 0,2957 х 0,60 = - 0,
17742
Орта сағаттық шығарылым есебінен + 1,2077 х 0,60 = + 0,72462
Барлығы - 0,50
- 0,30
Үшінші реттік факторларлдың қорлардың активті бөлігінің қорқайтарым
деңгейіне әсерін есептеу үшін – құралды ауыстыруға немесе оны
модернизациялауға байланысты өнім өндірісі көлемінің қалай өзгергенін білу
керек . Ол былай есептелінеді:
∆ ФОн@ = ( ∑ Ті х ЧВні - ∑ Ті х ЧВсі ) ОПФф@ =
( 19800х0,7-19800х0,4) 8400 = 5940 8400 = 0,707
теңге.
Мұндағы: Ті – і – құралды енгізгеннен кейін есепті мерзімнің соңына
дейінгі уақыт, ЧВн, ЧВс – 1 машина – сағаттық ауысымнан кейін і құралды
ауыстырғанға дейінгі өнім шығарылымы.
Осындай тәсілмен өнім өндірісі мен қорқайтарымының
технологияларды жетілдіру мен өндірісті ұйымдастыру бойынша ҒТП шараларын
ендіру есебінен өзгерісін анықтаймыз :
∆ ФО@нтп= ( ∑ Ті х ЧВн - ∑ Ті х ЧВс ) ОПФ@ф =
= ( 14500х0,66 – 14500х0,42 ) 8400 = 0,414теңге.
Қор қайтарымының әлеуметтік факторлар (жұмысшылардың
квалификациясын жоғарлату , еңбек және демалыс жағдайының жақсаруы,
денсаулықты сақтау шаралары және т.б.) есебінен өзгерісін қалдықтық әдіспен
анықтаймыз :
∆ ФО@ соц = ∆ ФО@ нв - ∆ ФО@ н - ∆ ФО@ нтп =
= 1,2077 – 0,77 – 0,414 = 0,0867 теңге.
НӨҚ – дың қор қайтарым деңгейіне берілген факторлардың әсерін былай
анықтаймыз: і факторы есебінен құрал қайтарымының өсімін көбейтеміз. Қордың
нақты активті бөлігі ара салмағына.
Өнім өндірісі көлемінің қалай өзгеретінін білу үшін, әр фактор
есебінен НӨҚ қор қайтарым өзгерісін – НӨҚ–дың нақты орта жылдық қалдығына,
ал НӨҚ-дың орта жылдық құнының өзгерісін – НӨҚ-дың жоспарлы қор қайтарым
деңгейіне көбейту керек. Есептеулердің нәтижесі төменде келтірілген :
Қор қайтарым факторлы талдауының нәтижелері
Қор қайтарымының өзгеруі , Өнім өндірісінің
теңге өзгеруі, мың
Фактор теңге
НӨҚ активті НӨҚ
бөлігінің
Бірінші деңгейдің
1.НӨҚ ортажылдық құны
2.Қордың активті бөлігінің + 1285х7,55= + 9700
үлесі
3. Қордың активті бөлігінің0,05х14000= - 700
қор қайтарымы
- 0,30х14000= - 4200
Барлығы - 0,35х14000= + 4800
Екінші деңгейдің
3.2.1.Құралдың құрылымы
3.2.2.Бүкілкүндік тоқтам - 0,7143х0,60= - 0,42858х14000=- 6000
3.2.3.Сменділік
коэффициенті -0,2357х0,60= - 0,14142х14000= - 1980
3.2.4.Ішкі смендік тоқтам
3.2.5.Ортасағаттық - 0,4620х0,60= - 0,27720х14000=- 3881
шығарылым
- 0,2957х0,60= - 0,17742х14000=- 2484
+ 1,2077х0,60=+0,72462х14000= +10145
Барлығы - 0,50 - - 4200
0,30х14000=
Үшінші деңгейдің.
3.2.5.1.Құралды ауыстыру
3.2.5.2.ҒТП шараларын + 0,707х0,60= +0,4242х14000= + 5939
ендіру
3.2.5.3.Әлеуметтік + 0,414х0,60= +0,2484х14000= + 3478
факторлар
+ 0,0867х0,60=+0,05202х14000= + 728
Барлығы + 1,210 + 0,7462 +10143
Кестеде көрсетілгендей, қорқайтарымға және өнім өндірісі көлемінің
деңгейіне келесілер кері әсер еткен: қорлардың активті бөлігі үлесінің
төмендеуі, қымбат құралдар үлесінің жоғарылауы, техникалық бүкілкүндік және
ішкі смендік жоғары жоспарлы тоқтамдардың өсуі. Келесіде бұл тоқтамдардың
себебін анықтап, оларды төмендету резервтерін анықтау керек.
Құралдардың жоғары жоспарлы тоқтамдардын төмендету есебінен өнім
шығарылымы, талданып отырған кәсіпорында, 83 45 мың теңгеге
(1980 – 3881 + 2484 ) өсіруге мүмкіндік бар.
Қорқайтарым өзгерісі факторларының қоррентабельділік
деңгейіне әсерін: фактор есебінен қорқайтарымның абсолютті өсімін өнімнің
жоспарлы рентабельділігіне көбейту арқылы анықтаймыз.
Қор рентабельділік факторлы талдаудың нәтижелері
Фактор Қорқайтарымның Әсердің есептелуі Қоррентабель-ділі
өзгеруі, теңге гінің өзгеруі %
Бірінші деңгейдің
2. Қордың активті
бөлігінің үлесі 0,05 0,05х18,65 - 0,932
3. Қордың активті
бөлігінің қор қайтарымы 0,30 0,30х18,65 - 5,595
Барлығы
0,35 - 0,35х18,65 - 6,527
Екінші деңгейдің
3.2.1.Құралдың құрылымы
3.2.2.Бүкілкүндік тоқтам0,42858 - 0,42858х 18,65 7,993
3.2.3.Сменділік 0,14142 0,14142 х 18,65 2,637
коэффициенті
3.2.4.Ішкі смендік 0,27720 0,27720 х 18,65 5,170
тоқтам
3.2.5.Ортасағаттық 0,17442 0,17442 х 18,65 3,309
шығарылым
Барлығы + 0,72462 + 0,72462 х 18,65 + 13,514
0,30 0,30 х 18,65 - 5,595
Үшінші деңгейдің.
3.2.5.1.Құралды
ауыстырылымы + 0,4242 + 0,4242 х 18,65 + 7,911
3.2.5.2.ҒТП шараларын
ендіру + 0,2484 + 0,2484 х 18,65 + 4,633
3.2.5.3.Әлеуметтік
факторлар + 0,05202 + 0,05202 х 18,65 + 0,970
Барлығы + 0,72462 + 0,72462 х 18,65 + 13,514
Құралдардың жоғары жоспарлы бүкілкүндік және ішкі смендік
тоқтамдардың төмендеу мен сменділік коэффициентін жоспарлы деңгейге дейін
жоғарылату есебінен кәсіпорын – негізгі қор рентабельділігін 11,1% (2,63
+ 5,17 + 3,33 ) өсіруге мүмкіндік алады.
Негізгі құралдардың аудиторлық тексерудің бағдарламасы
Кез келген кәсіпорын негізгі құралдарға аудит жүргізбес бұрын оның
бағдарламасын анықтап, қандай мәселелерді қамту керектігін анықтап алу
қажет. Негiзгi құралдардың аудитiн жүргiзуде алғашқы қандай тексерулер
жүргiзу мәселесiне тоқталайық:
• негiзгi құралдардың объектiлерi кәсiпорынның есебiне жазылғандығы
немесе жалға алғандығын;
• негiзгi құралдарды сатып алуы, келiп түсуi, олардың есептен шығуы
дұрыс есептелiнгендігін;
• сатып алу құны мен басқада көрсеткiштер, негiзгi құралдар бойынша
алғашқы жазулардың, олардың дұрыс толтырылуын;
• барлық негiзгi құралдар объектiлерi бойынша амортизация есептеудiң
әдiсi қолданылғандығын және олардың алдыңғы әдiстермен сәйкес
келетiндiгiн;
• негiзгi құралдарды сатып алғаннан кейiн негiзгi құралдардың есебiнiң
дұрыс жүргiзiлетіндiгін;
• қосымша қамтамасыз ету бойынша негiзгі құралдар құны анықталғандығын
тексеру жүргізетіндігін;
• аудиторлық тексеру iшкi және сыртқы болуы мүмкiн. Iшкi аудит басшының
шешiмiмен жүргiзiлсе, сыртқы аудит жүргізуге лицензиясы бар тәуелсіз
аудитор көмегімен жүзеге асырылады. Тексеру процесiнде кәсiпорын
басшысы сырқы аудит үшiн барлық негiзгi құралдарға қатысты ақпарат
көздерiмен аудиторды қамтамасыз етуi мiндеттi. Ол ақпараттарсыз
аудитор жұмыс жасай алмайды.
Негiзгi құралдарға аудит жүргiзудiң бiрнеше кезеңін қарастырумызға
болады, аудитор тексерiлетiн кәсiпорын бойынша келесiлердi анықтап алуы
қажет:
- кәсiпорынның есеп саясатымен танысу, негiзгi құралдар
бойынша екi кезең мәлiметтерiмен танысу;
- негiзгi құралдар бойынша соңғы түгендеу мерзiмiн анықтап,
анық қорытындымен танысу;
- негiзгi құралдар бағалау материалдарымен танысу және олардың
есебiн тексеру;
- негiзгi құралдарды жою бойынша кәсiпорын үшiн де құрылған
арнайы комиссия мүшелерiн тоғайындау туралы мәлiмет алу және
олармен арнайы материалдық жауапкершiлiк туралы келiсiм бары
мен жоғын тексеру;
- негiзгi құралдарды жалға беру келiсiм-шарттарымен танысу,
заңды тұлғалармен келiсiм-шарт құру;
- бухгалтерияның негiзгi құралдар бойынша кортотека және
түгендеу тiзiмдерiн тексеру, олардың компьютерлiк және қол
жазбамен жүргiзiлгендiгiн анықтау, оларға қатысты материалды
жауапты тұлғалардың тiзiмiн тексеру және де ол материалды
жауапты тұлғалармен шарттың бар жоғын тексеру;
- бухгалтерияның қандай құжаттармен қамтамасыз етiлгендiгiн
тексеру.
Негiзгi құралдар бойынша мәлiметтері, негiзгi құралдар есебiнiң
жүргiзiлуi жайлы аудиторға көп түсiнiк бередi. Осы мәлiметтер арқылы
аудитор тексеру барысында туындаған сұрақтарға жауап бере алады.
Бас кiтапта көрсетiлген негiзгi құралдар бойынша мәлiметтер, қалдықтар,
синтетикалық шоттар бойынша негiзгi құралдардың есебiнiң жүргiзiлуi,
олардың тозуын, аяқталмаған құрылыстың, барлығының бухгалтерлiк баланстың
көрсеткiштермен сәйкестiлiгiн тексеру барлық көрсетiлген мәлiметтер бiр-
бiрiне сәйкес келуi керек, ай басындағы бастапқы қалдықтың айналым және
соңғы қалдықтың дұрыс болуын тексеру қажет.
Егер де сәйкесiздiк табылса, онда оны анықтау қажет, оның пайда болу
себебiн анықтап, кәсiпорынға негiзгi құралдар операциялары бойынша iшкi
бақылау жүйесiн енгiзудi ұсынуы қажет:
- негiзгi құралдар бойынша олардың есебiнiң дұрыс жүргiзiлуi
мен дер кезiндегi сақталуына тексеру жұмыстарын жасау
мүмкiндiгiн жiбермеу;
- негiзгi құралдардың сақталуына бақылау жасап отыру,
материалды жауапты тұлғалар мен келiсiм-шарттың бар- жоғымен
танысып, тексерiп оларға кәсiпорын басшысының бұйрығының бар-
жоғын анықтау;
- негiзгi құралдар актив бөлiгiне жатқызылуын, олардың
кносстың және топтық бөлiмшелерге бүлiнуi мен олардың
өндiрiсте атқаратын ролiн тексеру;
- есепте негiзгi құралдардың дұрыс бағалануын тексеру;
- негiзгi құралдардың келiп түсуi мен есептен шығуы туралы
жасалынған операциялар мен оларға қатысты құжаттардың дұрыс
толтырылуын тексеру;
- жөндеуге кеткен немесе есептелiнген қаражаттардың дұрыс
аударылғандығы мен олардың есебiн тексеру.
Аудитор бiрiншi кезекте негiзгi құралдардың қай актив құрамына
жатқызылатындығын тексеруi қажет.
Негiзгi құралдар құрамына келiсілерді жатқызамыз:
• ұзақ мерзiм бойы қызмет ететiн еңбек құралдары;
• материал өндiрiс құралдары;
Аудитор негiзгi құралдардың келiп түсуi, техникалық құжатын, негiзгi
құралдар есебiнде көрсетiлген карточкалар, алғашқы құжаттар, осы құжаттар
негiзiне сүйене отырып, аудитор келесiлердi анықтап тексередi:
• негiзгi құралдар классификациясының дұрыстығын;
• негiзгi құралдардың бөлiнуiн тексеру, егер де дұрыс бөлiнбеген
жағдайда, негiзгi құралдардың амортизациясын есептеуде қиыншылықтар
туындауы мүмкiндігін;
• негiзгi құралдарды өндiрiсте қатысуы бойынша жiктеу, өндiрiс
процесiнде iстеп тұрған және жарамсыз тұрған негiзгi құралдарды бөлiп
қарастыру, iстеп тұрған негiзгi құралдар бойынша жiктеудi дұрыс
ұйымдастыру, дұрыс болмаған жағдайда, негiзгi құралдарға амортизация
есептеу дұрыс жүргізілмейді (запаста, жөндеуде тұрған негiзгі құралдар
үшiн амортизация есептелiнбейдi).
Сонымен қатар, аудитор негiзгi құралдардың дұрыс бағалануын тексеруi
қажет. Бағалаудың нәтижесi келесiлер үшiн маңызы болып табылады:
• қаржы мәлiметтерiнiң дұрыс көрсетiлуінде;
• бюджетпен және салықпен дұрыс есептесуде;
• бухгалтерлiк және статистикалық есептi дұрыс ұйымдастыруда;
• алғашқы құжаттар негiзiнде келесiлердi негiзгi құралдардың келiп
түсуi бойынша алғашқы құнын анықтауда.
Алғашқы құнды анықтауда келесiлердi алдымен анықтау қажет:
• объектiлер негiзiнде, кәсiпорынның дайындалуына байланысты сатып
алынған және басқада объектiлер бойынша, жеткiзу бойынша шығындар,
монтаждау орналастыру;
• құрылтайшылардың қосқан үлестерiне байланысты объектiлер (келiсiм-шарт
негiзiнде);
• басқа да тұлғалардан субсидия негiзiнде түскен негiзгi құралдар.
Негiзгi құралдардың құнын алғашқы құнымен кезең құнының арасында
ауытқулар болған жағдайда, нарықтық жағдайларға байланысты негiзгi құралдар
құны осы кезең бойынша анықталады.
Аудитор бухгалтерлiк есеп мәлiметтерiне сүйене отырып келесiлердi
тексеру қажет:
• субъектiнiң бұйрығымен негiзгi құралдарды қабылдау бойынша комиссия
құрамынан құрылуын тексеру;
• жеке тұлғалар негiзгi құралдарды сату немесе сатып алу келiсiм-
шартының бары мен жоғын тексеру;
• келiсiм бағасы бойынша хаттамалардың құрылуын, толтырылуын тексеру;
• жалға беру келiсiм-шартында негiзгi құралдар бойынша объектiлердiң
құнының көрсетiлетіндігін тексеру.
Кәсіпорындар қазіргі кезде өз меншігіндегі негізгі құралдардың бары мен
жоғына және олардың сақталуын тексеру үшін аудиторлық фирмалардың қызметін
қолданады. Аудитор негізгі құралдарға байланысты операциялардың барлығын
тексереді. Аудитор барлық көңілін негізгі құралдардың бухгалтерлік
есепте дұрыс көрініс табуына бөледі, ол ең қажетті, маңызды, міндетті
операциялардың бірі болып саналады.
Негізгі құралдар есебі негізгі құралдар құрамына келесілерді кіргізеді:
• ұзақ мерзім бойынша қызмет ететін еңбек құралдары, материалдық өндіріс
құралдары;
Негізгі құралдар жатқызылуы бойынша жалға алынған және жеке болып
келеді. Негізгі құралдар келесідей жіктеледі:
• жерлер, үйлер, ғимараттар, машиналар және жабдықтар, өлшеу және реттеу
аспаптары, қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, есептеу
техникасы, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және
жабдықтар, шаруашылық мүлік және басқа да негізгі құралдар.
Аудитор кәсіпорын бойынша негізгі құралдардың келіп түсуі, техникалық
құжаты, негізгі құралдар есебінде көрсетілген карточкалар, жазылған алғашқы
құжаттардың барлығын тексереді.
Аудитор осы құжаттар негізінде келесілерді анықтауы қажет:
• негізгі құралдар классификациясының өз мақсатымен
негізделуін;
• негізгі құралдарды пайдалану бойынша бөлінуін тексеру,
егер де дұрыс бөлінбеген жағдайда, негізгі құралдардың
амортизациясын есептеу процесі дұрыс болмайтындығын;
• негізгі құралдарды өндіріске қатысуы бойынша жіктеу
өндіріс процесінде жұмыс істеп тұрған және жарамсыз тұрған
негізгі құралдарды бөлек қарастыру керектігін;
Егер де негізгі құралдарға есептеу кезінде дұрыс жіктемеген жағдайда,
оларға амортизация есептеу дұрыс жүргізілмейді (запаста және жөндеуде
тұрған негізгі құралдар үшін амортизация сомасы есептелінбейді).
Аудитордың негізгі тексеру жұмыстарының бірі негізгі құралдарға бағалау
жұмыстарының дұрыс жүргізілуін тексеру болып табылады. Бағалау нәтижелері
келесілер үшін маңызды болып келеді:
• қаржы мәліметтерінің дұрыс көрсетілуі;
• бюджет пен салық міндеттемелерімен есептесудің дұрыстығы;
• негізгі құралдар бойынша статистикалық және бухгалтерлік есеп берудің
дұрыстығы;
• алғашқы құжаттарға сүйеен отырып, негізгі құралдардың келіп түсуіндегі
құнын анықтау қажет.
• Негізгі құралдардың алғашқы құнын анықтаудан бұрын келесілерді анықтап
алу қажет:
• кәсіпорын салу барысында, сатып алуда басқа объектілері бойынша
монтаждау орналастыру жұмыстары;
• кәсіпорын құрылтайшыларының қосқан үлес негізіндегі объектілері
келісім-шарт негізінде;
• басқа да тұлғалардан субсидия негізінде келіп түскен негізгі құралдар.
Егер негізгі құралдар құнында алғашқы құн мен кезең құнының арасында
ауытқулар болған немесе туындаған жағдайда, нарықтық жағдайға байланысты
негізгі құралдар құны осы кезең бойынша анықталады.
Бухгалтерлік есеп мәліметтеріне сүйене отырып, аудитор келесілерді
тексеруі керек:
▪ субъект басшысының бұйрығы мен негізгі құралдарды қабылдау комиссия
құрамының құрылуын тексеру;
▪ Жеке тұлғалар мен негізгі құралдар сату және сатып алу келісі-
шарттарының түзілуін тексеру;
▪ негізгі құралдардың келісім баға бойынша хаттама тізімінің құрылуы
мен толтырылуын тексеру;
▪ жалға беру келісім-шартында негізгі құралдар объектілері құнының
көрсетілуін тексеру.
Негізгі құралдар келіп түскен кезде алғашқы құжаттарға сүйене отырып,
олардың құнының дұрыс және алғашқы бағалануын тексеріп алу қажет. Негізгі
құралдардың алғашы құны келесі жағдайларда анықталады:
▪ объектілері бойынша кәсіпорынның өзінде жасалынған және де басқа
да (жаңа, қолданыста болған негізгі құралдар) қаражаттарға
жатқызылған объектілер, орнату, жеткізіп беру, монтаждау
шығындарын қоса есептегенде, төленген және қайтарымсыз салық және
басқа да шығындар;
▪ объектілері бойынша, екі жақтың келісімі бойынша
құрылтайшылардан жарғылық капиталға үлес ретінде;
▪ объектілері бойынша басқа мекемелермен және тұлғалардан
қайтарымсыз, үкімет органдарынан субсидия ретінде.
Кәсіпорын ауқымды немесе күрделі шығындар жасағанда аудитор тексереді,
арнайы жасалынған шығындар есесінің қамтамасыз етілуі, негізгі құралдардың
алғашқы құнының және басқа да шығындардың көрініс табуы, олар негізгі
құралдар құнының өсуіне өз септігін тигізбейді, керісінше олар есеп беру
кезеңі шығындары ретінде көрініс табады. Мұндай шығындар түрлері (негізгі
құралдар құнына өз септігін тигізбейтін) жататындар:
• құрылыс құнының сметалық жоспарында қарастырылатын шығындар;
• құрылып жатқан кәсіпорындардағы негізгі қызметтерге мамандарды
дайындау шығындары;
• құрылыс салу барысында жасалған геологиялық және іздестіру, зерттеу
жұмыстарына жұмсалған шығындар;
• бизнестік қатысу ретінде басқа мекемелердің объектілерін салып, оны
экспплутацияға беруі бойынша жұмсалған құралдар;
• құрылыс салуға алынған жерлерді таңдау, түзетуге кеткен шығындар
көлемі;
• аяқталмаған құрылыс бойынша шығындар;
• құрылысты жөндеу бойынша шығындар;
• объектілерді жерден сыру, демонтаждау және оларды қарауылдау
шығындары.
Негізгі құралдар жарғылық капитал үлесі ретінде берілген жағдайда
олардың тізімі көрсетілуі керек, сонымен қатар келісім құны көрсетіледі,
осы құн арқылы ол бухгалтерлік есепте көрініс табады:
• жеке тұлғалардан негізгі құралдарды сатып алған кезде олардың арасында
келісім-шарт түзілуі керек, келісім-шартта сатып алу құны көрсетіледі;
• егер де негізгі құралдар комплект (жиһаз ретінде) алынса, онда негізгі
құралдардың мүліктік карточкасында негізгі құралдар есебі комплект
құрамына кіретін заттардың тізімі көрсетіледі;
• егер де негізгі құралдар объектісі шет валютасымен сатып алынса, онда
ондай жағдайда негізгі құралдардың сатып алу құны ұлттық теңгеге
шаққандағы бағамы бойынша есепке алынады;
• құрылыс объектісі уақытша қолданысқа берілген, тұрақты қолданысқа
берілуге дейін ол кәсіпорынның негізгі құралдар қатарына
жатқызылмайды, бірақ ол кәсіпорнының аяқталмаған құрылысы ретінде
есептеледі;
• негізгі құралдар объектісі жалға алынған, негізгі құралдар ретінде
қолданысқа берілген, олар бухгалтерлік баланста ескерілмейді. Оларды
біз баланстан тыс есепке аламыз;
• негізгі құралдардың жарамсыздығына, жөндеу жұмыстарының
мүмкіншіліктерінің жоқтығына және оларды есептен шығару бойынша
құжаттарды дайындауға арнайы комиссия құрылады;
• егер құырғыны кәсіпорын жаңа құрылыс жұмыстары мен оларды кеңейту
жұмыстарынң нәтижесінде есептен шығарылса, онда бұл құрылғының құны
кеңейту жоспарының құрамында көрсетілуі тиіс.
Негізгі құралдарды жалға берген кезде жалға алушы арасында келісім-
шарты түзіледі. Аудитор осыған байланысты қарастырылған операциялар
түрлерін тексереді:
• негізгі құралдар қаржыландыру көздеріне жатқызылады, жалға алушы
тұлғаға көбінесе табыс көзі мен тәуекелділік пен мүлікке жеке меншік
құқығы беріледі;
• негізгі құралдарды жалға алу актісі тексеріледі. Жалға алу келісім-
шарты негізінде жүзеге асырылады және тапсыру-қабылдау актісі
толтырылады. Келісім-шарт мазмұнында жалға берілген объектінің жалға
беру мерзімі және жал төлемі көрсетіледі;
• бухгалтерлік есепте алдыңғы және қаржыландырылатын жал есепке алынып
отырады.
Жалға берілген мүліктер жалға берушінің балансында көрініс табатын
болғандықтан, олар бойынша есептелген тозу сомасының дұрыс есептелуі мен
дұрыс көрініс табуын тексереді. Жал ақысы келіп түскен жағдайда тиесілі
ақша қаражаттарының шоттары дебеттеліп, қай шоттардың кредиттелетінің
тексеруі керек.
Қаржыландырылатын жал мерзімінің ішінде жалға берілген мүлік баланста
бір ғана баға бойынша көрініс табуы қажет, мұны да аудитор тексеруге
міндетті, әдетте жалгерлік төлем ағымдағы бағасы және дисконтталған құн
бойынша есептелуі мүмкін, мұны да тексеру процесінен өткізуі керек. Қарыз
капиталына пайдаланылатын өсіп отыратын пайыздық мөлшерлемесінің дұрыс
көрініс табуын тексереді.
Аудиттің негізгі жұмыстарының бірі кез келген кәсіпорынның негізгі
актив түрлерінің бірі негізгі құралдар тозуын есептеу болып табылады.
Негізгі құралдарға алғашқы амортизациялық аударымдар қадамын қарастыру,
олардың амортизация есептеу әдістеріне байланысты болып келеді. Бұл
амортизация есептеу әдістері кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіледі және
ол бір кезеңнен екінші кезеңге дейін өзгертілмейді. Көп жағдайларда қандай
да бір негізгі құралдар объектісіне амортизациялық аударым есептеу және
оларды аудару тест әдістерімен және жақындау әдістер тәсілімен жүзеге
асырылады. Кейбір жағдайларда аудиторлар мүліктің қызмет ету мерзіміне
байланысты бағалау жұмысын жүргізе алмайды, ондай жағдайларда олар арнайы
эксперттердің көмегіне жүгінсе болады.
Тексеру барысында аудитор негізгі құралдың тозу сомасының аударымы
бойынша амортизациялық аударымдардың көрсеткіштерімен танысады, ол алғашқы
қаржыландыру капиталдарының бірі болып есептелінеді. Тозу сомасы кез келген
негізгі құралдар объектісінің техникалық жағдайын анықтау көрсеткіші болып
табылады.
Аудиторлық тексеру барысында кейбір коэффициенттерді есептеу тиімді
болып табылады, ол коэффициент тозу деп аталады. Тозу коэффициентін анықтау
үшін біз негізгі тозу қорының сомасын, олардың алғашқы құнына бөлу арқылы
есептейміз.
Негізгі құралдардың айналым коэффициентін анықтау үшін біз бір жыл тозу
сомасы көлемін орташа жылдық көрсеткіш құнының қатынасына бөлу арқылы
есептейміз.
Әрбір кәсіпорын негізгі құралдарға амортизация есептеу әдістерін өздері
таңдап алғандарына байланысты олар ол таңдалған амортизация есептеу әдісін
кәсіпорынның есеп саясатында белгілеп көрсетеді. Кейбір жағдайларда
кәсіпорындар өз есеп саясатында амортизация есептеудің бір әдісін көрсетіп,
ал шын негізінде амортизация есептеуде өзгеше басқа әдісті қолданады. Сол
себепті аудитор негізгі құралдардың амортизациясын есептеу операцияларын
тексеруде барлық жағдайларға көңіл бөліп, барлық операцияларды тексеруі
керек.
Аудиторлық тексеру негізгі құралдарды жөндеу жұмыстарына жұмсалынған
қаржы-қаражаттарға да тексеру жұмыстарын жүргізеді.
Осы операцияларға қатысты барлық құжаттар тексеріледі.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында жұмыс жасағаннан кейін
олардың өз құқықтарына байланысты негізгі құралдар бойынша жөндеу
жұмыстарын жүргізуі және олардың тиімді жүргізу әдістерін қолдана отырып,
жөндеуге кеткен шығындарын өз қарауына байланысты жұмсауларынан болады.
Кәсіпорындар арнайы негізгі құралдар бойынша жөндеу және ауыстыру
жұмыстарын дұрыс, тиімді және заңды жүргізуі тиіс және де өндіріске
қажеттілігі шамалы физикалық және моральды тозған негізгі құралдар үшін
жөндеу жұмыстарын тоқтатуы тиіс. өте үлкен жөндеу жұмыстары үшін
кәсіпорынға қаржы көздері қажет, сондықтан да кәсіпорындар арнайы жөндеу
қорын ұйымдастырса болады, бұл қор арқылы өндірістік шығындарды жабуға,
жөндеуге жұмсауларына болады.
Бұл қор кәсіпорынның ұзақ мерзімді нормативтері мен ай сайын өндірістік
шығындар ретінде аударылатын аударымдар кезінде құрылады. Кәсіпорынның
жөндеу қорының мөлшері азайтылады. Егер де қордың жасалынған жөндеу
шығындары жаба алмаса, онда қалған жетпейтін бөлігі ендігі кезеңге
жатқызылады.
Негізгі құралдардың текникалық жағдайын жақсарту барысында жұмсалынған
жөндеу және іске қосу шығындары негізгі құралдардың алғашқы бастапқы құнына
әсерін тигізбейді, олар тек қана алғашқы шығындар ретінде қалад береді.
Аудитор кәсіпорындағы әрбір негізгі құралдар бойынша оларға күрделі немесе
ағымды жөндеу жұмыстарының мерзімдерін анықтап, жөндеу есебінде атқарылған
жұмыс түрлерінің барлығын тексеруі қажет.
Күрделі жөндеуден өткен негізгі құралдарды қабылдап алу Күрделі
жөндеуден өткен, қайта құрастылырған және жаңартылған негізгі құралдарды
қабылдау-тапсыру актісі бойынша құжатталады. Субъектінің негізгі
құралдарды қабылдауға өкілетті қызметкерлері және қайта құрастырулар немесе
жаңарту жұмыстарын жүргізген субъект өкілдерінің қол қойған актісі
субъектінің бухгалтериясына тапсырылады. Актіге бас бухгалтер қол қояды,
оны субъект басшысы немесе оған өкілетті адамдар бекітеді. Осы жоғарыда
айтылғандардың барлығының дұрыстығын және тапсырылғандылығын тексеруі
керек.
Негізгі құралдардың жөнделген объектісінің қысқаша сипаттамасы
беріледі, сондай-ақ, техникалық төл құжатын қайта құрастыруға және
жаңартуға байланысты өзгерістер енгізілуі мүмкін. Осылардың барлығын
аудитор тексеруі керек.
Жалгер – кәсіпорын негізгі құралдарға кеткен шығындарын келісілген шарт
жағдайына сай етіп көрсетеді, жөндеу жұмысының аяқталуына қарай мына
шоттардың есептен шығарылуын тексеру қажет:
• егер де келісім-шарт жағдайы бойынша жалға алушы кәсіпорын өз
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
1.2. Материалдық емес активтердің есебі, талдауы мен аудиті
1.3. Тауарлы-материалдық құндылықтар есебі, талдауы мен аудиті
1.4. Ақша қаражаттарының есебі, талдауы мен аудиті
1.5. Дебиторлық және кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ІІ-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕР МЕН МЕНШІКТІ КАПИТАЛДЫҢ
ЕСЕБІ
2.1. Меншікті капиталдың есебі, талдауы мен аудиті
2.2. Жұмысшылармен еңбекақы бойынша есеп айырысу есебі, талдауы мен аудиті
2.3. Кредиторлық қарыздардың есебі, талдауы мен аудиті
ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ ҚАРЖЫЛЫҚ ЕСЕП БЕРУДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ
І-БӨЛІМ. ОЙЛСТРОЙСЕРВИС ЖШС-ДЕГІ АКТИВТЕРДІҢ БУХГАЛТЕРЛІК ЕСЕБІ
1.1. Негізгі құралдардың есебі, талдауы мен аудиті
ЖШС Ойлстройсервис өзінің іс-әрекетін жүзеге асыру үшін бухгалтерлік
есептің жеке объектіне бөлінген негізгі құралдар деп аталатын қажетті еңбек
құралдары болуы керек.
Еңбек құралдары, еңбек құралдарының кейбір түрлерін бухгалтерлік есеп
стандарттарын енгізгенге дейін Қазақстан Республикасындағы негізгі
құралдарға жатқызылатын №6 БЕС сай, 01.01.97 жылы енгізілген негізгі
құралдар құнымен шектеледі және келесі нұсқамен анықталады: Негізгі
құралдар – материалдық өндірісте және өндірістік емес ортада ұзақ мерзім
уақыт (бір жылдан астам) әрекет ететін материалды активтер.
Өндіріс процесінде көп рет қолдану, ұзақ мерзімді уақытта бастапқы
түрін сақтау (табиғи – заттай түрі) негізгі құралдардың ерекшелігі болып
табылады. Өндіріс процесі және сыртқы орта әсерлерінен бірте-бірте тозады
және белгіленген нормалар бойынша амортизацияны есептеу жолымен нормативті
қызметінің мерзімі бойында бастапқы құнын өндіріс шығындарына өткізеді.
Негізгі құралдар кәсіпорынның материалды-техникалық базасын құрай
отырып, өндірістік потенциалдың маңызды элементі. Сондықтан кәсіпорынның
шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарлатудың маңызды жағдайы болып
негізгі құралдардың сақталуын қамтамасыз ету және оларды рационалды қолдану
болып табылады.
Өндіріс процесіне қатысу сипатына байланысты негізгі құралдар
өндірістік және өндірістік емес болып екіге бөлінеді.
Негізгі өндіріс құралдарына өндіріс процесіне тікелей қатысатын
объектілер жатады, олардың көмегімен өнімді әзірлеген кезде еңбек
құралдарына (машина, құрал-жабдық, құрал-саймандар, т.б.) әсер ету жүзеге
асады және өндірісті жүргізу үшін қажет материалдық жағдайын жасайды
(ғимараттар, құрал-жабдық, өткізгіш қондырғылар). Негізгі өндірістік
құралдардың пайдалануын сипаттайтын шолушы экономикалық көрсеткіші – қор
қайтарымы болып табылады, ол негізгі құралдардың бір өлшеміне шаққандағы
өндірілетін заттай немесе ақшалай түріндегі өнімді көрсетеді.
Өндірістік емес негізгі құрал-жабдықтар – тұтынуға арналған құрал-
жабдықтар. Ол ұжымның мәдени-тұрмыстық (ғимараттар, тұрғын үй-коммуналдық,
денсаулық сақтау мүлкі, т.б.) қажеттіліктерін ұзақ мерзім бойы өтеуге
арналған.
Иелігіне қарай негізгі құралдар меншікті және жалға алынған болып
бөлінеді. Менің қарастырылып отырған Ойлстройсервис ЖШС-де негізгі
құралдар жалға алынбайды және берілмейді.
Негізгі құралдардың құрамына келесілер жатады:
Жер – субъект меншігіне сатып алынған жердің көлемі мен құны. Жерге
меншік құқығы бар болса, онда олар құқық актісімен расталуы керек.
Машиналар мен жабдықтар – күш беретін машиналар мен жабдықтар; жұмысшы
машиналар мен жабдықтар; өлшеу және реттеу аспаптары және қондырғылар мен
лабораториялық жабдықтар; әрбір машина, егер ол басқа мүліктік объектінің
бөлшегі болмаса, оған кіретін бейімделген құрпалдарды, соған тиісті
заттарды, аспаптарды, қоршауды, фундаментті қоса алғанда, мүліктік объекті
болып саналады.
Ғимараттар мен қондырғылар – еңбек заттарын өзгертуге қатысы жоқ
белгілі бір қызметтерді орындау жолымен өндіріс процесін жүзеге асыруға
арналған инженерлік-құрылыс объектілері және электр, жылу немесе
механикалық энергияны өткізу қондырғылары (электр өткізу желілері,
трансмиссиялары, құбырлары).
Басқа да негізгі құралдар – кітапхана қорлары, спорт мүлкі және басқа
да салымдар.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдардың бухгалтерлік есебі:
негізгі құралдардың келіп түсуін, оның ішінде орын ауыстыруы мен шығуын,
дұрыс құжаттық рәсімделуін және бухгалтерлік есепте уақытылы көрсетілуін;
олардың материалдық жауапты адамдарға бекітілуін және сақталуы мен ұтымды
пайдаланылуын бақылайды; негізгі құралдардың есептелген амортизациясы мен
тозу сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, сондай-ақ, есептелген амортизация
сомасының есепте дұрыс көрсетілуін, негізгі құралдардың қор қайтарымын
анықтауды, жаңа техниканың және оны қолданудың жаңа әдістереінің
тиімділігін; негізгі құралдарды жһндеу бойынша шығындардың сенімді есебін;
негізгі құраолдарды түгелдеуді және қайта бағалауды мезгелінде жасауын және
олардың нәтижесін есепте көрсетілуін; негізгі құралдарды сату және олардың
басқаша шығу нәтижелерін есепте нақты көрсетілуін қамтамсыз ету керек.
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдардың тозуын және
амортизациясын есептеу
Ойлстройсервис ЖШС-дегі негізгі құралдарға амортизация есептеу
қарапайым әдіспен жүргізіледі. Бұл әдіске бұрын бухгалтерлік есептегі
амортизация есептеу тәсілдерінің түрлеріне тоқтала кетейік. Негізгі
құралдар өндіріс процесіне қатысумен, жылдар мерзімінің әсерімен, табиғат
күшінің әсер етуімен пайдалану процесінде біртіндеп тозады. Тозудың екі
түрі бар: табиғи және сапалы (моральдық) (заман талабына сай келмеуі).
Негізгі құралдардың амортизациясының есептеудің әртүрлі әдістері бар.
Шаруашылық жүргізуші субъектінің бухгалтерлік есеп стандартына сай дербес
тұрғыда, өздерінің есеп саясатында амортизацияны есептеудің тәсілі бойынша
жасалынады, олар:
- құнын бірқалыпты (түзу сызықты) жолмен есептен шығару;
- құнын орындалған жұмыстың көлеміне пропорционалды (немесе пара-
пар) етіп есептен шығару (өндірістік тәсіл);
- жеделдетіп есептен шығару;
- қалдығын азайту жолымен есептен шығару;
- құнын сандардың жиынтығы бойынша (кумулятивтік әдіс) есептен
шығару.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі, яғни объектінің құны, оның қызмет ету
мерзімі ішінде өндіріс шығындарына біркелкі норма бойынша жатқызылады. Бұл
әдіс негізгі құралдардың тозуына, оның қызмет ету мерзімінің ұзақтығына
байланысты болып келеді.
Негізгі құралдардың құны бойынша амортизацияны бірқалыпты (түзу
сызықты) жолмен есептеу әдісі мына формула бойынша есептелінеді:
Бастақы құн – жойылу құны
Пайдалану мерзімі
Амортизацияны (тозуды) орындалған жұмыстардың көлеміне пропорционалды
түрде есептеу әдісі (өндірістік тәсіл) негізгі құраолдардың тозуы тек
олардың пайдалану дәрежесі болып табылады және оны есептеу процессінде
уақыт кесіндісі ешқандай рөл атқармайды.
Ол келесі формуламен есептелінеді:
Бастапқы құн – жойылу құны .
Орындалатын жұмыстың болжамды мөлшері
Амортизацияны (тозуды) есептеудің жеделдетілген әдістері:
а) Кумулятивтік әдісі – латын тілінен аударғанда - өсу, жиналу деген
мағынаны білдіреді, яғни сандарды қосудың көмегімен тозудың сомасы
есептелінеді, демек объектінің қызмет ету мерзіміндегі жылдар санын қосу
арқылы анықталады.
ә) Азайып отыратын қалдық әдісі – бұл әдіс те кумулятивтік әдістің
принциптеріне негізделген. Оны екі еселенген амортизациялау нормасын
қолдану арқылы азайып отырған қалдық әдісі деп те атайды. Мысалы,
автокөлікті пайдалану мерзімі 5 жыл. Бірқалыпты үлестіру әдісінде
амортизациялау нормасы 20 пайыз болады (1005).
Екі еселенген нормасымен есептелініп, азайып отыратын қалдық әдісінде
амортизациялау нормасы 40 пайызға тең (20*2).
Іс-тәжірибе өткен кәсіпорында амортизацияны есептеудің қарапайым әдісі
қолданады, бас бухгалтердің түсіндіруі бойынша мұның бірнеше қомақты
себептері бар:
1) бұл әдіс ҚР-ның Салық кодексінің ережелеріне ең жақын
болып табылады, себебі онда амортизацияның шекті
нормалары көрсетіледі;
2) сатып алынатын негізгі құралдардың жиі жағдайда өте
қымбат болып табылады, сондықтан амортизацияны
есептеудің жеделтілген әдісін қолдану кәсіпорын үшін
қиынға түседі.
Негізгі құралдардың тиімділігін және пайдалануын талдау
Өнеркәсіптік кәсіпорында өндіріс тиімділігін жоғарлатудың
маңызды факторының бірі болып табылады, олардың қажетті саны мен
ассортиментінде негізгі құралдармен қамтамасыз етілуі және олардың толық
пайдалануы болып табылады.
Талдау мәселелері – кәсіпорынның оның құрылымдық бөлімшесінің негізгі
құралдардың қамтамасыз етілуін және жалпылама, жеке көрсеткіштер бойынша
олардың пайдалану деңгейін анықтау, сонымен қатар, олардың өзгеру
себептерін табу, өнім өндіру көлеміне және т.б. көрсеткіштерге негізгі
құралдарды пайдаланудың әсерін зерттеу, өндірістік қуаттың пайдаланудың
дәрежесін зерттеу, негізгі құралдарды пайдаланудың тиімділігін жоғарлатудың
резервтерін айқындау. Талдау негізінен негізгі құралдардың көлемін, олардың
динамикасы мен құрылымын зерттеуден басталады: кәсіпорынның өндірістік
қуатын өнеркәсіптік өндірістік қорлар анықтайды. Негізгі өндірістік
қорлардың техникалық жағдайын және қозғалысын зерттеу талдауда маңызды
болып табылады. Олар келесідей көрсеткіштермен анықталады:
1. Жаңару коэффициенті = келіп түскен негізгі құралдар құныкезең
соңындағы негізгі құралдар құны
2. Есептен шығу коэффициенті = шығарылған негізгі құралдар
құныкезең соңындағы негізгі құралдар құны
3. Тозу коэффициенті = негізгі құралдардың тозу сомасынегізгі
құралдардың бастапқы құны
4. Жарамдылық коэффициенті = негізгі құралдардың қалдық құны
негізгі құралдардың бастапқы құны
Ереже бойынша кәсіпорын негізгі капиталының жалпы сомасында негізгі
арасалмақты (удельный вес) негізгі қорлар алады. Көп жағдайда кәсіпорын
қызметіндегі соңғы нәтижелер: өнім шығарылымы, оның өзіндік құны, табыс,
рентабельділік, қаржылық жағдайдың тұрақтылығы – негізгі қорлардың санына,
құнына, техникалық деңгейіне, қолдану тиімділігіне тәуелді.
Негізгі қорларды қолданудың тиімділігін мінездейтін көрсеткіштер
келесілер: рентабельділік (табыстың НӨҚ – дың орташа жылдық құнына
қатынасы), қор қайтарым (ҚҚС, акцизді алып тастағаннан кейін өндірілген
немесе өткізілген өнім құнының НӨҚ – дың орташа жылдық құнына қатынасы),
қорсиымдылық (қорқайтарымға кері көрсеткіш). Сонымен қатар, негізгі
қорлардың салыстырмалы экономиясымен есептелінеді.
± Эопф =ОПФ1 – ОПФ0 х IВП,
мұнда ОПФ0 , ОПФ1 – НӨҚ –дың сәйкесінше базистік және есеп жылдарындағы
орташа жылдық құны, IВП - өнім өндірісі көлемінің индексі.
Жеке көрсеткіштер машиналардың, құралдардың, өндірістік
аудандардың жеке түрлерін қолдануды сипаттау үшін қолданады. Мысалы,
смендегі бір құралға келетін өнімнің орта шығарылымы (натуралды түрде), 1м2
өндірістік ауданға келетін өнім шығарылымы және т.б.
Берілгендерді талдау үшін қайнар көздер (источники):
кәсіпорынның бизнес – жоспары, техникалық даму жоспары, кәсіпорынның
есептік бухгалтерлік балансы, балансқа қосымшалар, негізгі қорлардың саны
мен қозғалысы туралы есеп, өндірістік қуаттың балансы, негізгі қорларды
қайта бағалау мәліметтері, негізгі қорларды есептеудің инвентарлық
карточкалары, проектілік – сметалық, техникалық құжаттамалар және т.б.
Негізгі қорлардың тиімділігін барынша тура көрсететін
көрсеткіш қоррентабельділігі болып табылады. Оның деңгейі тек қор
қайтарымға ғана емес, сонымен бірге өнім рентабельділігіне тәуелді. Бұл
көрсеткіштердің өзара байланысын келесі үлгіде көрсетуге болады:
R опф = П ОПФ = ВП ОПФ х П ВП = ФО х Rвn немесе
R опф = П ОПФ = РП ОПФ х П РП = ФО х Rрn,
Мұндағы: R опф - НӨҚ-дың рентабельділігі;
П - өнімді өткізуден түскен пайда;
ОПФ – НӨҚ-дың орташа жылдық құны;
ВП және РП – сәйкесінше өндірілген және өткізілген
өнімнің құны;
ФО – қор қайтарым;
Rвn - өндірілген өнім рентабельділігі;
Rрn - өткізілген өнім рентабельділігі;
Қорқайтарымы деңгейінің өзгерісіне өз кезінде бірнеше факторлар
әсер етеді. Негізгі қор рентабельділігін анықтайтын факторлар келесі
суретте көрсетілген :
Қор рентабельділік факторлы жүйесінің схемасы
Келесі кестедегі берілгендер – НӨҚ рентабельділігінің нақты деңгейі
жоспарлыдан 3 % төмен екенін көрсетеді. Оның қор қайтарым мен өнім
рентабельділігінің есебінен өзгергенін абсолюттік айырма әдісімен анықтауға
болады.
НӨҚ-ды қолданудың тиімділігін талдау үшін берілген алғашқы ақпараттар:
Көрсеткіш Жоспар Нақты Ауытқу
1.Өнім шығарылымы (ВП), мың.теңге 96 000 100 800 + 4800
2. Өнімді өткізуден түскен пайда,мың 17 900 19 296 + 1396
теңге
3. Орташа жылдық құн, мың. теңге 12 715 14 000 + 1285
- НӨҚ; ( ОПФ ) 7 680 8 400 + 720
- активті бөлігінің ( ОПФ @ ) 120 127,27 + 7,27
- құралдар бірлігі ( Ц )
4. Арасалмақ, коэффициент: 0,604 0,60 0,004
- қордың активті бөлігінің ( УД @ ) 140,8 137,8 3,0
5. Қор рентабельділігі ( R опф ), % 18,65 19,14 + 0,49
6. Өнім рентабельділігі ( Rвn ), %
7. Қор қайтарым , теңге: 7,55 7,20 0,35
- НӨҚ ( ФОопф ) 12,5 12,0 0,50
- активті бөлігінің ( ФО @ )
8. Технологиялық құралдардың орташа 64 66 + 2
жылдық саны (К)
9. Барлық құралдармен жыл ішінде 240 226,51 13,49
жұмыс атқарылғаны (Т), мың сағ.
10. Соның ішінде құрал бірлігімен: 3750 3432 318
- сағаттар ( Тед ) 500 470,4 - 29,6
- смен ( СМ ) 250 245 - 5,0
- күндер ( Д )
11. Құрал жұмысының смендік 2 1,92 - 0,08
коэффициенті ( Ксм ) 7,5 7,3 - 0,2
12. Сменнің орташа ұзақтығы ( П ), сағ.
13. 1 машина – сағатта өнімді жасау (ЧВ),0,400 0,445 + 0,045
мың. теңге
Қор рентабельділігі мынаның есебінен өзгереді:
- НӨҚ-дың қор қайтарымы:
∆ R опф = ∆ ФО х Rвn nл = ( 7,20 – 7,55 ) х 18,65= -6,53 %;
- Өнім өндірісінің рентабельділігі :
∆ R опф = ∆ ФО х Rвn nл = 7,20 ( 19,14 – 18,65 ) = + 3,53 %.
НӨҚ – дың қорқайтарымына әсер ететін бірінші (реттік) деңгейлі
факторлар: НӨҚ – дың жалпы сомасындағы қорлардың активті бөлігі үлесінің
өзгеруі және қорлардың активті бөлігі қор қайтарымының өзгеруі:
ФО = УД @ х ФО @
Кестедегі мәліметтер бойынша факторлардың әсер есебін абсолюттік
айырма әдісімен есептейміз:
∆ ФОуд = ( УДф @ - УД пл @ ) ФО пл @=
= ( 0,6 – 0,604 ) х 12,5 = -0,05 теңге,
∆ ФОфо@ = ( ФОф@ - ФО пл@ ) УДф@=
= ( 12,0 – 12,5 ) х 0,6 = -0,30 теңге,
______________
соңы – 0,35 теңге.
Қорлардың активті бөлігінің қор қайтарымы (технологиялық
құралдардың) оның құрылымы, жұмыс уақытына және орта сағаттық шығарылымына
тәуелді.
Талдау үшін келесі факторлық модельді қолданамыз:
∆ ФО@ = К х Тео х ЧВ ОПФ@
Технологиялық құралдың орташа жылдық құны санының және оның орта
құнының келтірілген бағасының ( Ц ) туындысына тең :
ФО@ = К х Д х Ксм х П х ЧВ К х Ц = Д х Ксм х П х ЧВ Ц
Құрал қор қайтарымының өсіміне факторлардың әсерін есептеу тізбектік
қойылым әдісімен орындалады:
ФО пл @= Дпл х Ксмпл х Ппл Х ЧВпл = Цпл = 250х2х7,5х0,4 120
=
= 1500мың теңге 1,20 мың теңге = 12,5
теңге.
Қор қайтарымының бірінші шартты көрсеткішін анықтау үшін бір
құралдың орта жылдық құнының жоспарлының орнына нақтысын аламыз, ол бірдей
бағаларды тек оның құрлымының есебінен ғана өзгеруі мүмкін :
ФО@ усл1 = Дпл х Ксмпл х Ппл х ЧВпл Цф = 250х2х7,5х0,4
127,27 =
= 1500мың теңге 127,27 мың теңге =
11,7857 теңге.
Құрал құрылымының өзгеру нәтижесінде қорқайтарым деңгейі 0,7143
теңгеге ( 11,7857 – 12,5 ) азайды.
Кейін құрал құрылымының нақты өлшемі, жұмыс атқарылған күн
санының нақты өлшемі және басқа факторлардың жоспарлы өлшемі кезіндегі қор
қайтарымы есептеледі:
ФО@ усл2 = Дф х Ксмпл х Ппл х ЧВпл Цф = 245х2х7,5х0,4
127,27 =
= 1470 мың теңге 127,27 мың теңге = 11,55
теңге.
Құралдардың бүкіл күндік тоқтамдарының жоғары жоспарлығының
нәтижесінде, қор қайтарымы 0,2357 ( 11,55 - 11,7857 ) теңгеге төмендеді.
Қор қайтарымының үшінші шартты көрсеткіші оның нақты құрылымы,
нақты жұмыс атқарылған күні, нақты сменділік коэффициенті және басқа
факторлардың жоспарлы өлшемі кезіндегі есептелінеді :
ФО@ усл3 = Дф х Ксмф х Ппл х ЧВпл Цф = 245х1,92х7,5х0,4
127,27 =
= 1411,2 мың теңге 127,27 мың теңге= 11,088 теңге.
Құралдың жұмыс сменділік коэффициентінің төмендеуі есебінен, оның
қорқайтарымы 0,462 теңгеге ( 11,088 – 11,55 ) төмендеді.
Қор қайтарымының төртінші шартты көрсеткішін есептеу кезінде
жоспарлы болып тек орта сағаттық шығарылым деңгейі ғана қалады :
ФО@ усл4 = Дф х Ксмф х Пф х ЧВпл Цф = 245х1,92х7,5х0,4 127,27 =
= 1373,57 мың теңге 127,27 мың теңге = 10,7923 теңге.
Нақты смендік ұзақтығы жоспарлыға қарағанда 0,2 сағатқа кем
болған-дықтан, бір құралдың жылдық шығарылымы 37,6 мың теңгеге, ал қор
қайтарым 0,2957 теңгеге ( 10,7923 – 11,088 ) азайды.
Құралдың нақты шығарылымы кезіндегі қорқайтарым келесідей болады
:
ФОф@ = Дф х Ксмф х Пф х ЧВпл Цф = 245х1,92х7,5х0,4 127,27 =
= 1527,5 мың теңге 127,27 мың теңге = 12,00 теңге
Жоспарлыға қарағанда 1,2077 теңгеге жоғары.
НӨҚ –дың қор қайтарым деңгейіне бұл факторлардың әсерін білу үшін
алынған нәтижелерді НӨҚ – дың жалпы сомасындағы қорлардың активті бөлігінің
нақты ара қатынасына көбейтеміз.
∆ ФОхі = ∆ ФОхі @ х УД ф@ .
НӨҚ-дың қор қайтарымының өзгеруі :
Құрал құрылымы есебінен - 0,7143 х 0,60 = -
0,42858
Бүкіл күндік тоқтам есебінен - 0,2357 х 0,60 = -
0,14142
Сменділік коэффициенті есебінен - 0,4620 х 0,60 = - 0,27720
Ішкі сменділік тоқтам есебінен - 0,2957 х 0,60 = - 0,
17742
Орта сағаттық шығарылым есебінен + 1,2077 х 0,60 = + 0,72462
Барлығы - 0,50
- 0,30
Үшінші реттік факторларлдың қорлардың активті бөлігінің қорқайтарым
деңгейіне әсерін есептеу үшін – құралды ауыстыруға немесе оны
модернизациялауға байланысты өнім өндірісі көлемінің қалай өзгергенін білу
керек . Ол былай есептелінеді:
∆ ФОн@ = ( ∑ Ті х ЧВні - ∑ Ті х ЧВсі ) ОПФф@ =
( 19800х0,7-19800х0,4) 8400 = 5940 8400 = 0,707
теңге.
Мұндағы: Ті – і – құралды енгізгеннен кейін есепті мерзімнің соңына
дейінгі уақыт, ЧВн, ЧВс – 1 машина – сағаттық ауысымнан кейін і құралды
ауыстырғанға дейінгі өнім шығарылымы.
Осындай тәсілмен өнім өндірісі мен қорқайтарымының
технологияларды жетілдіру мен өндірісті ұйымдастыру бойынша ҒТП шараларын
ендіру есебінен өзгерісін анықтаймыз :
∆ ФО@нтп= ( ∑ Ті х ЧВн - ∑ Ті х ЧВс ) ОПФ@ф =
= ( 14500х0,66 – 14500х0,42 ) 8400 = 0,414теңге.
Қор қайтарымының әлеуметтік факторлар (жұмысшылардың
квалификациясын жоғарлату , еңбек және демалыс жағдайының жақсаруы,
денсаулықты сақтау шаралары және т.б.) есебінен өзгерісін қалдықтық әдіспен
анықтаймыз :
∆ ФО@ соц = ∆ ФО@ нв - ∆ ФО@ н - ∆ ФО@ нтп =
= 1,2077 – 0,77 – 0,414 = 0,0867 теңге.
НӨҚ – дың қор қайтарым деңгейіне берілген факторлардың әсерін былай
анықтаймыз: і факторы есебінен құрал қайтарымының өсімін көбейтеміз. Қордың
нақты активті бөлігі ара салмағына.
Өнім өндірісі көлемінің қалай өзгеретінін білу үшін, әр фактор
есебінен НӨҚ қор қайтарым өзгерісін – НӨҚ–дың нақты орта жылдық қалдығына,
ал НӨҚ-дың орта жылдық құнының өзгерісін – НӨҚ-дың жоспарлы қор қайтарым
деңгейіне көбейту керек. Есептеулердің нәтижесі төменде келтірілген :
Қор қайтарым факторлы талдауының нәтижелері
Қор қайтарымының өзгеруі , Өнім өндірісінің
теңге өзгеруі, мың
Фактор теңге
НӨҚ активті НӨҚ
бөлігінің
Бірінші деңгейдің
1.НӨҚ ортажылдық құны
2.Қордың активті бөлігінің + 1285х7,55= + 9700
үлесі
3. Қордың активті бөлігінің0,05х14000= - 700
қор қайтарымы
- 0,30х14000= - 4200
Барлығы - 0,35х14000= + 4800
Екінші деңгейдің
3.2.1.Құралдың құрылымы
3.2.2.Бүкілкүндік тоқтам - 0,7143х0,60= - 0,42858х14000=- 6000
3.2.3.Сменділік
коэффициенті -0,2357х0,60= - 0,14142х14000= - 1980
3.2.4.Ішкі смендік тоқтам
3.2.5.Ортасағаттық - 0,4620х0,60= - 0,27720х14000=- 3881
шығарылым
- 0,2957х0,60= - 0,17742х14000=- 2484
+ 1,2077х0,60=+0,72462х14000= +10145
Барлығы - 0,50 - - 4200
0,30х14000=
Үшінші деңгейдің.
3.2.5.1.Құралды ауыстыру
3.2.5.2.ҒТП шараларын + 0,707х0,60= +0,4242х14000= + 5939
ендіру
3.2.5.3.Әлеуметтік + 0,414х0,60= +0,2484х14000= + 3478
факторлар
+ 0,0867х0,60=+0,05202х14000= + 728
Барлығы + 1,210 + 0,7462 +10143
Кестеде көрсетілгендей, қорқайтарымға және өнім өндірісі көлемінің
деңгейіне келесілер кері әсер еткен: қорлардың активті бөлігі үлесінің
төмендеуі, қымбат құралдар үлесінің жоғарылауы, техникалық бүкілкүндік және
ішкі смендік жоғары жоспарлы тоқтамдардың өсуі. Келесіде бұл тоқтамдардың
себебін анықтап, оларды төмендету резервтерін анықтау керек.
Құралдардың жоғары жоспарлы тоқтамдардын төмендету есебінен өнім
шығарылымы, талданып отырған кәсіпорында, 83 45 мың теңгеге
(1980 – 3881 + 2484 ) өсіруге мүмкіндік бар.
Қорқайтарым өзгерісі факторларының қоррентабельділік
деңгейіне әсерін: фактор есебінен қорқайтарымның абсолютті өсімін өнімнің
жоспарлы рентабельділігіне көбейту арқылы анықтаймыз.
Қор рентабельділік факторлы талдаудың нәтижелері
Фактор Қорқайтарымның Әсердің есептелуі Қоррентабель-ділі
өзгеруі, теңге гінің өзгеруі %
Бірінші деңгейдің
2. Қордың активті
бөлігінің үлесі 0,05 0,05х18,65 - 0,932
3. Қордың активті
бөлігінің қор қайтарымы 0,30 0,30х18,65 - 5,595
Барлығы
0,35 - 0,35х18,65 - 6,527
Екінші деңгейдің
3.2.1.Құралдың құрылымы
3.2.2.Бүкілкүндік тоқтам0,42858 - 0,42858х 18,65 7,993
3.2.3.Сменділік 0,14142 0,14142 х 18,65 2,637
коэффициенті
3.2.4.Ішкі смендік 0,27720 0,27720 х 18,65 5,170
тоқтам
3.2.5.Ортасағаттық 0,17442 0,17442 х 18,65 3,309
шығарылым
Барлығы + 0,72462 + 0,72462 х 18,65 + 13,514
0,30 0,30 х 18,65 - 5,595
Үшінші деңгейдің.
3.2.5.1.Құралды
ауыстырылымы + 0,4242 + 0,4242 х 18,65 + 7,911
3.2.5.2.ҒТП шараларын
ендіру + 0,2484 + 0,2484 х 18,65 + 4,633
3.2.5.3.Әлеуметтік
факторлар + 0,05202 + 0,05202 х 18,65 + 0,970
Барлығы + 0,72462 + 0,72462 х 18,65 + 13,514
Құралдардың жоғары жоспарлы бүкілкүндік және ішкі смендік
тоқтамдардың төмендеу мен сменділік коэффициентін жоспарлы деңгейге дейін
жоғарылату есебінен кәсіпорын – негізгі қор рентабельділігін 11,1% (2,63
+ 5,17 + 3,33 ) өсіруге мүмкіндік алады.
Негізгі құралдардың аудиторлық тексерудің бағдарламасы
Кез келген кәсіпорын негізгі құралдарға аудит жүргізбес бұрын оның
бағдарламасын анықтап, қандай мәселелерді қамту керектігін анықтап алу
қажет. Негiзгi құралдардың аудитiн жүргiзуде алғашқы қандай тексерулер
жүргiзу мәселесiне тоқталайық:
• негiзгi құралдардың объектiлерi кәсiпорынның есебiне жазылғандығы
немесе жалға алғандығын;
• негiзгi құралдарды сатып алуы, келiп түсуi, олардың есептен шығуы
дұрыс есептелiнгендігін;
• сатып алу құны мен басқада көрсеткiштер, негiзгi құралдар бойынша
алғашқы жазулардың, олардың дұрыс толтырылуын;
• барлық негiзгi құралдар объектiлерi бойынша амортизация есептеудiң
әдiсi қолданылғандығын және олардың алдыңғы әдiстермен сәйкес
келетiндiгiн;
• негiзгi құралдарды сатып алғаннан кейiн негiзгi құралдардың есебiнiң
дұрыс жүргiзiлетіндiгін;
• қосымша қамтамасыз ету бойынша негiзгі құралдар құны анықталғандығын
тексеру жүргізетіндігін;
• аудиторлық тексеру iшкi және сыртқы болуы мүмкiн. Iшкi аудит басшының
шешiмiмен жүргiзiлсе, сыртқы аудит жүргізуге лицензиясы бар тәуелсіз
аудитор көмегімен жүзеге асырылады. Тексеру процесiнде кәсiпорын
басшысы сырқы аудит үшiн барлық негiзгi құралдарға қатысты ақпарат
көздерiмен аудиторды қамтамасыз етуi мiндеттi. Ол ақпараттарсыз
аудитор жұмыс жасай алмайды.
Негiзгi құралдарға аудит жүргiзудiң бiрнеше кезеңін қарастырумызға
болады, аудитор тексерiлетiн кәсiпорын бойынша келесiлердi анықтап алуы
қажет:
- кәсiпорынның есеп саясатымен танысу, негiзгi құралдар
бойынша екi кезең мәлiметтерiмен танысу;
- негiзгi құралдар бойынша соңғы түгендеу мерзiмiн анықтап,
анық қорытындымен танысу;
- негiзгi құралдар бағалау материалдарымен танысу және олардың
есебiн тексеру;
- негiзгi құралдарды жою бойынша кәсiпорын үшiн де құрылған
арнайы комиссия мүшелерiн тоғайындау туралы мәлiмет алу және
олармен арнайы материалдық жауапкершiлiк туралы келiсiм бары
мен жоғын тексеру;
- негiзгi құралдарды жалға беру келiсiм-шарттарымен танысу,
заңды тұлғалармен келiсiм-шарт құру;
- бухгалтерияның негiзгi құралдар бойынша кортотека және
түгендеу тiзiмдерiн тексеру, олардың компьютерлiк және қол
жазбамен жүргiзiлгендiгiн анықтау, оларға қатысты материалды
жауапты тұлғалардың тiзiмiн тексеру және де ол материалды
жауапты тұлғалармен шарттың бар жоғын тексеру;
- бухгалтерияның қандай құжаттармен қамтамасыз етiлгендiгiн
тексеру.
Негiзгi құралдар бойынша мәлiметтері, негiзгi құралдар есебiнiң
жүргiзiлуi жайлы аудиторға көп түсiнiк бередi. Осы мәлiметтер арқылы
аудитор тексеру барысында туындаған сұрақтарға жауап бере алады.
Бас кiтапта көрсетiлген негiзгi құралдар бойынша мәлiметтер, қалдықтар,
синтетикалық шоттар бойынша негiзгi құралдардың есебiнiң жүргiзiлуi,
олардың тозуын, аяқталмаған құрылыстың, барлығының бухгалтерлiк баланстың
көрсеткiштермен сәйкестiлiгiн тексеру барлық көрсетiлген мәлiметтер бiр-
бiрiне сәйкес келуi керек, ай басындағы бастапқы қалдықтың айналым және
соңғы қалдықтың дұрыс болуын тексеру қажет.
Егер де сәйкесiздiк табылса, онда оны анықтау қажет, оның пайда болу
себебiн анықтап, кәсiпорынға негiзгi құралдар операциялары бойынша iшкi
бақылау жүйесiн енгiзудi ұсынуы қажет:
- негiзгi құралдар бойынша олардың есебiнiң дұрыс жүргiзiлуi
мен дер кезiндегi сақталуына тексеру жұмыстарын жасау
мүмкiндiгiн жiбермеу;
- негiзгi құралдардың сақталуына бақылау жасап отыру,
материалды жауапты тұлғалар мен келiсiм-шарттың бар- жоғымен
танысып, тексерiп оларға кәсiпорын басшысының бұйрығының бар-
жоғын анықтау;
- негiзгi құралдар актив бөлiгiне жатқызылуын, олардың
кносстың және топтық бөлiмшелерге бүлiнуi мен олардың
өндiрiсте атқаратын ролiн тексеру;
- есепте негiзгi құралдардың дұрыс бағалануын тексеру;
- негiзгi құралдардың келiп түсуi мен есептен шығуы туралы
жасалынған операциялар мен оларға қатысты құжаттардың дұрыс
толтырылуын тексеру;
- жөндеуге кеткен немесе есептелiнген қаражаттардың дұрыс
аударылғандығы мен олардың есебiн тексеру.
Аудитор бiрiншi кезекте негiзгi құралдардың қай актив құрамына
жатқызылатындығын тексеруi қажет.
Негiзгi құралдар құрамына келiсілерді жатқызамыз:
• ұзақ мерзiм бойы қызмет ететiн еңбек құралдары;
• материал өндiрiс құралдары;
Аудитор негiзгi құралдардың келiп түсуi, техникалық құжатын, негiзгi
құралдар есебiнде көрсетiлген карточкалар, алғашқы құжаттар, осы құжаттар
негiзiне сүйене отырып, аудитор келесiлердi анықтап тексередi:
• негiзгi құралдар классификациясының дұрыстығын;
• негiзгi құралдардың бөлiнуiн тексеру, егер де дұрыс бөлiнбеген
жағдайда, негiзгi құралдардың амортизациясын есептеуде қиыншылықтар
туындауы мүмкiндігін;
• негiзгi құралдарды өндiрiсте қатысуы бойынша жiктеу, өндiрiс
процесiнде iстеп тұрған және жарамсыз тұрған негiзгi құралдарды бөлiп
қарастыру, iстеп тұрған негiзгi құралдар бойынша жiктеудi дұрыс
ұйымдастыру, дұрыс болмаған жағдайда, негiзгi құралдарға амортизация
есептеу дұрыс жүргізілмейді (запаста, жөндеуде тұрған негiзгі құралдар
үшiн амортизация есептелiнбейдi).
Сонымен қатар, аудитор негiзгi құралдардың дұрыс бағалануын тексеруi
қажет. Бағалаудың нәтижесi келесiлер үшiн маңызы болып табылады:
• қаржы мәлiметтерiнiң дұрыс көрсетiлуінде;
• бюджетпен және салықпен дұрыс есептесуде;
• бухгалтерлiк және статистикалық есептi дұрыс ұйымдастыруда;
• алғашқы құжаттар негiзiнде келесiлердi негiзгi құралдардың келiп
түсуi бойынша алғашқы құнын анықтауда.
Алғашқы құнды анықтауда келесiлердi алдымен анықтау қажет:
• объектiлер негiзiнде, кәсiпорынның дайындалуына байланысты сатып
алынған және басқада объектiлер бойынша, жеткiзу бойынша шығындар,
монтаждау орналастыру;
• құрылтайшылардың қосқан үлестерiне байланысты объектiлер (келiсiм-шарт
негiзiнде);
• басқа да тұлғалардан субсидия негiзiнде түскен негiзгi құралдар.
Негiзгi құралдардың құнын алғашқы құнымен кезең құнының арасында
ауытқулар болған жағдайда, нарықтық жағдайларға байланысты негiзгi құралдар
құны осы кезең бойынша анықталады.
Аудитор бухгалтерлiк есеп мәлiметтерiне сүйене отырып келесiлердi
тексеру қажет:
• субъектiнiң бұйрығымен негiзгi құралдарды қабылдау бойынша комиссия
құрамынан құрылуын тексеру;
• жеке тұлғалар негiзгi құралдарды сату немесе сатып алу келiсiм-
шартының бары мен жоғын тексеру;
• келiсiм бағасы бойынша хаттамалардың құрылуын, толтырылуын тексеру;
• жалға беру келiсiм-шартында негiзгi құралдар бойынша объектiлердiң
құнының көрсетiлетіндігін тексеру.
Кәсіпорындар қазіргі кезде өз меншігіндегі негізгі құралдардың бары мен
жоғына және олардың сақталуын тексеру үшін аудиторлық фирмалардың қызметін
қолданады. Аудитор негізгі құралдарға байланысты операциялардың барлығын
тексереді. Аудитор барлық көңілін негізгі құралдардың бухгалтерлік
есепте дұрыс көрініс табуына бөледі, ол ең қажетті, маңызды, міндетті
операциялардың бірі болып саналады.
Негізгі құралдар есебі негізгі құралдар құрамына келесілерді кіргізеді:
• ұзақ мерзім бойынша қызмет ететін еңбек құралдары, материалдық өндіріс
құралдары;
Негізгі құралдар жатқызылуы бойынша жалға алынған және жеке болып
келеді. Негізгі құралдар келесідей жіктеледі:
• жерлер, үйлер, ғимараттар, машиналар және жабдықтар, өлшеу және реттеу
аспаптары, қондырғылар мен лабораториялық жабдықтар, есептеу
техникасы, көлік құралдары, құрал-сайман, өндірістік мүлік және
жабдықтар, шаруашылық мүлік және басқа да негізгі құралдар.
Аудитор кәсіпорын бойынша негізгі құралдардың келіп түсуі, техникалық
құжаты, негізгі құралдар есебінде көрсетілген карточкалар, жазылған алғашқы
құжаттардың барлығын тексереді.
Аудитор осы құжаттар негізінде келесілерді анықтауы қажет:
• негізгі құралдар классификациясының өз мақсатымен
негізделуін;
• негізгі құралдарды пайдалану бойынша бөлінуін тексеру,
егер де дұрыс бөлінбеген жағдайда, негізгі құралдардың
амортизациясын есептеу процесі дұрыс болмайтындығын;
• негізгі құралдарды өндіріске қатысуы бойынша жіктеу
өндіріс процесінде жұмыс істеп тұрған және жарамсыз тұрған
негізгі құралдарды бөлек қарастыру керектігін;
Егер де негізгі құралдарға есептеу кезінде дұрыс жіктемеген жағдайда,
оларға амортизация есептеу дұрыс жүргізілмейді (запаста және жөндеуде
тұрған негізгі құралдар үшін амортизация сомасы есептелінбейді).
Аудитордың негізгі тексеру жұмыстарының бірі негізгі құралдарға бағалау
жұмыстарының дұрыс жүргізілуін тексеру болып табылады. Бағалау нәтижелері
келесілер үшін маңызды болып келеді:
• қаржы мәліметтерінің дұрыс көрсетілуі;
• бюджет пен салық міндеттемелерімен есептесудің дұрыстығы;
• негізгі құралдар бойынша статистикалық және бухгалтерлік есеп берудің
дұрыстығы;
• алғашқы құжаттарға сүйеен отырып, негізгі құралдардың келіп түсуіндегі
құнын анықтау қажет.
• Негізгі құралдардың алғашқы құнын анықтаудан бұрын келесілерді анықтап
алу қажет:
• кәсіпорын салу барысында, сатып алуда басқа объектілері бойынша
монтаждау орналастыру жұмыстары;
• кәсіпорын құрылтайшыларының қосқан үлес негізіндегі объектілері
келісім-шарт негізінде;
• басқа да тұлғалардан субсидия негізінде келіп түскен негізгі құралдар.
Егер негізгі құралдар құнында алғашқы құн мен кезең құнының арасында
ауытқулар болған немесе туындаған жағдайда, нарықтық жағдайға байланысты
негізгі құралдар құны осы кезең бойынша анықталады.
Бухгалтерлік есеп мәліметтеріне сүйене отырып, аудитор келесілерді
тексеруі керек:
▪ субъект басшысының бұйрығы мен негізгі құралдарды қабылдау комиссия
құрамының құрылуын тексеру;
▪ Жеке тұлғалар мен негізгі құралдар сату және сатып алу келісі-
шарттарының түзілуін тексеру;
▪ негізгі құралдардың келісім баға бойынша хаттама тізімінің құрылуы
мен толтырылуын тексеру;
▪ жалға беру келісім-шартында негізгі құралдар объектілері құнының
көрсетілуін тексеру.
Негізгі құралдар келіп түскен кезде алғашқы құжаттарға сүйене отырып,
олардың құнының дұрыс және алғашқы бағалануын тексеріп алу қажет. Негізгі
құралдардың алғашы құны келесі жағдайларда анықталады:
▪ объектілері бойынша кәсіпорынның өзінде жасалынған және де басқа
да (жаңа, қолданыста болған негізгі құралдар) қаражаттарға
жатқызылған объектілер, орнату, жеткізіп беру, монтаждау
шығындарын қоса есептегенде, төленген және қайтарымсыз салық және
басқа да шығындар;
▪ объектілері бойынша, екі жақтың келісімі бойынша
құрылтайшылардан жарғылық капиталға үлес ретінде;
▪ объектілері бойынша басқа мекемелермен және тұлғалардан
қайтарымсыз, үкімет органдарынан субсидия ретінде.
Кәсіпорын ауқымды немесе күрделі шығындар жасағанда аудитор тексереді,
арнайы жасалынған шығындар есесінің қамтамасыз етілуі, негізгі құралдардың
алғашқы құнының және басқа да шығындардың көрініс табуы, олар негізгі
құралдар құнының өсуіне өз септігін тигізбейді, керісінше олар есеп беру
кезеңі шығындары ретінде көрініс табады. Мұндай шығындар түрлері (негізгі
құралдар құнына өз септігін тигізбейтін) жататындар:
• құрылыс құнының сметалық жоспарында қарастырылатын шығындар;
• құрылып жатқан кәсіпорындардағы негізгі қызметтерге мамандарды
дайындау шығындары;
• құрылыс салу барысында жасалған геологиялық және іздестіру, зерттеу
жұмыстарына жұмсалған шығындар;
• бизнестік қатысу ретінде басқа мекемелердің объектілерін салып, оны
экспплутацияға беруі бойынша жұмсалған құралдар;
• құрылыс салуға алынған жерлерді таңдау, түзетуге кеткен шығындар
көлемі;
• аяқталмаған құрылыс бойынша шығындар;
• құрылысты жөндеу бойынша шығындар;
• объектілерді жерден сыру, демонтаждау және оларды қарауылдау
шығындары.
Негізгі құралдар жарғылық капитал үлесі ретінде берілген жағдайда
олардың тізімі көрсетілуі керек, сонымен қатар келісім құны көрсетіледі,
осы құн арқылы ол бухгалтерлік есепте көрініс табады:
• жеке тұлғалардан негізгі құралдарды сатып алған кезде олардың арасында
келісім-шарт түзілуі керек, келісім-шартта сатып алу құны көрсетіледі;
• егер де негізгі құралдар комплект (жиһаз ретінде) алынса, онда негізгі
құралдардың мүліктік карточкасында негізгі құралдар есебі комплект
құрамына кіретін заттардың тізімі көрсетіледі;
• егер де негізгі құралдар объектісі шет валютасымен сатып алынса, онда
ондай жағдайда негізгі құралдардың сатып алу құны ұлттық теңгеге
шаққандағы бағамы бойынша есепке алынады;
• құрылыс объектісі уақытша қолданысқа берілген, тұрақты қолданысқа
берілуге дейін ол кәсіпорынның негізгі құралдар қатарына
жатқызылмайды, бірақ ол кәсіпорнының аяқталмаған құрылысы ретінде
есептеледі;
• негізгі құралдар объектісі жалға алынған, негізгі құралдар ретінде
қолданысқа берілген, олар бухгалтерлік баланста ескерілмейді. Оларды
біз баланстан тыс есепке аламыз;
• негізгі құралдардың жарамсыздығына, жөндеу жұмыстарының
мүмкіншіліктерінің жоқтығына және оларды есептен шығару бойынша
құжаттарды дайындауға арнайы комиссия құрылады;
• егер құырғыны кәсіпорын жаңа құрылыс жұмыстары мен оларды кеңейту
жұмыстарынң нәтижесінде есептен шығарылса, онда бұл құрылғының құны
кеңейту жоспарының құрамында көрсетілуі тиіс.
Негізгі құралдарды жалға берген кезде жалға алушы арасында келісім-
шарты түзіледі. Аудитор осыған байланысты қарастырылған операциялар
түрлерін тексереді:
• негізгі құралдар қаржыландыру көздеріне жатқызылады, жалға алушы
тұлғаға көбінесе табыс көзі мен тәуекелділік пен мүлікке жеке меншік
құқығы беріледі;
• негізгі құралдарды жалға алу актісі тексеріледі. Жалға алу келісім-
шарты негізінде жүзеге асырылады және тапсыру-қабылдау актісі
толтырылады. Келісім-шарт мазмұнында жалға берілген объектінің жалға
беру мерзімі және жал төлемі көрсетіледі;
• бухгалтерлік есепте алдыңғы және қаржыландырылатын жал есепке алынып
отырады.
Жалға берілген мүліктер жалға берушінің балансында көрініс табатын
болғандықтан, олар бойынша есептелген тозу сомасының дұрыс есептелуі мен
дұрыс көрініс табуын тексереді. Жал ақысы келіп түскен жағдайда тиесілі
ақша қаражаттарының шоттары дебеттеліп, қай шоттардың кредиттелетінің
тексеруі керек.
Қаржыландырылатын жал мерзімінің ішінде жалға берілген мүлік баланста
бір ғана баға бойынша көрініс табуы қажет, мұны да аудитор тексеруге
міндетті, әдетте жалгерлік төлем ағымдағы бағасы және дисконтталған құн
бойынша есептелуі мүмкін, мұны да тексеру процесінен өткізуі керек. Қарыз
капиталына пайдаланылатын өсіп отыратын пайыздық мөлшерлемесінің дұрыс
көрініс табуын тексереді.
Аудиттің негізгі жұмыстарының бірі кез келген кәсіпорынның негізгі
актив түрлерінің бірі негізгі құралдар тозуын есептеу болып табылады.
Негізгі құралдарға алғашқы амортизациялық аударымдар қадамын қарастыру,
олардың амортизация есептеу әдістеріне байланысты болып келеді. Бұл
амортизация есептеу әдістері кәсіпорынның есеп саясатында көрсетіледі және
ол бір кезеңнен екінші кезеңге дейін өзгертілмейді. Көп жағдайларда қандай
да бір негізгі құралдар объектісіне амортизациялық аударым есептеу және
оларды аудару тест әдістерімен және жақындау әдістер тәсілімен жүзеге
асырылады. Кейбір жағдайларда аудиторлар мүліктің қызмет ету мерзіміне
байланысты бағалау жұмысын жүргізе алмайды, ондай жағдайларда олар арнайы
эксперттердің көмегіне жүгінсе болады.
Тексеру барысында аудитор негізгі құралдың тозу сомасының аударымы
бойынша амортизациялық аударымдардың көрсеткіштерімен танысады, ол алғашқы
қаржыландыру капиталдарының бірі болып есептелінеді. Тозу сомасы кез келген
негізгі құралдар объектісінің техникалық жағдайын анықтау көрсеткіші болып
табылады.
Аудиторлық тексеру барысында кейбір коэффициенттерді есептеу тиімді
болып табылады, ол коэффициент тозу деп аталады. Тозу коэффициентін анықтау
үшін біз негізгі тозу қорының сомасын, олардың алғашқы құнына бөлу арқылы
есептейміз.
Негізгі құралдардың айналым коэффициентін анықтау үшін біз бір жыл тозу
сомасы көлемін орташа жылдық көрсеткіш құнының қатынасына бөлу арқылы
есептейміз.
Әрбір кәсіпорын негізгі құралдарға амортизация есептеу әдістерін өздері
таңдап алғандарына байланысты олар ол таңдалған амортизация есептеу әдісін
кәсіпорынның есеп саясатында белгілеп көрсетеді. Кейбір жағдайларда
кәсіпорындар өз есеп саясатында амортизация есептеудің бір әдісін көрсетіп,
ал шын негізінде амортизация есептеуде өзгеше басқа әдісті қолданады. Сол
себепті аудитор негізгі құралдардың амортизациясын есептеу операцияларын
тексеруде барлық жағдайларға көңіл бөліп, барлық операцияларды тексеруі
керек.
Аудиторлық тексеру негізгі құралдарды жөндеу жұмыстарына жұмсалынған
қаржы-қаражаттарға да тексеру жұмыстарын жүргізеді.
Осы операцияларға қатысты барлық құжаттар тексеріледі.
Кәсіпорынның нарықтық экономика жағдайында жұмыс жасағаннан кейін
олардың өз құқықтарына байланысты негізгі құралдар бойынша жөндеу
жұмыстарын жүргізуі және олардың тиімді жүргізу әдістерін қолдана отырып,
жөндеуге кеткен шығындарын өз қарауына байланысты жұмсауларынан болады.
Кәсіпорындар арнайы негізгі құралдар бойынша жөндеу және ауыстыру
жұмыстарын дұрыс, тиімді және заңды жүргізуі тиіс және де өндіріске
қажеттілігі шамалы физикалық және моральды тозған негізгі құралдар үшін
жөндеу жұмыстарын тоқтатуы тиіс. өте үлкен жөндеу жұмыстары үшін
кәсіпорынға қаржы көздері қажет, сондықтан да кәсіпорындар арнайы жөндеу
қорын ұйымдастырса болады, бұл қор арқылы өндірістік шығындарды жабуға,
жөндеуге жұмсауларына болады.
Бұл қор кәсіпорынның ұзақ мерзімді нормативтері мен ай сайын өндірістік
шығындар ретінде аударылатын аударымдар кезінде құрылады. Кәсіпорынның
жөндеу қорының мөлшері азайтылады. Егер де қордың жасалынған жөндеу
шығындары жаба алмаса, онда қалған жетпейтін бөлігі ендігі кезеңге
жатқызылады.
Негізгі құралдардың текникалық жағдайын жақсарту барысында жұмсалынған
жөндеу және іске қосу шығындары негізгі құралдардың алғашқы бастапқы құнына
әсерін тигізбейді, олар тек қана алғашқы шығындар ретінде қалад береді.
Аудитор кәсіпорындағы әрбір негізгі құралдар бойынша оларға күрделі немесе
ағымды жөндеу жұмыстарының мерзімдерін анықтап, жөндеу есебінде атқарылған
жұмыс түрлерінің барлығын тексеруі қажет.
Күрделі жөндеуден өткен негізгі құралдарды қабылдап алу Күрделі
жөндеуден өткен, қайта құрастылырған және жаңартылған негізгі құралдарды
қабылдау-тапсыру актісі бойынша құжатталады. Субъектінің негізгі
құралдарды қабылдауға өкілетті қызметкерлері және қайта құрастырулар немесе
жаңарту жұмыстарын жүргізген субъект өкілдерінің қол қойған актісі
субъектінің бухгалтериясына тапсырылады. Актіге бас бухгалтер қол қояды,
оны субъект басшысы немесе оған өкілетті адамдар бекітеді. Осы жоғарыда
айтылғандардың барлығының дұрыстығын және тапсырылғандылығын тексеруі
керек.
Негізгі құралдардың жөнделген объектісінің қысқаша сипаттамасы
беріледі, сондай-ақ, техникалық төл құжатын қайта құрастыруға және
жаңартуға байланысты өзгерістер енгізілуі мүмкін. Осылардың барлығын
аудитор тексеруі керек.
Жалгер – кәсіпорын негізгі құралдарға кеткен шығындарын келісілген шарт
жағдайына сай етіп көрсетеді, жөндеу жұмысының аяқталуына қарай мына
шоттардың есептен шығарылуын тексеру қажет:
• егер де келісім-шарт жағдайы бойынша жалға алушы кәсіпорын өз
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz