Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет қалыптасуының теориялық негіздері
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бастап қоғамның барлық саласында үлкен саяси өзгерістер болды: ескі жүйелер күйреп, жасампаз жаңару дәуірі басталды.
Азаматтық қоғам - әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастар жиынтығы. Бұл ашық қоғамның ерекшелігінің өзі сонда, мұнда адамдардың жеке тұлға ретінде дамуына барлық мүмкіндіктер жасалады. Азаматтық қоғам – демократиялық дамудың бастауы, мемлекеттің әлеуметтік негізі. Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық-саяси және рухани өмірінің еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі. Олар мемлекет тарапынан сенімді түрде қорғалады.
Азаматтық қоғам саяси өмірде барлық азаматтық мемлекеттік және қоғамдық жұмыстарға еркін қатынасуына жағдай жасайды. Қазіргі кезеңдегі басқару жүйесі-Конституциялық құқықтық басқару әрбір жеке индивидтің еркін және құқыққа,саяси билікке қатысуы, яғни әрбір адамды қоғамдағы басты құндылық деп қарап, оған ерекше мән беру. .Азаматтық қоғам дегеніміздің өзі-демократиялық әлеуметтік саяси жүйенің дамуы мен орнығуы.
Бүгінгі саяси салада маңызды сипат алып,қолданыс аясы кеңілген. «Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет» ұғымдарының теориялық негіздеріне толық анықтама беріп көрелік.
Азаматтық қоғам - әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық қатынастар жиынтығы. Бұл ашық қоғамның ерекшелігінің өзі сонда, мұнда адамдардың жеке тұлға ретінде дамуына барлық мүмкіндіктер жасалады. Азаматтық қоғам – демократиялық дамудың бастауы, мемлекеттің әлеуметтік негізі. Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық-саяси және рухани өмірінің еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі. Олар мемлекет тарапынан сенімді түрде қорғалады.
Азаматтық қоғам саяси өмірде барлық азаматтық мемлекеттік және қоғамдық жұмыстарға еркін қатынасуына жағдай жасайды. Қазіргі кезеңдегі басқару жүйесі-Конституциялық құқықтық басқару әрбір жеке индивидтің еркін және құқыққа,саяси билікке қатысуы, яғни әрбір адамды қоғамдағы басты құндылық деп қарап, оған ерекше мән беру. .Азаматтық қоғам дегеніміздің өзі-демократиялық әлеуметтік саяси жүйенің дамуы мен орнығуы.
Бүгінгі саяси салада маңызды сипат алып,қолданыс аясы кеңілген. «Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет» ұғымдарының теориялық негіздеріне толық анықтама беріп көрелік.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет қалыптасуының теориялық негіздері
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бастап қоғамның барлық
саласында үлкен саяси өзгерістер болды: ескі жүйелер күйреп, жасампаз
жаңару дәуірі басталды.
Азаматтық қоғам - әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық
қатынастар жиынтығы. Бұл ашық қоғамның ерекшелігінің өзі сонда, мұнда
адамдардың жеке тұлға ретінде дамуына барлық мүмкіндіктер жасалады.
Азаматтық қоғам – демократиялық дамудың бастауы, мемлекеттің әлеуметтік
негізі. Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық-саяси және рухани
өмірінің еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік
беріледі. Олар мемлекет тарапынан сенімді түрде қорғалады.
Азаматтық қоғам саяси өмірде барлық азаматтық мемлекеттік және
қоғамдық жұмыстарға еркін қатынасуына жағдай жасайды. Қазіргі кезеңдегі
басқару жүйесі-Конституциялық құқықтық басқару әрбір жеке индивидтің еркін
және құқыққа,саяси билікке қатысуы, яғни әрбір адамды қоғамдағы басты
құндылық деп қарап, оған ерекше мән беру. .Азаматтық қоғам дегеніміздің өзі-
демократиялық әлеуметтік саяси жүйенің дамуы мен орнығуы.
Бүгінгі саяси салада маңызды сипат алып,қолданыс аясы кеңілген.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет ұғымдарының теориялық негіздеріне
толық анықтама беріп көрелік.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құрудың алғышарттары
Өткен жүзжылдықта саяси ойлардың классиктерімен қаралған Азаматтық
қоғам ұғымы антикалық полистердің феноменімен шықты. Полис гректер үшін
ерікті азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепіл болатын қоғамдық
өмірдің саласы. Полис-ең алдымен азаматтарды оған біріктіретін қоғам,
сонымен бірге осы қоғамды қалыптастыратын материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы. Полис термині әдетте адамдарды топтастырушы
аудармада қала мемлекет ретінде беріледі, бірақ ол сол сияқты азаматтық
қоғам терминінің семантикасын да береді.
Сондықтан полис ұғымы азаматтық қоғам және мемлекет дегенді
білдіретін антикалық терминді біріктіреді.
ХVIII ғасырға дейін Еуропалық әлеуметтік-саяси трактаттарда,оның
ішінде Ж.Ж.Руссо және И.Кант еңбектерінде азаматтық қоғам және саяси
мемлекет терминдері бірін-бірі толықтырушы ретінде қолданылып келген.
Стратификацияның саяси және әлеуметтік формасынан жеке өмірдің мемлекеттік-
саяси бақылау саласының эмансипацияға өте бастауы, ерте буржуазиялық
ревалюция дәуіріне жатады, бірақ жаңа тәртіптің концептуалды-
терминалогиялық бекітілуі кейінірек қабылданады.
Жаңа дәуірдің ойшылары азаматтық қоғам мен саяси қоғамды анығырақ
ажыратты. Антикалық азамат, азаматтық деген сөздер олардың еңбектерінде
жаңа мәнге ие болды. Мемлекет пен азаматтық қоғам арасында теңдік пен
еркіндіктің тарихи белгілері қойылды. Олардың кейбіреулері
(Н.Макиавелли,Г.Гоббс,Г.Гегель және т.б.) демократиялық қоғамдық ұйымдар-
мемлекет деп мемлекетке көңілге бөле, этатистік позицияны ала отырып,
азаматтық қоғамның болашағын мемлекетпен байланыстырды.
Азаматтық қоғам концепциясын, оның мемлекетпен өзара тәуелділігін
зерттеуде Г.Гегель еңбектері зор мәнге ие. Француз, англо-саксондық және
неміс қоғамдық-саяси ойшылдарының барлық шығармаларын жүйелеу негізінде
Г.Гегель азаматтық қоғамның орта ғасырдан жаңа кезеңге дейінгі ұзақ та,
күрделі тарихи трансформациялау процесінде отбасыдан мемлекетке дейінгі
диалектикалық қозғалыстың ерекше даму сатысын білдіреді,-деген шешімге
келген. Азаматтық қоғам-отбасы мен мемлекет арасында болатын
дифференциация, әйтсе де азаматтық қоғамның дамуы мемлекет дамуынан кейін
жүреді.
Гегель бойынша әлеуметтік өмір-отбасының этикалық дүниесінен және
мемлекеттің көпшілік өмірінен радикалды түрде ерекшеленеді. Азаматтық қоғам
нарықтық экономиканы, әлеуметтік топтарды, корпорацияларды, институттарды
біріктіреді. Олардың негізгі міндеттеріне қоғамдық өмірдің қажеттілігі мен
азаматтық құқықтың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету жатады.
Азаматтық қоғам-азаматтық құқықтармен реттелетін және саяси
мемлекетке тікелей тәуелді емес жеке тұлғалар, таптар, топтар және
институттар комплексін құрайды.
Осылайша Гегель, жалпы және саяси мүдделер ғана емес,сонымен бірге
жеке, нақтырақ, жеке меншікті мүдделер саласы да бар деген тоқтамға келді.
Бұл саланы ол азаматтық қоғамның бөлігі ретінде анықтады.
Ол азаматтық қоғамның төмендегі үш компонентін көрсетеді:
1)индивидтің қажеттіліктері мен оның еңбегі арқылы қамтамасыз ету және
қанағаттандыру;
2)мұнда жалпы еркіндіктің болуы және заң арқылы меншіктің қорғалуы;
3)полиция және корпорация көмегімен бір мүддеге жалпы мүдде ретінде
қамқор болу.
Азаматтық қоғамның әрбір мүшесі сотқа баруға және сот алдында
міндетті болуға, сондай-ақ тек сот арқылы оған берілген құқықтарды алуға
құқығы бар.Бұл үшін әрбір индивид заңды білуі қажет, ал басқа жағдайда бұл
құқықтар оған көмек бола алмайды.
Отбасы өзінің мүшелеріне қамқор болу керек, әйтсе де азаматтық
қоғамда ол-бағынышты, керісінше азаматтық, қоғам-адамды өзіне біріктіріп,
адам өзі арқылы өзіне ғана қызмет етуді талап ететін алып күш иесі. Егер
адам азаматтық қоғамның осындай мүшесі болса, онда ол отбасында не
болатындай құқықтар мен міндеттерін сақтайды. Азаматтық қоғамның өз мүшесін
қорғауы,оның құқықтарын жүзеге асу тиіс, ал индивид өз кезегінде азаматтық
қоғамның құқықтарын сақтауға міндетті.
Гегель көрсеткендей отбасына қарағанда, азаматтық қоғамды құрайтындар
көбінесе тұрақсыз және шиеленістерге бейім болады. Олар жеке мүдденің басқа
бір жеке мүдделермен қақтығысатын күрестің тынымсыз алаңын еске түсіреді.
Азаматтық қоғамның бір элементінің шектен тыс дамуы оның басқа
элементтерінің жойылуына әкелуі мүмкін. Сондықтан азаматтық қоғам
мемлекеттің аясында саяси басқарылмайынша азаматтық болып қала алмайды.
Тек жоғарғы көпшілік билігі – конституциялық мемлекет қана әмбебап саяси
қауымдастықта оның әділетсіздігімен нәтижелі күресін, нақты мүдделерін
жинақтай алады. Осы позицияда Гегель азаматтық қоғам мен мемлекетті
араластырғаны үшін табиғи құқықтың қазіргі теориясын сынға алады.
Азаматтық қоғам Гегель бойынша жеке мүдделер әлемі және сол сияқты,
әлеуметтік дифференциацияның жоғары деңгейін білдіретін қазіргі әлемнің
феномені және әлеуметтік институттардың дамыған жүйесі.
Жоғарыда айтып өткендей тарихи буржуазиялық қоғамда көрініс тапқан,
сондықтан гегельдік burgerlische Gesselschaft түсінігі де осы ойды
білдіреді.
Азаматтық қоғамның XVII-XVIII ғасырдағы ұғымына өзін-өзі басқаратын
мемлекеттік емес ұйымдарды, ассоциацияларды, адам құқығын, қоғамдық
келісімді, халық егемендігін, азаматтардың мүдделерін жүзеге асырушы және
бақылаушы негізгі элементтер кірді.
XVIII ғасырдың аяғында XIX ғасырдың алғашқы жартысында еуропалық және
американдық қоғамтанушылар арасында азаматтық қоғам мемлекетке қарсы
тақырыбы қызықтыра бастады. Неміс ағартушылығының көрнекті өкілі Вильгельм
Гумбольдт өзінің мемлекет қызметіне шекара орнату тәжірибесі еңбегінде
азаматтық қоғам мен мемлекеттердің арасындағы үш айырмашылықты көрсетеді:
Біріншіден, индивидтерді өздері арқылы төменнен жасалатын және
азаматтық қоғамның спецификасын құрайтын ұлттық қоғамдық мекемелер жүйесіне
мемлекеттік институттар жүйесі қарсы тұра алады;
Екіншіден, азаматтық қоғам табиғи және жалпы құқыққа, ал мемлекет –
позитивтік құқыққа сүйенеді;
Үшіншіден, әрқайсысының субъектісі сәйкесінше адам және азамат
болып табылады. В.Гумбольдт, Дж.Локк, Ж.Ж.Руссо сияқты ойшылдар пікірінше
азаматтық қоғам субъектісі – адамның мүддесі мен қажеттілігіне
қанағаттандыруына құрал болу керек.
Американың атақты қоғамтанушысы Т.Пейн өзінің Адам құқықтары
памфлетінде, егер табиғи құқықтар адамдарға табиғатынан берілген болса, ал
азаматтық құқық ру-тайпалық қоғамнан мемлекетке өту процесінде жасалды. Бұл
адамның өзінің күшімен қорғауға қабілеті жоқ құқықтары. Пейн заңды деп,
жалпылама қабылданған конституция негізінде қалыптасқан мемлекетті ғана
есептеді. Мұндай мемлекеттік басқару жүйесін ол құқықтық, өркениетті деп
атайды.
Азаматтық қоғам мәселесіне К.Маркс еңбектерінде де ерекше мән берілді.
К.Маркс азаматтық қоғамның гегельдік моделінің күрделі құрылымын
жеңілдетті. Ол бойынша, азаматтық қоғам жеке меншікке негізделген
буржуазиялық мемлекет қалыптасатын және қызмет атқаратын өзіндік форманы
білдіреді.
Бұл қоғамда адам құқығы жеке эгоистік тұрғыдан емес, қоғамдық тұрғыдан
қаралу керек, мұнда әрбір адам азаматтық қоғамның белсенді мүшесі, оның
талап-тілектері қоғамнан тыс қарастырылмауы керек. Адамдар қызығушылығы мен
құндылықтары қоғамның мүддесімен сәйкес келуге тиіс.
Шынында да, азаматтық қоғам идеясы буржуазиялық қатынастардың
қалыптасуына және дамуына байланысты пайда болады және дамиды. Ол
буржуазиялық қоғамдық құрылысқа жол салушы теориялық құралдардың
қажеттілігінен туады.
Дегенмен, XX ғасырдың оқиғалары көрсеткендей, азаматтық қоғам идеясы
ескірген жоқ, керісінше анағұрлым өзектілік алды XX ғасырда тұлғаны
тотальды –езіп жаншу қауіп пайда болды.
Бұл қауіптің негізгі көзі-саяси мемлекеттің құрылым билігінің шектен
тыс өсуі, олардың тек экономикалық қатынастарды ғана емес, сонымен бірге
рухани- мәдениет саласымен қоса, адам өмірінің барлық саласын жаулап алуға
әрекеттенуі болды. Мұндай құрылымдардың агрессиялылығы тоталитарлық тәртіп,
әкімшілдік бұйрықтық тәртіп, билікті жүзеге асырушылар мен қатардағы
азаматтар арасындағы қатынасты авторитарлық стилі болған елдердегі адам
өмірінен айқын көрініс тапты.Сондықтан ⅩⅩғасырда азаматтық қоғамның
концепциясын талдау тоталитарлық тәртіпті, тұлғаның құқығы мен бостандығын
сақтауды сынау арқылы жүрді. Қазіргі саяси теорияда азаматтық қоғам идеясы
саяси плюрализмге, бәсекелес әлеуметтік топтардың ортақ консенсусы мен
әріптестігіне негізделген демократия идеясымен топтастырылды; қазіргі
демократиялық қоғамның негізгі міндеті-халықтың әр түрлі топтарының
көптеген мүдделерін есепке алу және үйлестіру жолымен жалпы азаматтық
консенсусқа жеткізу, қарама-қайшылықтарды жою және жеңілдету, интеграциялық
қоғамға бағытталған азаматтық келісімді қалыптастыру.
Әрбір қоғамда азаматтық қоғам тұжырымдамасының әр түрлі болуы
индивидтің жеке еркіндігі, әрбір тұлғаның өзіндік құндылығы идеясының
қалыптасуымен байланысты.
Жоғарыда азаматтық қоғамға берілген әр түрлі ойшылдардың
көзқарастарынан азаматтық қоғамға төмендегіше тұжырым жасалады:
Біріншіден, азаматтық қоғам-жеке меншік, жұмысшы күшінің және еркін
кәсіпкерлік нарқының енуі негізінде адамның монарх езгісінен босап, өзі
басқа да азаматтар сияқты заңды құқықтары тең азаматқа айналған ерте
буржуазиялық құрылыс өкілі.
Басқаша айтсақ, өзгелермен тең азаматтық құқық және өзіндік азаматтық
құндылықтары жоғары қаралған жаңа индивид-азаматтар болмайынша азаматтық
қоғам болуы мүмкін емес.
Екіншіден, азаматтық қоғам-отбасы, білім беру жүйесі, ғылыми және
рухани бірлестіктер, кәсіби, әйелдер, жастардың қоғамдық ұйымдары, әр түрлі
кәсіптердің (студенттер, инженерлер , адвокаттар және т.б.)өкілдері және
ассоциациялары сияқты мемлекеттік емес институттар арқылы жүзеге асырылатын
жеке мүдделер мен адамдар қажеттілігі саласы болып табылады.
Үшіншіден, азаматтық қоғам- мемлекеттік институттармен үнемі қарама-
қайшылықта болатын саяси емес ұйымдар жүйесі. Азаматтық қоғамның құрылымы
мемлекеттің бұйрығымен қалыптаспайды, ол ішкі себептерге байланысты
төменнен құрылады. Мұндай әлеуметтік салаға кіретін субъектілер бір-біріне
тәуелсіз, еркін және тең бәсекелестер сияқты өзара қызмет жасайды.
Төртіншіден, ХХ ғасырдың басына қарай Батыстың көптеген елдерінде
халықты билікке араластырудың қосымша механизмі ретінде азаматтық қоғамның
нақты түрі жасалды.
Азаматтық қоғам-индивидтерді қалыптасуының жоғары формасы, заңды
кезең. Ол елдердің экономикалық, саяси дамуының,халықтың әл-ауқатының,
мәдениетінің және рухани санасының өсуі нәтижесінде пісіп, жетіледі.
Азаматтық тарихының өнімі ретінде азаматтық қоғам сословиелі-феодалдық
құрылыстың қатал дәуірінде, құқықтық мемлекеттің қалыптаса бастаған
кезеңінде пайда болады. Азаматтық қоғамның пайда болуының басты шарты-
барлық азаматтарда жеке меншік базасында экономикалық жекелік мүмкіндігінің
болуы қажет.
Азаматтық қоғамның саяси негізі ретінде тұлғаның құқығы мен
бостандығын қамтамасыз ететін құқықтық мемлекет қызмет етеді. Мұндай
жағдайда адамдардың мінез-құлқы өзінің жеке мүдделерімен анықталады және
онда барлық әрекеттеріне жауапкершілікте болады. Мұндай тұлға басқа
адамдардың заңды мүддесін сыйлай келе,өзінің жеке бостандығын барлығынан
жоғары қояды.
Азаматтық қоғамның классикалық моделі Батыс Еуропаның алдыңғы қатарлы
елдерінде және АҚШ-та XVIII-XIX ғасырдың басында қалыптаса бастады.
Буржуазиялық төңкеріс нәтижесінде сословиелік сарқыншақтардың жойылып,билік
бұтақтарының бөлінуі, сөз, ождан, ұйымдар бостандығының құқықтық кепілінің
құрылып, заң алдында азаматтардың теңдігі қамтамасыз етіледі. Батыс
елдерінде азаматтардың жеке өміріне мемлекеттің араласпауына, олардың ар-
намысын сыйлауға, экономикалық еркіндікке және тағы басқаларға кепілдік
конституциямен бекітіледі.
Азаматтық қоғамның шын мәнінде жұмыс істеуі Англияда және АҚШ-тағы
адам құқы туралы биллдің және Франциядағы адам және азамат құқықтарының
Декларациясының қабылдауынан басталады. Осыған орай, қалыптасқан азаматтық
қоғамның негізгі белгісіне құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
негізделген адамдардың теңдігінің заңды түрде бекітілуі жатады. Азаматтық
қоғам жетілуінің критериі-мемлекет тарапынан адам және азамат құқығының
жүзеге асырылып,оған кепіл болу деңгейі болып табылады.
Тарихқа көз жүгіртсек, буржуазиялық мемлекеттерде XVIII-XIX
ғасырлардың ортасында азаматтардың құқығы мен бостандығы кең ауқымды
формальды сипат алды. Халықтың бұқара бөлігі экономикалық байлықтан және
қоғамның саяси өмірімен шеттетілді. Мұндай жағдайда XIX ғасырдың ортасында
Еуропада солшыл қоғамдық-саяси қозғалыстар, ең алдымен бұқара халықты
байлыққа және қоғамды басқаруға қатыстыруды өздерінің мақсаты етіп қойған
социал-демократиялық бағыттар пайда болды. Социал-демократтар тек
конституциялық бекітулер ғана емес, сонымен қатар шынайы түрде негізгі
жалпыазаматтық құндылықтар қамтамасыз етілген қоғам құру идеясын алға
тартты. Олардың пікірінше, бұл қоғам бостандық, бірдейлік, әділеттілік,
әлеуметтік теңдікке және ұжымдастыру принциптеріне негізделуі тиіс. Социал-
демократтардың көзқарастары бойынша, жеке меншік, көпқырлы экономика
азаматтық қоғамның экономикалық негізіне қызмет ету қажет.
Басты азаматтық қоғам проблемасына қызығушылықтың туындауы 70-
жылдардың II жартысы мен 80 жылдарда жүрді. Бұл мәселенің негізгі өзектілік
және мәнділік алуы жаңа елдер мен аймақтардағы либералды демократия
ареалының кеңеюі, демократиялық құндылықтардың таралуы, институттардың
принциптері сияқты тарихи процестермен байланысты. (Бұл жерде 70- жылдардың
II жартысынын бастап, Греция, Испания, Португалия халықтары авторитарлық
тәртіптен демократиялық қайта құрулар жолына өту кезеңімен, ал 80-жылдардың
соны 90-жылдардың басында Шығыс Еуропа елдері мен КСРО-да тотаритарлық
тәртіптің құлау кезеңі болған Еуропалық континент туралы сөз болып отыр).
Сонымен азаматтық қоғам ұғымы өзіне:адам құқығын қорғауды,
демократиялық, құқықтық, жоғары дамыған қоғам қалыптастыруды біріктіреді.
Азаматтық қоғамның даму субъектісі адам болып табылады. Мемлекеттік
мүдденің орнына қоғамдық, жеке мүдделер қойылады. Аталған жүйеге өту тек
экономикалық саланы(коммерциялық емес ұйымдар, Үкіметтік емес ұйымдар,
тәуелсіз кәсіпкерліктер және жеке шаруашылық сектор) мемлекеттік аппарат
негізінен бөліп алу жолымен ғана жүреді. Мұндай жағдайлар модернизация
арқылы жүзеге асырылады.
Франкфурт мектебінің белгілі өкілі Юрген Хабермас модернизацияны бір
жағынан саяси мемлекет тәртібінен нарықпен басқарылатын шаруашылық жүйесін
бөлу ретінде қараса, екінші жағынан азаматтық қоғам қалыптастырудың негізгі
факторының бірі болып табылатын экономикалық тәуелсіздік деп қарады.
Негізгі критериі-жеке меншіктің болуы. Азаматтық қоғам бұл меншік
қатынастарынан өрістейтін қоғамдық-саяси бағдарлар мен нормалар жүйесі.
Жоғарыда көрсетілгендей азаматтық қоғамның тарихи негізі-өз кезегінде
әлеуметтік құрылымдарға (сословие,әлеуметтік топ ,тап) бөлінетін азамат
қауымы болып табылады.
Азаматтық қоғам тұжырымдамасы азаматтық қоғамды өз мүдделерін қорғай
алатын еркін және жауапкершілікті адамдармен құрылған мемлекетке, оның
институттары мен ұйымдарға тәуелсіз көлденең әлеуметтік қатынастар жиынтығы
ретінде қарауды ұсынады.
Азаматтық қоғам кең мағынада мемлекетпен, оның құрылымдарымен
қамтылмайтын қоғамның бөлігі. Ал тар мағынада тұлғаның көп жақты мүдделерін
білдіретін мемлекетке тәуелсіз ұйымдар және құқықтық мемлекет.
Сонымен азаматтық қоғам дегеніміз-мемлекет тарапынан қамтамасыз
етілетін, құқықтар мен бостандықтарға ие болған азаматтардың арасында пайда
болған қатынастардан туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі. Азаматтық қоғам
мемлекеттік құрылымнан тыс тұратын әлеуметтік,экономикалық,рухани-қоға мдық
қатынастардың жиынтығы.
Азаматтық қоғам жеке тұрғыдан қарастырғанда тұлғалардың азаматтық
және жеке құқықтарының басқарылуы нәтижесіндегі қатынастар. Жалпы айтқанда,
азаматтық қоғамда тұлға жеке, дербес құқықтар мен бостандықтарға ие. Бұл
дегеніміз азаматтық қоғамда ғана азамат өз еркін экономикалық-саяси және
мәдени ортада өмір сүре алады.
Қазіргі азаматтық қоғамның негізгі белгілері ретінде төмендегілерді
айтуға болады:
-бұл ең алдымен индустриалдық қоғам;
-экономикалық қатынаста-бұл нарықтық,типтің қоғамдық жүйесі;
-саяси азаматтық қоғам-билік механизмдерінің бөлінуін, жалпы және тең
сайлаулары, құқықтық, жергілікті өзін-өзі басқаруды және тағы басқаларды
қамтамасыз ететін демократиялық жүйе;
-әлеуметтік құрылым бойынша-күрделі дифференциялық саяси
әлеуметтендірілген жүйе;
-рухани-идеологиялық салада ойдың және пікірдің көптүрлілігімен,
саяси қатынастармен, рационализм және гуманизм ерекшеленетін ашық және
зайырлы қоғам болып табылады.
Азаматтық қоғамның мәні -мемлекет тарапынан ішкі қысым мен
әділетсіздіктен қорғайтын бостандық идеясынан тұрады. Өзін-өзі басқару
жүйесі және саяси демократия бұл контекст азаматтарды тирания
мүмкіндіктерінен қорғауға негізделеді.
Азаматтық қоғам көппікірлі және әржақты. Мұнда азаматтардың әрқайсысы
өзінің мүдделерін мақсаттарын, ойын білдіре алу мүмкіндіктерін ашық айта
алады. Жеке салада көпшілікке бағынушы азшылықты көрсетеді.
Азаматтық қоғамның төмендегідей құрылымы бар:
-Ерікті түрде құрылған адамдардың алғашқы қауымы (отбасы, ассоциация,
шаруашылық корпорациялары, қоғамдық ұйымдар, түрлі бірлестіктер және т.б.);
-қоғамдағы мемлекеттік және саяси емес қатынастардың: экономикалық,
әлеуметтік, отбасылық, рухани, діни және т.б. жиынтығы; бұл адамдардың жеке
өмірі, олардың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы;
-еркін индивидтерді өзіндік идеяның пайда болуы және мемлекеттік
биліктің оған тікелей араласпауы, заңмен қорғалған тәуелсіз ұйымдары.
Осылайша, дамушы елдердегі азаматтық қоғамның құрылымын қоғамдық
қатынастардың ауқымды бөлігі, азаматтардың әр түрлі ерікті ұйымдары,
лоббистік және тағы басқа топтардың ассоциациялары, қайырымдылық қорлары,
мүдделестер клубы, шығармашылық, кооперативтік бірлестіктер, түрлі қоғамдық-
саяси, діни және тағы басқа ұйымдар мен одақтар құрайды. Олардың барлығы
қоғамның барлық саласында әр түрлі әлеуметтік мүдделерді білдіреді.
Осы аталған бірлестіктер мен комитеттер азаматтардың сенімін жаулауға
тырысып, көбінесе бір-біріне қарсы тұрады, жүргізілген саясаттың әр түрлі
негативті жақтарын қатты сынға алады. Олар барлық деңгейдегі басқарушылар
ортасына әр түрлі сұрақтар қою арқылы мемлекеттік органдар алдында
өздерінің мүшелерінің мүдделері мен құқығын қорғайды, олардың тілегі мен
қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады.
Сонымен азаматтық қоғамның құрылымдық элементтері:біріншіден, ерікті
еңбек, кәсіпкерлік; екіншіден, қоғамдық бірлестіктер; үшіншіден, дін және
діни бірлестіктер; төртіншіден, тәрбие, білім, ғылым мен әдебиет;
бесіншіден, отбасы; алтыншыдан, ақпарат құралдары.
Азаматтық қоғам азаматтардың мемлекетке қарсы тұратын жеке және
қоғамдық мүдделерін біріктіруші маңызды форма болып табылады. Ережеге сай,
ол халықтың тікелей белсенділігінің дамуы негізінде қалыптасады және әр
түрлі ерікті ассоциациялар, бірлестіктер, азаматтар комитеті түрінде орын
алады.
Авторитарлық және тоталитарлық жүйеде азаматтық белсенділік мобилді
сипат алды. Бұл жүйеде азаматтардың белсенділігі адамдардың қоғамның
иерархиялық құрылымындағы жағдайы мен статусы бойынша анықталды. Сол
себепті адамдар негізінен ұжымдық шеңберде әрекет еткендіктен, жеке
белсенділікке жол берілмейді. Белсенділіктің барлық көріністері тек
басқарушы орта қалыптастырған формальды институттар мен ресми қоғамдық
пікірлер аясында ғана жүзеге асырылады.
Қысқаша айтқанда, демократиялық емес жүйеде тек ресми ауқымда ғана
қызмет жасайтындай етіп, адамдардың азаматтық белсенділігіне іс жүзінде
толық бақылау орнатылады.
Демократия жағдайында басқаша сипат орын алады. Азаматтық қоғам бұл
жерде бір жағынан мемлекеттік институттардың көмегінсіз азаматтар өздері
шеше алатын мәселелерге мемлекеттің араласуына жол бермесе, екінші жағынан
-әлеуметтік мәселелерді шешуде жеке пікірлерге мүдделес мемлекеттік
органдар рөлін көрсетеді. Осылайша, демократия қоғамдық тұрақтылық пен
гармонияның алғышарттарын қалыптастырушы басқару мен жеке басқаруды, билік
механизмі мен өзіндік жеке әрекеттің органикалық бірігуін қамтамасыз етеді.
А. Де Токвиль көрсеткендей мұндай жағдайда билік күші әлсіздеу және адам
үшін өте қауіпті емес.
Демократия жағдайында азаматтық қоғамның өмір сүруінің негізгі саяси
алғышарты жеке және ұжымдық еркіндіктердің құқықтық және заңдық қамтамасыз
етілуі. Мұндай жүйе анархияға жол бермей билікті нығайтады. Бұл тәртіп
адамдардың жеке қабілетін, құқықтық сана-сезімін, оның жеке іс-әрекеттерге
азаматтық жауапкершілігін, әлеуметтік шығармашылығын қолдау сезімін оятады.
Нәтижесінде мемлекет заңмен басқарылатын және азаматтардың конструктивті
идеяларын қолдаушы басқару институтына айналады.
Әлемдік демократияның саяси тарихы көрсеткендей қоғамдық
ассоциациялардың белсенділігі мен олардың мүшелерінің өсуіне ең алдымен
төмендегі құрылымдық факторлар әсер етеді:
1.Халықтың білім деңгейін көтеру;
2.Қоғамдық коммуникацияны дамыту;
3.Саяси қарсыластар белсенділігі;
4.Азаматтық қоғам институттары позициясы ұсынған дамудың үкіметтік
бағдарламасы;
5.Соның ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздігін алғаннан бастап қоғамның барлық
саласында үлкен саяси өзгерістер болды: ескі жүйелер күйреп, жасампаз
жаңару дәуірі басталды.
Азаматтық қоғам - әлеуметтік-экономикалық және мәдени-рухани қоғамдық
қатынастар жиынтығы. Бұл ашық қоғамның ерекшелігінің өзі сонда, мұнда
адамдардың жеке тұлға ретінде дамуына барлық мүмкіндіктер жасалады.
Азаматтық қоғам – демократиялық дамудың бастауы, мемлекеттің әлеуметтік
негізі. Азаматтық қоғамда адамдардың экономикалық-саяси және рухани
өмірінің еркін таңдауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік
беріледі. Олар мемлекет тарапынан сенімді түрде қорғалады.
Азаматтық қоғам саяси өмірде барлық азаматтық мемлекеттік және
қоғамдық жұмыстарға еркін қатынасуына жағдай жасайды. Қазіргі кезеңдегі
басқару жүйесі-Конституциялық құқықтық басқару әрбір жеке индивидтің еркін
және құқыққа,саяси билікке қатысуы, яғни әрбір адамды қоғамдағы басты
құндылық деп қарап, оған ерекше мән беру. .Азаматтық қоғам дегеніміздің өзі-
демократиялық әлеуметтік саяси жүйенің дамуы мен орнығуы.
Бүгінгі саяси салада маңызды сипат алып,қолданыс аясы кеңілген.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет ұғымдарының теориялық негіздеріне
толық анықтама беріп көрелік.
Азаматтық қоғам және құқықтық мемлекет құрудың алғышарттары
Өткен жүзжылдықта саяси ойлардың классиктерімен қаралған Азаматтық
қоғам ұғымы антикалық полистердің феноменімен шықты. Полис гректер үшін
ерікті азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына кепіл болатын қоғамдық
өмірдің саласы. Полис-ең алдымен азаматтарды оған біріктіретін қоғам,
сонымен бірге осы қоғамды қалыптастыратын материалдық және рухани
құндылықтардың жиынтығы. Полис термині әдетте адамдарды топтастырушы
аудармада қала мемлекет ретінде беріледі, бірақ ол сол сияқты азаматтық
қоғам терминінің семантикасын да береді.
Сондықтан полис ұғымы азаматтық қоғам және мемлекет дегенді
білдіретін антикалық терминді біріктіреді.
ХVIII ғасырға дейін Еуропалық әлеуметтік-саяси трактаттарда,оның
ішінде Ж.Ж.Руссо және И.Кант еңбектерінде азаматтық қоғам және саяси
мемлекет терминдері бірін-бірі толықтырушы ретінде қолданылып келген.
Стратификацияның саяси және әлеуметтік формасынан жеке өмірдің мемлекеттік-
саяси бақылау саласының эмансипацияға өте бастауы, ерте буржуазиялық
ревалюция дәуіріне жатады, бірақ жаңа тәртіптің концептуалды-
терминалогиялық бекітілуі кейінірек қабылданады.
Жаңа дәуірдің ойшылары азаматтық қоғам мен саяси қоғамды анығырақ
ажыратты. Антикалық азамат, азаматтық деген сөздер олардың еңбектерінде
жаңа мәнге ие болды. Мемлекет пен азаматтық қоғам арасында теңдік пен
еркіндіктің тарихи белгілері қойылды. Олардың кейбіреулері
(Н.Макиавелли,Г.Гоббс,Г.Гегель және т.б.) демократиялық қоғамдық ұйымдар-
мемлекет деп мемлекетке көңілге бөле, этатистік позицияны ала отырып,
азаматтық қоғамның болашағын мемлекетпен байланыстырды.
Азаматтық қоғам концепциясын, оның мемлекетпен өзара тәуелділігін
зерттеуде Г.Гегель еңбектері зор мәнге ие. Француз, англо-саксондық және
неміс қоғамдық-саяси ойшылдарының барлық шығармаларын жүйелеу негізінде
Г.Гегель азаматтық қоғамның орта ғасырдан жаңа кезеңге дейінгі ұзақ та,
күрделі тарихи трансформациялау процесінде отбасыдан мемлекетке дейінгі
диалектикалық қозғалыстың ерекше даму сатысын білдіреді,-деген шешімге
келген. Азаматтық қоғам-отбасы мен мемлекет арасында болатын
дифференциация, әйтсе де азаматтық қоғамның дамуы мемлекет дамуынан кейін
жүреді.
Гегель бойынша әлеуметтік өмір-отбасының этикалық дүниесінен және
мемлекеттің көпшілік өмірінен радикалды түрде ерекшеленеді. Азаматтық қоғам
нарықтық экономиканы, әлеуметтік топтарды, корпорацияларды, институттарды
біріктіреді. Олардың негізгі міндеттеріне қоғамдық өмірдің қажеттілігі мен
азаматтық құқықтың жүзеге асырылуын қамтамасыз ету жатады.
Азаматтық қоғам-азаматтық құқықтармен реттелетін және саяси
мемлекетке тікелей тәуелді емес жеке тұлғалар, таптар, топтар және
институттар комплексін құрайды.
Осылайша Гегель, жалпы және саяси мүдделер ғана емес,сонымен бірге
жеке, нақтырақ, жеке меншікті мүдделер саласы да бар деген тоқтамға келді.
Бұл саланы ол азаматтық қоғамның бөлігі ретінде анықтады.
Ол азаматтық қоғамның төмендегі үш компонентін көрсетеді:
1)индивидтің қажеттіліктері мен оның еңбегі арқылы қамтамасыз ету және
қанағаттандыру;
2)мұнда жалпы еркіндіктің болуы және заң арқылы меншіктің қорғалуы;
3)полиция және корпорация көмегімен бір мүддеге жалпы мүдде ретінде
қамқор болу.
Азаматтық қоғамның әрбір мүшесі сотқа баруға және сот алдында
міндетті болуға, сондай-ақ тек сот арқылы оған берілген құқықтарды алуға
құқығы бар.Бұл үшін әрбір индивид заңды білуі қажет, ал басқа жағдайда бұл
құқықтар оған көмек бола алмайды.
Отбасы өзінің мүшелеріне қамқор болу керек, әйтсе де азаматтық
қоғамда ол-бағынышты, керісінше азаматтық, қоғам-адамды өзіне біріктіріп,
адам өзі арқылы өзіне ғана қызмет етуді талап ететін алып күш иесі. Егер
адам азаматтық қоғамның осындай мүшесі болса, онда ол отбасында не
болатындай құқықтар мен міндеттерін сақтайды. Азаматтық қоғамның өз мүшесін
қорғауы,оның құқықтарын жүзеге асу тиіс, ал индивид өз кезегінде азаматтық
қоғамның құқықтарын сақтауға міндетті.
Гегель көрсеткендей отбасына қарағанда, азаматтық қоғамды құрайтындар
көбінесе тұрақсыз және шиеленістерге бейім болады. Олар жеке мүдденің басқа
бір жеке мүдделермен қақтығысатын күрестің тынымсыз алаңын еске түсіреді.
Азаматтық қоғамның бір элементінің шектен тыс дамуы оның басқа
элементтерінің жойылуына әкелуі мүмкін. Сондықтан азаматтық қоғам
мемлекеттің аясында саяси басқарылмайынша азаматтық болып қала алмайды.
Тек жоғарғы көпшілік билігі – конституциялық мемлекет қана әмбебап саяси
қауымдастықта оның әділетсіздігімен нәтижелі күресін, нақты мүдделерін
жинақтай алады. Осы позицияда Гегель азаматтық қоғам мен мемлекетті
араластырғаны үшін табиғи құқықтың қазіргі теориясын сынға алады.
Азаматтық қоғам Гегель бойынша жеке мүдделер әлемі және сол сияқты,
әлеуметтік дифференциацияның жоғары деңгейін білдіретін қазіргі әлемнің
феномені және әлеуметтік институттардың дамыған жүйесі.
Жоғарыда айтып өткендей тарихи буржуазиялық қоғамда көрініс тапқан,
сондықтан гегельдік burgerlische Gesselschaft түсінігі де осы ойды
білдіреді.
Азаматтық қоғамның XVII-XVIII ғасырдағы ұғымына өзін-өзі басқаратын
мемлекеттік емес ұйымдарды, ассоциацияларды, адам құқығын, қоғамдық
келісімді, халық егемендігін, азаматтардың мүдделерін жүзеге асырушы және
бақылаушы негізгі элементтер кірді.
XVIII ғасырдың аяғында XIX ғасырдың алғашқы жартысында еуропалық және
американдық қоғамтанушылар арасында азаматтық қоғам мемлекетке қарсы
тақырыбы қызықтыра бастады. Неміс ағартушылығының көрнекті өкілі Вильгельм
Гумбольдт өзінің мемлекет қызметіне шекара орнату тәжірибесі еңбегінде
азаматтық қоғам мен мемлекеттердің арасындағы үш айырмашылықты көрсетеді:
Біріншіден, индивидтерді өздері арқылы төменнен жасалатын және
азаматтық қоғамның спецификасын құрайтын ұлттық қоғамдық мекемелер жүйесіне
мемлекеттік институттар жүйесі қарсы тұра алады;
Екіншіден, азаматтық қоғам табиғи және жалпы құқыққа, ал мемлекет –
позитивтік құқыққа сүйенеді;
Үшіншіден, әрқайсысының субъектісі сәйкесінше адам және азамат
болып табылады. В.Гумбольдт, Дж.Локк, Ж.Ж.Руссо сияқты ойшылдар пікірінше
азаматтық қоғам субъектісі – адамның мүддесі мен қажеттілігіне
қанағаттандыруына құрал болу керек.
Американың атақты қоғамтанушысы Т.Пейн өзінің Адам құқықтары
памфлетінде, егер табиғи құқықтар адамдарға табиғатынан берілген болса, ал
азаматтық құқық ру-тайпалық қоғамнан мемлекетке өту процесінде жасалды. Бұл
адамның өзінің күшімен қорғауға қабілеті жоқ құқықтары. Пейн заңды деп,
жалпылама қабылданған конституция негізінде қалыптасқан мемлекетті ғана
есептеді. Мұндай мемлекеттік басқару жүйесін ол құқықтық, өркениетті деп
атайды.
Азаматтық қоғам мәселесіне К.Маркс еңбектерінде де ерекше мән берілді.
К.Маркс азаматтық қоғамның гегельдік моделінің күрделі құрылымын
жеңілдетті. Ол бойынша, азаматтық қоғам жеке меншікке негізделген
буржуазиялық мемлекет қалыптасатын және қызмет атқаратын өзіндік форманы
білдіреді.
Бұл қоғамда адам құқығы жеке эгоистік тұрғыдан емес, қоғамдық тұрғыдан
қаралу керек, мұнда әрбір адам азаматтық қоғамның белсенді мүшесі, оның
талап-тілектері қоғамнан тыс қарастырылмауы керек. Адамдар қызығушылығы мен
құндылықтары қоғамның мүддесімен сәйкес келуге тиіс.
Шынында да, азаматтық қоғам идеясы буржуазиялық қатынастардың
қалыптасуына және дамуына байланысты пайда болады және дамиды. Ол
буржуазиялық қоғамдық құрылысқа жол салушы теориялық құралдардың
қажеттілігінен туады.
Дегенмен, XX ғасырдың оқиғалары көрсеткендей, азаматтық қоғам идеясы
ескірген жоқ, керісінше анағұрлым өзектілік алды XX ғасырда тұлғаны
тотальды –езіп жаншу қауіп пайда болды.
Бұл қауіптің негізгі көзі-саяси мемлекеттің құрылым билігінің шектен
тыс өсуі, олардың тек экономикалық қатынастарды ғана емес, сонымен бірге
рухани- мәдениет саласымен қоса, адам өмірінің барлық саласын жаулап алуға
әрекеттенуі болды. Мұндай құрылымдардың агрессиялылығы тоталитарлық тәртіп,
әкімшілдік бұйрықтық тәртіп, билікті жүзеге асырушылар мен қатардағы
азаматтар арасындағы қатынасты авторитарлық стилі болған елдердегі адам
өмірінен айқын көрініс тапты.Сондықтан ⅩⅩғасырда азаматтық қоғамның
концепциясын талдау тоталитарлық тәртіпті, тұлғаның құқығы мен бостандығын
сақтауды сынау арқылы жүрді. Қазіргі саяси теорияда азаматтық қоғам идеясы
саяси плюрализмге, бәсекелес әлеуметтік топтардың ортақ консенсусы мен
әріптестігіне негізделген демократия идеясымен топтастырылды; қазіргі
демократиялық қоғамның негізгі міндеті-халықтың әр түрлі топтарының
көптеген мүдделерін есепке алу және үйлестіру жолымен жалпы азаматтық
консенсусқа жеткізу, қарама-қайшылықтарды жою және жеңілдету, интеграциялық
қоғамға бағытталған азаматтық келісімді қалыптастыру.
Әрбір қоғамда азаматтық қоғам тұжырымдамасының әр түрлі болуы
индивидтің жеке еркіндігі, әрбір тұлғаның өзіндік құндылығы идеясының
қалыптасуымен байланысты.
Жоғарыда азаматтық қоғамға берілген әр түрлі ойшылдардың
көзқарастарынан азаматтық қоғамға төмендегіше тұжырым жасалады:
Біріншіден, азаматтық қоғам-жеке меншік, жұмысшы күшінің және еркін
кәсіпкерлік нарқының енуі негізінде адамның монарх езгісінен босап, өзі
басқа да азаматтар сияқты заңды құқықтары тең азаматқа айналған ерте
буржуазиялық құрылыс өкілі.
Басқаша айтсақ, өзгелермен тең азаматтық құқық және өзіндік азаматтық
құндылықтары жоғары қаралған жаңа индивид-азаматтар болмайынша азаматтық
қоғам болуы мүмкін емес.
Екіншіден, азаматтық қоғам-отбасы, білім беру жүйесі, ғылыми және
рухани бірлестіктер, кәсіби, әйелдер, жастардың қоғамдық ұйымдары, әр түрлі
кәсіптердің (студенттер, инженерлер , адвокаттар және т.б.)өкілдері және
ассоциациялары сияқты мемлекеттік емес институттар арқылы жүзеге асырылатын
жеке мүдделер мен адамдар қажеттілігі саласы болып табылады.
Үшіншіден, азаматтық қоғам- мемлекеттік институттармен үнемі қарама-
қайшылықта болатын саяси емес ұйымдар жүйесі. Азаматтық қоғамның құрылымы
мемлекеттің бұйрығымен қалыптаспайды, ол ішкі себептерге байланысты
төменнен құрылады. Мұндай әлеуметтік салаға кіретін субъектілер бір-біріне
тәуелсіз, еркін және тең бәсекелестер сияқты өзара қызмет жасайды.
Төртіншіден, ХХ ғасырдың басына қарай Батыстың көптеген елдерінде
халықты билікке араластырудың қосымша механизмі ретінде азаматтық қоғамның
нақты түрі жасалды.
Азаматтық қоғам-индивидтерді қалыптасуының жоғары формасы, заңды
кезең. Ол елдердің экономикалық, саяси дамуының,халықтың әл-ауқатының,
мәдениетінің және рухани санасының өсуі нәтижесінде пісіп, жетіледі.
Азаматтық тарихының өнімі ретінде азаматтық қоғам сословиелі-феодалдық
құрылыстың қатал дәуірінде, құқықтық мемлекеттің қалыптаса бастаған
кезеңінде пайда болады. Азаматтық қоғамның пайда болуының басты шарты-
барлық азаматтарда жеке меншік базасында экономикалық жекелік мүмкіндігінің
болуы қажет.
Азаматтық қоғамның саяси негізі ретінде тұлғаның құқығы мен
бостандығын қамтамасыз ететін құқықтық мемлекет қызмет етеді. Мұндай
жағдайда адамдардың мінез-құлқы өзінің жеке мүдделерімен анықталады және
онда барлық әрекеттеріне жауапкершілікте болады. Мұндай тұлға басқа
адамдардың заңды мүддесін сыйлай келе,өзінің жеке бостандығын барлығынан
жоғары қояды.
Азаматтық қоғамның классикалық моделі Батыс Еуропаның алдыңғы қатарлы
елдерінде және АҚШ-та XVIII-XIX ғасырдың басында қалыптаса бастады.
Буржуазиялық төңкеріс нәтижесінде сословиелік сарқыншақтардың жойылып,билік
бұтақтарының бөлінуі, сөз, ождан, ұйымдар бостандығының құқықтық кепілінің
құрылып, заң алдында азаматтардың теңдігі қамтамасыз етіледі. Батыс
елдерінде азаматтардың жеке өміріне мемлекеттің араласпауына, олардың ар-
намысын сыйлауға, экономикалық еркіндікке және тағы басқаларға кепілдік
конституциямен бекітіледі.
Азаматтық қоғамның шын мәнінде жұмыс істеуі Англияда және АҚШ-тағы
адам құқы туралы биллдің және Франциядағы адам және азамат құқықтарының
Декларациясының қабылдауынан басталады. Осыған орай, қалыптасқан азаматтық
қоғамның негізгі белгісіне құқықтары мен бостандықтарын қорғауға
негізделген адамдардың теңдігінің заңды түрде бекітілуі жатады. Азаматтық
қоғам жетілуінің критериі-мемлекет тарапынан адам және азамат құқығының
жүзеге асырылып,оған кепіл болу деңгейі болып табылады.
Тарихқа көз жүгіртсек, буржуазиялық мемлекеттерде XVIII-XIX
ғасырлардың ортасында азаматтардың құқығы мен бостандығы кең ауқымды
формальды сипат алды. Халықтың бұқара бөлігі экономикалық байлықтан және
қоғамның саяси өмірімен шеттетілді. Мұндай жағдайда XIX ғасырдың ортасында
Еуропада солшыл қоғамдық-саяси қозғалыстар, ең алдымен бұқара халықты
байлыққа және қоғамды басқаруға қатыстыруды өздерінің мақсаты етіп қойған
социал-демократиялық бағыттар пайда болды. Социал-демократтар тек
конституциялық бекітулер ғана емес, сонымен қатар шынайы түрде негізгі
жалпыазаматтық құндылықтар қамтамасыз етілген қоғам құру идеясын алға
тартты. Олардың пікірінше, бұл қоғам бостандық, бірдейлік, әділеттілік,
әлеуметтік теңдікке және ұжымдастыру принциптеріне негізделуі тиіс. Социал-
демократтардың көзқарастары бойынша, жеке меншік, көпқырлы экономика
азаматтық қоғамның экономикалық негізіне қызмет ету қажет.
Басты азаматтық қоғам проблемасына қызығушылықтың туындауы 70-
жылдардың II жартысы мен 80 жылдарда жүрді. Бұл мәселенің негізгі өзектілік
және мәнділік алуы жаңа елдер мен аймақтардағы либералды демократия
ареалының кеңеюі, демократиялық құндылықтардың таралуы, институттардың
принциптері сияқты тарихи процестермен байланысты. (Бұл жерде 70- жылдардың
II жартысынын бастап, Греция, Испания, Португалия халықтары авторитарлық
тәртіптен демократиялық қайта құрулар жолына өту кезеңімен, ал 80-жылдардың
соны 90-жылдардың басында Шығыс Еуропа елдері мен КСРО-да тотаритарлық
тәртіптің құлау кезеңі болған Еуропалық континент туралы сөз болып отыр).
Сонымен азаматтық қоғам ұғымы өзіне:адам құқығын қорғауды,
демократиялық, құқықтық, жоғары дамыған қоғам қалыптастыруды біріктіреді.
Азаматтық қоғамның даму субъектісі адам болып табылады. Мемлекеттік
мүдденің орнына қоғамдық, жеке мүдделер қойылады. Аталған жүйеге өту тек
экономикалық саланы(коммерциялық емес ұйымдар, Үкіметтік емес ұйымдар,
тәуелсіз кәсіпкерліктер және жеке шаруашылық сектор) мемлекеттік аппарат
негізінен бөліп алу жолымен ғана жүреді. Мұндай жағдайлар модернизация
арқылы жүзеге асырылады.
Франкфурт мектебінің белгілі өкілі Юрген Хабермас модернизацияны бір
жағынан саяси мемлекет тәртібінен нарықпен басқарылатын шаруашылық жүйесін
бөлу ретінде қараса, екінші жағынан азаматтық қоғам қалыптастырудың негізгі
факторының бірі болып табылатын экономикалық тәуелсіздік деп қарады.
Негізгі критериі-жеке меншіктің болуы. Азаматтық қоғам бұл меншік
қатынастарынан өрістейтін қоғамдық-саяси бағдарлар мен нормалар жүйесі.
Жоғарыда көрсетілгендей азаматтық қоғамның тарихи негізі-өз кезегінде
әлеуметтік құрылымдарға (сословие,әлеуметтік топ ,тап) бөлінетін азамат
қауымы болып табылады.
Азаматтық қоғам тұжырымдамасы азаматтық қоғамды өз мүдделерін қорғай
алатын еркін және жауапкершілікті адамдармен құрылған мемлекетке, оның
институттары мен ұйымдарға тәуелсіз көлденең әлеуметтік қатынастар жиынтығы
ретінде қарауды ұсынады.
Азаматтық қоғам кең мағынада мемлекетпен, оның құрылымдарымен
қамтылмайтын қоғамның бөлігі. Ал тар мағынада тұлғаның көп жақты мүдделерін
білдіретін мемлекетке тәуелсіз ұйымдар және құқықтық мемлекет.
Сонымен азаматтық қоғам дегеніміз-мемлекет тарапынан қамтамасыз
етілетін, құқықтар мен бостандықтарға ие болған азаматтардың арасында пайда
болған қатынастардан туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі. Азаматтық қоғам
мемлекеттік құрылымнан тыс тұратын әлеуметтік,экономикалық,рухани-қоға мдық
қатынастардың жиынтығы.
Азаматтық қоғам жеке тұрғыдан қарастырғанда тұлғалардың азаматтық
және жеке құқықтарының басқарылуы нәтижесіндегі қатынастар. Жалпы айтқанда,
азаматтық қоғамда тұлға жеке, дербес құқықтар мен бостандықтарға ие. Бұл
дегеніміз азаматтық қоғамда ғана азамат өз еркін экономикалық-саяси және
мәдени ортада өмір сүре алады.
Қазіргі азаматтық қоғамның негізгі белгілері ретінде төмендегілерді
айтуға болады:
-бұл ең алдымен индустриалдық қоғам;
-экономикалық қатынаста-бұл нарықтық,типтің қоғамдық жүйесі;
-саяси азаматтық қоғам-билік механизмдерінің бөлінуін, жалпы және тең
сайлаулары, құқықтық, жергілікті өзін-өзі басқаруды және тағы басқаларды
қамтамасыз ететін демократиялық жүйе;
-әлеуметтік құрылым бойынша-күрделі дифференциялық саяси
әлеуметтендірілген жүйе;
-рухани-идеологиялық салада ойдың және пікірдің көптүрлілігімен,
саяси қатынастармен, рационализм және гуманизм ерекшеленетін ашық және
зайырлы қоғам болып табылады.
Азаматтық қоғамның мәні -мемлекет тарапынан ішкі қысым мен
әділетсіздіктен қорғайтын бостандық идеясынан тұрады. Өзін-өзі басқару
жүйесі және саяси демократия бұл контекст азаматтарды тирания
мүмкіндіктерінен қорғауға негізделеді.
Азаматтық қоғам көппікірлі және әржақты. Мұнда азаматтардың әрқайсысы
өзінің мүдделерін мақсаттарын, ойын білдіре алу мүмкіндіктерін ашық айта
алады. Жеке салада көпшілікке бағынушы азшылықты көрсетеді.
Азаматтық қоғамның төмендегідей құрылымы бар:
-Ерікті түрде құрылған адамдардың алғашқы қауымы (отбасы, ассоциация,
шаруашылық корпорациялары, қоғамдық ұйымдар, түрлі бірлестіктер және т.б.);
-қоғамдағы мемлекеттік және саяси емес қатынастардың: экономикалық,
әлеуметтік, отбасылық, рухани, діни және т.б. жиынтығы; бұл адамдардың жеке
өмірі, олардың салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы;
-еркін индивидтерді өзіндік идеяның пайда болуы және мемлекеттік
биліктің оған тікелей араласпауы, заңмен қорғалған тәуелсіз ұйымдары.
Осылайша, дамушы елдердегі азаматтық қоғамның құрылымын қоғамдық
қатынастардың ауқымды бөлігі, азаматтардың әр түрлі ерікті ұйымдары,
лоббистік және тағы басқа топтардың ассоциациялары, қайырымдылық қорлары,
мүдделестер клубы, шығармашылық, кооперативтік бірлестіктер, түрлі қоғамдық-
саяси, діни және тағы басқа ұйымдар мен одақтар құрайды. Олардың барлығы
қоғамның барлық саласында әр түрлі әлеуметтік мүдделерді білдіреді.
Осы аталған бірлестіктер мен комитеттер азаматтардың сенімін жаулауға
тырысып, көбінесе бір-біріне қарсы тұрады, жүргізілген саясаттың әр түрлі
негативті жақтарын қатты сынға алады. Олар барлық деңгейдегі басқарушылар
ортасына әр түрлі сұрақтар қою арқылы мемлекеттік органдар алдында
өздерінің мүшелерінің мүдделері мен құқығын қорғайды, олардың тілегі мен
қажеттіліктерін қанағаттандыруға тырысады.
Сонымен азаматтық қоғамның құрылымдық элементтері:біріншіден, ерікті
еңбек, кәсіпкерлік; екіншіден, қоғамдық бірлестіктер; үшіншіден, дін және
діни бірлестіктер; төртіншіден, тәрбие, білім, ғылым мен әдебиет;
бесіншіден, отбасы; алтыншыдан, ақпарат құралдары.
Азаматтық қоғам азаматтардың мемлекетке қарсы тұратын жеке және
қоғамдық мүдделерін біріктіруші маңызды форма болып табылады. Ережеге сай,
ол халықтың тікелей белсенділігінің дамуы негізінде қалыптасады және әр
түрлі ерікті ассоциациялар, бірлестіктер, азаматтар комитеті түрінде орын
алады.
Авторитарлық және тоталитарлық жүйеде азаматтық белсенділік мобилді
сипат алды. Бұл жүйеде азаматтардың белсенділігі адамдардың қоғамның
иерархиялық құрылымындағы жағдайы мен статусы бойынша анықталды. Сол
себепті адамдар негізінен ұжымдық шеңберде әрекет еткендіктен, жеке
белсенділікке жол берілмейді. Белсенділіктің барлық көріністері тек
басқарушы орта қалыптастырған формальды институттар мен ресми қоғамдық
пікірлер аясында ғана жүзеге асырылады.
Қысқаша айтқанда, демократиялық емес жүйеде тек ресми ауқымда ғана
қызмет жасайтындай етіп, адамдардың азаматтық белсенділігіне іс жүзінде
толық бақылау орнатылады.
Демократия жағдайында басқаша сипат орын алады. Азаматтық қоғам бұл
жерде бір жағынан мемлекеттік институттардың көмегінсіз азаматтар өздері
шеше алатын мәселелерге мемлекеттің араласуына жол бермесе, екінші жағынан
-әлеуметтік мәселелерді шешуде жеке пікірлерге мүдделес мемлекеттік
органдар рөлін көрсетеді. Осылайша, демократия қоғамдық тұрақтылық пен
гармонияның алғышарттарын қалыптастырушы басқару мен жеке басқаруды, билік
механизмі мен өзіндік жеке әрекеттің органикалық бірігуін қамтамасыз етеді.
А. Де Токвиль көрсеткендей мұндай жағдайда билік күші әлсіздеу және адам
үшін өте қауіпті емес.
Демократия жағдайында азаматтық қоғамның өмір сүруінің негізгі саяси
алғышарты жеке және ұжымдық еркіндіктердің құқықтық және заңдық қамтамасыз
етілуі. Мұндай жүйе анархияға жол бермей билікті нығайтады. Бұл тәртіп
адамдардың жеке қабілетін, құқықтық сана-сезімін, оның жеке іс-әрекеттерге
азаматтық жауапкершілігін, әлеуметтік шығармашылығын қолдау сезімін оятады.
Нәтижесінде мемлекет заңмен басқарылатын және азаматтардың конструктивті
идеяларын қолдаушы басқару институтына айналады.
Әлемдік демократияның саяси тарихы көрсеткендей қоғамдық
ассоциациялардың белсенділігі мен олардың мүшелерінің өсуіне ең алдымен
төмендегі құрылымдық факторлар әсер етеді:
1.Халықтың білім деңгейін көтеру;
2.Қоғамдық коммуникацияны дамыту;
3.Саяси қарсыластар белсенділігі;
4.Азаматтық қоғам институттары позициясы ұсынған дамудың үкіметтік
бағдарламасы;
5.Соның ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz