Ертіс өзенінің табиғи жағдайы

Кіріспе
Қолданылған әдебиеттер

Таулы Алтай мен Жоғарғы Ертіс территориясы солтүстік ендіктің 47° және 53° мен шығыс бойлықтың 78° және 90° аралығында орналасқан. Ол Ресей Федерациясының Алтай өңірінің оңтүстік ауданын және Таулы Алтай автономиялы облысын және Қазақстанның Шығыс Қазақстан облысының басым бөлігін алып жатыр. Территорияның шекарасы солтүстікте Шарыш өзенінің сағасынан бастап шығыста Обь пен Енисей өзендерінің су айрығына дейін, оңтүстікте осы өзендердің су айрықтары бойымен, Монғол Халық республикасымен және Қытаймен екі арадағы мемлекеттік шекара бойымен, батыста Ертіс алабының өзендерінің су айрығымен және Балқаш, Алакөл көлдерінің су айрықтарымен, Ертіс өзеніне, Ащысу өзеніне құяр тұсына дейін өтеді. Қарастырып отырған территориямыздың ауданы 306750 км2. Территорияның айтарлықтай ұзындығы, оның орографиялық және климаттық біркелкі еместігі табиғи жағдайының мейлінше әр түрлі болуына себеп. Тайгалық ормандар және Обь өзенінің оң жағалауындағы солтүстік шығыс тау етегіндегі орманды дала, батыс және оңтүстік батысқа ойысқан сайын далаға, одан кейін құрғақ далаға, сосын Ертіс өзені су алабының сол жағалау бөлігіндегі жартылай шөлейт зонаға ауысады.

1. Адаев Ж, Ахметов Қ, Әбдуалиев Т, Жазылбеков Ғ, т.б. «Жетісу» энциклопедиясы, «Арыс баспасы», Алматы, 2004.
2. «Алматы облысы Қарасай ауданының 2007-2009 жылдарға әлеуметтік экономикалық орташа даму мерзімінің жоспары», Қаскелең қаласы 2006.
3. Бейсенова А.С. Исследования природа Казахстана Алма-Ата, 1979 /М. Утемагамбетов Физическая география Казахстана. Алма-Ата, 1979.
4. Бирмагамбетов А.Б. Основные этапы истории географических иссслодований Казахстана Утемагамбетов Физическая география Казахстана. Алма-Ата, 1967.
5. Беличенко Ю. П, Шведов М.М. Рациональное использование и охрана водных ресурсов. Москва. Россельхозиздат, 1986-303с

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Кіріспе
Қазақстан су ресурстарының үлкен жетіспеушілі елдердің санатына жатады.
Қазіргі уақытта су объектілерін тау−кен өндіру металлургия және химия
өнеркәсібі кәсіпорындары, қалалардың коммуналдық қызметтері ластауда және
ол нақты экологиялық қатер төндіреді. Солардың әсерінен көптеген өзендер
ластануда, әсіресе Ертіс өзені. Халықты ауыз сумен қамтамасыз етудің негігі
көзі болып табылатан жер асты сулары да ластануға ұшыраған. Бұл
проблемаларды шешу үшін Қазақста Республикасы Үкіметінің 2002 жылдағы 21
қаңтардағы №71 қаулысымен су ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану
проблемаларын шешудің негізгі жолдары айқындалған экономикалық су секторын
дамытудың және Қазақстан Республикасы су шаруашылығы саясатының 2010 жылға
дейінгі тұжырымдамасы қабылданды.
Су ресурстарының жағдайын жақсарту үшін экологиялық сараптама
кәсіпорындар үшін шамалық талаптарды күшейту, ағын суларды тазартатын жаңа
технологиялар енгізу арқылы зиянды заттарды
Төгуді көздеген шаралар қабылданды. Шекаралас Ертіс өзені бойында зиянды
заттарды төгу көлемін ‘ бассейндік принципті’ біртіндеп енгізу арқылы
тиімді жаңарту жұмыстары қолға алынды. Су ағындарына төгуді шамалаудың
‘бассейндік принципі’ тиімді экологиялық құрал ретінде қолданылып,
табиғатты пайдалануда ластаушы кәсіпорындарды ынталандыруға әкеліп
соқтырады. ‘Сөйтіп, біртіндеп Ертіс өзенінің маңы жаңғырып ауаның өмір
сүруіне қолайлы аймаққа айналады’- дейді мемлект стратегиясында қаралған
бағдарламаларда.
Соңғы жылдары ерке Ертістің ластанып бара жатқаны туралы жиі дабыл қағыла
бастады. Бірақ қазекң қауіп қара басқа әбден төніп, жан алқымға тірелгенде
ғана қимылдайтын халық емеспе, Ертіс проблемасына да дер кезінде назар
аударылмады. Дабылға кеш көңіл бөлінді. Жақында Ертіс өзенінің суына
жүргізілген лабороториялық тексерудің қорытындылары мұны айқын көрсетті.
Семей аймағы бойынша мемлекеттік саниатрлық-эпидемиологиялық қадағалау
мекемесі мамандарының пікіріне қарағанда судың бакрериологиялық
көрсеткіштері былтырғыдан да нашар болып шықты. Сөйтіп, еліміздегі үлкен
өзендердің бірі адам денсаулығымен қатар судағы жәндіктерге қатер тудыра
бастағаны да анықталды. Қазір арнадан зерттеу үшін 45 рет алынған судың
36-сында түрлі іш және ішек ауруларын тудыратын қатерлі таяқшалар табылды.
Осылайша ерке Ертістің бактериологиялық көрсеткіштері өткен жылға қарағанда
75 пайызға артқан. Демек, ол артезиан құдығы арқылы алынатын суға да әсер
етуі мүмкін. Мәселен, 531 жұтым суды тексергенде, олардың 10-нан ішек ауруы
таяқшасы табылды. Бұл көрсеткіш өткен жылы 0,9 пайыз болса, биыл 1,8
пайызға жеткен.
Тұп−тұнық судың жыл өткен сайын ластануы Ертіс бойында
шашылып жатқан құрылыс материалдары ерітінділнрінің өзенге құйылы мен
су қоймаларынды тазалық сақталмауынан болған. Сондықтан мамандар жұртты
өзен мен су тоғандарына шомылудан сақтандырып жатыр. Одан адамдардың
менингит, гепатит, тері жарасын, тырысқақ жұқтырып алу әбден мүмкін.
Ауыз су проблемалары жақында БҰҰ–ның Қазақстандағы өкілдігі Алматы
облысы бойынша әзірлеген құжаттарында да айтылды. Саулнамаға қатысқан
Қапшағай, Талдықорған қаласы мен Жарент, Сарқанда ауданының тұрғындары ауыз
су сапасына қанағаттанбайтындығын айтқан. Қалалықтардың 85 пайызы өздері
тұтынатын судың қайдан алынатындығын білмейді. Зерттелген елді мекендердің
72,2 пайызы орталықтандырылған су жүйесіне қосылғанмен, олардың 19,4
пайызында аталған жүйе 10-15 жылдан бері жұмыс істемейтін болып шықты.
Жалпы ауылдық жерлерде су мәселесі алдағы уақытта күрделене түседі дейді
мамандар. Өйткені еліміз бойынша қаладан жырақ елді меекндердің 95 пайызы
орталықтандырылған су жүйесіне қосылмаған. Бұл әлеуметтік-тұрмыстық
зерттеулердің үшінші кезеңі алдағы айда қорытындыланады.
Ауыз су және су көздерінің ластануы елді мекендерде тұрмыстың
нашарлауына да байланысты көрінеді. Ауыл мен селоны аймақтық дамытудың
болжамдарына қарағанда жыл басында 1016 кент тұрғындары ауыз суды ашық су
көздерінен алып келеді, 517 ауыл тасып ішеді. Ал 39 ауыл нормаға сәйкес
емес су ішеді. Бұдан кейін аул тұрғындары ауырмағанда кім ауырады?

Ертіс өзенінің табиғи жағдайы

Таулы Алтай мен Жоғарғы Ертіс территориясы солтүстік ендіктің
47° және 53° мен шығыс бойлықтың 78° және 90° аралығында орналасқан. Ол
Ресей Федерациясының Алтай өңірінің оңтүстік ауданын және Таулы Алтай
автономиялы облысын және Қазақстанның Шығыс Қазақстан облысының басым
бөлігін алып жатыр. Территорияның шекарасы солтүстікте Шарыш өзенінің
сағасынан бастап шығыста Обь пен Енисей өзендерінің су айрығына дейін,
оңтүстікте осы өзендердің су айрықтары бойымен, Монғол Халық
республикасымен және Қытаймен екі арадағы мемлекеттік шекара бойымен,
батыста Ертіс алабының өзендерінің су айрығымен және Балқаш, Алакөл
көлдерінің су айрықтарымен, Ертіс өзеніне, Ащысу өзеніне құяр тұсына дейін
өтеді. Қарастырып отырған территориямыздың ауданы 306750 км2. Территорияның
айтарлықтай ұзындығы, оның орографиялық және климаттық біркелкі еместігі
табиғи жағдайының мейлінше әр түрлі болуына себеп. Тайгалық ормандар және
Обь өзенінің оң жағалауындағы солтүстік шығыс тау етегіндегі орманды
дала, батыс және оңтүстік батысқа ойысқан сайын далаға, одан кейін құрғақ
далаға, сосын Ертіс өзені су алабының сол жағалау бөлігіндегі жартылай
шөлейт зонаға ауысады.

Жер бедері

Жоғарғы Ертіс және Жоғарғы Обь өзендерінің су алаптары Қазақ
қатпарлы елі мен Алтай – Саян таулы жүйесінің жапсарында орналасып,
Алтайды түгел алып жатыр, жер бедерінің формасы әр түрлі және өте
күрделі орографиялық құрылысы бар таулы аймақ.
Қарастырып отырған территория орографиялық қатынаста абсолюттік
биіктіктері 200-ден 4500 м-ге дейін қатпарлы – үйінді таулы аймақ болып
саналады. Жоғарғы Обь пен Ертістің оң жағалауына оңтүстік батыстағы Батыс
Сібір жазығындағы жоталар мен аңғар табанының жалпы көтерілуі, ал
Ертістің батыс сол жақ жағалауына оңтүстік және батыс Қазақ қатпарлы
елінің төбелі – қырқалы ұсақ шоқысы мен оңтүстігіндегі орта таулы және
биік таулы жер бедеріне дейін аймақ биіктігінің біртіндеп өсу өзгешелігі
тән. Алтай орографиясы мен Қазақ қатпарлы елінің шығыс жақ шетінің
өзіне тән ерекшелігі - оның батыс және солтүстік - батыс таулы жоталарының
созылмалы үстемшілік құруы.
Қарастырып отырған территориямыздың батыс бөлігінде (Ертіс
өзенінің сол жағалауы) мынандай 5 геоморфологиялық ауданды ерекшелейді:
Қазақ қатпарлы елінің ұсақ шоқылы ауданы, Шыңғыстау жотасы, Сауыр -
Тарбағатай, Зайсан қазан-шұңқыры, Ертіс маңы жазығы, Қалба жотасы.
Территорияның солтүстік батыс бөлігінде ұсақ шоқылы аудан
орналасқан. Орталық Қазақстан ұсақ шоқыларының жоғарғы беттері көне тау
жоталарын желдің әсері тау қалдықтары мен шоқылары деңгейіне дейін
тоздыруынан пайда болған. Шағын (500 метрден 600 метрге дейін абс.)
шоқылар көбіне тізбектеле отырып оқшауланған шағын тау биіктерімен (Дегелең
1085 метр, Семейтау 606 метр, Ордатас 604 метр) және кең аңғарлармен
алмасып отырады. Солтүстік – шығыста ұсақ шоқылар Ертіс маңы жазығына
айналады, ал оңтүстік – батыста Шыңғыстау аласа жотасымен көмкеріледі.
Шыңғыстау жотасы Қазақ қатпарлы елінің қатпарлы-үйінді биіктігі деп
есептелінеді. Ол қоршаған аймақтан 500-600 метрге жоғарылап, солтүстік
батыстан оңтүстік шығысқа қарай 200 км астам созылып жатыр. Жалпы
алғанда Шыңғыстау жотасында кең аңғарлар мен бөлектенген аласа түзу
бағыттағы таулар мен шоқылар кезектесіп келген. Шыңғыстаудың оңтүстік -
шығысында Тарбағатай жотасы орын алады.
Сауыр – Тарбағатай жотасы қарастырып отырған территориямыздың
оңтүстігінде ендік бағытта созылып жатыр. Шілікті жазығының бұл орта
таулы массиві (1000 метрден 1400 метрге дейін) Тарбағатай және Сауыр
жоталарына бөлінген. Тарбағатай жотасының биіктігі 2000 м-ден 2500 м-ге
дейін, тек қана ортасында 3000 м-ге жетеді. Сауыр жотасының шығыс
бөлігінде орналасқан Мұзтау тауы оның ең жоғарғы нүктесі болып саналады,
ортасында оның биіктігі 2200 м-ден 2300 м-ге дейін жетеді, ал батысқа қарай
2000 метрден 1800 метрге дейін төмендейді. Сауыр-Тарбағатайдың шет
аймағында таудан шығар тұста терең аңғарлары мықты конустармен ұштасқан
кең көлемді аласа таулы облыс.
Зайсан қазаншұңқыры. Оңтүстік Алтай, Сауыр -Тарбағатай, Қалбамен
шектелген кең депресссия болып келеді. Жер бедеріне аккумулятивті түрде
даму тән. Қазаншұңқыр құрғақ арналар және жыралармен әлсіз қиылысып келген
тегіс далалы облыс.
Ертіс маңы жазығы. Бұл ауданға аз иректелген және жондалған жер
бедері, мекеннің шамалы биіктігі, көбінесе ұсақ көлдермен толған
тұйықталып келген табақша тәріздес көптеген ағынсыз ойпаңдар тән. 300
метрден 1200 метрге дейін жететін жеке қыраттары көлбеу беткей болып
келген.
Қалба жотасы. Алтай таулы массивтерінің сол жақ жағалауының
жалғасы. Шығысында ол Ертіс аңғарының терең иінін келістіріп, жықпыл
тәріздес болып Нарым жотасына енеді. Жотаның шығыс жағы өте биік және
Ертіс өзеніне тіке түсетін, жиі құзды беткейлері бар қатты бөліктенген
таулы рельеф. Батысқа қарай жота ұсақ шоқыға келіп, 1200 м-ден 800 м-ге
дейін төмендейді. Оңтүстік жотасы солтүстік жағына қарағанда қысқа және
тіке болып келген.
Орташа таулы және аласа таулы рельефтің қалыптасуында карстық
процестердің маңызы өте зор.
Мұның бәрі су ағынының қалыптасуы мен су сапасына әсер етеді.

Радиациялық баланс

Жылдың жылы уақытында оң радиациялық баланс биік таулы Алпі
белдеуін қоспағанда, барлық жерде маусым-шілде айларында ғана шамалы
көлемде көрінеді (1- кесте).
Теріс баланс барлық ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.