Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының дағдарысқа қарсы басқаруын бағалау

Кіріспе

1.1 Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің
дамуын талдау
Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз етілу деңгейін макро, микро деңгейлерде талдаймыз. Тоқыма және кілем өнеркәсібі біздің елімізде мұнай, газ, басқа да өндіруші салаларға қарағанда төмен бәсекелі блокқа жататыны белгілі. Бірақ та, бұл саланың ерекшелігі айналым қаражаттарының тез айналмалылығында болып қалып отыр. Тоқыма және кілем өнеркәсібінде ішкі нарықты толығымен қанағаттандыратын өндірістік қуаттылықтар орналасқан. Саланың дамуын қамтамасыз етуге қабілетті ғылыми-өндірістік потенциал жеткілікті деңгейде сақталған, болашақты тиімдірек қолдануға болатын сенімді шикізат базасы сақталған. Тұрғылықты халықтың жұмысбастылық қабілетін толығымен қамтамасыз ете алатын саланың қабілеті бар.
Қазақстандағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуын бағалау үшін біз жалпы өнеркәсіптің дамуына талдау жасауды, содан кейін ғана саланың дамуын қарастыруды жөн деп таптық.
Өнеркәсіп өндірісі Қазақстан Республикасы экономикасының негізін құрайды. Тәуелсіздік алған кезеңнен бастап, өнеркәсіп жүргізілген реформалардың, сыртқы және ішкі факторлардың әсеріне байланысты дамып отырды. 2003 - 2004 жылдардағы Қазақстан Республикасы өнеркәсібі дамуының негізгі көрсеткіштері 2-кестеде көрсетілген.
Кесте ақпараттарына сүйенсек, өнеркәсіптің ішкі жиынтық өнімдегі үлесі 2003 жылы 29,3 %-ға, 2004жылы 33,4%-ға тең болды. Осылайша, тек қана 2004 жылы ішкі жиынтық өнімдегі өнеркәсіп үлесінің басқа жылдармен салыстырғанда артық болғанын айта кетуіміз керек, 2003 жылмен салыстырғанда 2004 жылы 4,1% - ға артты. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың саны да солай өзгерген. 2004 жылы тек қана ірі және орта кәсіпорындардың саны көрсетілгендіктен, бұл көрсеткішті алдыңғы жылдармен салыстыруға келмейді [31, 32].
Өнеркәсіптік өндіріс көлемі қарастырып отырған барлық жылдарда артып отыр. Өткен жылдармен салыстырғанда 2003 жылы - 16,8%, 2004 жылы — 12,1% шамасында болды. Салық салуға дейінгі жиынтық табыс көлемі 2003, 2004 жылдары алдыңғы жылмен негізгі капиталға салынған

Пән: Өнеркәсіп, Өндіріс
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 38 бет
Таңдаулыға:

ТОҚЫМА ЖӘНЕ КІЛЕМ ӨНЕРКӘСІБІ КӘСІПОРЫНДАРЫНЫҢ ДАҒДАРЫСҚА ҚАРСЫ БАСҚАРУЫН
БАҒАЛАУ
1.1 Қазақстан Республикасындағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің
дамуын талдау

Тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының экономикалық дағдарысқа
қарсы басқаруды қамтамасыз етілу деңгейін макро, микро деңгейлерде
талдаймыз. Тоқыма және кілем өнеркәсібі біздің елімізде мұнай, газ, басқа
да өндіруші салаларға қарағанда төмен бәсекелі блокқа жататыны белгілі.
Бірақ та, бұл саланың ерекшелігі айналым қаражаттарының тез
айналмалылығында болып қалып отыр. Тоқыма және кілем өнеркәсібінде ішкі
нарықты толығымен қанағаттандыратын өндірістік қуаттылықтар орналасқан.
Саланың дамуын қамтамасыз етуге қабілетті ғылыми-өндірістік потенциал
жеткілікті деңгейде сақталған, болашақты тиімдірек қолдануға болатын
сенімді шикізат базасы сақталған. Тұрғылықты халықтың жұмысбастылық
қабілетін толығымен қамтамасыз ете алатын саланың қабілеті бар.
Қазақстандағы тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуын бағалау үшін біз
жалпы өнеркәсіптің дамуына талдау жасауды, содан кейін ғана саланың дамуын
қарастыруды жөн деп таптық.
Өнеркәсіп өндірісі Қазақстан Республикасы экономикасының
негізін құрайды. Тәуелсіздік алған кезеңнен бастап, өнеркәсіп
жүргізілген реформалардың, сыртқы және ішкі факторлардың әсеріне байланысты
дамып отырды. 2003 - 2004 жылдардағы Қазақстан Республикасы өнеркәсібі
дамуының негізгі көрсеткіштері 2-кестеде көрсетілген.
Кесте ақпараттарына сүйенсек, өнеркәсіптің ішкі жиынтық өнімдегі үлесі 2003
жылы 29,3 %-ға, 2004жылы 33,4%-ға тең болды. Осылайша, тек қана 2004 жылы
ішкі жиынтық өнімдегі өнеркәсіп үлесінің басқа жылдармен
салыстырғанда артық болғанын айта кетуіміз керек, 2003 жылмен салыстырғанда
2004 жылы 4,1% - ға артты. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың саны да солай
өзгерген. 2004 жылы тек қана ірі және орта кәсіпорындардың саны
көрсетілгендіктен, бұл көрсеткішті алдыңғы жылдармен салыстыруға келмейді
[31, 32].
Өнеркәсіптік өндіріс көлемі қарастырып отырған барлық жылдарда артып
отыр. Өткен жылдармен салыстырғанда 2003 жылы - 16,8%, 2004 жылы — 12,1%
шамасында болды. Салық салуға дейінгі жиынтық табыс көлемі 2003, 2004
жылдары алдыңғы жылмен негізгі капиталға салынған инвестициялар көлемінің
жыл сайынғы артуы оң бағаланады.

2 кесте - 2003 -2004 жылдардағы ҚР-сы өнеркәсібінің негізгі
көрсеткіштері серпіні

№ Көрсеткіштер өлшем2003 2004 өткен
бірліжыл жыл жылғы
гі пайызбен
1. Республикалық ЖІӨ- дегі % 29,3 33,4 113,9
өнеркәсіптің ЖҚҚ-ның үлесі
2. Өнеркәсіп кәсіпорындары мен бірлі13177 1536 -
өндірістерінің саны к
3. Өнеркәсіп өндірісінің көлемі млрд 2336,92618,6 112,1
тенге
4. Салық салуға дейінгі жиынтык млн 401087351600 87,7
табыс тенге
5. Негізгі қызметтен табыс млн. 402210324832 80,8
тенге
6. Өнеркәсіп табыстылығының % 23,0 37,8 164,3
деңгейі
7. Негізгі капиталға салынған млн. 587953475820 80,9
инвестициялар тенге
8. Негізгі қызметтегі мың 671,2 626,1 93,3
қызметкерлер адам
9. Негізгі қызмет өнеркәсіптік теңге26226 27759 105,8
қызметкерлерінің орташа
айлық жалақысы

Ескертпе:
- ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген;

Өнеркәсіпте жұмыс істейтін персонал саны жыл сайын азайып
келеді, бұл еліміздегі жұмыссыздар санының артуына әкелуі мумкін.
Айлық еңбек ақы мөлшері жылдан-жылға артып отыр.
Республикада жүргізілген экономикалық реформа келесідей сандық және
сапалық парметрлермен сипатталады.
Дамудың бірінші кезеңінде (1992-1994 жж.) басты назар шет елдік ірі
инвестицияларды стратегиялық маңызы бар кәсіпорындарға тартуға аударылды.
Ұлттық теңгенің енгізілуімен басталатын екінші кезеңде нарықтық шаруашылық
жүргізу механизмінің тетіктерін (нормативті-құқықтық базаны жетілдіру,
салықтық, бюджеттік, банктік реттеу, сыртқы экономикалық байланыстарды
жетілдіру, кедендік істі жолға қою, нарықтық инфрақұрылымды дамыту) жасау
арқылы ұлттық макроэкономикалық саясатты қалыптастыру жүргізілді. Осы
кезеңнің нәтижесі болып, экономиканың либерализациясы, нарықтық экономика
және инфрақұрылым институттарының калыптасуы, елдегі қаржылық тұрақтану
танылады. Еліміздің дамуының үшінші кезеңінде (1997-2003 жж.) экономиканың
тұрақтануы байқалады. ТМД елдерінің арасында Қазақстан Республикасы
құрылымдық өзгерістердің кешендігі және көлемі бойынша алдыңғы қатарға
шықты. Қабылданған шаралар қазақстандық қоғамның барлық жақтарын қамти
отырып, ЖІӨ-нің, өнеркәсіптік өндірістің және экономиканың инвестициялану
көлемінің артуымен сипатталады. Республикада жүргізілген реформалардың
қорытындысында:
экономикалық, инфляциялық, төлем, инвестициялық дағдарыстарды басқару
арқылы, экономикада даму қамтамасыз етілді;
ЖІӨ-де импорттың үлес салмағы азайып, экспорттың дамуы байқалады;
Тұрғылықты халықтың нақты табыстарының артуы және жұмыссыздық деңгейі
азайғаны байқалады;
Экономиканың салалық құрылымы өзгеріп, өнеркәсіптің үлес салмағы артты
[33].
Біздің ойымызша қазір республикада дамудың төртінші кезеңі (2000
жылдан басталады) орын алып отыр. Осы кезеңде экономикада өсу фазасы
байқалады, шаруашылық жүйесінің реформациясы іске асып, экономикалық
қатынастардың жаңа жүйесі қалыптасты деп айтуға болады. Өнеркәсіптің дамуы
көрсеткіштерінің өсу серпіні байқалып, жалпы Қазақстан Республикасын
нарықты экономикалық ел деп дүние жүзі танып; дамуын оң бағалап отырған
кезде, тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуы қай деңгейде екендігі
байқалады.
3 кестеде - тоқыма және кілем өнеркәсібі даму көрсеткіштерінің серпіні
берілген.

3 кесте - ҚР-сы тігін және кілем өнеркәсібінің негізгі
көрсеткіштері

№Көрсеткіштер өлшем 2003 2004 өткен
бірлігіжыл жыл жылеа
пайызбен
1Өнеркәсіп өндірісінің көлемі млн. 3967337474 94,5
. тенге
2Өнеркәсіп өнімдерін өндірудің жалпы % 1,7 1,4 82,3
.көлеміндегі сала өнімдерінің үлесі
3Өнеркәсіп кәсіпорындары мен бірлік 724 188 -
.өндірістерінің саны
4Салық салынғанға дейінгі жиынтық млн.тен-760 -200 26,3
.табыс ге
5Негізгі қызметтен табыс млн.тен-490 -42 8,6
. ге
6Тиімділік деңгейі (залалдығы) % -2,1 0,3 14,3
.
7Негізгі капиталға салынған млн. 963 _ -
.инвестициялар тенге
8Негізгі қызметтегі қызметкерлер мың 24,4 25,4 104,1
. адам
9Өнеркәсіптің гізгі қызметіндегі теңге 9851 10669 108,3
.қызметкерлердің орташа айлық
жалақысы

Ескертпе:
- ҚР статистикалық Агенттігінің мәліметтері бойынша есептелген;

Тоқыма және кілем өнеркәсібінің өнеркәсіп өндірісінің көлемінің 2003
жылдан артқаны байқалады. 2003 және 2004 жылдарды осы көрсеткіштің
төмендеуі саланың дамуын теріс бағалауға негіз болады. Өнеркәсіп
өнімдері өндірудің жалпы көлемін деп сала өнімдерінің үлесі жылдан-
жылға кеміп отыр. Тиімділік деңгейі (заладығы) 2003 жылдан бері артып
отырғанымен, 2004 жылдың қорытындылары бойынша да теріс шаманы құрайды.
Негізгі қызметтегі қызметкерлер саны 24-25 мың адам шамасында сақталып
қалып отыр. Өнеркәсіптің негізгі қызметіндегі қызметкерлердің орташа айлық
жалақысы қарастырылып отырған жылдары артып отырғанымен, жалпы
өнеркәсіптегі жалақы мөлшеріне қарағанда артта қалуда.

4 кесте - ҚР-сы тоқыма және кілем өнеркәсібіндегі натуралдық өлшеммен өнім
өндірісі

№Көрсетшгер Өлшем бірлігі 2003 жыл
2003 жыл
1. Мақта талшығы 84716,3101328 119,6
2 Мақта-мата иірілген жібі 15,3 111,6 729,4
3. Жүннен иірілген жіп - 21,8 -
4. Қаптар, брезент 146,6 441,2 301,0
5. Басқа да тоқыма материалдары 588,5 64,6 11,0
6. Өндірістік - техникалық бағыттағы өнім, 113023,129587 114,7
барлығы 4
7. Маталар, мата емес материалдар 1357,2 2249,8 165,8
8. Тоқыма бұйымдары 456,8 502 109,9
9. Шұлық бұйымдары 49,4 135 273,3
10.Тоқыма, тігін бұйымдары 1002 629,4 62,8
11.Көрпелер, ас үй орамалдары 487 - -
12.Кілем және кілем бұйымдары 92,6 10,4 11,2
13.Басқа да бұйымдар 48,4 1 2,1
14.Ақырғы тұтыну тауарлары 6091,4 7292,6 119,7
15.Барлық өнім 119114,136879,6 114,9
8
16.Ақырғы өнім үлесі 5,1% 5,3% 103,9

Ескертпе:
1. ҚР Кедендік декларациялар мәліметтері бойынша есептелген;
2.
Бірақ, тоқыма және кілем өнеркөсібінің барлық тауарларынан ақырғы
өнім экспорты мен импортын бөліп қарастырсақ, импорт 52302,4 мың долларды,
экспорт 7292,6 мың долларды құрайды. Ақырғы өнім үлесі тауарлар
импортында 64,5 % - ды, экспортында 5,3 % - ды қамтиды. Ақырғы тұтыну
тауарлары экспорты төмендеуге, импорты жоғарылауға бет бұрған. Кедендік
импорттық және экспорттық бағалар қатынасы бойынша бірқатар тауарлардың
"көлеңкелі" импортының ары қарай экспортқа шығарылуында жариялылық алатыны
туралы да жанама түрде ой толғауға болады.

7 кесте - Қазақстан Республикасының тоқыма және кілем
өнеркәсібінің тауарлар импорты
(мың доллар)
№ Көрсеткіштер 2003 жыл 2004 жыл 2004 ж 2003
ж-ға
% - бен
1. Мақта-мата иірілген жібі 444,2 249,6 56,2
2 Жүннен иірілген жіп 379,9 9,2 2,4
3. Қаптар, брезент 5953,8 9347,4 157,0
4. Басқа да тоқыма материалдары 12723 10838 85,2
5. Өндірістік-техникалық 5032,5 6470 128,6
бағыттағы өнім, барлығы
6. Маталар, мата 26296,7 28780 109,4
емес материалдар
7 Тоқыма бұйымдары 5032,5 6470 128,6
8. Шұлық бұйымдары 4432,3 4069 91,8
9. Тоқыма, тігін бұйымдары 17088,5 23612,4 138,2
10.Көрпелер, ас үй орамалдары 1420,8 2414,6 169,9
11.Кілем және кілем бұйымдары 355,8 3823,4 1074,6
12 Басқа да бұйымдар 153,1 244,2 159,5
13.Ақырғы тұтыну тауарлары 46443,5 52302,4 112,6
14 Барлық өнім 72740,2 81082,4 111,5
15.Ақырғы өнім үлесі 63,8% 64,5% 101,1

Ескертпе:
-ҚР Кедендік декларациялар мәліметтері бойынша есептелген;

2004 жылы жеңіл және тоқыма өнеркәсібінің импорты 81082,4 мың
долларды құрады.
5 және 6, 7 кестелердегі статистикалық және кедендік ақпараттардың
бір-біріне сәйкес келмеуі де көп тауарларға шекарадан өтерде кедендік баж
төлемдерінің төленбеуін немесе көлеңкелі түрде өткізілетінін дәлелдейді.
Тоқыма және кілем өнеркәсібіндегі тағы бір мәселе —бағдарлы емес және
залалды өндірісті қайта профильдеу, техникалық қайта қаруландыру және кез-
келген тиімді тапсырысқа құрал - жабдықты қайта оңалуға мүмкіндік беретін,
ресурс үнемдеу технологияларының бәсеке қабілеттілігін меңгеру болып
танылады. Салаға тауарларды модельдеу мен маркетингтік жаңа қызметтері,
барлық түйіндес салалардың барлық кешенін қамтитын, оның ішінде аралас
маталар (мақта, зығыр және синтетикалық жіптер), бояулар, мақсатты
инвестициялық бағдарламалар, айналым қорларды азайту үшін несиелер қажет.
Макро деңгейде саланың экономикалық қауіпсіздігіне келесі факторлар
қатер төндіреді: ішкі нарықтың сапасыз импорттан және теріс пиғылды
бәсекеден қорғалмағаны, кәсіпорындарды айналым қаражаттарының
жетіспеушілігі, бюджет және жабдықтаушылар алдында қарыздың ұлғаюы, құрал-
жабдықтың техникалық жағдайының төмендігі, кәсіпкерлердің салаға
инвестицияларды салуға асықпауы, білікті мамандардың жұмыстан кетуі [39].
Біздің есептеулеріміз отандық тоқыма және кілем өнеркәсібінің
экономикалық дағдарыс жағдайында екендігін, сала өнімдерінің бәсекелік
қабілеті төмен деңгейде екенін көрсетті.
Қазақстан аумағындағы тоқыма өнімдерінің нарығын сипатгай келе,
саланың қауіпсіздігін қамтамасыз ету, тоқыма және кілем өнімдерінің
бәсекелік қабілетін арттыру, саланың өндірістік әлуетін толығынан пайдалану
қажеттілігі бар екенін байқаймыз. Аталған мәселелерді шешу үшін мемлекет
тарапынан, сонымен қатар, кәсіпорын тарапынан да бірнеше шаралар атқарылуы
тиіс. Олардың қатарына, мемлекет тарапынан келесі бағыттар іске асырылуы
керек:
1. импорт алмастыру саясатының белсенділігін арттыру;
2. өндіріске қажет сырттан әкелінетін шикізаттарға, құрал - жабдықтарға
кедендік салымдарды азайту;
3. отандық өндірушілерді теріс пиғылды бәсекеден қорғау, ішкі нарыққа
енетін өнімдердің сапасын, олардың халықаралық талаптарға сәйкестігін қатаң
бақылауға алу.
Кәсіпорын тарапынан келесі шаралар шешілуді қажет етеді:
4. бәсекеге төзімді өнімдер шығару қадамдарын жасау;
5. өндірісті инновациялық құрал-жабдықтармен жаңарту;
6. өнімнің жаңа түрлерін өндіруді қолға алу;
7. маркетингтік ізденістердің, өткізу желістерінің мәнін бекіту;
8. мүмкіндігінше жаңа нарықтарға шығу.
Мезо деңгейдегі тоқыма және кілем өнеркәсібінің экономикалық
қауіпсіздігін талдау үшін біз зерттеу жұмысымызда Алматы қаласындағы
саланың дамуына тоқталып өтеміз. Алматы республикалық маңызы бар қала
мәртебесіне ие. Күшті өндірістік потенциалы, нарықта қалыптасқан жеке
субъектілері, біршама шетелдік әріптестері және жоғары ғылыми-техникалық,
кадрлық, қаржылық әлуеті бар Алматы инвестициялық турғыдан тартымды деп
есептеледі [39, 40, 41, 42]..
Өңдеуші өнеркәсіптің құрылымында шағын кәсіпорындардың үлесі басым.
Бұл сектор бәсекеқабілетті, технологиялық дамыған және қажетті болып
табылады. Бірақ, өнеркәсіптік өндіріс құрылымында ірі және орта
кәсіпорындардың (50-ден аса жұмыскері бар) үлесіне жалпы өнімнің 73,9 % -
ы, шағын кәсіпрындардың үлесіне 15,4 % - ы, өнеркәсіптік емес
кәсіпорындарының балансындағы қосалқы өндірістерге - 2,8 % - ы сәйкес
кедді [43, 44].
Барлық тіркелген жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының 181 - 1 немесе 73
% - ы киім өндірісімен айналысады, тоқыма бұйымдарын шығарумен 46 кәсіпорын
немесе 18 % - ы шұғылданады, былғары, былғары бұйымдары және аяқ киім
өндірумен 22 кәсіпорын ( 9 % - ы) маманданған (8 кесте ).
Алматы қаласында маталарды өндеумен айналысатын бір де бір кәсіпорын
жоқ, пайыздық үлес салмағы бойынша киім өндірісімен айналысатын
кәсіпорындардың үлес салмағы басқаларына қарағанда басым.

8 кесте - Алматы қаласының жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының өнеркәсіп
жіктегіші бойынша орналасуы

№ Жіктегіш нөмірі мен аты Кәсіпорындар
саны
бірлісаны
к
1 17-тараТоқыма бұйымдарын шығару 46 18
у
2 17.1 Иіру 7 3
3 17.2 Тоқыма өндірісі 6 2
4 17.3 Маталарды өндеу (отделка) - -
5 17.4 Дайын тоқыма бұйымдарын шығару 18 6
6 17.5 Басқа да тоқыма материалдарын шығару 8 3
7 17.6 Трикотаж және тоқылған маталар өндірісі 1 0,5
8 17.7 Трикотаж және тоқылған бұйымдар өндірісі 6 2
9 18-тараКиім өндірісі 181 73
у
1018.1 Теріден киім өндірісі 7 3
1118.2 Тоқыма материалдардан киім өндірісі 159 64
1218.3 Теріні өңдеу және бояу, теріден бұйымдар 15 6
жасау
1319-тараБылғары,былғарыдан бұйым өндірісі және аяк 22 9
у киім өндірісі
1419.1 Теріні өндеу 9 4
1519.2 Шабадан, сөмке және басқа да тері галантерея 2 1
бұйымдар өндірісі
1619.3 Аяк киім өндірісі 11 4
17Барлығы 249 100
.

Ескертпе: ҚР жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары ассоциациясы бойынша
есептелген.

Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібі кәсіпорындарының
экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруын бағалау үшін 8 кестені тұрғыздық.
Қарастырылып отырған мерзімде өндірілген өнім көлемінің, жалпы
өнеркәсіптік өнім көлемііндегі сала өнімінің үлесінің, саладағы
жұмыскерлер санының, өнеркәсіп бойынша жалпы жұмыскерлер санындағы сала
персоналының үлесінің төмендегені анықталды.
Бір қуантатын жағдай, бір жұмыскердің орташа айлық еңбек ақысы артып
отыр. Негізгі құралдардың тозу деңгейі жылдан-жылға артып, 2003 жылы 65,4
% - ды құрады, бұл көрсеткіш тек саланың дамуын теріс бағалайды. Алматы
қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібінің өнім көлемінің жылдан -
жылға артқаны байқалтанымен, физикалық көлем индексінің төмендегені
байқалады.

9 кесте - Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібінің
көрсеткіштері

№ Көрсеткіштер Өлшем 2003 жыл2004 жыл 2004Ж.
бірлігі 2003ж-ға
%-бен
1 Өнім көлемі млн. 2091,8 3428,8 163,9
тенге
2. Физикалық көлем % 125,4 113,7 125,4
индексі
3. Сала өнімінің % 2,0 2,1 105
жалпы өнеркәсіптік
өндіріс көлеміндегі
үлесі
4. Өнеркәсіптік бірлік 249 251 100,8
кәсіпорындар саны
5. Қызметкерлер саны мың адам3,895 3,719 95,5
6. Қызметкерлердің теңге 12396 15647 126,2
орташа айлық жалақысы
7. Сала жұмыскерлерінің% 8,4 8,3 98,8
жалпы өнеркәсіптегі
персоналдағы үлесі
8. Негізгі құралдардың % 65,4 67,3 102,9
тозу деңгейі
9. Негізгі құралдарды % 0,5 0,7 140
жаңалау коэффициенті

Ескертпе:
-Алматы қалалық статистика Басқармасының мәліметтері
бойынша
есептелген;

Негізгі құралдардың тозу деңгейі артып отыр. Негізгі құралдардың
жаңару коэффиценті өте аз шамада оң шамаға өзгеруде. Жұмыскерлердің саны
қарастырылып отырған жылдары тек төмендегені байқалады.
Мақта маталары, мата емес материалдар және олардан жасалған бүйымдар
топтары бойынша натуралдық өлшем бойынша өсу байқалады, қалған тауарлық
топтар бойынша құлдырау байқалады. Біздің жасаған қорытындыларымыз бойынша,
Алматы қаласының тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуы экономикалық
дағдарыс жағдайында екені анықталды. Қаладағы саланың экономикалық
дағдарысқа қарсы басқаруды қамтамасыз ету үшін тиісті шараларды қолдану
қажеттігі бар.
Натуралдық өлшеммен есептегендегі өнім өндірісі 10 кестеде
сипатталады

10 кесте — Алматы қаласындаға тоқыма және кілем өнеркәсібінің натуралдық
өлшеммен өнім өндірісі

№ Көрсеткіштер Өлшем 2003 2004 2004 ж.
біряігіжыл жыл 2003 ж -ға
%-бен
1. Мақта маталары, барлығы Мың кв,14138 19939 141
м
2. Төсек жаймалары мың 740,3 200,3 27,1
дана
3 Кілем және кілем өнімдері мың кв.130,7 89,6 68,5
м
4. Мата емес материалдар жәнемың кам
олардан жасалған бұйымдар 1030,3 1222,4118,6
5. Машинада және колдан мың 20 2,2 10,7
тоқылған жемперлер дана
6. Ерлердің жұмыс киімі мыңдата66,6 57,5 86,3
7. Әйелдердің жұмыс киімі мың 75,7 39,6 52,3
дата
8. шалбарлар және мың 46 -2 -
баскиімдер дана
9. Киім аксессуарлары мың 6012,1 -2 -
дана

Ескертпе:
- Алматы қалалық статистика Басқармасының мәліметтері
бойынша
есептелген;

Қазақстан Республикасындағы жалпы өнеркәсіптің, тоқыма және кілем
өнеркәсібінің, Алматы қаласындағы осы саланың дамуын, тоқыма және кілем
бұйымдары бойынша экспортты және импортты, Алматы қаласындағы тіркелген
жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындарының қызметін бағалай келе біз келесідей
тұжырымдарға келдік:
- Тоқыма және кілем өнеркәсібінің дамуы жалпы өнеркәсіптің
дамуымен салыстырғанда 2003 жыл мәліметтеріне сүйенсек, көп кейінде қалып
отыр:
а)рентабельділік деңгейі өнеркәсіп бойынша — 16,6%, тоқыма және кілем
өнеркәсібі бойынша -2,5%;
ә)жұмыскерлердің орташа айлық еңбек ақысы өнеркәсіп бойынша - 27759
теңге, салада - 9095 теңге, Алматы қаласы бойынша - 15647 теңге ;
б) негізгі құралдардың тозу деңгейі жалпы өнеркәсіптік кешенде -41%, салада
-51 %, Алматы қаласы бойынша — 65,4 % - ды құрайды. Осы көрсеткіштердің
даму сипаты тоқыма және кілем өнеркәсібінің экономикалық дағдарыс
жағдайында тұрғанын көрсетеді.
Алматы қаласында тіркелген жеңіл өнеркәсіп саласының кәсіпорындарының
73 % - ы киім өндірісінде шоғырланған (бұл жерде киім ательелері де бар),
тоқыма бұйымдарын шығаруға барлық тіркелген кәсіпорындардың 18 % - ы,
былғарыдан бұйымдар жасауға және аяқ киім өндірісіне 9%-ы ғана маманданған
(басқаша сөзбен айтқанда, тұтынушылардың аяқ киімінің барлығы дерлік
импортталған тауарлар). Тұтыну тұрғысынан экономикалық қауіпті жағдай
қалыптасқан, себебі Қытайдан, Түркиядан, Қырғызстаннан импортталатын тоқыма
тауарларының сапасы көп жағдайда көңілге қонымды емес. Бірақ, бағалары
арзан болғандықтан сол импорттық тауарларды тұтынамыз.
- Ақырғы өнімнің экспорттық үлесі тоқыма және кілем тауарларының
көлемінде 5,3% - ды, импорттық үлесі - 64,5 % - құрайды. Сала
бойынша тоқыма шикізатын (мақта талшығы, мақта-мата иірілген жібі,
терілер, былғарылар) экспортқа шығарып, дайын өнімді импортқа алып,
отандық өңдеуші кәсіпорындар нарықта шетелдік бәсекелестерімен баға,
тауарлық марка тұрғысынан күреске түсе алмай отыр. Бұл жағдай,
тұтынушылардың импорттан тәуелді екенін (сәнді де солар анықтайды),
азықтық емес тұрғыдан экономикалық қатер бар екенін көрсетеді.
Микродеңгейде экономикалық қауіпсіздікті, оның Қамтамасыз етілу
деңгейін келесі бөлімде "Алматы кілем", "ТК АММК" АҚ-дары мысалдарында 1 -
бөлімде ұсынылған әдістеме бойынша бағалаймыз.

1.2 Кәсіпорындардын технико-экономикалық сипаттамасы және дағдарысқа
қарсы басқаруын талдау

Магистерліқ диссертациялық жұмыстың негізгі объектісі "Алматы Мақта"
Жауапкершілігі Шектеулі Серіктестігі, "Алматы кілем" ААҚ-ының болып
табылады. Қазақстан Республикасының нарығында тоқыма және кілем
өнеркәсібі кәсіпорындарының жеткілікті санының бар екенін, тіркелгенін және
қызмет етіп жатқанына көзіміз жетті. Солардың ішінен тоқыма бұйымдарын
шығаруға маманданған "Алматы мақта" ЖШС - нің, кілем өнімдерін шығаратын
"Алматы кілем" ААҚ-ының, дағдарысқа қарсы басқаруын талдауды жөн көрдік
[45, 46, 47].
"Алматы кілем" ААҚ-ы өз бастауын 1936 жылдан "Ковровщица" артелінен
алады. Компания Қазақстан Республикасындағы кілем және кілем өнімдерін
шығаратын бірден-бір кәсіпорын болып табылады. Кәсіпорын өндірісі
материалсыйымды болып табылатын классикалық жаккардтық кілемдер мен кілем
өнімдерін дайындайды. Кілемдер өз технологиясы, әдеби-колористік бейнелеуі,
тығыздығы бойынша қолдан тоқылған кілемдерден кем түспейді. Кілемдердің
түпнұсқа өрнектері классикалық, сондай-ақ авангардтық стильде жасалады.
Кәсіпорынның тәжірибесінің, жолға қойылған технологиясының және табиғи
талшықтар үлесінің басым болуына байланысты кілемдер әдемі, тұтынуда
дағдарысқа қарсы басқаруын көздейді, төзімді және жақсы жылу изоляциясы,
дыбыс жұтқыштығы бар. Эксплуатацияға қолайлы, жанға жайлы және олардың
бағасы орта деңгейлі тұтынушыға сәйкес келеді. Кілем өнімдерінің
ассортименті кез-келген тұтынушының талғамын қанағаттандырады. Осы ретте
кәсіпорын портреттерге, сувенирлерге, әкімшілік, қонақ үй және басқа да
интерьерлерге жеке жоғары көркем суреттік тапсырыстарды орындайды. Алматы
кілем ААҚ - ы ТМД елдерінің ішіндегі саусақпен санарлықтай ені

4 метрлік кілемдер шығаратын кәсіпорындардың бірі. Компанияның
Қазақстанда, Ресейде, Өзбекстанда жабдықтаушылар желісі бар. Кілем
фабрикасы республикадағы өндірістік маштабтағы кілем өнімдерін шығаратын
жалғыз кәсіпорын. Кәсіпорын қуаттылығы республиканың сапалы және жүннен
тоқылған кілемдерге деген сұранысын қанағаттандыруға мүмкіндік береді.

11 кесте - Кәсіпорындардың негізгі технико-экономикалық
көрсеткіштерін талдау

№ Негізгі Өлшем"Алматы кілем" АҚ-ы "Алматы мақта"ЖШС
пп көрсеткіштер бірлігі
жоспар нақты+,-
бірлі"Алматы кілем" "Алматы мақта" ЖШС
гі АҚ-ы

"Алматы кілем" "Алматы мақта" ЖШС
АҚ ің
1. Кәсіпкерлік мәдениет және 0 0
философия
2. Мақсаттар және 1 0
стратегиялар
Қызметкерлерді ынталандыру0 0
жүйесі
4. Ғылыми зерттеулердің 1 0
пайдалануы
5. Жаңа ақпараттық 0 0
технологиялардың
қолданылуы
6. Нарықтағы баға саясатын 1 1
талдау
7. Жаңа өнімді жасау және 1 0
енгізу
8. Өткізуді және маркетинг 0 0
қызметін қолдану
9. Персоналды жұмысқа 1 1
қабылдау және жұмыстан
босату шарттары
10.Барлығы 5 2

Ескертпе:
1. Кесте SWOT-талдау және [48] әдебиет көзі арқылы тұрғызылды;
2. Кәсіпорын ақпараттары бойынша эксперттік әдіспен есептелген;
3. "1'-артықшылығы, "0" -кемшілігі.

"Алматы мақта" ЖШС - нің кредиторлық қарыз мөлшері көп. Осы ретте 2003
жылы кәсіпорынның "Темір банк" АҚ-ы арасындағы болған шиеленісін ескеру
қажет.
Бұқаралық ақпарат құралдарында жария болған материалдардың көзқарастары
әртүрлі. Бір авторлар кәсіпорынның қызметін, кәсіпорын басшылығының
көзқарастарын ақтап ойларын білдірсе, екінші авторлар банк қозғалысын
жақтап шығады [49, 50,51,52].
Біз кім қалай десе де, осы шиеленістің кәсіпорынға қолайлы болмағанын
айтқымыз келеді. Себебі, біріншіден, кәсіпорынның имиджіне сөз келсе,
екіншіден тоқыма компаниясының инвестициялық тартымдылығына нұқсан келді.
Сондай-ақ, жабдықтаушылар мен тұтынушылар тарапынан кәсіпорынның болашағына
деген сенімсіздік туады.
Шығындарды басқарудың экономикалық дағдарысқа қарсы басқаруды
қамтамасыз ету көрсеткіштеріне талдау жүргізу арқылы шығындарды азайтудың
резервтерін анықтауға мүмкіндік туады. Осы ретте "Алматы кілем" АҚ-ы
өнімінің мысалында өнімнің өзіндік құнына талдау жүргізілді.

16 кесте - Кәсіпорындардың қаржылық қамтамасыз ету көрсеткіштері

Көрсеткіштер норматиТоқыма және тігін өнеркэсібінің
вті косіпорыңдары
мәні "Алматы кілем" АҚ-ы"Алматы мақта" ЖШС

теңге % теңге %
1 Шикізат және материалдар 601,17 44,1 461,52 44
2 Өндірістік шығындар 379,55 27,8 293,69 27,9
3 Амортизация 39,38 2,8 30,42 2,9
4 Негізгі құралдарды жөндеу 68,28 5 52,45 5
5 Салықтар 138,74 10,2 104,89 10
6 Әкімшілік шығындар 62,1 4,6 47,2 4,5
7 Ғылымға шығындар 33 2,4 25,17 2,4
8 Сақтандыру шығындары 24 1,8 18,88 1,8
9 Несиеге төленген шығындар 10,5 0,8 14,68 1,4
10Жалпы толық өзіндік кұн 1362,7 100 1048,9 100
11Сатылым бағасы 1368 100,4 1446,2 137,8

Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған

17 кесте мәліметтері 1 шаршы метр кілемнің (жалпы тоқыма және кілем
өнеркәсібі өнімдерінің) өзіндік құнында негізгі үлес салмағы шикізат және
материалдарға келетінін көрсетеді. Өндірістік шығындардың үлес салмағы-28
%, амортизация-3 %, негізгі Құралдарды жөндеу-5% "Алматы мақта" ЖШС - нің
10-13% шамасында), салықтар-10%, әкімшілік шығындар-5% тұрғысында болатынын
көрсетеді. Талдау жүргізіліп отырған кәсіпорындардағы шығындар өзгерісін
18 кестеде беріп отырмыз.

18 кесте — Кәсіпорындардағы шығындар талдау

№ Корсеткіпітер Өлшем Тоқыма және тігін өнеркәсібінің
кәсіпорыңдары
бірлігі "Алмагы кілем" АҚ-ы "Алматы мақта" ЖШС
2003 ж
бірліг"Алматы кілем" АҚ-ы "Алматы мақта" ЖШС
і
2003 ж. 2004 ж.
1.Өнімнің сәйкес сәйкес сәйкес
стандарттарға сәйкес
сәйкестігі емес
2.Сапаны баржоқ жоқ жоқ
басқару жүйесінің
болуы
3.Сапа көрсеткіштері
*эстетикалығы сәйкес сәйкес емес
*қауіпсіздігі сәйкес қауіпсіз қауіпсіз
*экологиялылығы сәйкес таза таза
*сақталуы емес сақталады сақталады
*сенімділігі сенімді бояуы оңып кетеді

Ескертпе: Кэсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған

Оның үстіне, кредиторлық және дебиторлық. қарыздың айналым ұзақтығы
күндер есебінде ұзарып отыр.
Кәсіпорындардың өнімдерін сапа көрсеткіштері бойынша бағалау үшін 20
кестені ұрғыздық. Сапа көрсеткіштері бойынша "Алматы мақта" ЖШС
маталарының бір жуған соң, бояуының оңып кететіні анықталды.
"Алматы кілем" АҚ-да кілемдер, кілем бұйымдары және төсеніштер ҚР-ның
23.02.2001 жылы қабылданған Мемлекеттік Стандарттың қауіпсіздік сапасы
бойынша сертикацияланған. Барлық өнім 100%-дық тексеруден өтеді. Кәсіпорын
МемСТ Комитетімен бірге бәсекеге қабілетті өнім өндіру үшін ISO 9000
стандарттарын енгізу бойынша жұмыс жүргізуде. Кілемдер мен төсеніштердің
сорттылығының орындалуы жылдан-жылға артып келеді (21 кесте). Шығарылатын
кілем бұйымдарының барлығы нарықтағы балама тауарлардан табиғи талшықтарды
кең қолдануымен ерекшеленеді.

21 кесте -"Алматы кілем" АҚ-да кілем бұйымдарынын
сорттылығын бағалау

№ Клемдер мен төсеніштер Жоспар Нақты Ауытқуы
2. 2002 жыл 90% 94,1% +4,1%
3. 2003 жыл 92% 97,1% +5,1%

Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындаған автор.

Кәсіпорында көркем-техникалық кеңестің мәжілістері өткізіліп, жаңа
суреттер мен техникалық мәселелер қаралады. 2004 жылы 20-дан астам сурет
жасалап, өндіріске енгізілді, сондай-ақ 119 бірлік көлемінде жеке
портреттер мен әкімшілік ғимараттарды көркемдеуге тапсырыстар орындалды.

Кәсіпорындардың нарықта өнімді өткізуі 22 кестеде берілген.

22 кесте - Кәсіпорындардың нарықта өнімді орналастыру
көрсеткіштері

№ Көрсеткіштер Өлшем "Алматы кілем" "Алматы мақта"
біршгі АҚ ЖШС
1. Жалпы нарықтағы % 5 0,9
кәсіпорын өнімінің
үлесі
2. Кәсіпорынның өнімді
нарықта өткізуі
* ішкі нарықта % 80 95
* сыртқы нарықта % 20 5

Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындалған

"Алматы мақта" ЖШС - 0,9%, "Алматы кілем" АҚ-ның - 5 % көлемінде.
Кәсіпорындардың негізгі тұтынушылары ішкі нарықта. Кәсіпорындарда
маркетингтік қызметке басты назар аударылмайды.
Кәсіпорындарда маркетингтік мақсаттарға жұмсалатын шығындар көлемі
2004 жылы алдыңғы жылмен салыстырғанда артып отыр, дегенмен маркетингтік
шығындарды ұтымды пайдалана отырып, өткізудің жаңа желілерін ашудың көзі
бар. Сондай-ақ, жарнамаға жұмсалатын шығындарды ұлғайту тұтынушылар
кеңінен тартуға мүмкіндік берері сөзсіз. Сатылымдар тиімділігі
қарастырылып отырған екі кәсіпорында да теріс шаманы анықтайды.
Тоқыма және кілем кәсіпорындарында айналым қаражаттарының
жетіспеушілігінің маркетингтік шығындарға, оның ішінде жарнамаға қаржының
аз бөлінуі байқалады.

23 кесте - Кәсіпорындарда 2004 жылы маркетингтік мақсаттарға жұмсалған
шығындарын есептеу көрсеткіші

№ Көрсеткіштер Өлшем "Алматы Өткен
бірлігі кілем"АҚ жылдан
ауытқуы
1 Қарыз капиталының % 0,82 2,2
рентабельділігі
2 Меншік капиталының % 8,58 -9,2
рентабельділігі
3 Инвестицияланған капитал % 5,7 -5,12
рентабельділігі
4 Қаржылық тетік % 0,03 0,51

Ескертпе: Кәсіпорын ақпараттары бойынша дайындаған автор.

"Алматы мақта" ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.