Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқаруын бағалау

ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН БАҒАЛАУ

1. 1 Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің

дамуын талдау

Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етілу деңгейін макро, микро деңгейлерде талдаймыз. Тоқыма және кілем өнеркәсібі біздің елімізде мұнай, газ, басқа да өндіруші салаларға қарағанда төмен бәсекелі блокқа жататыны белгілі. Бірақ та, бұл саланың ерекшелігі айналым қаражаттарының тез айналмалылығында болып қалып отыр. Тоқыма және кілем өнеркәсібінде ішкі нарықты толығымен қанағаттандыратын өндірістік қуаттылықтар орналасқан. Саланың дамуын қамтамасыз етуге қабілетті ғылыми-өндірістік потенциал жеткілікті деңгейде сақталған, болашақты тиімдірек қолдануға болатын сенімді шикізат базасы сақталған. Тұрғылықты халықтың жұмысбастылық қабілетін толығымен қамтамасыз ете алатын саланың қабілеті бар.

Қазақстандағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуын бағалау үшін біз жалпы өнеркәсіптің дамуына талдау жасауды, содан кейін ғана саланың дамуын қарастыруды жөн деп таптық.

Өнеркәсіп өндірісі Қазақстан Республикасы экономикасының негізін құрайды. Тәуелсіздік алған кезеңнен бастап, өнеркәсіп жүргізілген реформалардың, сыртқы және ішкі факторлардың әсеріне байланысты дамып отырды. 2003 - 2004 жылдардағы Қазақстан Республикасы өнеркәсібі дамуының негізгі көрсеткіштері 2-кестеде көрсетілген.

Кесте ақпараттарына сүйенсек, өнеркәсіптің ішкі жиынтық өнімдегі үлесі 2003 жылы 29, 3 %-ға, 2004жылы 33, 4%-ға тең болды. Осылайша, тек қана 2004 жылы ішкі жиынтық өнімдегі өнеркәсіп үлесінің басқа жылдармен салыстырғанда артық болғанын айта кетуіміз керек, 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 4, 1% - ға артты. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың саны да солай өзгерген. 2004 жылы тек қана ірі және орта кәсіпорындардың саны көрсетілгендіктен, бұл көрсеткішті алдыңғы жылдармен салыстыруға келмейді [31, 32] .

Өнеркәсіптік өндіріс көлемі қарастырып отырған барлық жылдарда артып отыр. Өткен жылдармен салыстырғанда 2003 жылы - 16, 8%, 2004 жылы - 12, 1% шамасында болды. Салық салуға дейінгі жиынтық табыс көлемі 2003, 2004 жылдары алдыңғы жылмен негізгі капиталға салынған инвестициялар көлемінің жыл сайынғы артуы оң бағаланады.

2 кесте - 2003 -2004 жылдардағы ҚР-сы өнеркәсібінің негізгі көрсеткіштері серпіні

Ескертпе:

- ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген;

Өнеркәсіпте жұмыс істейтін персонал саны жыл сайын азайып келеді, бұл еліміздегі жұмыссыздар санының артуына әкелуі мумкін. Айлық еңбек ақы мөлшері жылдан-жылға артып отыр.

Республикада жүргізілген экономикалық реформа келесідей сандық және сапалық парметрлермен сипатталады.

Дамудың бірінші кезеңінде (1992-1994 жж. ) басты назар шет елдік ірі инвестицияларды стратегиялық маңызы бар кәсіпорындарға тартуға аударылды. Ұлттық теңгенің енгізілуімен басталатын екінші кезеңде нарықтық шаруашылық жүргізу механизмінің тетіктерін (нормативті-құқықтық базаны жетілдіру, салықтық, бюджеттік, банктік реттеу, сыртқы экономикалық байланыстарды жетілдіру, кедендік істі жолға қою, нарықтық инфрақұрылымды дамыту) жасау арқылы ұлттық макроэкономикалық саясатты қалыптастыру жүргізілді. Осы кезеңнің нәтижесі болып, экономиканың либерализациясы, нарықтық экономика және инфрақұрылым институттарының калыптасуы, елдегі қаржылық тұрақтану танылады. Еліміздің дамуының үшінші кезеңінде (1997-2003 жж. ) экономиканың тұрақтануы байқалады. ТМД елдерінің арасында Қазақстан Республикасы құрылымдық өзгерістердің кешендігі және көлемі бойынша алдыңғы қатарға шықты. Қабылданған шаралар қазақстандық қоғамның барлық жақтарын қамти отырып, ЖІӨ-нің, өнеркәсіптік өндірістің және экономиканың инвестициялану көлемінің артуымен сипатталады. Республикада жүргізілген реформалардың қорытындысында:

• экономикалық, инфляциялық, төлем, инвестициялық дағдарыстарды басқару арқылы, экономикада даму қамтамасыз етілді;
• ЖІӨ-де импорттың үлес салмағы азайып, экспорттың дамуы байқалады;
• Тұрғылықты халықтың нақты табыстарының артуы және жұмыссыздық деңгейі азайғаны байқалады;
• Экономиканың салалық құрылымы өзгеріп, өнеркәсіптің үлес салмағы артты [33] .

Біздің ойымызша қазір республикада дамудың төртінші кезеңі (2000 жылдан басталады) орын алып отыр. Осы кезеңде экономикада өсу фазасы байқалады, шаруашылық жүйесінің реформациясы іске асып, экономикалық қатынастардың жаңа жүйесі қалыптасты деп айтуға болады. Өнеркәсіптің дамуы көрсеткіштерінің өсу серпіні байқалып, жалпы Қазақстан Республикасын нарықты экономикалық ел деп дүние жүзі танып; дамуын оң бағалап отырған кезде, тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуы қай деңгейде екендігі байқалады.

3 кестеде - тоқыма және кілем өнеркәсібі даму көрсеткіштерінің серпіні берілген.

3 кесте - ҚР-сы тігін және кілем өнеркәсібінің негізгі көрсеткіштері

Ескертпе:

- ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген;

Тоқыма және кілем өнеркәсібінің өнеркәсіп өндірісінің көлемінің 2003 жылдан артқаны байқалады. 2003 және 2004 жылдарды осы көрсеткіштің төмендеуі саланың дамуын теріс бағалауға негіз болады. Өнеркәсіп өнімдері өндірудің жалпы көлемін деп сала өнімдерінің үлесі жылдан-жылға кеміп отыр. Тиімділік деңгейі (заладығы) 2003 жылдан бері артып отырғанымен, 2004 жылдың қорытындылары бойынша да теріс шаманы құрайды. Негізгі қызметтегі қызметкерлер саны 24-25 мың адам шамасында сақталып қалып отыр. Өнеркәсіптің негізгі қызметіндегі қызметкерлердің орташа айлық жалақысы қарастырылып отырған жылдары артып отырғанымен, жалпы өнеркәсіптегі жалақы мөлшеріне қарағанда артта қалуда.

4 кесте - ҚР-сы тоқыма және кілем өнеркәсібіндегі натуралдық өлшеммен өнім өндірісі

Ескертпе:

- ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген:

Статистика агенттігінің ақпараттары бойынша азық-түлік емес тұтыну тауарларына шығындар жалпы тұтыну шығындарының ішінде келесідей үлес салмақтарын иемденеді екен: киім, мата және аяқ киім алуға 43-49%, үй үшін әртүрлі тауарлар-11-12%, көлік құралдарына бензин, қосалқы бөлшектер-8-11%, дәрі және медикаменттерге-6-8% [34] .

2003 жылғы саладағы дамуды біз экономикалық қауіпті деп
бағалаймыз. 2004 жылғы жедел деректерге сүйенсек, салада
экономикалық өсу нышандары болғанымен, аяғына тік тұрды деп
айтуға әлі ертерек болар еді.

Келесі тауар топтары бойынша арту қарқыны анықталған: кардо немесе тарақпен түтілген майсызданған жуылған жүн, маталар, арнайы маталардан басқа, мақта маталары, киіз, ерлер мен ер балаларға арналған сырт киімдер, бөлшек саудаға арнап өлшеп оралмаған жүн иірім жібі. Қарастырылған тауарлық топтар бойынша өнім шығаратын тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының дамуына кедергі болып, ішкі нарықта арзан импорттық тауарлардың басым болуы табылады.

Осы мәселенің оң шешімі отандық нарықтан азықтық емес тауарлардың импорттық арзан баламаларын ығыстыратын бәсекеқабілетті өнімді шығаруды ұйымдастыру деп ойлаймыз.

Отандық тауар өндірушілерге бәсекеқабілетті өнім шығаруда нақты қолдау көрсету үшін 2003 жылы «2003 - 2004 жылдарға арналған жеңіл және тамақ өнеркәсібі салаларындағы импортты алмастыру бағдарламасы» қабылданған болатын. Бұл бағдарламаның кұжатта жеңіл және тамақ өнеркәсібінің дамуының басым бағыттары аныкталып, мемлекет тарапынан қолдау көрсетілетін ірі тауарлар топтары бекітілген болатын. Оларға мақта-мата және жүн тоқыма жіптері жатқызылды [35] .

Берілген шаралардың бір бөлігі тәжірибелік маңызға ие болып, нақты сипат алды. Оларға келесі шараларды жатқызуға болады:

-франчайзингтік қызмет көрсету нарығын, оның аспекгілерін, сыйымдылығын, қозғалу механизмдерін зерттеу;

-импорт алмастыру бағдарламасының басымды бағыттарына кіретін кәсіпорындар басшыларына, өндірісті қайта жандандыру мен дамуы үшін, лизингті пайдалануды ұсыну.

Сонымен қоса, бұл бағдарламалық құжатта, басымдылықтарға сәйкес, жеңіл және тамақ өнеркәсібі кәсіпорындарын жеңілдікті несиелеу механизімі қарастырылды. Несиелеу мемлекеттік бюджет қорларынан, тек екінші деңгейлі банктер арқылы жүзеге асырылады. Банктер толық жауапкершілікті жобалық тәуекелді өздеріне алып және бюджет қаражаттарының қайтарылуына кепілдік беруі керек еді.

Мұнда таң қаларлық жағдай қалыптасты. Ақшаның қайтарылуына жауапкершілік банк мойнында болғанымен, несие алу үшін рұқсатты кәсіпкер ҚР экономика және сауда Министірлігінен алуы қажет және де Министрлік және басқа ынталы органдар кәсіпкерге жоба бойынша оңтайлы тұжырым берсе де, бұл банк несие беретіндігінің кепілі болып табылмады.

Сөйтіп нәтижесінде жеңілдікті несиенің құны, қосымша рұқсаттарды есепке алғанда, бірнеше рет артады, сондықтан кәсіпкерге қарапайым коммерциялық несиені банктен алғаны тиімді болып қалды [36] .

Қазір осы - бағдарламаның қорытындыларын талдай отырып, кейбір кемшіліктеріне қарамай - ақ бағдарламаның негізгі бағыттарының орындалуы тоқыма және тігін өнеркәсібі саласында белгілі йымдастырушылық - экономикалық ұмтылыстарға қол жеткізді деп айтуға болады.

Тоқыма және кілем өнеркәсібінде ең үлкен өндіріс көлемінің өсуі келесі өнім түрлерінде байқалады:

• сыртқы тоқыма киімдер;
• бөбектерге арналған тоқыма киімдер;
• трикотаж іш киімдер;
• жүн тоқыма жіптері;
• былғары шикізаты;
• спорт және қорғаныс киімдері.

Жүргізілген зерттеулер сала кәсіпорындары өндіре алатын бәсеке қабілетті, тұтынушылар сұранысына ие тауарлар тобына балалар киімін шығару, табиғи матадан сырт киім тігу және төсек жаймасын тігу жататынын көрсетті.

Ішкі нарық арзан және ортаң қолды тауарларға толы десек қателеспейміз. Қалалық және ауылдық елді мекендерге Қытай, Түркия және басқа елдерден алып келінетін арзан тауарлық бұйымдар Қазақстанның табиғат жағдайында тез тозып, жарамсызд анады.

Ақырғы және аралық өнім өндіруші салаларының жағдайы қиын болып отыр. Тоқыма және кілем өнеркәсібінде технологиялық артта қалу мәселесі шешуін күтуде. Негізгі құралдарды жаңартпай, өндірістің техникалық деңгейін ары қарай дамыту мүмкін еместігін білсек те, көп кәсіпорындардың қазіргі қаржылық жағдайы техникалық қайта жарақтандыруды көтере алмайтынын айта кетуіміз керек. Қазіргі кезде отандық тоқыма және кілем өнеркәсібі салаларының негізгі капиталының тозу деңгейі 50 % - ға жетті. Саусакпен санарлықтай кәсіпорындар ғана заман талаптарына сай құрал-жабдықтармен жабдықталған, кәсіпорындардың 1/3 - інде жаңа құралдардың толық тізбегі болмаса да, жаңа элементтері бар. Қалған кәсіпорындарда 20-30 жылғы құрал - жабдықтар пайдаланады.

Осы ретте Қазақстан аймағында тоқыма және кілем өнеркәсібі үшін құрал-жабдықтардың шығарылмайтынын, шығарылатын кейбір станоктардың техникалық-экономикалық көрсеткіштерінің төмен екенін, ал бағасының шарықтап тұрғанын айта кету өте орынды деп есептейміз. Импорттық, еңбек өнімділігі жоғары және үнемді құрал - жабдықты сатып алуға, қайталап айтамыз, кәсіпорындардың төмен қаржылық жағдайы қолды байлайды.

Саладағы экономикалық қауіпті жағдайдың қалыптасуына бұрынғы, көбіне рационалды емес, шарушылық байланыстардың үзілуін жатқызуға болады. ТМД елдерінен келетін мата импорты қысқарды. Өзбекстан, Түркменстан, Тәжікстандағы күштеп мақта өсіруге негізделген, нәтижесінде үлкен аудандар улы химикаттармен уланған, Аралдың тартылуынан себеп болған мономәдениеттің жойылуы нәтижесінде мақта өсірудің қысқаруы және әлемдік бағаға көшу тоқымамен айналысушыларды қапыда қалдырды. Ескірген кұрал-жабдық максималды көлемде, сұраныс жоқ, енсіз және сирек стандартты маталардың максималды погон метрлерін өндіру жағдайы қалыптасқан кез болды (дәл осы көрсеткіш жоғарыдан жоспарланатын) . Бартер арқылы шикізат алу шаралары нәтижесіз аяқталды. Жеңілдікті бағамен алған мақта, әлемдік нарықта қайта сатылып тоқымашыларға түспеді. Мақта - мата және аяқ-киім өндірушілерін біріктіретін трансұлттық компания (ТҮК) құру туралы келісім әлі іске асқан жоқ.

Екінші мәселе бақыланбайтын, реттелмейтін импортпен байланысты. Киім, тиркотаж, аяқ-киімнің 3/4 бөлігі ұйымдастырылмаған нарықта (негізінде Қытай, Түркиядан келеді) сатып алынады. Біздің кәсіпорындар баға тұрғысынан импорттық тоқыма, киім өнімдерімен бәсекеге түсе алмайды. Қазір бәсекенің негізгі бөлігі импорттық өнімдерге, негізінен Қытай өнімдеріне тиеді [37] .

Алыс және жақын шетелдерден келетін импорттық тоқыма өнімдерінің сапасы көбінесе төмен болып, тігістері ажырап жатады. 2003-2004 жылдардағы Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем өнеркәсібінің экспорт және импорт көлемі 5 - кестеде көрсетілген.

5 кесте - Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем өнеркәсібі бойынша экспорт және импорт

(млн. доллар)

Ескертпе:

- ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген;

5 кестеден қарастырылып отырған жылдары, тоқыма және тоқыма өнімдері экспорты жоғарылағанын, ал импорттың арту деңгейі экспортқа қарағанда аз болғанын көреміз. Жоғары сапалы отандық тауарлар импорттық балама тауарларға қарағанда 30-40%-ға қымбат. Сонымен қоса, қазір маталар, тоқыма жіптер және тоқыма полотнолар аса шектеклеген көлем мен ассортиментте шығарылып, отандық тауар өндірушілердің қажеттіліктерін қанағаттандырмайды. Оларды алып кіргізуге кедендік баж 5-20%-ға дейін болады, нәтижесінде тоқыма және кілем кәсіпорындарының өнімінің қымбаттауына әкеледі. 2003 жылы сыртқы сауда айналымында тоқыма және кілем өнеркәсібі тауарларының үлесі бар болғаны 2, 1%-ды құрады. Басқаша сөзбен айтқанда, еліміздің тоқыма және кілем өнеркәсібі халық шаруашылық маңызы жоқ салаға жатады. Қарастырылып отырған саланың тауарлар экспорты 6 кестеде көрсетіледі.

Кедендік декларациялар ақпараттары бойынша есептелген бұл кестеде 2004 жылғы тоқыма және кілем өнеркәсібіндегі тауарлар экспорты 136879, 6 мың долларды, ал импорт (7 кестеде көрсеттік) 81082, 4 мың долларды құрады, яғни тауарлардың осы тобы бойынша оң баланс бар [38] .

6-кесте - Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем өнеркәсібінің тауарлар экспорты

(мың доллар)

Ескертпе:

• ҚР Кедендік декларациялар мәліметтері бойынша есептелген;

Бірақ, тоқыма және кілем өнеркөсібінің барлық тауарларынан ақырғы өнім экспорты мен импортын бөліп қарастырсақ, импорт 52302, 4 мың долларды, экспорт 7292, 6 мың долларды құрайды. Ақырғы өнім үлесі тауарлар импортында 64, 5 % - ды, экспортында 5, 3 % - ды қамтиды. Ақырғы тұтыну тауарлары экспорты төмендеуге, импорты жоғарылауға бет бұрған. Кедендік импорттық және экспорттық бағалар қатынасы бойынша бірқатар тауарлардың "көлеңкелі" импортының ары қарай экспортқа шығарылуында жариялылық алатыны туралы да жанама түрде ой толғауға болады.

7 кесте - Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем өнеркәсібінің тауарлар импорты

(мың доллар)

Ескертпе:

-ҚР Кедендік декларациялар мәліметтері бойынша есептелген;

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс