Түлкібас ауданының флорасы
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
1. Түлкібас ауданына флорасына қысқаша физикалық.
географиялық сипаттама.
2. Түлкібас ауданы флорасының зерттеу тарихы.
3. Түлкібас ауданының флорасы.
3.1. Таксономиялық талдау.
3.2. Тіршілік формалары.
3.3. Түлкібас ауданы флорасының конспектісі.
4. Түлкібас ауданының өсімдік қорлары, оларды тиімді пайдалану және сақтау.
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
ҚОСЫМША.
КІРІСПЕ.
1. Түлкібас ауданына флорасына қысқаша физикалық.
географиялық сипаттама.
2. Түлкібас ауданы флорасының зерттеу тарихы.
3. Түлкібас ауданының флорасы.
3.1. Таксономиялық талдау.
3.2. Тіршілік формалары.
3.3. Түлкібас ауданы флорасының конспектісі.
4. Түлкібас ауданының өсімдік қорлары, оларды тиімді пайдалану және сақтау.
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
ҚОСЫМША.
КІРІСПЕ
Қаратау мен Батыс Тянь-Шанның қиылысында, тоғысында орналасқан Түлкібас (Түркібас) ауданы Қазақстандағы, тіпті бүкіл Орта Азиядағы флорасы бай өлкелердің бірі. Ауданның жер ауқымында 2000 - ға жуық өсімдік түрлері өседі. Түлкібас ауданындағы мұндай бай алуан-түрліліктің болуын оның табиғи жағдайларының байлығымен түсіндіруге болады. Өйткені осы ауданның жер ауқымында биік таулық, альпілік шалғындар мен мұздықтарға дейінгі (Ақсу-Жабағылыдағы биік тау, Иірсу) дүние жүзіндегі барлық табиғи аймақтардың үзінділерін кездестіруге болады (субтропикалық) саваналардан бастап Пістелі мен Дәубабадағы тау пістелі бадалшіліктер.
Түлкібас ауданының жасыл жамылғысы мен флорасын өткен уақыттарға, дәуірлерге тән флоралардың өкілдері құрайды.
Ежелден келе жатқан әр түрлі эволюциялық, табиғи-тарихи қатпарлардың осы өкілдері - Түлкібас жерінің флорасы мен өсімдіктер дүниесінің негізін қалаушылар. Одан бергі уақыттағы табиғи даму, түр құрылу өсімдік түрлерінің таралуы осы негізде жүрген. Тек осы өңірге ғана тән даму үрдісінің белгісі болып табылатын эндемик түрлер. Батыс Тәңіртау (Аспан тау) мен Қаратаудың тоғысындағы Түлкібас (Түркібасы) жері біздің еліміздегі өте маңызды эндемизм орталығы болып табылады. Жердің бетінде тек ғана Қазақстанда өсетін 850 эндемик түрлердің 41%-ы Оңтүстік Қазақстанда кездеседі. Тек Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетін эндемиктердің 45%-ға жуығы осы Түлкібас өңірінде. Түлкібастың табиғи байлығы ежелгі уақыттан бері осы өңірді мекендеген ел-жұртың тұтыну қоры, тіршілік көзі болып келеді. Оның себебі - өсімдіктер дүниесі шаруашылыққа пайдалы өсімдіктердің 100-ге жуық түрін осы өңірдегі ел-жұрт кеңінен тұтынады, ал кейбір түрлердің тіпті елеулі өндірістік қорлары да бар. Кеңінен тұтынылатын түрлер мыналар:
Сары долана - жемісі өте дәмді витаминге бай, жергілікті халық көп мөлшерде тосап қайнатып алады, соңғы жылдары үлкен қалаларға көптеп шығарылып сатылып жүр;
Жабайы алма - Сиверс алмасы - жемісі дәмді, витамин мен пектинге бай, қоры тым азайып кеткен;
Жабайы жүзім;
Тay пісте;
Жаңғақ;
Рауғаш - қымыздық.
Сонымен қатар, Түлкібас ауданында долананың, итмұрынның, шайгүлдің, жұпаргүлдің, солмасгүлдің немесе шөпшайдың, мыңжапырақтың, қызыл мияның, қылшаның, теміртікеннің, киікотының, тасшүйгіннің және т.б. бірқатар дәрілік және басқалай пайдалы өсімдіктердің жеткілікті қоры бар. Ал кейбір өсімдіктер үшін Түлкібас жері Бүкіл Қазақстан бойынша жалғыз өндірістік база болып табылады. Мысалы, сары долана, қызыл долана, алша, тау пісте. Бұл өңірдің флорасы хош иісті эфирмайлы өсімдіктерге де, бал беретін омарталық өсімдіктерге де бай. Осы пайдалы өсімдіктердің ішіндегі аса маңыздылардың бірі мен бірегейі.
Мәдени өсімдіктерді жабайы туыстарының елеулі массивтері де осы Түлкібас жерінде. Олардың ішіндегі бағалы нәсілдік қасиеттері барлары -жабайы алма, жабайы алмұрт жабайы жүзім, алша, шырғанақ, жиде, бүлдірген, жаңғақ тау пісте, дәнді дақылдардан - жабайы арпа, көкөністерден - жабайы сарымсақтар. Түлкібас жері декоративті - әсемдік өсімдіктерге бай болып табылады. Олардың ішінде ерекше атап өтетіндері әсемдік декоративті ағаштар мен бұталар: бадон парсы шетені жауқазынның өте бағалы түрлері Грейг жауқазыны, кауфманн жауқазыны, Альберт жауқазыны әсем гүлді жабайы жаулар қаратау пиязы, Северцов пиязы, Іле пиязы және шырыш етікші сияқты т.б. көптеген әсем гүлді өсімдіктер.
Ежелгі уақыттан бері тұрақты пайдалану көптеген өсімдік түрлерінің табиғи қорының кемуіне әкеліп соқты. Қазақстанның қызыл кітабына енгізілген 300-ге жуық түрдің 40%-ы Оңтүстік Қазақстан облысында. Түлкібас ауданындағы 45-50 өсімдік түрі Қазақстанның қызыл кітабында. Оның ішіндегі 30 түрі Ақсу – Жабағылы қорығында. Соңғы уақыттарда парықсыз тұтынудан көп зардап шеккен өсімдік - сабынтамыр мен сары долана.
Соңғы 5-10 жыл ішінде бойында отырғызылған жасыл желекті құрайтын ағаш-бұталарға балта шабылды. Жергілікті халық құрметпен қарайтын өрік, жаңғақ, долана, алша, тау пісте кәтреңкі және т.б. ағаштар мен бұталар қиылып, олардың Түлкібастағы генофондына (нәсілдік қорына) айтарлықтай нұқсан келтірілді. Түлкібастың табиғатына зиянды әсер етіп жатқан тек осы жерге ғана тән өсімдіктердің генофондының азып-кемуінің себебі - тек қана жергілікті жердегі тұрғындардың оны тиімсіз, парықсыз тұтынуында ғана жатқан жоқ.
Қазақстанның экологиялық мәселелердің де нысандары көрініс беріп қалды. Мысалы, жалпылай шөлдену үдерісі (процесі) жүріп жатқандықтан, бұрын бұл жерде кездеспейтін көптеген шөлдік өсімдік түрлері көптеп кездесетін болды. Ауыл селолардың айналасындағы тұтасып тұрған ақтікенмен қоса, Түлкібас ауданында ебелектің, ақ мияның, адыраспанның, ақ сұр алаботаның, арамшөптік көкпектің, қарашағырдың алып жатқан жер ауқымының көлемі жылдан-жылға ұлғайып келе жатқан жер (ауқымының көлемі) Аралдың экологиясының ықпалы ретінде Арыстың бойын жағалап жыңғыл жылжып келеді - қазіргі уақытта жыңғыл тіпті Арыс өзеніне құятын Көкбұлақ, Құлан, Жыланды сияқты өзен салаларының бойында сирек болса да кездесе бастады. Бұл дегеніңіз Түлкібасқа тұз келіп, сортаңдану үдерісі жүріп жатыр деген сөз. Бұл шөлдену процесін тереңдете түсетін тағы бір себеп - бір ағаш кессең, он ағаш ек принципінің (қағидасының) бұзылуы. Соңғы он жыл ішінде аудан көлеміндегі бау-бақша жасыл желекке аяусыз балта шабылып, көп мөлшерде ағаш қиылды. Жығылғанға жұдырық дегендей 2000 жылы Қаратаудың баурайындағы тау пісте, доланадан тұратын бадал шіліктер, алшалы - алмалы тоғайлар өртеніп кетті. Егер, бір кісідей жұмылып, осы шығынды қолдан қалпына келтіру жұмыстарды іске асырмаса, ол орман-шіліктердің табиғи жолмен қалпына келуі үшін бірнеше ондаған жылдар керек болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Түлкібас ауданы флорасының түрлік құрылымын жинақтау және ауданның өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің маңыздылығын анықтау және оларды қорғау.
Осы қойылған мақсаттарға жету үшін келесі тапсырмалар жоспарланды:
1. Ауданның флоралық түр құрылымын анықтау.
2. Таксономиялық талдау жасау, тіршілік формаларын анықтау.
3. Түлкібас ауданы флорасының маңызды өсімдіктеріне сипаттама беру.
4. Сирек кездесетін өсімдік түрлерін айқындау және оларды қорғау.
Жұмыстың жаңашылдығы: Алғаш рет Түлкібас ауданы флорасының түрлік құрамы анықталып 86 тұқымдасқа 395 туысқа бірігетін 956 жоғары сатыдағы өсімдіктер түрлері көрсетілген. Түрлердің тіршілік формалары анықталды. Өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің шаруашылық маңызы, оларды пайдалану және қорғау шаралары көрсетілген.
Қаратау мен Батыс Тянь-Шанның қиылысында, тоғысында орналасқан Түлкібас (Түркібас) ауданы Қазақстандағы, тіпті бүкіл Орта Азиядағы флорасы бай өлкелердің бірі. Ауданның жер ауқымында 2000 - ға жуық өсімдік түрлері өседі. Түлкібас ауданындағы мұндай бай алуан-түрліліктің болуын оның табиғи жағдайларының байлығымен түсіндіруге болады. Өйткені осы ауданның жер ауқымында биік таулық, альпілік шалғындар мен мұздықтарға дейінгі (Ақсу-Жабағылыдағы биік тау, Иірсу) дүние жүзіндегі барлық табиғи аймақтардың үзінділерін кездестіруге болады (субтропикалық) саваналардан бастап Пістелі мен Дәубабадағы тау пістелі бадалшіліктер.
Түлкібас ауданының жасыл жамылғысы мен флорасын өткен уақыттарға, дәуірлерге тән флоралардың өкілдері құрайды.
Ежелден келе жатқан әр түрлі эволюциялық, табиғи-тарихи қатпарлардың осы өкілдері - Түлкібас жерінің флорасы мен өсімдіктер дүниесінің негізін қалаушылар. Одан бергі уақыттағы табиғи даму, түр құрылу өсімдік түрлерінің таралуы осы негізде жүрген. Тек осы өңірге ғана тән даму үрдісінің белгісі болып табылатын эндемик түрлер. Батыс Тәңіртау (Аспан тау) мен Қаратаудың тоғысындағы Түлкібас (Түркібасы) жері біздің еліміздегі өте маңызды эндемизм орталығы болып табылады. Жердің бетінде тек ғана Қазақстанда өсетін 850 эндемик түрлердің 41%-ы Оңтүстік Қазақстанда кездеседі. Тек Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетін эндемиктердің 45%-ға жуығы осы Түлкібас өңірінде. Түлкібастың табиғи байлығы ежелгі уақыттан бері осы өңірді мекендеген ел-жұртың тұтыну қоры, тіршілік көзі болып келеді. Оның себебі - өсімдіктер дүниесі шаруашылыққа пайдалы өсімдіктердің 100-ге жуық түрін осы өңірдегі ел-жұрт кеңінен тұтынады, ал кейбір түрлердің тіпті елеулі өндірістік қорлары да бар. Кеңінен тұтынылатын түрлер мыналар:
Сары долана - жемісі өте дәмді витаминге бай, жергілікті халық көп мөлшерде тосап қайнатып алады, соңғы жылдары үлкен қалаларға көптеп шығарылып сатылып жүр;
Жабайы алма - Сиверс алмасы - жемісі дәмді, витамин мен пектинге бай, қоры тым азайып кеткен;
Жабайы жүзім;
Тay пісте;
Жаңғақ;
Рауғаш - қымыздық.
Сонымен қатар, Түлкібас ауданында долананың, итмұрынның, шайгүлдің, жұпаргүлдің, солмасгүлдің немесе шөпшайдың, мыңжапырақтың, қызыл мияның, қылшаның, теміртікеннің, киікотының, тасшүйгіннің және т.б. бірқатар дәрілік және басқалай пайдалы өсімдіктердің жеткілікті қоры бар. Ал кейбір өсімдіктер үшін Түлкібас жері Бүкіл Қазақстан бойынша жалғыз өндірістік база болып табылады. Мысалы, сары долана, қызыл долана, алша, тау пісте. Бұл өңірдің флорасы хош иісті эфирмайлы өсімдіктерге де, бал беретін омарталық өсімдіктерге де бай. Осы пайдалы өсімдіктердің ішіндегі аса маңыздылардың бірі мен бірегейі.
Мәдени өсімдіктерді жабайы туыстарының елеулі массивтері де осы Түлкібас жерінде. Олардың ішіндегі бағалы нәсілдік қасиеттері барлары -жабайы алма, жабайы алмұрт жабайы жүзім, алша, шырғанақ, жиде, бүлдірген, жаңғақ тау пісте, дәнді дақылдардан - жабайы арпа, көкөністерден - жабайы сарымсақтар. Түлкібас жері декоративті - әсемдік өсімдіктерге бай болып табылады. Олардың ішінде ерекше атап өтетіндері әсемдік декоративті ағаштар мен бұталар: бадон парсы шетені жауқазынның өте бағалы түрлері Грейг жауқазыны, кауфманн жауқазыны, Альберт жауқазыны әсем гүлді жабайы жаулар қаратау пиязы, Северцов пиязы, Іле пиязы және шырыш етікші сияқты т.б. көптеген әсем гүлді өсімдіктер.
Ежелгі уақыттан бері тұрақты пайдалану көптеген өсімдік түрлерінің табиғи қорының кемуіне әкеліп соқты. Қазақстанның қызыл кітабына енгізілген 300-ге жуық түрдің 40%-ы Оңтүстік Қазақстан облысында. Түлкібас ауданындағы 45-50 өсімдік түрі Қазақстанның қызыл кітабында. Оның ішіндегі 30 түрі Ақсу – Жабағылы қорығында. Соңғы уақыттарда парықсыз тұтынудан көп зардап шеккен өсімдік - сабынтамыр мен сары долана.
Соңғы 5-10 жыл ішінде бойында отырғызылған жасыл желекті құрайтын ағаш-бұталарға балта шабылды. Жергілікті халық құрметпен қарайтын өрік, жаңғақ, долана, алша, тау пісте кәтреңкі және т.б. ағаштар мен бұталар қиылып, олардың Түлкібастағы генофондына (нәсілдік қорына) айтарлықтай нұқсан келтірілді. Түлкібастың табиғатына зиянды әсер етіп жатқан тек осы жерге ғана тән өсімдіктердің генофондының азып-кемуінің себебі - тек қана жергілікті жердегі тұрғындардың оны тиімсіз, парықсыз тұтынуында ғана жатқан жоқ.
Қазақстанның экологиялық мәселелердің де нысандары көрініс беріп қалды. Мысалы, жалпылай шөлдену үдерісі (процесі) жүріп жатқандықтан, бұрын бұл жерде кездеспейтін көптеген шөлдік өсімдік түрлері көптеп кездесетін болды. Ауыл селолардың айналасындағы тұтасып тұрған ақтікенмен қоса, Түлкібас ауданында ебелектің, ақ мияның, адыраспанның, ақ сұр алаботаның, арамшөптік көкпектің, қарашағырдың алып жатқан жер ауқымының көлемі жылдан-жылға ұлғайып келе жатқан жер (ауқымының көлемі) Аралдың экологиясының ықпалы ретінде Арыстың бойын жағалап жыңғыл жылжып келеді - қазіргі уақытта жыңғыл тіпті Арыс өзеніне құятын Көкбұлақ, Құлан, Жыланды сияқты өзен салаларының бойында сирек болса да кездесе бастады. Бұл дегеніңіз Түлкібасқа тұз келіп, сортаңдану үдерісі жүріп жатыр деген сөз. Бұл шөлдену процесін тереңдете түсетін тағы бір себеп - бір ағаш кессең, он ағаш ек принципінің (қағидасының) бұзылуы. Соңғы он жыл ішінде аудан көлеміндегі бау-бақша жасыл желекке аяусыз балта шабылып, көп мөлшерде ағаш қиылды. Жығылғанға жұдырық дегендей 2000 жылы Қаратаудың баурайындағы тау пісте, доланадан тұратын бадал шіліктер, алшалы - алмалы тоғайлар өртеніп кетті. Егер, бір кісідей жұмылып, осы шығынды қолдан қалпына келтіру жұмыстарды іске асырмаса, ол орман-шіліктердің табиғи жолмен қалпына келуі үшін бірнеше ондаған жылдар керек болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Түлкібас ауданы флорасының түрлік құрылымын жинақтау және ауданның өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің маңыздылығын анықтау және оларды қорғау.
Осы қойылған мақсаттарға жету үшін келесі тапсырмалар жоспарланды:
1. Ауданның флоралық түр құрылымын анықтау.
2. Таксономиялық талдау жасау, тіршілік формаларын анықтау.
3. Түлкібас ауданы флорасының маңызды өсімдіктеріне сипаттама беру.
4. Сирек кездесетін өсімдік түрлерін айқындау және оларды қорғау.
Жұмыстың жаңашылдығы: Алғаш рет Түлкібас ауданы флорасының түрлік құрамы анықталып 86 тұқымдасқа 395 туысқа бірігетін 956 жоғары сатыдағы өсімдіктер түрлері көрсетілген. Түрлердің тіршілік формалары анықталды. Өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің шаруашылық маңызы, оларды пайдалану және қорғау шаралары көрсетілген.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
1. Н.К. Аралбаев, Г.М.Кудабаева. «Государственный кадастр растений Южно-Казахстанской области». Книга первая. Конспект видов высших сосудистых растений - Алматы, 2002 г. - 314 с.
2. Байынқол Қалиұлы «Өсімдік атаулары. Орысша-қазакша сөздік» Алматы, «Ана тілі» 1993 ж.
3. Адылов Т.А. Род Artemisia L/7 Опр.раст. Ср.Азии. Т. 10. Ташкент: С. 536-588.
4. Алехин В.В. География растений. М.: Сов.книга. 1938. 104 с.
5. Алисов Б.П. Климат СССР. М., Изд-во МГУ, 1956.-127 с.
6. Байтенов М.С. Высокогорная флора Северного Тянь-Шаня. - Алма-Ата: Наука, 1985.207с.
7. Байтулин И.О. Растительные ресурсы Казахстана и перспективы их рационального использования // Проблемы рационального использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1986. С.5-12.
8. Байтулин И.О. Состояния и перспективы охраны растений Казахстана // Охрана редких видов растений и растительности Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1987. С. 3-79.
9. Верник Р.С. Эфемеровая растительность предгорных равнин Западного Тянь-Шаня // Вопросы бот. Вып. 3. Л.: Изд-во АН СССР. 1960. С. 42-54.
10. Дурасов A.M., Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана. Алматы: Кайнар, 1981. 126с.
11. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1969-1972. Т. 1. 640 с. т. 2. 572 с.
12. Калмыков С.С. Дикорастущие плодовые Западного Тянь-Шаня и хозяйственное освоение их. Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1973. С. 15-80
13. Камелин Р.В. Флорогенетический анализ естественной флоры горной Средней Азии. Л.: Наука. 1973. 356 с.
14. Камелин Р.В. Флора Сырдарьинского Каратау. Л.: Наука. 1990. 145 с.
15. Кармышева Н. X. Флора и растительность западных отрогов Таласского Алатау. Алма-Ата: Наука. 1982. 160 с.
16. Кармышева Н.Х. Флора и растительность заповедника Аксу-Джабаглы. Алма-Ата: Наука. 1973. 173 с.
17. Кнорринг О.Э., Минквиц З.А. Растительность Чимкентского уезда Сыр-Дарьинской обл. Изд. Переселенч. управл. Спб., 1910. С. 1-132.
18. Кнорринг О.Э., Минквиц З.А. Растительность Аулие-Атинского уезда Сыр-Дарьинской области // Тр. почв.-ботан. экспедиции Переселенч. управл. Ботанические исследования. 1909. Спб., 1912. С. 113-187.
19. Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. М., Ташкент: Изд-во АН УзССР. 1934, 473 с.
20. Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Каз-на, Ташкент: Изд-во АН УзССР. 1962.1 2. 549 с.
21. Красная книга Казахской ССР. Т. 2. Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных и растений. 4.2. Растения Алма-Ата: Паука. 1981.263с.
22. Кукенов М.К. Рациональное использование ресурсов лекарственных растений Казахстана // Изучение лекарственных растений Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1988, С, 15-29.
23. Культиасов И.М. Особенности экологии высокогорных растений Западного Тяпь-Шаня. М., Изд-во АН СССР, 1955. С. 29-47.
24. Мырзакулов Н.M., Байтенов М.С. К охране эндемичных растений хребта Каратау // Охрана природы и природопользование в Казахстане. Целиноград: 1976. С. 244-246.
25. Определитель растений Средней Азии. Ташкент: Фан. 1968-1993. -ТТ. 1-10.
26. Очерки по физической географии Казахстана. Алма-Ата: ЛН КазССР. 1952.512с.
27. Павлов Н.В. Растительные ресурсы Южного Казахстана. М.: Изд-во АН СССР. 1947. 199с.
28. Павлов В.Н. Новые и редкие виды из Западного Тянь-Шаня // Новости систематики высших растений. Т.6. 1970 а. С. 276-283.
29. Павлов В.Н, Эндемизм флоры Западного Тянь-Шаня // - Бот. журн. 1970г. Т. 55. N9. С. 24-29.
30. Павлов BJL Ботанико-географическое районирование Западного Тянь-Шаня // - Бюлл. МОИП. Отд. биол. 1972 а. Т. 77. Вып. 6. С.37-41
31. Павлов В.Н. Основные черты растительного покрова Западного Тянь-Шаня. Л.: Изд-во АН СССР. 1972 б. С.97-99.
32. Павлов В.Н, Особенности флоры Западного Тянь-Шаня // Проблемы ботаники. Растительный мир высокогорий и его освоение. Т. 12. Л.: Наука. 1974. С. 112-117.
33. Павлов В,Н, Растительные ресурсы Западного Тянь-Шаня // Флора и растительные ресурсы Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1975, С 57-62.
34. Павлов В.Н. Растительный покров Западного Тянь-Шаня,М,: Изд-во МГУ. 1980.248с.
35. Попов М,Г, Филогения, флорогеиетика, флорография, систематика. // Избранные труды в 2-х частях. Киев: Наукова думка. 1983. 477с.
36. Серебряков И.Г. Жизненные формы высших растений и их изучение // полевая ботаника, М.: Наука, 1964. С. 146-205.
37. Терехов В.И. Эндемичные и редкие растения флоры Чимкентской области // Охрана растительного мира Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1979. С. 106-109.
38. Федченко Б.А. Флора Западного Тянь-Шаня // Тр. бот.сада, 1941-1961, Т. 31. С. 23-24.
1. Н.К. Аралбаев, Г.М.Кудабаева. «Государственный кадастр растений Южно-Казахстанской области». Книга первая. Конспект видов высших сосудистых растений - Алматы, 2002 г. - 314 с.
2. Байынқол Қалиұлы «Өсімдік атаулары. Орысша-қазакша сөздік» Алматы, «Ана тілі» 1993 ж.
3. Адылов Т.А. Род Artemisia L/7 Опр.раст. Ср.Азии. Т. 10. Ташкент: С. 536-588.
4. Алехин В.В. География растений. М.: Сов.книга. 1938. 104 с.
5. Алисов Б.П. Климат СССР. М., Изд-во МГУ, 1956.-127 с.
6. Байтенов М.С. Высокогорная флора Северного Тянь-Шаня. - Алма-Ата: Наука, 1985.207с.
7. Байтулин И.О. Растительные ресурсы Казахстана и перспективы их рационального использования // Проблемы рационального использования лекарственно-технических растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1986. С.5-12.
8. Байтулин И.О. Состояния и перспективы охраны растений Казахстана // Охрана редких видов растений и растительности Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1987. С. 3-79.
9. Верник Р.С. Эфемеровая растительность предгорных равнин Западного Тянь-Шаня // Вопросы бот. Вып. 3. Л.: Изд-во АН СССР. 1960. С. 42-54.
10. Дурасов A.M., Тазабеков Т.Т. Почвы Казахстана. Алматы: Кайнар, 1981. 126с.
11. Иллюстрированный определитель растений Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1969-1972. Т. 1. 640 с. т. 2. 572 с.
12. Калмыков С.С. Дикорастущие плодовые Западного Тянь-Шаня и хозяйственное освоение их. Ташкент: Изд-во АН УзССР, 1973. С. 15-80
13. Камелин Р.В. Флорогенетический анализ естественной флоры горной Средней Азии. Л.: Наука. 1973. 356 с.
14. Камелин Р.В. Флора Сырдарьинского Каратау. Л.: Наука. 1990. 145 с.
15. Кармышева Н. X. Флора и растительность западных отрогов Таласского Алатау. Алма-Ата: Наука. 1982. 160 с.
16. Кармышева Н.Х. Флора и растительность заповедника Аксу-Джабаглы. Алма-Ата: Наука. 1973. 173 с.
17. Кнорринг О.Э., Минквиц З.А. Растительность Чимкентского уезда Сыр-Дарьинской обл. Изд. Переселенч. управл. Спб., 1910. С. 1-132.
18. Кнорринг О.Э., Минквиц З.А. Растительность Аулие-Атинского уезда Сыр-Дарьинской области // Тр. почв.-ботан. экспедиции Переселенч. управл. Ботанические исследования. 1909. Спб., 1912. С. 113-187.
19. Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Казахстана. М., Ташкент: Изд-во АН УзССР. 1934, 473 с.
20. Коровин Е.П. Растительность Средней Азии и Южного Каз-на, Ташкент: Изд-во АН УзССР. 1962.1 2. 549 с.
21. Красная книга Казахской ССР. Т. 2. Редкие и находящиеся под угрозой исчезновения виды животных и растений. 4.2. Растения Алма-Ата: Паука. 1981.263с.
22. Кукенов М.К. Рациональное использование ресурсов лекарственных растений Казахстана // Изучение лекарственных растений Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1988, С, 15-29.
23. Культиасов И.М. Особенности экологии высокогорных растений Западного Тяпь-Шаня. М., Изд-во АН СССР, 1955. С. 29-47.
24. Мырзакулов Н.M., Байтенов М.С. К охране эндемичных растений хребта Каратау // Охрана природы и природопользование в Казахстане. Целиноград: 1976. С. 244-246.
25. Определитель растений Средней Азии. Ташкент: Фан. 1968-1993. -ТТ. 1-10.
26. Очерки по физической географии Казахстана. Алма-Ата: ЛН КазССР. 1952.512с.
27. Павлов Н.В. Растительные ресурсы Южного Казахстана. М.: Изд-во АН СССР. 1947. 199с.
28. Павлов В.Н. Новые и редкие виды из Западного Тянь-Шаня // Новости систематики высших растений. Т.6. 1970 а. С. 276-283.
29. Павлов В.Н, Эндемизм флоры Западного Тянь-Шаня // - Бот. журн. 1970г. Т. 55. N9. С. 24-29.
30. Павлов BJL Ботанико-географическое районирование Западного Тянь-Шаня // - Бюлл. МОИП. Отд. биол. 1972 а. Т. 77. Вып. 6. С.37-41
31. Павлов В.Н. Основные черты растительного покрова Западного Тянь-Шаня. Л.: Изд-во АН СССР. 1972 б. С.97-99.
32. Павлов В.Н, Особенности флоры Западного Тянь-Шаня // Проблемы ботаники. Растительный мир высокогорий и его освоение. Т. 12. Л.: Наука. 1974. С. 112-117.
33. Павлов В,Н, Растительные ресурсы Западного Тянь-Шаня // Флора и растительные ресурсы Казахстана. Алма-Ата: Наука. 1975, С 57-62.
34. Павлов В.Н. Растительный покров Западного Тянь-Шаня,М,: Изд-во МГУ. 1980.248с.
35. Попов М,Г, Филогения, флорогеиетика, флорография, систематика. // Избранные труды в 2-х частях. Киев: Наукова думка. 1983. 477с.
36. Серебряков И.Г. Жизненные формы высших растений и их изучение // полевая ботаника, М.: Наука, 1964. С. 146-205.
37. Терехов В.И. Эндемичные и редкие растения флоры Чимкентской области // Охрана растительного мира Казахстана. Алма-Ата: Наука, 1979. С. 106-109.
38. Федченко Б.А. Флора Западного Тянь-Шаня // Тр. бот.сада, 1941-1961, Т. 31. С. 23-24.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ.
1. Түлкібас ауданына флорасына қысқаша физикалық-
географиялық сипаттама.
2. Түлкібас ауданы флорасының зерттеу тарихы.
3. Түлкібас ауданының флорасы.
3.1. Таксономиялық талдау.
3.2. Тіршілік формалары.
3.3. Түлкібас ауданы флорасының конспектісі.
4. Түлкібас ауданының өсімдік қорлары, оларды тиімді пайдалану және
сақтау.
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
ҚОСЫМША.
КІРІСПЕ
Қаратау мен Батыс Тянь-Шанның қиылысында, тоғысында орналасқан Түлкібас
(Түркібас) ауданы Қазақстандағы, тіпті бүкіл Орта Азиядағы флорасы бай
өлкелердің бірі. Ауданның жер ауқымында 2000 - ға жуық өсімдік түрлері
өседі. Түлкібас ауданындағы мұндай бай алуан-түрліліктің болуын оның табиғи
жағдайларының байлығымен түсіндіруге болады. Өйткені осы ауданның жер
ауқымында биік таулық, альпілік шалғындар мен мұздықтарға дейінгі (Ақсу-
Жабағылыдағы биік тау, Иірсу) дүние жүзіндегі барлық табиғи аймақтардың
үзінділерін кездестіруге болады (субтропикалық) саваналардан бастап Пістелі
мен Дәубабадағы тау пістелі бадалшіліктер.
Түлкібас ауданының жасыл жамылғысы мен флорасын өткен уақыттарға,
дәуірлерге тән флоралардың өкілдері құрайды.
Ежелден келе жатқан әр түрлі эволюциялық, табиғи-тарихи қатпарлардың
осы өкілдері - Түлкібас жерінің флорасы мен өсімдіктер дүниесінің негізін
қалаушылар. Одан бергі уақыттағы табиғи даму, түр құрылу өсімдік түрлерінің
таралуы осы негізде жүрген. Тек осы өңірге ғана тән даму үрдісінің белгісі
болып табылатын эндемик түрлер. Батыс Тәңіртау (Аспан тау) мен Қаратаудың
тоғысындағы Түлкібас (Түркібасы) жері біздің еліміздегі өте маңызды
эндемизм орталығы болып табылады. Жердің бетінде тек ғана Қазақстанда
өсетін 850 эндемик түрлердің 41%-ы Оңтүстік Қазақстанда кездеседі. Тек
Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетін эндемиктердің 45%-ға жуығы осы
Түлкібас өңірінде. Түлкібастың табиғи байлығы ежелгі уақыттан бері осы
өңірді мекендеген ел-жұртың тұтыну қоры, тіршілік көзі болып келеді. Оның
себебі - өсімдіктер дүниесі шаруашылыққа пайдалы өсімдіктердің 100-ге жуық
түрін осы өңірдегі ел-жұрт кеңінен тұтынады, ал кейбір түрлердің тіпті
елеулі өндірістік қорлары да бар. Кеңінен тұтынылатын түрлер мыналар:
Сары долана - жемісі өте дәмді витаминге бай, жергілікті халық көп
мөлшерде тосап қайнатып алады, соңғы жылдары үлкен қалаларға көптеп
шығарылып сатылып жүр;
Жабайы алма - Сиверс алмасы - жемісі дәмді, витамин мен пектинге бай,
қоры тым азайып кеткен;
Жабайы жүзім;
Тay пісте;
Жаңғақ;
Рауғаш - қымыздық.
Сонымен қатар, Түлкібас ауданында долананың, итмұрынның, шайгүлдің,
жұпаргүлдің, солмасгүлдің немесе шөпшайдың, мыңжапырақтың, қызыл мияның,
қылшаның, теміртікеннің, киікотының, тасшүйгіннің және т.б. бірқатар
дәрілік және басқалай пайдалы өсімдіктердің жеткілікті қоры бар. Ал кейбір
өсімдіктер үшін Түлкібас жері Бүкіл Қазақстан бойынша жалғыз өндірістік
база болып табылады. Мысалы, сары долана, қызыл долана, алша, тау пісте.
Бұл өңірдің флорасы хош иісті эфирмайлы өсімдіктерге де, бал беретін
омарталық өсімдіктерге де бай. Осы пайдалы өсімдіктердің ішіндегі аса
маңыздылардың бірі мен бірегейі.
Мәдени өсімдіктерді жабайы туыстарының елеулі массивтері де осы
Түлкібас жерінде. Олардың ішіндегі бағалы нәсілдік қасиеттері барлары
-жабайы алма, жабайы алмұрт жабайы жүзім, алша, шырғанақ, жиде, бүлдірген,
жаңғақ тау пісте, дәнді дақылдардан - жабайы арпа, көкөністерден - жабайы
сарымсақтар. Түлкібас жері декоративті - әсемдік өсімдіктерге бай болып
табылады. Олардың ішінде ерекше атап өтетіндері әсемдік декоративті ағаштар
мен бұталар: бадон парсы шетені жауқазынның өте бағалы түрлері Грейг
жауқазыны, кауфманн жауқазыны, Альберт жауқазыны әсем гүлді жабайы жаулар
қаратау пиязы, Северцов пиязы, Іле пиязы және шырыш етікші сияқты т.б.
көптеген әсем гүлді өсімдіктер.
Ежелгі уақыттан бері тұрақты пайдалану көптеген өсімдік түрлерінің
табиғи қорының кемуіне әкеліп соқты. Қазақстанның қызыл кітабына енгізілген
300-ге жуық түрдің 40%-ы Оңтүстік Қазақстан облысында. Түлкібас ауданындағы
45-50 өсімдік түрі Қазақстанның қызыл кітабында. Оның ішіндегі 30 түрі Ақсу
– Жабағылы қорығында. Соңғы уақыттарда парықсыз тұтынудан көп зардап шеккен
өсімдік - сабынтамыр мен сары долана.
Соңғы 5-10 жыл ішінде бойында отырғызылған жасыл желекті құрайтын ағаш-
бұталарға балта шабылды. Жергілікті халық құрметпен қарайтын өрік, жаңғақ,
долана, алша, тау пісте кәтреңкі және т.б. ағаштар мен бұталар қиылып,
олардың Түлкібастағы генофондына (нәсілдік қорына) айтарлықтай нұқсан
келтірілді. Түлкібастың табиғатына зиянды әсер етіп жатқан тек осы жерге
ғана тән өсімдіктердің генофондының азып-кемуінің себебі - тек қана
жергілікті жердегі тұрғындардың оны тиімсіз, парықсыз тұтынуында ғана
жатқан жоқ.
Қазақстанның экологиялық мәселелердің де нысандары көрініс беріп қалды.
Мысалы, жалпылай шөлдену үдерісі (процесі) жүріп жатқандықтан, бұрын бұл
жерде кездеспейтін көптеген шөлдік өсімдік түрлері көптеп кездесетін болды.
Ауыл селолардың айналасындағы тұтасып тұрған ақтікенмен қоса, Түлкібас
ауданында ебелектің, ақ мияның, адыраспанның, ақ сұр алаботаның, арамшөптік
көкпектің, қарашағырдың алып жатқан жер ауқымының көлемі жылдан-жылға
ұлғайып келе жатқан жер (ауқымының көлемі) Аралдың экологиясының ықпалы
ретінде Арыстың бойын жағалап жыңғыл жылжып келеді - қазіргі уақытта жыңғыл
тіпті Арыс өзеніне құятын Көкбұлақ, Құлан, Жыланды сияқты өзен салаларының
бойында сирек болса да кездесе бастады. Бұл дегеніңіз Түлкібасқа тұз келіп,
сортаңдану үдерісі жүріп жатыр деген сөз. Бұл шөлдену процесін тереңдете
түсетін тағы бір себеп - бір ағаш кессең, он ағаш ек принципінің
(қағидасының) бұзылуы. Соңғы он жыл ішінде аудан көлеміндегі бау-бақша
жасыл желекке аяусыз балта шабылып, көп мөлшерде ағаш қиылды. Жығылғанға
жұдырық дегендей 2000 жылы Қаратаудың баурайындағы тау пісте, доланадан
тұратын бадал шіліктер, алшалы - алмалы тоғайлар өртеніп кетті. Егер, бір
кісідей жұмылып, осы шығынды қолдан қалпына келтіру жұмыстарды іске
асырмаса, ол орман-шіліктердің табиғи жолмен қалпына келуі үшін бірнеше
ондаған жылдар керек болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Түлкібас ауданы флорасының түрлік
құрылымын жинақтау және ауданның өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің
маңыздылығын анықтау және оларды қорғау.
Осы қойылған мақсаттарға жету үшін келесі тапсырмалар жоспарланды:
1. Ауданның флоралық түр құрылымын анықтау.
2. Таксономиялық талдау жасау, тіршілік формаларын анықтау.
3. Түлкібас ауданы флорасының маңызды өсімдіктеріне сипаттама беру.
4. Сирек кездесетін өсімдік түрлерін айқындау және оларды қорғау.
Жұмыстың жаңашылдығы: Алғаш рет Түлкібас ауданы флорасының түрлік
құрамы анықталып 86 тұқымдасқа 395 туысқа бірігетін 956 жоғары сатыдағы
өсімдіктер түрлері көрсетілген. Түрлердің тіршілік формалары анықталды.
Өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің шаруашылық маңызы, оларды пайдалану
және қорғау шаралары көрсетілген.
1. Түлкібас ауданына қысқаша физикалық географиялық сипаттама
География және орография. Талас Алатауы Тянь-Шаньның солтүстік
доғасының жоталары жүйесіне жатады (Костенко, 1971ж). Ол Қырғыз Алатауынан
оңтүстікке шамамен Чоң-Қайыңды және Қарабалта өзендерінің бастаулары
деңгейінде, бірден теңіз деңгейінен биіктігі 4000 м асатын биік жота
түрінде бөлініп шығады. Оңтүстік бағыттың осы қысқа аралығында ол Сусамыр
мен Талас (олардың бастауларында) өзендерінің арсындағы су айырықтың рөлін
атқарады. Одан соң жота оңтүстік-батысқа бұрылып, осы бағытта Тараз
қаласына дейін жетеді; бұдан соң ол өз бағытын батысқа, тіпті аздап
солтүстік-батысқа өзгертеді.
Талас Алатауының жалпы ұзақтығы - 300 км жуық. Оның ұзынырақ келген
шығыс бөлігі Қырғыз Республикасында, ал ұзындығы 100 км жуық батыс шеті -
Қазақстанда орналасқан. Бұл аумақ Оңтүстік Қазақстан және ішінара Жамбыл
облысының биік таулы аймағын құрайды.
Талас Алатауы Қазақстанның Қырғызстанмен шекарасында айтарлықтай
мұздықтары бар биік тау торабын түзеді, одан әр түрлі бағытта ағатын
көптеген өзендер мен жылғалар өз бастауын алады. Олардың бастылары:
оңтүстік - батысқа ағатын Майдантал және Ойқайың, Күркіреу су, Көксай мен
Ақсай - солтүстікке, Жабағылы мен Ақсу - батысқа қарай ағады. Жотаның
осындағы қырғыз жағында Талас Алатауының ең биік нүктесі - Манас шыңы (4488
м) орналасқан. Осы тораптан батысқа қарай жота Талас Алатауының Батыс
сілемдері деген атпен белгілі екі қырат түрінде Қазақстан аумағына кіреді.
Солтүстік - батыс бағыттың қыраты – Жабағылы, ал Оңтүстік - батыстікі -
Өгем - Қаржантау таулары. Өгем жотасының батыс шеті мен Қаржантаудың
оңтүстік баурайын геологтар Талас Алатауының батыс сілемдері емес, Батыс
Тянь-Шяньның өзі ретінде қарастырады.
Жабағылы таулары бір-біріне параллель орналасқан төрт жотадан тұрады:
Жабағылы және Арыс өзендерінің арасындағы су айрықтың рөлін атқарып тұрған
солтүстіктегі Жабағылытау онша биік емес (2900 м), ал Жабағылы өзенінің
оңтүстігінде орналасқан Бұғылытөр, Жусалы және Алатау жоталары (4000 м)
биік келген. Алғашқы екеуі (ұзындығы 10-12 км шамасында) осы аттас өзендер
Үлкен Ақсу өзенін бөліп тұр. Екі жотада (әсіресе Жусалы) өте жартасты.
Алатау жотасы - Жабағылы және Жусалы өзендері арасындағы су айырығы -
батысқа 80-90 км-ге созылып жатыр. Ол 30 км бойы биік (3200-4000 м) қалпын
сақтайды, алайды Талдыбұлақ өзенінің шатқалына жеткенде бірден 1500 м-ге
дейін төмендеп, Бораншы асуына дейін жайпақ келген аласа тасты қарат (1400
м-ге дейін) күйінде болады. Бораншы асуынан батысқа қарай Алатау 1760 м-ге
дейін күрт көтеріледі. Жотаның осы бөлігі енді Алатау емес, Дәубаба деп
аталады. Бұл таулардың ең биік шыңы (Дуан) Түлкібас темір жол станциясына
төніп тұрады.
Дәубабадан батысқа қарай Алатау одан әрі төмендей береді, кейде бір-
біріне ұқсас күмбез тәрізді шыңдары бар таулар түзеді. Бұл Қарақұс, Келте-
машат, Састөбе және басқа таулар. Қызылқұм шөліне сұғынып жатқан Қарақтау
төбешігін осы жүйесінің соңғысы деп айтуға болады.
Алатау жотасы Жусалы мен Бұғылы төрге қарағанда онша жартасты емес.
Оның солтүстік және батыс баурайларын (2700-2800 м) қиыршықты топырақ
қабаты жапқан. Оларда (белдеуге сәйкес) далалық, шалғындық шөптер мен ағаш-
бұталар өскен. Алатаудың оңтүстік және шығыс баурайларын таста, ақшыл
мәрмәр түстес ізбес алып жатыр, кейбір тұстары жартасты келген.
Дәубаба тауының солтүстік баурайы тік, оңтүстігі көлбеу келген, жері
қиыршықты, кейде тасты, жартастарда кездеседі. Мұнда барлық жерде саванна
типіндегі өсімдіктер дүниесі кең тараған, арша, долана, сондай-ақ шалғындық-
далалық өсімдіктер кездеседі.
Талас Алатауының батыс сілемінің оңтүстік-батыс тарамы өзінің Өгем
бөлігінде Ақсу мен Майдантал өзендерінің арасында су айрығын жасайды.
Қоржынтөр қонысының маңайында жотадан солтүстікке жартаста үш шыңды тау -
Балдыбірек тау (3095 м) бөлініп шығады. Сәл батысқа қарай Шіңкілдек және
Сайрамсу өзендері бастаулары арасында Талас Алатауының Қазақстан
бөлігіндегі ең биік шыңы – Сайрам шыңы (4229 м) орналасқан, оны жергілікті
тұрғындар Ақтүйе өлген деп те атайды. Өгем жотасынан (3000 м) батысқа
Қаржантау созылып жатыр. Ол Өгем, Сайрамсу және Келес өзендерінің
арасындағы су айрығы рөлін атқарады.
Сипатталып отырған аудандағы Өгем жотасының солтүстік баурайы өте тік
және жартасты, терең шатқалдармен тілімденген, биік жоталардың басында
мореналардың үстін ала шағын мұздықтар орналасқан.
Түлкібас ауданының биік жоталары тұтас алғанда кедір-бұдырлы релефімен,
үлкен жартастардың көптігімен ерекшеленеді. Өзендердің кейбірі (Ақсу,
Көксай, Машат, Дәубаба) таудан шыға берісте терең каньондардың түбімен
ағады. Ақсу өзенінің ірі каньоны төрттік дәуір шөгінділерінен қалыптасқан,
12 км бойы оның тереңдігі 300-700 м құрайды.
Су ресурстарының молдығана байланысты таудың Балдыбрек-Сайрамсу
жағындағы оңтүстік бөлігі тығыз қоныстанған және мұнда бидай, арпа,
мақсары, зығыр, қызылша сияқты дақылдар, сондай-ақ бақша өнімдері
өсіріледі. Сонымен бірге, ол шөбі шүйгін шабындықтар мен жайылымдарға, бау-
бақшаға бай.
Әкімшілік жағынан Талас Алатауының Батыс сілемдері Оңтүстік Қазақстан
облысының Түлкібас, Төлеби, Сайрам, Қазығұрт аудандарына және Жамбыл
облысының Жуалы ауданына кіреді.
Геология. Талас Алатауы, оның Батыс сілемдерін қосқанда, Оңтүстік
Қазақстанға қарасты Түлкібас ауданындағы солтүстік Тянь-Шаньның аяқталуы
болып табылады (Шульц 1948ж; Носенко, Шлыгин, 1971ж). Жотаның батыс бөлігі
негізінен төменгі карбон және ішінара жоғарғы девон ізбестерінен тұрады.
Кембрий, ордовик және селур дәуірлерінің шөгінді жыныстары, сондай-ақ
вулкан жыныстары аз кездеседі. Бұл ежелгі шөгінділерді 1300 м (кей жерлерде
1700 м) дейін плеоцен - төрттік дәуірдің конгломераттары мен ізбестері,
сондай-ақ қазіргі аллювиальды және өзге үгілмелі жыныстар жауып жатыр. Ақсу-
Жабағылы қорығының батыс шекарасы бойында, оның ішінде Иірсу және Ақсу
өзендерінің арасындағы су айырық үстіртінде, осы жыныстар біртіндеп батысқа
карай кеңейе түсетін лестардың қалың қабатына ауысады. (Мухин, 1926;
Наливкин, 1928; Сергунькова, 1933; Диасов, 1971; Галицкий, 1971).
Пермь мен Триастың басы геологиялық дамудың орогендік кезеңі аяқталған
кезеңдер ретінде сипатталады, дегенмен тектоникалық қозғалыстар әлі де
елеулі аумақты алып жатты. Бірақ пермьде платформалық көтерілулер майысуға
қарағанда басым болды (Бакиров, 1971). Пермь шөгінділері Талас Алатауының
Қазақстандық жағында тек Дәубаба және Қаржантау тауларында белгілі. Климат
пермь дәуірінде континентальды болған, аридтену өсе түскен (Бакиров, 1971).
Қарастырылып отырған ауданда триас шөгінділері айқын байқалмайды. Олар
Келте - Машат өзені бойында белгілі. Климат бұрынғыдан да континентальды,
құрғақ (Бувалкин және т.б., 1971).
Гидрология. Түлкібас ауданында су жеткілікті, бірақ ол біркелкі
таралмаған. Таулардың ұшар басы олардың оңтүстік баурайлары сусыз деуге
болады. Сондай-ақ Жабағылытау жотасы, Иірсу үстірті және Бала-Балдыбрек,
Ақсу өзендері мен Дәубаба тауларының арасындағы жерде судан кенде. Есесіне
таудың солтүстік баурайлары мен солтүстік және батыс бағыттардағы ірілі-
ұсақты аңғарлар 1300 - 3000 м аралығында сумен жақсы қамтамасыз етілген.
Ауданның басты өзендері - Көксай, Ақсай, Тобчаксу, Жабағылы, Машат,
Ақсу, Сайрамсу (Бала-Балдыбрек, Балдыбрек, Сарыайғыр, Қасқасу салаларымен)
және Бадам.
Климаты. Зертеліп отырған ауданның климаты таулы Орта Азияныкіне ұқсас.
Қарастырылып отырған ауданда ол құрғақ әрі ыстық жазбен сипатталады,
температура орта биіктіктегі тау белдеуінде 30, ал етектегі жазықтарда 39-
40° жетеді. Қысы қарлы, ұзақ болмаса да суық, аяз кезде - 30-35° барады.
Орта биіктіктегі тау белдеуінің солтүстік баурайларында, мысалы арша
ормандарының белдеуінде, қар жамылғысының биіктігі 1,4-1,6 м. алайда
ықтасын емес жерлерде оны жел тез ұшырып әкетеді. Таудың альпілік
белдеуінде жазғы суық түсулер үйреншікті құбылыс. Орта биіктіктерде суық
түсудің соңғысын шілденің басында, ал ерте суық түсуді тамыздың екінші
жартысынан байқауға болады. Орта биіктіктерде жауын шашынның орта мөлшері
700, ал биік тау белдеуінде 1000 мм дейін жетеді. Жыл мезгілдері бойынша ол
төмендегідей таралған: қыс - 28, көктем - 38, жаз - 9, күз - 25% жуық.
Топырақ. Шымкент уезінің топырақ жамылғысының алғашқы сипаттамасын С.С.
Неуструев (1910) берген болатын. Ол топырақ картасында қорықтың қазіргі
аумағы үшін қара топырақты, сондай-ақ каштан және қара мен сұр топыраққа
жақын топырақтарды көрсеткен болатын. С.С. Неуструев бұл ауданның қара
топырақ түстес және каштан топырақтарының ерекшелігіне тоқталып, Европалық
оның ішінде орыс топырақтары үшін белгіленген жалпы анықтамалар Шымкент
уезінің топырағы үшін онша келмейтінін көрсетті. Ол тіпті оларға айырықша
атаулар беруді орынды деп санады.
Л.Н. Гиркина (1965) Талас Алатауында топырақ түзілуі карбонаттық
негізде жүруде деп атап өтеді. Аталған ауданның орта биіктіктегі тау
белдеуінің топырағын ол қоңыр топыраққа жатқызып, онда қиыршық тастың
көптігін айтады. Бұл жағдай осы топырақтың жақсы аэрациясы мен су
өткізгіштігін анықтап береді. Сондықтан бұл қасиет топырақтың тезірек
құрғауына, сөйтіп осы учаскелерде өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімді
түрлерін өсуге себепкер болады.
2. Түлкібас ауданы флорасының зерттеу тарихы
Талас Алатауының батыс сілемдері ғалымдардың назарын өткен ғасырдың 60-
70 жылдарынан бастап өзіне аудара бастады. Бұл ауданға алғаш рет белгілі
саяхатшы натуралистер Н.А. Северцов (1867), биолог И.П.Зарубин (1879) және
кейінірек 1898-1902 жылдары Орта Азияның өсімдіктер дүниесінің ірі
зертеушісі Б.А. Федченко келді. Дегенмен ол қазір қорық алып жатқан жерде
болған жоқ. Оның экспедициясының жолы қорықтың шекарасына таяу жатқан
Майдантал өзенінің аңғары арқылы өткен.
Талас Алатауының батыс сілімдерінің өсімдіктер дүниесін зертеуді XX
ғасырдың бірінші он жылдығында белгілі топырақтанушы С.С. Неуструев
басқарған экспедицияларға қатысқан ботаниктер О.Э. Кнорринг пен З.А.Минквиц
(1905-1908) бастады. Бұл ботаниктер Жабағылы, Топчақсу, Ақсай, Арабек
өзендерінің аңғарларын және Майдантал асуының аумағын зерттеді.
Бұдан кейін ғылыми зерттеулер ұзаққа тоқтап қалды. Олар тек Кеңес
өкіметі орнаған соң, 1921 жылы қайта жалғасады. Осы уақыттан 1925 жылға
дейін Талас Алатауының Батыс сілемдері мен Қаратауда Орта Азия мемлекеттік
университетінің және Түркістан көне ескерткіштерді қорғау комитетінің
кешенді экспедициялары жұмыс істеді. Соңғының профессор А.Л. Бродский
басқарған экспедициясының бір міндеті тау қорығын ұйымдастыру үшін орын
таңдау болды. Бұл экспедицияларға елдің ірі ботаниктері М.Г.Попов,
Е.П.Коровин, П.А.Баранов, М.В.Культиасов, М.М.Советкина, Р.И.Аболин,
зоологтар А.П.Бродский, Д.Н.Кашкаров, топырақ зерттеушілер Н.А.Димо,
К.М.Клавдиенко және т.б. қатысты. Олардың жүру бағыттары аласа машат
тауынан бастап, Жабағылы, Ақсай, Арабек өзендерінің бастауларына дейінгі
Талас Алатауының бүкіл батыс бөлігін, сондай-ақ Ақсу өзенінің каньонынан
оңтүстікке және оңтүстік батысқа қарай орналасқан Балдабрек, Сайрамсу,
Бадам өзендерінің аңғарларын қамтыды.
Қорықты ұйымдастыру кезінде таңдау ғалымдардың назарын өзінің
өсімдіктер дүниесінің байлығымен және шалғындары мен далаларының жеткілікті
жақсы сақталуымен аударған Жабағылы және Ақсу өзендерінің аңғарына түсті.
Ақсу және Жабағылы өзендерінің аңғарлары қорыққа айналған соң оған
ғылыми экспедициялармен жекелеген ғалымдар жиі келе бастады. Айталық 1931
ж. мұнда Н.В.Павлов, 1933ж. - Кеңес Одағы ғылым академиясы Қазақ филиялының
ботаник И.А.Линчевский қатысқан кешенді экспедициясы болды. Ол Кіші Ақсу,
Жабағылы өзендерінің аңғарындағы, ішінара Ақсу өзені каньонының
өсімдіктерін зерттеді. И.А.Линчевскийдің осы экспедиция бойынша жазған
есебі қорық кітапханасында сақтаулы тұр. 1935ж. қорыққа қазақ ССР Ғылым
Академиясының А.А.Дмитриева басқарған флораны зерттеу экспедициясы соғып
кетті. 1939ж. қорықта қазақ ССР Ғылым Академиясының В.С.Корнилова басқарған
өсімдік ресурстары бөлімінің экспедициясы болды. Осы жылы Жабағылы өзенінің
аңғарында СССР Ғылым Академиясы ботаника институтының қызметкерлері
И.Т.Васильева мен Е.И.Штейнберг және СССР Ғылым Академиясының бас
ботаникалық бағынан М.В.Культиасов пен К.Н.Тараканов жұмыс істеді.
Т.Васильченко, М.В.Культиасов пен И.А.Линчевский бұдан кейінгі жылдары да
қорықта жұмыс істейді. Сонымен бірге 1940-1960 жылдары қорықта бірнеше рет
болған ботаниктердің қатарында И.Культиасов, Е.П. және С.Е.Коровиндер,
Н.Н.Цвельев, В.Н.Ворошилов, Г.В.Микешин, О.В.Даева, А.И.Пояркова,
А.Г.Борисова, О.Э.Кнорринг, Е.Е.Короткова, П.П.Поляков, Н.И.Гранитов,
Ф.Н.Русанов, В.Н.Голубев, Б.А.Быков, В.Б.Куваев, Л.И.Соболев, М.И.Байтенов,
А.Н.Васильева, Н.В.Шарапова және т.б. болды.
3. Түлкібас ауданының флорасы
Бұл бөлімде аудан флорасына таксономиялык талдау жасалып, сирек
кездесетін өсімдіктердің тіршілік формаларына сипаттама жазылды. Сонымен
қатар өсімдіктер ресурстары мен оларды қорғау туралы мағлұматтар берілді.
3.1.Таксономиялық талдау
Жұмыстың негізгі мақсаты: Түлкібас ауданы флорасының түрлік құрылымын
жинақтау, ауданның өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің маңыздылығын
анықтау және оларды қорғау.
Түлкібас ауданы флорасының негізгі систематикалық топтарының
арақатынасы.
1-кесте
Таксондар Тұқымдастар Туыстар Түрлер Жалпы түрлер
саны саны санының мөлшері,
%
1. Eguisetophyta 1 1 3 0,31
2. Polypodiophyta 4 7 16 1,67
3. Pinophyta 3 15 19 1,98
4. Magnoliphyta 78 72 918 96,0
1. class Magnoliopsida66 355 870 94,7
2. class Liliopsida 12 17 48 5,2
Барлығы: 86 395 956 100%
Түлкібас ауданы флорасының негізгі систематикалық топтарының
арақатынасы 1-кестеде көрсетілгендей жабық тұқымдастары 918 түрді жалпы
флора өсімдіктерінің 96% құрайды. Ондағы өсімдіктерді қос жарнақтылар
класына 870 түр, 94,7%, дара жарнақтылар 48 түр, 5,2% құрайды, папортниктер
тәрізділерге 16 түр 1,67%, жалаңаш тұқымдыларға 19 түр 1,98%,
қырықбуындылар тәрізділерге 3 түр 0,31% жатады.
Түлкібас ауданы территориясында Орта Азия флорасының барлық негізгі
тұқымдас түрлері кездеседі десе де болады.
Бірақ, туыстар мен түрлердің саны жағынан олар біршама ерекшеленеді (2-
кесте)
Түлкібас ауданы флорасының таксондар саны.
2-кесте
Тұқымдастар Туыстардың Түрлердің
саны саны
1 Athyriaceae 1 1
2 Thelypteridaceae 1 1
3 Aspidraceae 2 2
4 Aspleniaceae 2 4
5 Sinopteridaceae 1 1
6 Adiantaceae 2 2
7 Ophioglessaceae 2 2
8 Eguisetaceae 1 3
9 Cupressaceae 1 3
10 Ephederaceae 1 2
11 Typhaceae 1 3
12 Potomogetonaceae 1 2
13 Juncaginaceae 1 1
14 Alismataceae 2 3
15 Butomaceae 1 1
16 Poaceae 59 205
17 Cyperaceae 12 35
18 Araceae 2 2
19 Juncaceae 2 5
20 Allicaceae 1 11
21 Lileiaceae 9 23
22 Asparagaceae 1 1
23 Amaryllidaceae 2 2
24 Jridaceae 5 15
25 Salicaceae 2 14
26 Betulaceae 1 4
27 Fagasceae 1 1
28 Celtideceae 1 1
29 Moraceae 2 3
30 Cannabiaceae 2 3
31 Urticaceae 2 4
32 Sontalaceae 1 3
33 Polygonaceae 7 51
34 Chenopodiaceae 7 13
35 Coryophyllaceae 13 24
36 Paeoniaceae 1 2
37 Ronunculaceae 7 15
38 Berberidaceae 3 14
39 Papaveraceae 4 7
40 Fumariaceae 1 4
41 Capparidaceae 1 1
42 Brassicaceae 34 65
43 Resedaceae 1 1
44 Crassulaceae 4 7
45 Saxifagaceae 1 2
46 Parnassiaceae 1 2
47 Rosaceae 23 49
48 Fabaceae 20 74
49 Geraniaceae 1 3
50 Biebersteiniaceae 1 1
51 Linoual 1 2
52 Polugalaceae 1 1
53 Euphorbiaceae 2 7
54 Anacardiaceae 1 1
55 Celastraceae 1 2
56 Aceraceae 1 2
57 Balsaminoceae 1 3
58 Rhamnaceae 1 2
59 Malvaseae 3 6
60 Huperiaceae 1 3
61 Violaceae 1 5
62 Datiscauae 1 1
63 Thymelaceae 1 1
64 Elaegnaceae 1 1
65 Onagraceae 1 2
66 Apiaceae 19 29
67 Primulaceae 3 5
68 Limoniaceae 3 4
69 Oleaceae 1 2
70 Gentianactae 3 4
71 Convolvulaceae 1 4
72 Cuscutaceae 1 4
73 Boraginaceae 15 24
74 Verbenaceae 1 1
75 Lamiaceae 22 41
76 Solanaceae 1 3
77 Scrophularaceae 7 23
78 Orobanchaceae 1 6
79 Plantaginaceae 1 3
80 Rubiaceae 2 6
81 Caprifoliaceae 2 6
82 Valerianaceae 2 3
83 Morinaceae 1 1
84 Dipsacaceae 2 4
85 Campanulaceae 5 6
86 Asteraceae 29 54
Барлығы 395 956
2-кестеден байқағанымыздай, ірі тұқымдастар қатарына мына тұқымдастар
жатады: Роасеае (205 түр, 21,4%), Fabaceae (74 түр, 7,7%), Brassicaceae (65
түр, 6,8%), Asteraceae (54 түр, 5,6%), Polygonaceae (51 түр, 5,3%),
Rosaceae (49 түр, 5,1%), Lamiaceae (41 түр, 4,3%), Суреrасеае (35 түр,
3,7%), Аріасеае (29 түр, 3,0%). Зерттеліп отырған территориядағы түрлер
санының 62,9% осы аталған 9 тұқымдастың үлесіне тиеді.
Түлкібас ауданы флорасының ірі тұқымдастарындағы туыстар мен түрлердің
саны.
3-кесте
№ Тұқымдастар Туыстардың Түрлердің саныЖалпы түр
саны санынан %
мөлшері
1 Роасеае 59 205 21,4
2 Fabaceae 20 74 7,7
3 Brassicaceae 34 65 6,8
4 Asteraceae 29 54 5,6
5 Polygonaceae 7 51 5,3
6 Rosaceae 23 49 5,1
7 Lamiaceae 22 41 4,3
8 Сурегасеае 12 35 3,7
9 Apiaceae 19 29 3,0
Жалпы тексеріліп отырған территорияда 9 тұқымдас 29-тен 205 түрге
дейін, 8 тұқымдас 11-ден 24 түрге дейін, 20 тұқымдас 4-ден 7 түрге дейін,
46 тұқымдас 3-тен 1 түрге дейін біріктіретіндігі анықталды.
Түрлер санының аздығына қарамастан Түлкібас ауданы флорасының
флористикалық спектрі Батыс Тянь-Шань тау жүйесіне сәйкес келеді.
Түлкібас ауданы флорасының ең ірі туыстары.
4-кесте
№ Туыстар Түрлердің саны Жалпы түрлер санымен
% мөлшері.
1 Polyganum 24 2,5
2 Astrgalus 24 2,5
3 Роа 18 1,8
4 Stipa 13 1,3
5 Саrеx 13 1,3
6 Alium 11 1,1
7 Festuca 10 1,0
8 Oxytropis 10 1,0
9 Cousinia 10 1,0
Түлкібас ауданы шатқалында кездесетін 395 туыстың 9 туысынан 4-кестеде
көрсетілгендей 10 түрден 24 түрге дейін біріккендігін айтуға боладьі.
Сонымен Түлкібас ауданы флорасы түрлер санының аздығымен сипатталады.
Жалпы зерттеліп отырған территория флористикалық спектрі бойынша Батыс Тянь-
Шаньның басқа аудандарынан аса ерекшеленбейді.
3.2. Тіршілік формалары
Түлкібас ауданы флорасының тіршілік формасы.
5-кесте
№ Тіршілік формасы Саны Жалпы түрлер санынан %
мөлшері
1 Ағаш 33 3,5
2 Бұта 71 7,4
3 Жартылай бұта 13 1,4
4 Шөптесін өсімдіктер
а) Көп жылдық 584 61,1
б) Екі жылдық 42 4,4
в) Бір жылдық 201 21,0
Барлығы: 956 100
3.3. Түлкібас ауданы флорасының конспектісі
Athyriacea Alst – Кочедыжниковые - Таға тұқымдасы
1. Cystopteris filix fragilis (L) Borbas - Пузырник ломкий - мортылдақ.
Көп жылдық. Таудың бұталы белдеулерінде, көлеңкелі жартастарда, сондай-ақ
бұлақ жағаларында өседі.
Спора: VII-VIII.
Thelypteridaceae Pichi sermolii - Телиптерисовые - Аратісті тұқымдасы.
1. Thelypteris palustris schott - Телиптерис болотный - Батпақты аратіс
Көп жылдық. Бұлақ жағаларында жиі кездеседі.
Спора: VII-VIII
Aspidiaceae Mett ex Frank - Аспидиевые тұқымдасы
2. Dryopteris filix mas shott - Щитовник мужской - Еркек усасыр.
Көп жылдық. Көлеңкелі аралас ормандар мен шыршалы ормандарда, сол
секілді жартас түбінде және тасты топырақта өседі.
Шаруашылық маңызы: Тамырсабағы - фильмариннің қайнар көзі.
3. Polyrtichum lonchitis (h) Rotch - Многорядник копьевидный
Көп жылдық. Жартаста, тастардың арасында, альпі және субальпі
белдеулерінің көлеңкелі жерлерінде өседі.
Спора: VII-VIII.
Aspleniaceae Mett. ex Frank - Костенцовые - Қалампыршөп тұқымдасы
4. Asplenium trichomanes L. - Костенец волосовидный - Қалампыршөп. Көп
жылдық. Көбінесе көлеңкелі жерде, субальпіге дейін жартас сызатында өседі.
Спора: VI- VIII.
6. A. viride Huds - К. зеленый - Жасыл қалампыршөп.
Көп жылдық. Субальпіге дейін көлеңкелі жерлерде кездеседі, сондай-ақ
жартас сызаттарында өседі.
Спора: VII-VIII.
7 A. ruta-muraria L. - К. рута постенная - қалампыршөп.
Көп жылдық. Көлеңкелі және ылғалды жерлерде өседі, сонымен қатар жартас
сызаттарында кездеседі, тасты бөктерде өседі.
Спора: VI-VІІІ.
8 Ceterach officinaram Willd - Скребница обыкновенная - Кәдімгі
тарақшөп.
Көп жылдық. Құрғақ жартас сызаттарында, таудың төменгі беткейінде,
альпіге дейінгі белдеуде өседі.
Спора: VII-VIII.
Sinopteridaceae Koidz - Синоптерисовые тұқымдасы.
9. Cheilanthes persica Mett ex Kuhn - Краскучник иранский - Иран
ызбаны. Көп жылдық. Жартас сызаттарында, далалы және таудың төменгі
бөлімінің шөлді жерлерінде өседі.
Спора: VII-VIII.
Adiantaceae Ching - Адиантовые - Сүмбіл тұқымдасы.
10. Adianthum capillus veneris L - Адиант венерин волос.
Көп жылдық. Ылғалды суармалы жартастарда, сарқырама астында және тау
өзені мен жылға жағалауларында және оренжереялар мен бөлмелерде өсіріледі.
Polypodiaceae Bercht. et Presl - Многоножковые (настоящие папоротники)
- Нағыз усасырлар тұқымдасы
11. Polypodium Vulgare L - Многоножка обыкновенная, сладкий корень
-Кәдімгі қырықаяқ, тәтті тамыр.
Көп жылдық. Сызаттарда, жартаста, тау беткейлерінде, көлеңкелі
ормандарда, альпіге дейінгі белдеулерде өседі.
Спора: VII-VIII.
Ophioglossaceae Agardn - Ужовниковые - Жылантіл тұқымдасы.
12. Ophioglossum vulgatum L - Ужовник обыкновенный - Кәдімгі жылантіл.
Көп жылдық. Дымқыл шалшықтанған шалғындықта, өзен және көл жағалауларында
өседі.
Спора: VII-VIII.
13. Botrychium lunaria (L) sw - Гроздовник полулунный - Жарты айлы
шоқшабас. Көп жылдық. Қысқа шөпті шалғындықтарда, тау беткейлерінде және
альпі белдеуінің тасты шалшықтарында өседі.
Спора: VI-VII
Eguisetaceae Rich ex DC - Хвощевые - Қырықбуын тұқымдасы
14. Eguisetum arvense L - Хвощ полевой - Дала қырықбуыны.
Көп жылдық. Өзен және жылға жағалауларында, дымқыл шалғындықта, батпақ
шеттерінде, арамшөп ретінде таста жиі өседі.
Спора: IV-V
Шаруашылық маңызы: дәрілік және тағамдық.
15. Е. ramosissimum Desf- X. Ветвистый - Бұтақты қ.
Көп жылдық. Далалы және тасты беткейлерде, өзен және жылға
жағалауларында, құмды, құрғақ жерлерде өседі.
Спора: V-VІІ.
16. Е. hiemale L - X. Зимующий
Көп жылдық. Аралас ормандарда, таста және құмды бөктерде, орман
өзендерінің жағалауларында өседі.
Спора: VI-VIII.
Шаруашылық маңызы: Дәрілік, металдарды, ағашты жылтырату және тазарту
үшін пайдаланады.
Cupressacae Barte - Кипарисовые - Сауыр ағашы тұқымдасы.
17. Juniperus turkestanika Kom. - Можжевельник туркестанский -Түркістан
аршасы. Балғын аршасы.
Көп жылдық. Таудың альпілік, субальпілік және жоғарғы орманды
шеттерінде өседі.
VII-VIII гүлдейді.
18. J. seravschanica Kom - М. Зеравшанский - Зеравшан аршасы.
Көп жылдық. Құрғақ таулы бөктерде, сондай-ақ төменгі және ортаңғы
белдеулерде өседі.
VI-VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жаксы ағаш береді, беткейлерді орнықтыруға, эрозияға
қарсы қолданылады.
19. J.semiqlobosa Reqel - М. Полушаровидный - Жарты шартәріздес аршасы.
Көп жылдық. Құрғақ тау бауырларында өседі, үлкен топтарда сирек
кездеседі.
VII-VIII гүлдейді.
Шарушылық маңызы: Ағаштарынан қаламдар жасауға, шыбықтарынан эфир
майларын алуға.
Ephederaceae Dumort - Эфедровые - Қылша тұкымдасы.
20. Ephedra redeliana Florin - Хвойник Регелевский – Қылша.
Көп жылдық. Таудың жоғарғы белдеулерінің тасты беткейлерінде, тау
өзендерінің жағасында өседі.
VI, VIII гүлдейді және жеміс салады.
21. Е. eguisetina Bunge - X. Хвощевый - Қырықбуын қ., Тау қ.
Көп жылдық. Таудың төменгі, ортаңғы белдеулерінің оңтүстік тасты
беткейлерінде өседі.
VI, VIII гүлдейді және жеміс салады.
Шаруашылық маңызы: Құрамындағы дәрілік алколоид - эфедринді шығарып
алуға басты шикізат болады.
Typhaceae juss - Рогозовые - Қоға тұқымдасы.
22. Турһа latifolia L. - Рогоз широколистый - Жалпақ жапырақты қоға,
май қоға, жекен.
Көп жылдық. Өзен, көл жағалауларында, батпақта, арық шеттерінде өседі.
VI – VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Қоректік, крахмал ұстаушы, техникалық.
23. Т. angustifolio L. - Р. узколистый - Жіңішке жапырақты қ. Айыл қ.
Таста қоға, қара қоға, алқоя.
VII -VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Техникалық, крахмал ұстаушы, қоректік.
24. Т. minima Funck - Р. малый - Қоға.
Көп жылдық. Өзен, көл, батпақ жағалауларында өседі.
VI -VIII гүлдейді.
Potomogetonaceae Dumart - Рдестовые - Шалаң тұқымдасы.
25. Potomogeton pectinatus L. - Рдест гребенчатый - Тарақ бас шалаң,
қазоты.
Көп жылдық. Өзен шығанақтарында, тұщы көлде 20 см-ден 5-6 метрге
дейінгі тереңдік суда өседі.
26. P. pusillus L - Р. маленький - Кішкентай шалаң. Көп жылдық.
Өзендерде, көлдерде, тоған суларында өседі.
VII - VIII гүлдейді.
Juncaginaceae Rich - Ситниковидные -Елекшөп тұқымдасы.
27. Triglochin maritimum L - Триостренин приморский.
Көп жылдық. Көл, өзен жағалауларында, дымқыл шалғындыкта өседі.
V - VIII гүлдейді.
Alismataceae Vent - Частуховые - Кербезгүл тұқымдасы.
28. Alisma plantago aguatica L. - Частуха подорожниковая - Бақа жапырақ
тәрізді кербезгүл.
Көп жылдық. Әртүрлі суқоймалардың жағалауларында өседі.
VII - VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Дәрілік, емдік.
29. Sagittario sagittifolia L. - Стрелонист стрелонистный -
Жебежапырақты жебежапырақ.
Көп жылдық. Суларда, жағалауларда, тұйықталған немесе азғана ағатын
суқоймаларында өседі.
VII - VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Қоректік, құрамында крахмал бар.
30. S. trifolia L. - С. трилистый - Үш жапырақты жебежапырақ.
Көп жылдық. Суда, жағалауларда тоқтап тұрған және аз ғана ағатын
суқоймаларында өседі.
VI -VIII гүлдейді
Шаруашылық маңызы: Қоректік өсімдік, бұтақтарының құрамында крахмал өте
көп.
Butomaceae Rich - Сусаковые - Теңгебас тұқымдасы.
31. Butomus umbellatus L. - Сусак зонтичный - Шатыршалы теңгебас,
ақшұнақ, ақшоқан.
Көп жылдық. Ылғал шалғындықта, өзеннің дымқыл жағалауларында, жиі суда
өседі.
V - VIII гүлдейді. VI - XI жеміс салады.
Шаруашылық маңызы: Құрамында крахмал бар, қоректік.
Роасеае - Мятликовые - Қоңырбас, қоңырат тұқымдасы.
32. Imperata cylindrica (L) Beaw - Императа цилиндрическая.
Көп жылдық. Құмда, өзен, арық жағалауларында және дымқыл тұзсыз
шалғындықта өседі.
IV - V гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Азықтық (төм. сапада), сәндік.
33. Erianthus ravennae (L) Beaw - Эриантус равенский - Теңбе-тең
қарақамыс.
Көп жылдық. Өзен алқаптарында, көл және арық жағалауларында өседі.
VII - VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Азықтық, техникалық, құрылыстық.
34. Bothriochloa ischaemum keng (L) Keng - Бородая кровоостанавливающий
- Қантияр бозшағыл.
Көп жылдық. Таудың құрғақ беткейлерінде және қыраттарында өседі,
көбінесе жазық далаларда кездеседі.
VII -VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жем-шөптік.
35. Achnatherum caragana (Trin) L.- Чий лисий – Ши.
Көп жылдық. Құрғақ алқаптарда, ұсақтасты және батпақты жерлерде және
далалы, шөлейт жерлерде өседі.
VI -VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жем-шөп.
36. A. splendens (Trin.) Neuski (L. Splendens (Trin.) knlth) - Ч.
блестящий.
Көп жылдық. Шөлейт жерлерде, құрғақ далалы, өзен жағалауларында өседі.
V-VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік, техникалық (қағаз өңдеу).
37. Stipa capillata L. - Ковыль волосотик (тырса) - Қылқан боз.
Көп жылдық. Шалғындықта және тау даласында өседі.
VI -VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жем-шөп.
38. Stipa karataviensis Roshev - К. каратавский - Қаратау бозы.
Көп жылдық. Тасты тау бөктерінде өседі.
V-VII гүлдейді.
39. S. caucasisa Schmalk - К. кавказский - Кавказ бозы.
Көп жылдық. Құмды және ұсақ тасты кеңістікте, құрғақ беткейлерде өседі.
IV-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
40. S. talassica Pozij - К. таласский - Талас бозы.
Көп жылдық. Таудың қылқанды орман белдеуінде және жартастарда өседі.
V-VI гүлдейді.
41. S. erientalis Trin - К. восточный - Шығыс бозы.
Көп жылдық. Құрғақ ұсақ тасты далалы жерлерде, таудың тасты бөктерінде
өседі.
IV-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
42. S. cagpia с; koch (S. szewitsiana (Trin) Grriseb.) - К. каспиский -
Каспий бозы.
Көп жылдық. Құрғақ далалы жерлерде, тау беткейлерінде және шөлейтті тау
бөктерінде өседі.
V-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
43. S. lessingiana Trin. et Rupr - К. лессинговский - Лессинг бозы.
Көп жылдық. Тасты және ұсақ тасты, далалы тау бөктерінде өседі.
IV-V гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөпті (егін шөп жақсы береді).
44. S. massroglossa P. smirn - К. длинноязычковый – Боз.
Көп жылдық. Құрғақ далалы, шөлді жерлерде, тасты беткейлерде өседі.
VI-VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
45. S. hohenackerana Trin. et Rupr - К. гогеноккеровский - Гогенаккер
бозы.
Көп жылдық. Далалы жерлерде, құмда және шөлейтті тау бөктерінде өседі.
IV-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
46. S. kirghisorum P. smirn - К. киргизский - Қырғыз бозы.
Көп жылдық. Далалы жерлерде, ұсақ тасты тау бөктерінде және тасты
топырақта, субальпі белдеуіне дейін өседі.
VI-VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
47. S. pennata L. (S. joannis celak.) - К. перистый - Қау бозы.
Көп жылдық. Шалғындық және таулы далаларда өседі.
IV-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
48. S. sapertana A. Beck - К. сарептский - сарепт бозы.
Көп жылдық. Далалы, құмды және шөлді жерлерде өседі.
V-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік, жеміс салғанда қауіпті.
49. S. subsessilifeora (Rupr.) Roshev (Ptilogrostsis subsessiliflora
(rupr.) Roshev) - К. сидячецветковый – Боз.
Көп жылдық. Биік таулы шалғындықта өседі.
VII-VIII гүлдейді.
50. Ptilagrostis mongholica (Turcz. ex Trin.) Griseb - Птилагростие
монгольский - Монгол көрікгүлі.
Көп жылдық. Альпі және субальпі шалғындарында өседі.
VI-VII гүлдейді.
51. Piptatherum vicarium (G. Grig.) Rashev. ex E. Niket - Рисовидка
залищающая - Күрішбас.
Көп жылдық. Тас бөктерінде, таудың ортаңғы белдеуіне дейін өседі.
V-VI гүлдейді.
52. P. latifolium (Roshev) Nevski - Р. широколистая - Жалпақ жапырақты
күрішбас.
Көп жылдық. Тау бөктерінде өседі, сондай-ақ таудың ортаңғы белдеулеріне
дейінгі бұталы тоғайларда кездеседі.
VI-VII гүлдейді.
53. P. sangaricum (Trin. et Rupr) Roshev ex E. Niket. - P. джунгарская
-Жоңғар күрішбасы.
Көп жылдық. Таудың құрғақ тасты беткейлерінде, төменгі белдеуінде
өседі.
V-VII гүлдейді.
54. P. Kakanicum (regel) Nevski - Р. кокендская - қоқан күрішбасы.
Көп жылдық. Таудың құрғақ тасты беткейлерінде, ортаңғы белдеуіне дейін
өседі.
V-VII гүлдейді.
55. P. holciforme (M.Bieb) Roem. ex Schult. (P. karataviense Roshev) -
P. бухарниковидная
Көп жылдық. Далалы және таудың тасты беткейлерінде, таудың ортаңғы
белдеуіне дейін өседі.
V-VI гүлдейді.
56. P. sodianum (G.Grid) Roshev - Р. согдийская - Соғды күрішбасы.
Көп жылдық. Бұталы тоғайларда, таудың ортаңғы белдеуінде және субальпі
шалғындарында өседі.
V-VII гүлдейді.
57. P. ferganense (Litur) Roshev. ex E Nikit - Р. ферганская –
Күрішбас.
Көп жылдық. Бұталы тоғайларда және таудың ортаңғы және жоғарғы
белдеуінің шалғындығында өседі.
V-VI гүлдейді.
58. P. laterale (Regel) Hunro ex Nevski - P. бокоцветная - бүйір гүлді
күрішбас.
Көп жылдық. Биік таулы далалы жерлерде өседі, альпі шалғындығында жиі
кездеседі.
VII-VIII гүлдейді.
59. P. alpestre (G.Grid) Roshev - Р. альпийская - альпі күрішбасы.
Көп жылдық. Субальпі және альпі шалғындығында, таудың құрғақ жерлерінде
жиі кездеседі.
VII-VIII гүлдейді.
60. Milium vernale Bieb - Бор весений - Көктем тарышығы.
Бір жылдық. Тау шалғындықтарында және бұталы жерлерде өседі.
IV –VI гүлдейді.
61. М. effusum L. - Б. раскидистый - Шашыраңқы тарышығы.
Көп жылдық. Таудың орман белдеулерінде және субальпілік шалғындықта
өседі.
VI - VIII гүлдейді
62. Grysis aculeate (L.) Ait - Скрытница колючая - Тікенді қазоты
Бір жылдық. Дымқыл тұзды топырақта өседі.
VI-VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
63. С. turkestanica Eig - С. туркестанская - Түркістан қазоты.
Бір жылдық. Тұзды құмды және шалшықты жерлерде өседі.
IV-VII гүлдейді.
64. С. schecnoides (L) Lat - С. камышевидная - Қамыс тәрізді қазоты.
Бір жылдық. Ылғалды құмда өседі.
VI-VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
65. Phleim paniculatum Huds - Тимофеевка метельчатая - Шашақты атқонақ.
Бір жылдық. Даланың құрғақ бөктерінде және құрғақ шалғындықта өседі.
VIII гүлдейді және жеміс салады.
Шаруашылық маңызы: Жем - шөп.
66. P. phleoides (L) Karst - Т. степная - Далалық атқонақ.
Көп жылдық. Құрғақ шалғындықта, далада және таудың тасты бөктерінде
өседі.
V -VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жақсы жем-шөп.
67. P. Rashevitrii Pavl - Т. рожевица.
Көп жылдық. Ылғалды шалғындықта өседі.
V-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
68. P. alpinum L. - Т. альпийская - Альпі атқонағы.
Көп жылдық. Альпі және субальпі шалғындықтарында өседі.
VII-IX гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жайылымдық.
69. Alopecurus himolaicus Hook - Лисохвост гималайский - Гималаи
түлкіқұйрығы.
Көп жылдық. Альпі шалғындығында өседі.
VII-VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жақсы жемшөптік.
70. Alopecuras arundinaceum Poir (A. Venticosus Pers) - Л. тростниковый
– Түлкіқұйрық.
Көп жылдық. Шығанақты және күн түсетін шалғындықта, өзен және жылға
жағалауларында өседі.
V -VII гүлдейді және жеміс береді.
Шаруашылық маңызы: жем-шөп.
71. A. pratensis L. (A. Songaricus (schrenk) V. Petrov)- Л. луговой
-Шалғындық т.
Көп жылдық. Альпі және субальпі шалғындығында өседі.
V –VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жоғары сападағы жем-шөп.
72. A. myosuroides Huds - Л. мышехвостый.
Бір жылдық. Арықтың шеттерінде және жылға жағалауында өседі, кейде
арамшөп түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ.
1. Түлкібас ауданына флорасына қысқаша физикалық-
географиялық сипаттама.
2. Түлкібас ауданы флорасының зерттеу тарихы.
3. Түлкібас ауданының флорасы.
3.1. Таксономиялық талдау.
3.2. Тіршілік формалары.
3.3. Түлкібас ауданы флорасының конспектісі.
4. Түлкібас ауданының өсімдік қорлары, оларды тиімді пайдалану және
сақтау.
ҚОРЫТЫНДЫ.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР.
ҚОСЫМША.
КІРІСПЕ
Қаратау мен Батыс Тянь-Шанның қиылысында, тоғысында орналасқан Түлкібас
(Түркібас) ауданы Қазақстандағы, тіпті бүкіл Орта Азиядағы флорасы бай
өлкелердің бірі. Ауданның жер ауқымында 2000 - ға жуық өсімдік түрлері
өседі. Түлкібас ауданындағы мұндай бай алуан-түрліліктің болуын оның табиғи
жағдайларының байлығымен түсіндіруге болады. Өйткені осы ауданның жер
ауқымында биік таулық, альпілік шалғындар мен мұздықтарға дейінгі (Ақсу-
Жабағылыдағы биік тау, Иірсу) дүние жүзіндегі барлық табиғи аймақтардың
үзінділерін кездестіруге болады (субтропикалық) саваналардан бастап Пістелі
мен Дәубабадағы тау пістелі бадалшіліктер.
Түлкібас ауданының жасыл жамылғысы мен флорасын өткен уақыттарға,
дәуірлерге тән флоралардың өкілдері құрайды.
Ежелден келе жатқан әр түрлі эволюциялық, табиғи-тарихи қатпарлардың
осы өкілдері - Түлкібас жерінің флорасы мен өсімдіктер дүниесінің негізін
қалаушылар. Одан бергі уақыттағы табиғи даму, түр құрылу өсімдік түрлерінің
таралуы осы негізде жүрген. Тек осы өңірге ғана тән даму үрдісінің белгісі
болып табылатын эндемик түрлер. Батыс Тәңіртау (Аспан тау) мен Қаратаудың
тоғысындағы Түлкібас (Түркібасы) жері біздің еліміздегі өте маңызды
эндемизм орталығы болып табылады. Жердің бетінде тек ғана Қазақстанда
өсетін 850 эндемик түрлердің 41%-ы Оңтүстік Қазақстанда кездеседі. Тек
Оңтүстік Қазақстан облысында кездесетін эндемиктердің 45%-ға жуығы осы
Түлкібас өңірінде. Түлкібастың табиғи байлығы ежелгі уақыттан бері осы
өңірді мекендеген ел-жұртың тұтыну қоры, тіршілік көзі болып келеді. Оның
себебі - өсімдіктер дүниесі шаруашылыққа пайдалы өсімдіктердің 100-ге жуық
түрін осы өңірдегі ел-жұрт кеңінен тұтынады, ал кейбір түрлердің тіпті
елеулі өндірістік қорлары да бар. Кеңінен тұтынылатын түрлер мыналар:
Сары долана - жемісі өте дәмді витаминге бай, жергілікті халық көп
мөлшерде тосап қайнатып алады, соңғы жылдары үлкен қалаларға көптеп
шығарылып сатылып жүр;
Жабайы алма - Сиверс алмасы - жемісі дәмді, витамин мен пектинге бай,
қоры тым азайып кеткен;
Жабайы жүзім;
Тay пісте;
Жаңғақ;
Рауғаш - қымыздық.
Сонымен қатар, Түлкібас ауданында долананың, итмұрынның, шайгүлдің,
жұпаргүлдің, солмасгүлдің немесе шөпшайдың, мыңжапырақтың, қызыл мияның,
қылшаның, теміртікеннің, киікотының, тасшүйгіннің және т.б. бірқатар
дәрілік және басқалай пайдалы өсімдіктердің жеткілікті қоры бар. Ал кейбір
өсімдіктер үшін Түлкібас жері Бүкіл Қазақстан бойынша жалғыз өндірістік
база болып табылады. Мысалы, сары долана, қызыл долана, алша, тау пісте.
Бұл өңірдің флорасы хош иісті эфирмайлы өсімдіктерге де, бал беретін
омарталық өсімдіктерге де бай. Осы пайдалы өсімдіктердің ішіндегі аса
маңыздылардың бірі мен бірегейі.
Мәдени өсімдіктерді жабайы туыстарының елеулі массивтері де осы
Түлкібас жерінде. Олардың ішіндегі бағалы нәсілдік қасиеттері барлары
-жабайы алма, жабайы алмұрт жабайы жүзім, алша, шырғанақ, жиде, бүлдірген,
жаңғақ тау пісте, дәнді дақылдардан - жабайы арпа, көкөністерден - жабайы
сарымсақтар. Түлкібас жері декоративті - әсемдік өсімдіктерге бай болып
табылады. Олардың ішінде ерекше атап өтетіндері әсемдік декоративті ағаштар
мен бұталар: бадон парсы шетені жауқазынның өте бағалы түрлері Грейг
жауқазыны, кауфманн жауқазыны, Альберт жауқазыны әсем гүлді жабайы жаулар
қаратау пиязы, Северцов пиязы, Іле пиязы және шырыш етікші сияқты т.б.
көптеген әсем гүлді өсімдіктер.
Ежелгі уақыттан бері тұрақты пайдалану көптеген өсімдік түрлерінің
табиғи қорының кемуіне әкеліп соқты. Қазақстанның қызыл кітабына енгізілген
300-ге жуық түрдің 40%-ы Оңтүстік Қазақстан облысында. Түлкібас ауданындағы
45-50 өсімдік түрі Қазақстанның қызыл кітабында. Оның ішіндегі 30 түрі Ақсу
– Жабағылы қорығында. Соңғы уақыттарда парықсыз тұтынудан көп зардап шеккен
өсімдік - сабынтамыр мен сары долана.
Соңғы 5-10 жыл ішінде бойында отырғызылған жасыл желекті құрайтын ағаш-
бұталарға балта шабылды. Жергілікті халық құрметпен қарайтын өрік, жаңғақ,
долана, алша, тау пісте кәтреңкі және т.б. ағаштар мен бұталар қиылып,
олардың Түлкібастағы генофондына (нәсілдік қорына) айтарлықтай нұқсан
келтірілді. Түлкібастың табиғатына зиянды әсер етіп жатқан тек осы жерге
ғана тән өсімдіктердің генофондының азып-кемуінің себебі - тек қана
жергілікті жердегі тұрғындардың оны тиімсіз, парықсыз тұтынуында ғана
жатқан жоқ.
Қазақстанның экологиялық мәселелердің де нысандары көрініс беріп қалды.
Мысалы, жалпылай шөлдену үдерісі (процесі) жүріп жатқандықтан, бұрын бұл
жерде кездеспейтін көптеген шөлдік өсімдік түрлері көптеп кездесетін болды.
Ауыл селолардың айналасындағы тұтасып тұрған ақтікенмен қоса, Түлкібас
ауданында ебелектің, ақ мияның, адыраспанның, ақ сұр алаботаның, арамшөптік
көкпектің, қарашағырдың алып жатқан жер ауқымының көлемі жылдан-жылға
ұлғайып келе жатқан жер (ауқымының көлемі) Аралдың экологиясының ықпалы
ретінде Арыстың бойын жағалап жыңғыл жылжып келеді - қазіргі уақытта жыңғыл
тіпті Арыс өзеніне құятын Көкбұлақ, Құлан, Жыланды сияқты өзен салаларының
бойында сирек болса да кездесе бастады. Бұл дегеніңіз Түлкібасқа тұз келіп,
сортаңдану үдерісі жүріп жатыр деген сөз. Бұл шөлдену процесін тереңдете
түсетін тағы бір себеп - бір ағаш кессең, он ағаш ек принципінің
(қағидасының) бұзылуы. Соңғы он жыл ішінде аудан көлеміндегі бау-бақша
жасыл желекке аяусыз балта шабылып, көп мөлшерде ағаш қиылды. Жығылғанға
жұдырық дегендей 2000 жылы Қаратаудың баурайындағы тау пісте, доланадан
тұратын бадал шіліктер, алшалы - алмалы тоғайлар өртеніп кетті. Егер, бір
кісідей жұмылып, осы шығынды қолдан қалпына келтіру жұмыстарды іске
асырмаса, ол орман-шіліктердің табиғи жолмен қалпына келуі үшін бірнеше
ондаған жылдар керек болады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеттері: Түлкібас ауданы флорасының түрлік
құрылымын жинақтау және ауданның өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің
маңыздылығын анықтау және оларды қорғау.
Осы қойылған мақсаттарға жету үшін келесі тапсырмалар жоспарланды:
1. Ауданның флоралық түр құрылымын анықтау.
2. Таксономиялық талдау жасау, тіршілік формаларын анықтау.
3. Түлкібас ауданы флорасының маңызды өсімдіктеріне сипаттама беру.
4. Сирек кездесетін өсімдік түрлерін айқындау және оларды қорғау.
Жұмыстың жаңашылдығы: Алғаш рет Түлкібас ауданы флорасының түрлік
құрамы анықталып 86 тұқымдасқа 395 туысқа бірігетін 956 жоғары сатыдағы
өсімдіктер түрлері көрсетілген. Түрлердің тіршілік формалары анықталды.
Өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің шаруашылық маңызы, оларды пайдалану
және қорғау шаралары көрсетілген.
1. Түлкібас ауданына қысқаша физикалық географиялық сипаттама
География және орография. Талас Алатауы Тянь-Шаньның солтүстік
доғасының жоталары жүйесіне жатады (Костенко, 1971ж). Ол Қырғыз Алатауынан
оңтүстікке шамамен Чоң-Қайыңды және Қарабалта өзендерінің бастаулары
деңгейінде, бірден теңіз деңгейінен биіктігі 4000 м асатын биік жота
түрінде бөлініп шығады. Оңтүстік бағыттың осы қысқа аралығында ол Сусамыр
мен Талас (олардың бастауларында) өзендерінің арсындағы су айырықтың рөлін
атқарады. Одан соң жота оңтүстік-батысқа бұрылып, осы бағытта Тараз
қаласына дейін жетеді; бұдан соң ол өз бағытын батысқа, тіпті аздап
солтүстік-батысқа өзгертеді.
Талас Алатауының жалпы ұзақтығы - 300 км жуық. Оның ұзынырақ келген
шығыс бөлігі Қырғыз Республикасында, ал ұзындығы 100 км жуық батыс шеті -
Қазақстанда орналасқан. Бұл аумақ Оңтүстік Қазақстан және ішінара Жамбыл
облысының биік таулы аймағын құрайды.
Талас Алатауы Қазақстанның Қырғызстанмен шекарасында айтарлықтай
мұздықтары бар биік тау торабын түзеді, одан әр түрлі бағытта ағатын
көптеген өзендер мен жылғалар өз бастауын алады. Олардың бастылары:
оңтүстік - батысқа ағатын Майдантал және Ойқайың, Күркіреу су, Көксай мен
Ақсай - солтүстікке, Жабағылы мен Ақсу - батысқа қарай ағады. Жотаның
осындағы қырғыз жағында Талас Алатауының ең биік нүктесі - Манас шыңы (4488
м) орналасқан. Осы тораптан батысқа қарай жота Талас Алатауының Батыс
сілемдері деген атпен белгілі екі қырат түрінде Қазақстан аумағына кіреді.
Солтүстік - батыс бағыттың қыраты – Жабағылы, ал Оңтүстік - батыстікі -
Өгем - Қаржантау таулары. Өгем жотасының батыс шеті мен Қаржантаудың
оңтүстік баурайын геологтар Талас Алатауының батыс сілемдері емес, Батыс
Тянь-Шяньның өзі ретінде қарастырады.
Жабағылы таулары бір-біріне параллель орналасқан төрт жотадан тұрады:
Жабағылы және Арыс өзендерінің арасындағы су айрықтың рөлін атқарып тұрған
солтүстіктегі Жабағылытау онша биік емес (2900 м), ал Жабағылы өзенінің
оңтүстігінде орналасқан Бұғылытөр, Жусалы және Алатау жоталары (4000 м)
биік келген. Алғашқы екеуі (ұзындығы 10-12 км шамасында) осы аттас өзендер
Үлкен Ақсу өзенін бөліп тұр. Екі жотада (әсіресе Жусалы) өте жартасты.
Алатау жотасы - Жабағылы және Жусалы өзендері арасындағы су айырығы -
батысқа 80-90 км-ге созылып жатыр. Ол 30 км бойы биік (3200-4000 м) қалпын
сақтайды, алайды Талдыбұлақ өзенінің шатқалына жеткенде бірден 1500 м-ге
дейін төмендеп, Бораншы асуына дейін жайпақ келген аласа тасты қарат (1400
м-ге дейін) күйінде болады. Бораншы асуынан батысқа қарай Алатау 1760 м-ге
дейін күрт көтеріледі. Жотаның осы бөлігі енді Алатау емес, Дәубаба деп
аталады. Бұл таулардың ең биік шыңы (Дуан) Түлкібас темір жол станциясына
төніп тұрады.
Дәубабадан батысқа қарай Алатау одан әрі төмендей береді, кейде бір-
біріне ұқсас күмбез тәрізді шыңдары бар таулар түзеді. Бұл Қарақұс, Келте-
машат, Састөбе және басқа таулар. Қызылқұм шөліне сұғынып жатқан Қарақтау
төбешігін осы жүйесінің соңғысы деп айтуға болады.
Алатау жотасы Жусалы мен Бұғылы төрге қарағанда онша жартасты емес.
Оның солтүстік және батыс баурайларын (2700-2800 м) қиыршықты топырақ
қабаты жапқан. Оларда (белдеуге сәйкес) далалық, шалғындық шөптер мен ағаш-
бұталар өскен. Алатаудың оңтүстік және шығыс баурайларын таста, ақшыл
мәрмәр түстес ізбес алып жатыр, кейбір тұстары жартасты келген.
Дәубаба тауының солтүстік баурайы тік, оңтүстігі көлбеу келген, жері
қиыршықты, кейде тасты, жартастарда кездеседі. Мұнда барлық жерде саванна
типіндегі өсімдіктер дүниесі кең тараған, арша, долана, сондай-ақ шалғындық-
далалық өсімдіктер кездеседі.
Талас Алатауының батыс сілемінің оңтүстік-батыс тарамы өзінің Өгем
бөлігінде Ақсу мен Майдантал өзендерінің арасында су айрығын жасайды.
Қоржынтөр қонысының маңайында жотадан солтүстікке жартаста үш шыңды тау -
Балдыбірек тау (3095 м) бөлініп шығады. Сәл батысқа қарай Шіңкілдек және
Сайрамсу өзендері бастаулары арасында Талас Алатауының Қазақстан
бөлігіндегі ең биік шыңы – Сайрам шыңы (4229 м) орналасқан, оны жергілікті
тұрғындар Ақтүйе өлген деп те атайды. Өгем жотасынан (3000 м) батысқа
Қаржантау созылып жатыр. Ол Өгем, Сайрамсу және Келес өзендерінің
арасындағы су айрығы рөлін атқарады.
Сипатталып отырған аудандағы Өгем жотасының солтүстік баурайы өте тік
және жартасты, терең шатқалдармен тілімденген, биік жоталардың басында
мореналардың үстін ала шағын мұздықтар орналасқан.
Түлкібас ауданының биік жоталары тұтас алғанда кедір-бұдырлы релефімен,
үлкен жартастардың көптігімен ерекшеленеді. Өзендердің кейбірі (Ақсу,
Көксай, Машат, Дәубаба) таудан шыға берісте терең каньондардың түбімен
ағады. Ақсу өзенінің ірі каньоны төрттік дәуір шөгінділерінен қалыптасқан,
12 км бойы оның тереңдігі 300-700 м құрайды.
Су ресурстарының молдығана байланысты таудың Балдыбрек-Сайрамсу
жағындағы оңтүстік бөлігі тығыз қоныстанған және мұнда бидай, арпа,
мақсары, зығыр, қызылша сияқты дақылдар, сондай-ақ бақша өнімдері
өсіріледі. Сонымен бірге, ол шөбі шүйгін шабындықтар мен жайылымдарға, бау-
бақшаға бай.
Әкімшілік жағынан Талас Алатауының Батыс сілемдері Оңтүстік Қазақстан
облысының Түлкібас, Төлеби, Сайрам, Қазығұрт аудандарына және Жамбыл
облысының Жуалы ауданына кіреді.
Геология. Талас Алатауы, оның Батыс сілемдерін қосқанда, Оңтүстік
Қазақстанға қарасты Түлкібас ауданындағы солтүстік Тянь-Шаньның аяқталуы
болып табылады (Шульц 1948ж; Носенко, Шлыгин, 1971ж). Жотаның батыс бөлігі
негізінен төменгі карбон және ішінара жоғарғы девон ізбестерінен тұрады.
Кембрий, ордовик және селур дәуірлерінің шөгінді жыныстары, сондай-ақ
вулкан жыныстары аз кездеседі. Бұл ежелгі шөгінділерді 1300 м (кей жерлерде
1700 м) дейін плеоцен - төрттік дәуірдің конгломераттары мен ізбестері,
сондай-ақ қазіргі аллювиальды және өзге үгілмелі жыныстар жауып жатыр. Ақсу-
Жабағылы қорығының батыс шекарасы бойында, оның ішінде Иірсу және Ақсу
өзендерінің арасындағы су айырық үстіртінде, осы жыныстар біртіндеп батысқа
карай кеңейе түсетін лестардың қалың қабатына ауысады. (Мухин, 1926;
Наливкин, 1928; Сергунькова, 1933; Диасов, 1971; Галицкий, 1971).
Пермь мен Триастың басы геологиялық дамудың орогендік кезеңі аяқталған
кезеңдер ретінде сипатталады, дегенмен тектоникалық қозғалыстар әлі де
елеулі аумақты алып жатты. Бірақ пермьде платформалық көтерілулер майысуға
қарағанда басым болды (Бакиров, 1971). Пермь шөгінділері Талас Алатауының
Қазақстандық жағында тек Дәубаба және Қаржантау тауларында белгілі. Климат
пермь дәуірінде континентальды болған, аридтену өсе түскен (Бакиров, 1971).
Қарастырылып отырған ауданда триас шөгінділері айқын байқалмайды. Олар
Келте - Машат өзені бойында белгілі. Климат бұрынғыдан да континентальды,
құрғақ (Бувалкин және т.б., 1971).
Гидрология. Түлкібас ауданында су жеткілікті, бірақ ол біркелкі
таралмаған. Таулардың ұшар басы олардың оңтүстік баурайлары сусыз деуге
болады. Сондай-ақ Жабағылытау жотасы, Иірсу үстірті және Бала-Балдыбрек,
Ақсу өзендері мен Дәубаба тауларының арасындағы жерде судан кенде. Есесіне
таудың солтүстік баурайлары мен солтүстік және батыс бағыттардағы ірілі-
ұсақты аңғарлар 1300 - 3000 м аралығында сумен жақсы қамтамасыз етілген.
Ауданның басты өзендері - Көксай, Ақсай, Тобчаксу, Жабағылы, Машат,
Ақсу, Сайрамсу (Бала-Балдыбрек, Балдыбрек, Сарыайғыр, Қасқасу салаларымен)
және Бадам.
Климаты. Зертеліп отырған ауданның климаты таулы Орта Азияныкіне ұқсас.
Қарастырылып отырған ауданда ол құрғақ әрі ыстық жазбен сипатталады,
температура орта биіктіктегі тау белдеуінде 30, ал етектегі жазықтарда 39-
40° жетеді. Қысы қарлы, ұзақ болмаса да суық, аяз кезде - 30-35° барады.
Орта биіктіктегі тау белдеуінің солтүстік баурайларында, мысалы арша
ормандарының белдеуінде, қар жамылғысының биіктігі 1,4-1,6 м. алайда
ықтасын емес жерлерде оны жел тез ұшырып әкетеді. Таудың альпілік
белдеуінде жазғы суық түсулер үйреншікті құбылыс. Орта биіктіктерде суық
түсудің соңғысын шілденің басында, ал ерте суық түсуді тамыздың екінші
жартысынан байқауға болады. Орта биіктіктерде жауын шашынның орта мөлшері
700, ал биік тау белдеуінде 1000 мм дейін жетеді. Жыл мезгілдері бойынша ол
төмендегідей таралған: қыс - 28, көктем - 38, жаз - 9, күз - 25% жуық.
Топырақ. Шымкент уезінің топырақ жамылғысының алғашқы сипаттамасын С.С.
Неуструев (1910) берген болатын. Ол топырақ картасында қорықтың қазіргі
аумағы үшін қара топырақты, сондай-ақ каштан және қара мен сұр топыраққа
жақын топырақтарды көрсеткен болатын. С.С. Неуструев бұл ауданның қара
топырақ түстес және каштан топырақтарының ерекшелігіне тоқталып, Европалық
оның ішінде орыс топырақтары үшін белгіленген жалпы анықтамалар Шымкент
уезінің топырағы үшін онша келмейтінін көрсетті. Ол тіпті оларға айырықша
атаулар беруді орынды деп санады.
Л.Н. Гиркина (1965) Талас Алатауында топырақ түзілуі карбонаттық
негізде жүруде деп атап өтеді. Аталған ауданның орта биіктіктегі тау
белдеуінің топырағын ол қоңыр топыраққа жатқызып, онда қиыршық тастың
көптігін айтады. Бұл жағдай осы топырақтың жақсы аэрациясы мен су
өткізгіштігін анықтап береді. Сондықтан бұл қасиет топырақтың тезірек
құрғауына, сөйтіп осы учаскелерде өсімдіктердің құрғақшылыққа төзімді
түрлерін өсуге себепкер болады.
2. Түлкібас ауданы флорасының зерттеу тарихы
Талас Алатауының батыс сілемдері ғалымдардың назарын өткен ғасырдың 60-
70 жылдарынан бастап өзіне аудара бастады. Бұл ауданға алғаш рет белгілі
саяхатшы натуралистер Н.А. Северцов (1867), биолог И.П.Зарубин (1879) және
кейінірек 1898-1902 жылдары Орта Азияның өсімдіктер дүниесінің ірі
зертеушісі Б.А. Федченко келді. Дегенмен ол қазір қорық алып жатқан жерде
болған жоқ. Оның экспедициясының жолы қорықтың шекарасына таяу жатқан
Майдантал өзенінің аңғары арқылы өткен.
Талас Алатауының батыс сілімдерінің өсімдіктер дүниесін зертеуді XX
ғасырдың бірінші он жылдығында белгілі топырақтанушы С.С. Неуструев
басқарған экспедицияларға қатысқан ботаниктер О.Э. Кнорринг пен З.А.Минквиц
(1905-1908) бастады. Бұл ботаниктер Жабағылы, Топчақсу, Ақсай, Арабек
өзендерінің аңғарларын және Майдантал асуының аумағын зерттеді.
Бұдан кейін ғылыми зерттеулер ұзаққа тоқтап қалды. Олар тек Кеңес
өкіметі орнаған соң, 1921 жылы қайта жалғасады. Осы уақыттан 1925 жылға
дейін Талас Алатауының Батыс сілемдері мен Қаратауда Орта Азия мемлекеттік
университетінің және Түркістан көне ескерткіштерді қорғау комитетінің
кешенді экспедициялары жұмыс істеді. Соңғының профессор А.Л. Бродский
басқарған экспедициясының бір міндеті тау қорығын ұйымдастыру үшін орын
таңдау болды. Бұл экспедицияларға елдің ірі ботаниктері М.Г.Попов,
Е.П.Коровин, П.А.Баранов, М.В.Культиасов, М.М.Советкина, Р.И.Аболин,
зоологтар А.П.Бродский, Д.Н.Кашкаров, топырақ зерттеушілер Н.А.Димо,
К.М.Клавдиенко және т.б. қатысты. Олардың жүру бағыттары аласа машат
тауынан бастап, Жабағылы, Ақсай, Арабек өзендерінің бастауларына дейінгі
Талас Алатауының бүкіл батыс бөлігін, сондай-ақ Ақсу өзенінің каньонынан
оңтүстікке және оңтүстік батысқа қарай орналасқан Балдабрек, Сайрамсу,
Бадам өзендерінің аңғарларын қамтыды.
Қорықты ұйымдастыру кезінде таңдау ғалымдардың назарын өзінің
өсімдіктер дүниесінің байлығымен және шалғындары мен далаларының жеткілікті
жақсы сақталуымен аударған Жабағылы және Ақсу өзендерінің аңғарына түсті.
Ақсу және Жабағылы өзендерінің аңғарлары қорыққа айналған соң оған
ғылыми экспедициялармен жекелеген ғалымдар жиі келе бастады. Айталық 1931
ж. мұнда Н.В.Павлов, 1933ж. - Кеңес Одағы ғылым академиясы Қазақ филиялының
ботаник И.А.Линчевский қатысқан кешенді экспедициясы болды. Ол Кіші Ақсу,
Жабағылы өзендерінің аңғарындағы, ішінара Ақсу өзені каньонының
өсімдіктерін зерттеді. И.А.Линчевскийдің осы экспедиция бойынша жазған
есебі қорық кітапханасында сақтаулы тұр. 1935ж. қорыққа қазақ ССР Ғылым
Академиясының А.А.Дмитриева басқарған флораны зерттеу экспедициясы соғып
кетті. 1939ж. қорықта қазақ ССР Ғылым Академиясының В.С.Корнилова басқарған
өсімдік ресурстары бөлімінің экспедициясы болды. Осы жылы Жабағылы өзенінің
аңғарында СССР Ғылым Академиясы ботаника институтының қызметкерлері
И.Т.Васильева мен Е.И.Штейнберг және СССР Ғылым Академиясының бас
ботаникалық бағынан М.В.Культиасов пен К.Н.Тараканов жұмыс істеді.
Т.Васильченко, М.В.Культиасов пен И.А.Линчевский бұдан кейінгі жылдары да
қорықта жұмыс істейді. Сонымен бірге 1940-1960 жылдары қорықта бірнеше рет
болған ботаниктердің қатарында И.Культиасов, Е.П. және С.Е.Коровиндер,
Н.Н.Цвельев, В.Н.Ворошилов, Г.В.Микешин, О.В.Даева, А.И.Пояркова,
А.Г.Борисова, О.Э.Кнорринг, Е.Е.Короткова, П.П.Поляков, Н.И.Гранитов,
Ф.Н.Русанов, В.Н.Голубев, Б.А.Быков, В.Б.Куваев, Л.И.Соболев, М.И.Байтенов,
А.Н.Васильева, Н.В.Шарапова және т.б. болды.
3. Түлкібас ауданының флорасы
Бұл бөлімде аудан флорасына таксономиялык талдау жасалып, сирек
кездесетін өсімдіктердің тіршілік формаларына сипаттама жазылды. Сонымен
қатар өсімдіктер ресурстары мен оларды қорғау туралы мағлұматтар берілді.
3.1.Таксономиялық талдау
Жұмыстың негізгі мақсаты: Түлкібас ауданы флорасының түрлік құрылымын
жинақтау, ауданның өзіндік ерекшелігі бар өсімдіктердің маңыздылығын
анықтау және оларды қорғау.
Түлкібас ауданы флорасының негізгі систематикалық топтарының
арақатынасы.
1-кесте
Таксондар Тұқымдастар Туыстар Түрлер Жалпы түрлер
саны саны санының мөлшері,
%
1. Eguisetophyta 1 1 3 0,31
2. Polypodiophyta 4 7 16 1,67
3. Pinophyta 3 15 19 1,98
4. Magnoliphyta 78 72 918 96,0
1. class Magnoliopsida66 355 870 94,7
2. class Liliopsida 12 17 48 5,2
Барлығы: 86 395 956 100%
Түлкібас ауданы флорасының негізгі систематикалық топтарының
арақатынасы 1-кестеде көрсетілгендей жабық тұқымдастары 918 түрді жалпы
флора өсімдіктерінің 96% құрайды. Ондағы өсімдіктерді қос жарнақтылар
класына 870 түр, 94,7%, дара жарнақтылар 48 түр, 5,2% құрайды, папортниктер
тәрізділерге 16 түр 1,67%, жалаңаш тұқымдыларға 19 түр 1,98%,
қырықбуындылар тәрізділерге 3 түр 0,31% жатады.
Түлкібас ауданы территориясында Орта Азия флорасының барлық негізгі
тұқымдас түрлері кездеседі десе де болады.
Бірақ, туыстар мен түрлердің саны жағынан олар біршама ерекшеленеді (2-
кесте)
Түлкібас ауданы флорасының таксондар саны.
2-кесте
Тұқымдастар Туыстардың Түрлердің
саны саны
1 Athyriaceae 1 1
2 Thelypteridaceae 1 1
3 Aspidraceae 2 2
4 Aspleniaceae 2 4
5 Sinopteridaceae 1 1
6 Adiantaceae 2 2
7 Ophioglessaceae 2 2
8 Eguisetaceae 1 3
9 Cupressaceae 1 3
10 Ephederaceae 1 2
11 Typhaceae 1 3
12 Potomogetonaceae 1 2
13 Juncaginaceae 1 1
14 Alismataceae 2 3
15 Butomaceae 1 1
16 Poaceae 59 205
17 Cyperaceae 12 35
18 Araceae 2 2
19 Juncaceae 2 5
20 Allicaceae 1 11
21 Lileiaceae 9 23
22 Asparagaceae 1 1
23 Amaryllidaceae 2 2
24 Jridaceae 5 15
25 Salicaceae 2 14
26 Betulaceae 1 4
27 Fagasceae 1 1
28 Celtideceae 1 1
29 Moraceae 2 3
30 Cannabiaceae 2 3
31 Urticaceae 2 4
32 Sontalaceae 1 3
33 Polygonaceae 7 51
34 Chenopodiaceae 7 13
35 Coryophyllaceae 13 24
36 Paeoniaceae 1 2
37 Ronunculaceae 7 15
38 Berberidaceae 3 14
39 Papaveraceae 4 7
40 Fumariaceae 1 4
41 Capparidaceae 1 1
42 Brassicaceae 34 65
43 Resedaceae 1 1
44 Crassulaceae 4 7
45 Saxifagaceae 1 2
46 Parnassiaceae 1 2
47 Rosaceae 23 49
48 Fabaceae 20 74
49 Geraniaceae 1 3
50 Biebersteiniaceae 1 1
51 Linoual 1 2
52 Polugalaceae 1 1
53 Euphorbiaceae 2 7
54 Anacardiaceae 1 1
55 Celastraceae 1 2
56 Aceraceae 1 2
57 Balsaminoceae 1 3
58 Rhamnaceae 1 2
59 Malvaseae 3 6
60 Huperiaceae 1 3
61 Violaceae 1 5
62 Datiscauae 1 1
63 Thymelaceae 1 1
64 Elaegnaceae 1 1
65 Onagraceae 1 2
66 Apiaceae 19 29
67 Primulaceae 3 5
68 Limoniaceae 3 4
69 Oleaceae 1 2
70 Gentianactae 3 4
71 Convolvulaceae 1 4
72 Cuscutaceae 1 4
73 Boraginaceae 15 24
74 Verbenaceae 1 1
75 Lamiaceae 22 41
76 Solanaceae 1 3
77 Scrophularaceae 7 23
78 Orobanchaceae 1 6
79 Plantaginaceae 1 3
80 Rubiaceae 2 6
81 Caprifoliaceae 2 6
82 Valerianaceae 2 3
83 Morinaceae 1 1
84 Dipsacaceae 2 4
85 Campanulaceae 5 6
86 Asteraceae 29 54
Барлығы 395 956
2-кестеден байқағанымыздай, ірі тұқымдастар қатарына мына тұқымдастар
жатады: Роасеае (205 түр, 21,4%), Fabaceae (74 түр, 7,7%), Brassicaceae (65
түр, 6,8%), Asteraceae (54 түр, 5,6%), Polygonaceae (51 түр, 5,3%),
Rosaceae (49 түр, 5,1%), Lamiaceae (41 түр, 4,3%), Суреrасеае (35 түр,
3,7%), Аріасеае (29 түр, 3,0%). Зерттеліп отырған территориядағы түрлер
санының 62,9% осы аталған 9 тұқымдастың үлесіне тиеді.
Түлкібас ауданы флорасының ірі тұқымдастарындағы туыстар мен түрлердің
саны.
3-кесте
№ Тұқымдастар Туыстардың Түрлердің саныЖалпы түр
саны санынан %
мөлшері
1 Роасеае 59 205 21,4
2 Fabaceae 20 74 7,7
3 Brassicaceae 34 65 6,8
4 Asteraceae 29 54 5,6
5 Polygonaceae 7 51 5,3
6 Rosaceae 23 49 5,1
7 Lamiaceae 22 41 4,3
8 Сурегасеае 12 35 3,7
9 Apiaceae 19 29 3,0
Жалпы тексеріліп отырған территорияда 9 тұқымдас 29-тен 205 түрге
дейін, 8 тұқымдас 11-ден 24 түрге дейін, 20 тұқымдас 4-ден 7 түрге дейін,
46 тұқымдас 3-тен 1 түрге дейін біріктіретіндігі анықталды.
Түрлер санының аздығына қарамастан Түлкібас ауданы флорасының
флористикалық спектрі Батыс Тянь-Шань тау жүйесіне сәйкес келеді.
Түлкібас ауданы флорасының ең ірі туыстары.
4-кесте
№ Туыстар Түрлердің саны Жалпы түрлер санымен
% мөлшері.
1 Polyganum 24 2,5
2 Astrgalus 24 2,5
3 Роа 18 1,8
4 Stipa 13 1,3
5 Саrеx 13 1,3
6 Alium 11 1,1
7 Festuca 10 1,0
8 Oxytropis 10 1,0
9 Cousinia 10 1,0
Түлкібас ауданы шатқалында кездесетін 395 туыстың 9 туысынан 4-кестеде
көрсетілгендей 10 түрден 24 түрге дейін біріккендігін айтуға боладьі.
Сонымен Түлкібас ауданы флорасы түрлер санының аздығымен сипатталады.
Жалпы зерттеліп отырған территория флористикалық спектрі бойынша Батыс Тянь-
Шаньның басқа аудандарынан аса ерекшеленбейді.
3.2. Тіршілік формалары
Түлкібас ауданы флорасының тіршілік формасы.
5-кесте
№ Тіршілік формасы Саны Жалпы түрлер санынан %
мөлшері
1 Ағаш 33 3,5
2 Бұта 71 7,4
3 Жартылай бұта 13 1,4
4 Шөптесін өсімдіктер
а) Көп жылдық 584 61,1
б) Екі жылдық 42 4,4
в) Бір жылдық 201 21,0
Барлығы: 956 100
3.3. Түлкібас ауданы флорасының конспектісі
Athyriacea Alst – Кочедыжниковые - Таға тұқымдасы
1. Cystopteris filix fragilis (L) Borbas - Пузырник ломкий - мортылдақ.
Көп жылдық. Таудың бұталы белдеулерінде, көлеңкелі жартастарда, сондай-ақ
бұлақ жағаларында өседі.
Спора: VII-VIII.
Thelypteridaceae Pichi sermolii - Телиптерисовые - Аратісті тұқымдасы.
1. Thelypteris palustris schott - Телиптерис болотный - Батпақты аратіс
Көп жылдық. Бұлақ жағаларында жиі кездеседі.
Спора: VII-VIII
Aspidiaceae Mett ex Frank - Аспидиевые тұқымдасы
2. Dryopteris filix mas shott - Щитовник мужской - Еркек усасыр.
Көп жылдық. Көлеңкелі аралас ормандар мен шыршалы ормандарда, сол
секілді жартас түбінде және тасты топырақта өседі.
Шаруашылық маңызы: Тамырсабағы - фильмариннің қайнар көзі.
3. Polyrtichum lonchitis (h) Rotch - Многорядник копьевидный
Көп жылдық. Жартаста, тастардың арасында, альпі және субальпі
белдеулерінің көлеңкелі жерлерінде өседі.
Спора: VII-VIII.
Aspleniaceae Mett. ex Frank - Костенцовые - Қалампыршөп тұқымдасы
4. Asplenium trichomanes L. - Костенец волосовидный - Қалампыршөп. Көп
жылдық. Көбінесе көлеңкелі жерде, субальпіге дейін жартас сызатында өседі.
Спора: VI- VIII.
6. A. viride Huds - К. зеленый - Жасыл қалампыршөп.
Көп жылдық. Субальпіге дейін көлеңкелі жерлерде кездеседі, сондай-ақ
жартас сызаттарында өседі.
Спора: VII-VIII.
7 A. ruta-muraria L. - К. рута постенная - қалампыршөп.
Көп жылдық. Көлеңкелі және ылғалды жерлерде өседі, сонымен қатар жартас
сызаттарында кездеседі, тасты бөктерде өседі.
Спора: VI-VІІІ.
8 Ceterach officinaram Willd - Скребница обыкновенная - Кәдімгі
тарақшөп.
Көп жылдық. Құрғақ жартас сызаттарында, таудың төменгі беткейінде,
альпіге дейінгі белдеуде өседі.
Спора: VII-VIII.
Sinopteridaceae Koidz - Синоптерисовые тұқымдасы.
9. Cheilanthes persica Mett ex Kuhn - Краскучник иранский - Иран
ызбаны. Көп жылдық. Жартас сызаттарында, далалы және таудың төменгі
бөлімінің шөлді жерлерінде өседі.
Спора: VII-VIII.
Adiantaceae Ching - Адиантовые - Сүмбіл тұқымдасы.
10. Adianthum capillus veneris L - Адиант венерин волос.
Көп жылдық. Ылғалды суармалы жартастарда, сарқырама астында және тау
өзені мен жылға жағалауларында және оренжереялар мен бөлмелерде өсіріледі.
Polypodiaceae Bercht. et Presl - Многоножковые (настоящие папоротники)
- Нағыз усасырлар тұқымдасы
11. Polypodium Vulgare L - Многоножка обыкновенная, сладкий корень
-Кәдімгі қырықаяқ, тәтті тамыр.
Көп жылдық. Сызаттарда, жартаста, тау беткейлерінде, көлеңкелі
ормандарда, альпіге дейінгі белдеулерде өседі.
Спора: VII-VIII.
Ophioglossaceae Agardn - Ужовниковые - Жылантіл тұқымдасы.
12. Ophioglossum vulgatum L - Ужовник обыкновенный - Кәдімгі жылантіл.
Көп жылдық. Дымқыл шалшықтанған шалғындықта, өзен және көл жағалауларында
өседі.
Спора: VII-VIII.
13. Botrychium lunaria (L) sw - Гроздовник полулунный - Жарты айлы
шоқшабас. Көп жылдық. Қысқа шөпті шалғындықтарда, тау беткейлерінде және
альпі белдеуінің тасты шалшықтарында өседі.
Спора: VI-VII
Eguisetaceae Rich ex DC - Хвощевые - Қырықбуын тұқымдасы
14. Eguisetum arvense L - Хвощ полевой - Дала қырықбуыны.
Көп жылдық. Өзен және жылға жағалауларында, дымқыл шалғындықта, батпақ
шеттерінде, арамшөп ретінде таста жиі өседі.
Спора: IV-V
Шаруашылық маңызы: дәрілік және тағамдық.
15. Е. ramosissimum Desf- X. Ветвистый - Бұтақты қ.
Көп жылдық. Далалы және тасты беткейлерде, өзен және жылға
жағалауларында, құмды, құрғақ жерлерде өседі.
Спора: V-VІІ.
16. Е. hiemale L - X. Зимующий
Көп жылдық. Аралас ормандарда, таста және құмды бөктерде, орман
өзендерінің жағалауларында өседі.
Спора: VI-VIII.
Шаруашылық маңызы: Дәрілік, металдарды, ағашты жылтырату және тазарту
үшін пайдаланады.
Cupressacae Barte - Кипарисовые - Сауыр ағашы тұқымдасы.
17. Juniperus turkestanika Kom. - Можжевельник туркестанский -Түркістан
аршасы. Балғын аршасы.
Көп жылдық. Таудың альпілік, субальпілік және жоғарғы орманды
шеттерінде өседі.
VII-VIII гүлдейді.
18. J. seravschanica Kom - М. Зеравшанский - Зеравшан аршасы.
Көп жылдық. Құрғақ таулы бөктерде, сондай-ақ төменгі және ортаңғы
белдеулерде өседі.
VI-VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жаксы ағаш береді, беткейлерді орнықтыруға, эрозияға
қарсы қолданылады.
19. J.semiqlobosa Reqel - М. Полушаровидный - Жарты шартәріздес аршасы.
Көп жылдық. Құрғақ тау бауырларында өседі, үлкен топтарда сирек
кездеседі.
VII-VIII гүлдейді.
Шарушылық маңызы: Ағаштарынан қаламдар жасауға, шыбықтарынан эфир
майларын алуға.
Ephederaceae Dumort - Эфедровые - Қылша тұкымдасы.
20. Ephedra redeliana Florin - Хвойник Регелевский – Қылша.
Көп жылдық. Таудың жоғарғы белдеулерінің тасты беткейлерінде, тау
өзендерінің жағасында өседі.
VI, VIII гүлдейді және жеміс салады.
21. Е. eguisetina Bunge - X. Хвощевый - Қырықбуын қ., Тау қ.
Көп жылдық. Таудың төменгі, ортаңғы белдеулерінің оңтүстік тасты
беткейлерінде өседі.
VI, VIII гүлдейді және жеміс салады.
Шаруашылық маңызы: Құрамындағы дәрілік алколоид - эфедринді шығарып
алуға басты шикізат болады.
Typhaceae juss - Рогозовые - Қоға тұқымдасы.
22. Турһа latifolia L. - Рогоз широколистый - Жалпақ жапырақты қоға,
май қоға, жекен.
Көп жылдық. Өзен, көл жағалауларында, батпақта, арық шеттерінде өседі.
VI – VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Қоректік, крахмал ұстаушы, техникалық.
23. Т. angustifolio L. - Р. узколистый - Жіңішке жапырақты қ. Айыл қ.
Таста қоға, қара қоға, алқоя.
VII -VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Техникалық, крахмал ұстаушы, қоректік.
24. Т. minima Funck - Р. малый - Қоға.
Көп жылдық. Өзен, көл, батпақ жағалауларында өседі.
VI -VIII гүлдейді.
Potomogetonaceae Dumart - Рдестовые - Шалаң тұқымдасы.
25. Potomogeton pectinatus L. - Рдест гребенчатый - Тарақ бас шалаң,
қазоты.
Көп жылдық. Өзен шығанақтарында, тұщы көлде 20 см-ден 5-6 метрге
дейінгі тереңдік суда өседі.
26. P. pusillus L - Р. маленький - Кішкентай шалаң. Көп жылдық.
Өзендерде, көлдерде, тоған суларында өседі.
VII - VIII гүлдейді.
Juncaginaceae Rich - Ситниковидные -Елекшөп тұқымдасы.
27. Triglochin maritimum L - Триостренин приморский.
Көп жылдық. Көл, өзен жағалауларында, дымқыл шалғындыкта өседі.
V - VIII гүлдейді.
Alismataceae Vent - Частуховые - Кербезгүл тұқымдасы.
28. Alisma plantago aguatica L. - Частуха подорожниковая - Бақа жапырақ
тәрізді кербезгүл.
Көп жылдық. Әртүрлі суқоймалардың жағалауларында өседі.
VII - VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Дәрілік, емдік.
29. Sagittario sagittifolia L. - Стрелонист стрелонистный -
Жебежапырақты жебежапырақ.
Көп жылдық. Суларда, жағалауларда, тұйықталған немесе азғана ағатын
суқоймаларында өседі.
VII - VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Қоректік, құрамында крахмал бар.
30. S. trifolia L. - С. трилистый - Үш жапырақты жебежапырақ.
Көп жылдық. Суда, жағалауларда тоқтап тұрған және аз ғана ағатын
суқоймаларында өседі.
VI -VIII гүлдейді
Шаруашылық маңызы: Қоректік өсімдік, бұтақтарының құрамында крахмал өте
көп.
Butomaceae Rich - Сусаковые - Теңгебас тұқымдасы.
31. Butomus umbellatus L. - Сусак зонтичный - Шатыршалы теңгебас,
ақшұнақ, ақшоқан.
Көп жылдық. Ылғал шалғындықта, өзеннің дымқыл жағалауларында, жиі суда
өседі.
V - VIII гүлдейді. VI - XI жеміс салады.
Шаруашылық маңызы: Құрамында крахмал бар, қоректік.
Роасеае - Мятликовые - Қоңырбас, қоңырат тұқымдасы.
32. Imperata cylindrica (L) Beaw - Императа цилиндрическая.
Көп жылдық. Құмда, өзен, арық жағалауларында және дымқыл тұзсыз
шалғындықта өседі.
IV - V гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Азықтық (төм. сапада), сәндік.
33. Erianthus ravennae (L) Beaw - Эриантус равенский - Теңбе-тең
қарақамыс.
Көп жылдық. Өзен алқаптарында, көл және арық жағалауларында өседі.
VII - VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Азықтық, техникалық, құрылыстық.
34. Bothriochloa ischaemum keng (L) Keng - Бородая кровоостанавливающий
- Қантияр бозшағыл.
Көп жылдық. Таудың құрғақ беткейлерінде және қыраттарында өседі,
көбінесе жазық далаларда кездеседі.
VII -VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жем-шөптік.
35. Achnatherum caragana (Trin) L.- Чий лисий – Ши.
Көп жылдық. Құрғақ алқаптарда, ұсақтасты және батпақты жерлерде және
далалы, шөлейт жерлерде өседі.
VI -VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жем-шөп.
36. A. splendens (Trin.) Neuski (L. Splendens (Trin.) knlth) - Ч.
блестящий.
Көп жылдық. Шөлейт жерлерде, құрғақ далалы, өзен жағалауларында өседі.
V-VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік, техникалық (қағаз өңдеу).
37. Stipa capillata L. - Ковыль волосотик (тырса) - Қылқан боз.
Көп жылдық. Шалғындықта және тау даласында өседі.
VI -VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жем-шөп.
38. Stipa karataviensis Roshev - К. каратавский - Қаратау бозы.
Көп жылдық. Тасты тау бөктерінде өседі.
V-VII гүлдейді.
39. S. caucasisa Schmalk - К. кавказский - Кавказ бозы.
Көп жылдық. Құмды және ұсақ тасты кеңістікте, құрғақ беткейлерде өседі.
IV-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
40. S. talassica Pozij - К. таласский - Талас бозы.
Көп жылдық. Таудың қылқанды орман белдеуінде және жартастарда өседі.
V-VI гүлдейді.
41. S. erientalis Trin - К. восточный - Шығыс бозы.
Көп жылдық. Құрғақ ұсақ тасты далалы жерлерде, таудың тасты бөктерінде
өседі.
IV-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
42. S. cagpia с; koch (S. szewitsiana (Trin) Grriseb.) - К. каспиский -
Каспий бозы.
Көп жылдық. Құрғақ далалы жерлерде, тау беткейлерінде және шөлейтті тау
бөктерінде өседі.
V-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
43. S. lessingiana Trin. et Rupr - К. лессинговский - Лессинг бозы.
Көп жылдық. Тасты және ұсақ тасты, далалы тау бөктерінде өседі.
IV-V гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөпті (егін шөп жақсы береді).
44. S. massroglossa P. smirn - К. длинноязычковый – Боз.
Көп жылдық. Құрғақ далалы, шөлді жерлерде, тасты беткейлерде өседі.
VI-VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
45. S. hohenackerana Trin. et Rupr - К. гогеноккеровский - Гогенаккер
бозы.
Көп жылдық. Далалы жерлерде, құмда және шөлейтті тау бөктерінде өседі.
IV-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
46. S. kirghisorum P. smirn - К. киргизский - Қырғыз бозы.
Көп жылдық. Далалы жерлерде, ұсақ тасты тау бөктерінде және тасты
топырақта, субальпі белдеуіне дейін өседі.
VI-VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
47. S. pennata L. (S. joannis celak.) - К. перистый - Қау бозы.
Көп жылдық. Шалғындық және таулы далаларда өседі.
IV-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
48. S. sapertana A. Beck - К. сарептский - сарепт бозы.
Көп жылдық. Далалы, құмды және шөлді жерлерде өседі.
V-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік, жеміс салғанда қауіпті.
49. S. subsessilifeora (Rupr.) Roshev (Ptilogrostsis subsessiliflora
(rupr.) Roshev) - К. сидячецветковый – Боз.
Көп жылдық. Биік таулы шалғындықта өседі.
VII-VIII гүлдейді.
50. Ptilagrostis mongholica (Turcz. ex Trin.) Griseb - Птилагростие
монгольский - Монгол көрікгүлі.
Көп жылдық. Альпі және субальпі шалғындарында өседі.
VI-VII гүлдейді.
51. Piptatherum vicarium (G. Grig.) Rashev. ex E. Niket - Рисовидка
залищающая - Күрішбас.
Көп жылдық. Тас бөктерінде, таудың ортаңғы белдеуіне дейін өседі.
V-VI гүлдейді.
52. P. latifolium (Roshev) Nevski - Р. широколистая - Жалпақ жапырақты
күрішбас.
Көп жылдық. Тау бөктерінде өседі, сондай-ақ таудың ортаңғы белдеулеріне
дейінгі бұталы тоғайларда кездеседі.
VI-VII гүлдейді.
53. P. sangaricum (Trin. et Rupr) Roshev ex E. Niket. - P. джунгарская
-Жоңғар күрішбасы.
Көп жылдық. Таудың құрғақ тасты беткейлерінде, төменгі белдеуінде
өседі.
V-VII гүлдейді.
54. P. Kakanicum (regel) Nevski - Р. кокендская - қоқан күрішбасы.
Көп жылдық. Таудың құрғақ тасты беткейлерінде, ортаңғы белдеуіне дейін
өседі.
V-VII гүлдейді.
55. P. holciforme (M.Bieb) Roem. ex Schult. (P. karataviense Roshev) -
P. бухарниковидная
Көп жылдық. Далалы және таудың тасты беткейлерінде, таудың ортаңғы
белдеуіне дейін өседі.
V-VI гүлдейді.
56. P. sodianum (G.Grid) Roshev - Р. согдийская - Соғды күрішбасы.
Көп жылдық. Бұталы тоғайларда, таудың ортаңғы белдеуінде және субальпі
шалғындарында өседі.
V-VII гүлдейді.
57. P. ferganense (Litur) Roshev. ex E Nikit - Р. ферганская –
Күрішбас.
Көп жылдық. Бұталы тоғайларда және таудың ортаңғы және жоғарғы
белдеуінің шалғындығында өседі.
V-VI гүлдейді.
58. P. laterale (Regel) Hunro ex Nevski - P. бокоцветная - бүйір гүлді
күрішбас.
Көп жылдық. Биік таулы далалы жерлерде өседі, альпі шалғындығында жиі
кездеседі.
VII-VIII гүлдейді.
59. P. alpestre (G.Grid) Roshev - Р. альпийская - альпі күрішбасы.
Көп жылдық. Субальпі және альпі шалғындығында, таудың құрғақ жерлерінде
жиі кездеседі.
VII-VIII гүлдейді.
60. Milium vernale Bieb - Бор весений - Көктем тарышығы.
Бір жылдық. Тау шалғындықтарында және бұталы жерлерде өседі.
IV –VI гүлдейді.
61. М. effusum L. - Б. раскидистый - Шашыраңқы тарышығы.
Көп жылдық. Таудың орман белдеулерінде және субальпілік шалғындықта
өседі.
VI - VIII гүлдейді
62. Grysis aculeate (L.) Ait - Скрытница колючая - Тікенді қазоты
Бір жылдық. Дымқыл тұзды топырақта өседі.
VI-VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
63. С. turkestanica Eig - С. туркестанская - Түркістан қазоты.
Бір жылдық. Тұзды құмды және шалшықты жерлерде өседі.
IV-VII гүлдейді.
64. С. schecnoides (L) Lat - С. камышевидная - Қамыс тәрізді қазоты.
Бір жылдық. Ылғалды құмда өседі.
VI-VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
65. Phleim paniculatum Huds - Тимофеевка метельчатая - Шашақты атқонақ.
Бір жылдық. Даланың құрғақ бөктерінде және құрғақ шалғындықта өседі.
VIII гүлдейді және жеміс салады.
Шаруашылық маңызы: Жем - шөп.
66. P. phleoides (L) Karst - Т. степная - Далалық атқонақ.
Көп жылдық. Құрғақ шалғындықта, далада және таудың тасты бөктерінде
өседі.
V -VII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жақсы жем-шөп.
67. P. Rashevitrii Pavl - Т. рожевица.
Көп жылдық. Ылғалды шалғындықта өседі.
V-VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жемшөптік.
68. P. alpinum L. - Т. альпийская - Альпі атқонағы.
Көп жылдық. Альпі және субальпі шалғындықтарында өседі.
VII-IX гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жайылымдық.
69. Alopecurus himolaicus Hook - Лисохвост гималайский - Гималаи
түлкіқұйрығы.
Көп жылдық. Альпі шалғындығында өседі.
VII-VIII гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: жақсы жемшөптік.
70. Alopecuras arundinaceum Poir (A. Venticosus Pers) - Л. тростниковый
– Түлкіқұйрық.
Көп жылдық. Шығанақты және күн түсетін шалғындықта, өзен және жылға
жағалауларында өседі.
V -VII гүлдейді және жеміс береді.
Шаруашылық маңызы: жем-шөп.
71. A. pratensis L. (A. Songaricus (schrenk) V. Petrov)- Л. луговой
-Шалғындық т.
Көп жылдық. Альпі және субальпі шалғындығында өседі.
V –VI гүлдейді.
Шаруашылық маңызы: Жоғары сападағы жем-шөп.
72. A. myosuroides Huds - Л. мышехвостый.
Бір жылдық. Арықтың шеттерінде және жылға жағалауында өседі, кейде
арамшөп түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz