Жұмыссыздық және оның себептері

КІРІСПЕ.
ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1.1. Жалпы жұмыссыздықтың пайда болу теориялары 1.2Жұмыссыздықтың түрлері, классификациясы
II. ЖҮМЫССЫЗДЫҚТЫҢ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. Жұмыссыздықтың дүние жүзіндегі практикалық мэні, тәжірибесі
2.2. Қазақстандағы жұмыссыздықтың статистикалық көрінісі және таралу жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР

Еңбек қашанда адамның аса қадірлеп, қүрмет түратын игіліктерінің біріненен саналып келді. Ол материалдық жэне рухани байлықтарының ғана көзі емес, сонымен қатар адамның аса маңызды өмірлік қажеті мен правосы, оның жеке басының дамуы үшін қажетті қуатты қүрал болып табылады. Адамның қабілеті еркін де мазмүнды еңбек үстінде көрініп, жетіле түседі. Еңбекке деген ділгірлік негізінен алғанда өндіріс құрал-жабдықтарын иемденушілерге жүмысшы күшін сату арқылы жэне де ол күш неғүрлым мол пайда табу мүддесіне сай келетіндей мөлшерде ғана өтеледі. Мұндай жағдайда еңбекші қауымның қыруар бөлігі жүмыссыздыққа душар болады. Жұмыссыздық қазіргі кезде үйренішті болса да, ол ешқашан да мүншалықты түрақты сипат алып, ешқашан да өзінің құрамы жағынан еңбекшілердің осыншалықты кең шеңберін қамтып, басқа да бір элеуметтік апат -инфляциямен дэл қазіргі уақыттағыдай асталып көрген жоқ.

1. Аубакиров Я.А. „Экономикалық теория". А - 1999 ж.
2. Борисов Е.Ф. „Экономическая теория". М - 1997 ж.
3. Базылева Н.И. „Экономическая теория". М - 1998 ж.
4. Добрынин А.И. „Экономическая теория". Санкт-Пет. - 2000 ж.
5. Винокурова А. „Безработица в РК". // Казахст. правда 2001 - 27 дек.
6. Росновская Е. „О безработице В Казахстане". // Казахст. правда 1997 - 19 авг. с. 2.
7. Тамшыбаева 3. „Жүмыссыздықпен күресу керек". // Қазақстан әдебиеті -2001 ж. - 16 ақпан.
8. Садықбекова А.И. „Жүмыспен қамту". // Аль-Пари. 2001ж.-№5-6 ст. 53-55.
9. Росновская Е. „О безработице В Казахстане". // Комсом. правда 1997 - 15-22 авг. с. 7.
10. Нурланов А. „Рынок южной столицы, проблемы и пути их решения". // Труд в Казахстане 1999 г. №7. с. 4-7.
21

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

Жоспар
КІРІСПЕ.
ЖҰМЫССЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
1.1. Жалпы жұмыссыздықтың пайда болу теориялары 1.2Жұмыссыздықтың түрлері,
классификациясы
II. ЖҮМЫССЫЗДЫҚТЫҢ МӘСЕЛЕСІН ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
2.1. Жұмыссыздықтың дүние жүзіндегі практикалық мэні, тәжірибесі
2.2. Қазақстандағы жұмыссыздықтың статистикалық көрінісі және таралу
жолдары
ҚОРЫТЫНДЫ
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
КІРІСПЕ
Еңбек қашанда адамның аса қадірлеп, қүрмет түратын игіліктерінің
біріненен саналып келді. Ол материалдық жэне рухани байлықтарының ғана көзі
емес, сонымен қатар адамның аса маңызды өмірлік қажеті мен правосы, оның
жеке басының дамуы үшін қажетті қуатты қүрал болып табылады. Адамның
қабілеті еркін де мазмүнды еңбек үстінде көрініп, жетіле түседі. Еңбекке
деген ділгірлік негізінен алғанда өндіріс құрал-жабдықтарын иемденушілерге
жүмысшы күшін сату арқылы жэне де ол күш неғүрлым мол пайда табу мүддесіне
сай келетіндей мөлшерде ғана өтеледі. Мұндай жағдайда еңбекші қауымның
қыруар бөлігі жүмыссыздыққа душар болады. Жұмыссыздық қазіргі кезде
үйренішті болса да, ол ешқашан да мүншалықты түрақты сипат алып, ешқашан да
өзінің құрамы жағынан еңбекшілердің осыншалықты кең шеңберін қамтып, басқа
да бір элеуметтік апат -инфляциямен дэл қазіргі уақыттағыдай асталып көрген
жоқ.
Жұмыссыздықтың індетінің қазіргі бұрқ ете түсуі бар жүртты
жарылқайтын қоғам жайындағы аңыздың күлін көкке шығарды. Жаппай
жүмыссыздық еңбекшілердің қайыршылыққа ұшырап, экономикалық жағдайының
нашарлап түрақсыздануының, олардың материалдық күйзеліске душар болып,
рухани запа шегуінің басты себебіне айналып отыр. Жүмыссыздық тек
әлеуметтік қақтығыстарды ғана емес, сонымен бірге адамзат арасындағы
қайшылықтарды да асқындыра түседі. Жүмыстан айырылу еңбекшілер үшін нағыз
қасіретке айналуда. Ол тек материалдық жоқшылыққа, кедейшілік пен
қайыршылыққа ғана емес, сонымен бірге элеуметтік-психологиялық күйзеліске,
өздерін өздері қандай қыруға, қылмыстың, маскүнемдік пен наша шегудің
кркынап көбеюіне душар етуде.
Жұмыссыздықтың тауқыметін тек оған душар болған еңбекшілер, ғана
тартып қоймайды. Бүкіл жүмысшы тобының халі мүшкілге айналады.
Еңбекшілердің қалың тобы арасында ертеңгі күнге деген сенімділік өрбіп,
келешектен қорқып-үрку сезімі пайда болады.
Осы заманғы жұмыссыздықты - оның қүрамы мен сүрапыл өсу себептерін,
еңбекшілердің жағдайына тигізетін эсерін мемлекеттің еңбекке араласуды
реттеу эдістерін және жұмысшы тобының еңбек ету правосы жолындағы күресті
өрістету тэсілдерін практикалық, теориялық жэне тәжірибе жүзінде дэріптету
қажет.
Қазір дүние жүзі елдерінің халықаралық жағдайды асқындыруына байланысты
жұмыссыздық пен инфляцияның арақатынасы, жанталаса қаруланудың еңбекке
араласуға эсері, жөніндегі мәселелер ерекше маңызға ие болып отыр. Ақыр
аяғында, жүлмысшы тобының жалпы білімі мен мамандық дэрежесінің артуы, оның
қажеттерінің өсіп, түрлерінің өзгеруі еңбекке араласудың сан мөлшерінің
ғана емес, сонымен бірге сапа белгілерінің де маңызды роль атқаратынын
анықтайды.
Кескілескен идеологиялық күрестің түйініне айналып, отырған осы
мәселелерге талдау жасау еңбекке араласу мен жүмыссыздықтың теорияларын
сынау үшін қажет. Ал бүл теориялар қоғамның дамуындағы жаңа қүбылыстарды
тануда дәрменсіздік көрсетіп отыр. Мұндай талдаужүмыссыздық үшш күнэні
жұмысшылардың өздеріне аударуга тырысушы үлкен бизнестің насихаттық
ақпараттарының екі жүзділігін, сондай-ақ бюджет қаржыларын үнемдеуді,
инфляцияны тежеуді желеу еткен үкіметтің сұрқиялығы мен өтірігін
эшкерлейді.
Экономикалық дағдарыс та, тағы да жүмыстан босату қаупі де еңбекшілердің
жаппай бас көтеруін тежей алмады. Мүнда жүмыссыздыққа қарсы, еңбек ету
правосы үшін күрес шешуші орындардың біріне ие болуда. Жүмыстан босатуға
қарсы бас көтерулер көбіне өндіріске қоғамдық бақылау жасау жэне басқару
ісіне қатысу жолындағы күреске үласады. Еңбек ресурстарын пайдалануды
жақсарту үшін ішінара, жартылай шаралардың жетімсіз екенін жүмысшы табы
барған сайын сезінуде. Еңбекке араласу мен жүмыссыздық мэселелерін тек
түбірлі элеуметтік-экономикалық өзгерістер жолымен ғана шешуге болатынын
еңбекшілердің қалың тобы жете түсінуде.
I. ЖҮМЫССЫЗДЫҚ ЖӘНЕ ОНЫҢ СЕБЕПТЕРІ
Жалпы жұмыссыздық термині бірінші рет 1911 жылы ¥лыбритания
энциклопедиясында 1915 жылы АҚШ-ң Минтруд есеп-де қолданған. Қазіргі кезде
жүмыссыздық дүние жүзінің барлық елдерінде әр түрлі формада, көлемде,
үзақтықта қатысуда.
Елдегі еңбекке жарамды халықтың қоғамдық өндірісте түрақты қатысуы. Ол эр
бір елдің сақтандыруды қамсыздандыруы ең негізгі факторлардың бірі болып
табылады.
Әміршіл-экімшіл экономикадан рыноктік бағдарға ауысуы көптеген
жүмысшылардың жүмысынан айырылуына экеп соғады. Рыноктік қатынастардың
дамуы кәсіпкершіліктің қаупі өндірістік сферадан еңбек, жүмысбастылықтан
туындайды. Яғни рынокке ауысудан жұмыссыздықтың, мэні - объективтік
процесс, ал басқа жағынан - қоғам, ол жүмыссыздық табиғи деңгейін
сақтандырудың үйғарымды шегін талап етеді. Оның осы қоғамдық шектен шығуы
өткір проблема туғызады.
Жалпы жүмыссыздықты түсіндіруді бүгінгі кезде қарабайыр деп атауға
болады: бұдан еңбектегі баға мен еңбекке үсыныстың өзара қарым-қатынасы деп
айтуға болады. Жалақының төмендеуі еңбекке деген сүранысқа жағдай жасайды
жэне де осыдан жүмысбастылық; жалақы өсімі еңбекке деген ұсынысты
көбейтеді, бірақ сүраныс өсімін тоқтатады. Жүмыссыздық себептерін талдауды
көптеген экономикалық мектептер береді. Ең алғаш жұмыссыздықты түсіндіру
туралы ағылшын экономисті Т. Мальтустың Халықтың өсу тэжірибесі еңбегінде
көрсетілген. Мальтустың айтуы бойынша жүмыссыздық демографиялық себептерге
әкеліп соғады, соның нәтижесінде халықтың өсуі қарқыны өнідірістің өсу
қарқынынан асып түседі.
Ал Марксистік эдебиетте Мальтустың теориясын түрпайы жэне
дэрменсіздік деп қарап түрақты дәстүр қалыптасқан. Мүнда айтылады:
жүмыссыздың түп негізін өзінен іздеу емес, оны дэл экономикалық шаруашылық
жүйеден іздеу керек дейді.
Жалпы К. Маркс жүмыссыздықты өзінің Капитал еңбегінде зерттеп
қарастырған. Ол айтып кеткен, техникалық өрлеумен өндіріс жабдықтарының
көлемі мен бағасы өседі, жан басына шаққанда 1 жұмысшыға. Бүл жағдай
Марксті сенгіздіреді, экономикалық өркендеу капиталды жинақтау қарқынынан
еңбекке деген сүранысқа әкеп соғады, осыдан келІп жүмыссыздық себептері
көрінеді. Бүл трактовка байланыссыз болып есептеледі, егер жүмысшы күшіне
сұраныс өссе, онда жүмыссыздық жойылады, немесе ең болмаса қысқарады,
капитал жинақтаудан одан эрмен жоғары қарқынмен (нақтаудан одан эрмен)
болады.
Бүл жұмыссыздықтың түсіндіруін толық деп санауға болмайды. Маркс және
де басқа себептеріне болжам жасады.
Рыноктік шаруашылықтың дамуы, оны өркендеген рыноктік шаруашылықтың серігі
жасайды.
Экономикалық циклдің дамуынан жүмыссыздықты түжырымдау Маркстен кейін
экономикалық теорияда түрақты дэстүр болып қалыптасты. Егер, экономика
циклдік дамыса, өсу мен кему шаруашылық дамуымен келіссе, бүдан жұмысшы
күшін босату жэне өндірісті тоқтату деп тұжырымдайды, жү_мыссыздық армиясы
көбейеді.
1.1. Жалпы жұмыссыздықтың пайда болу теориялары
Ағылшын экономисті А. Пигу Жүмыссыздық теориясында мынадай тезис
дәлелдеді, - еңбек рыногында бәсекелестік жүреді. Бүл, еңбекке бағаның
көтерілуін экеп соғады. Сондьщтан көптеген экономистердің айтуы бойынша
кәсіпкерлер жоғары көлемді жалақыны білікті маманға төлеу, егер сол маман
өнімнің шығару қүнын көбейтсе, соның есебінен еңбекке жоғары өнімділігі
нэтижесінде кәсіпкерлердің жүмысшы персоналын қысқартуға мүмкіндігі болады.
Бүл дэрежеде мынадай принцип жүреді:
Ыңғайлысы, 1 жүмысшы үстап, оған жақсы жалақы беру, 5-6 адамға төмен
жалақы беруге қарағанда. Пигу өз кітабында көп жақсы, нақты өз ойын былай
деп қарастырған: Жалпы ақшалай жалақының қысқаруы жүмысбастылық жағдай
жасай алады. Мұндай трактовканы дэлелсіз деп қарастырамыз. Және де
статистикада да қарастырамыз, ол жалақысы аз жүмысшылардың жүмыссыздық
армиясына қосылуы, толуы дегенді растайды.
Түрпайы саяси экономика жүмыссыздықты теңдік жағдайынан кездейсоқ ауытқу
деп қарастырады. Алайда, капитализм тарихындағы аса күйзелісті болған 30-
жылдардағы дағдарыс туғызған шым-шытырық оқиғалардың ықпалымен ағылшын
экономисі Д. Кейнс капитализм тұсында жұмыссыздықтың лажсыз сипатта
болғанын мойындайды. Жұмыссыздықтың болуын ол өндіріс қүрал-жабдықтары мен
түлыну заттарына жиынтық сүранымның жеткіліксіздігімен байланыстырады. Бүл
ретте Д. Кейнс өндірістің объективті заңдылықтары мен қайшылықтарын елемей,
кэсіпкерлер мен тұтынушылардың психологиялық мінез-қүлық дэлелдеріне,
айырбас қатынастарына баса назар аударады. Кейнстің пікірінше,
жиынтықсүранымды мемлекеттің ынталандыруы арқылы жүмыспен толық
қамтамасыз етуге болады.
Соғыстан кейінгі жылдарда Кейнстің ізбасарлары оның концепциясының түрлі
жақтарын соның ішінде жүмыссыздыққа жэне оның бағасының серпінділігімен
өзара байланысына қатысты жақтарын дамытып, толықтыра түсті. Бір жағынан,
нақты жалақы мен баға дәрежесінің өзгеруі және екінші жағынан,
жүмыссыздықтың абсолютті көлемі арасындағы олар (арасындағы) анықтаған кері
тэуелділік сүранымның молшылығы жөніндегі Кейнстің теорияның рухында
түсіндіріледі.
70-жылдардағы экономикалық сілкіністер, шиеленіскен экономикалық қүрылымдық
дағдарыстар, кейнсшілдік түсініктерге қарамастан жаппай жүмыссыздықпен
үштасатын, бақылауға келмейтін созылмалы инфляция Кейнстің, сондай-ақ
соғыстан кейін оны теориялық негіз ретінде пайдаланған мемлекеттік
монополистік реттеу практикасының да негізсіз екенін ашып көрсетті.
Қазіргі кезде де нэрсе даусыз болып қала береді - дүние жүзілік
экономиканың дамуындағы қазіргі тенденциялар сақталып отырғанда жаппай
жұмыссыздық проблемасы бүрынғысынан да көбірек асқынып түсіп, элеуметтік
шиеленістің одан эрі күшеюінің көзі болады.

1.2. Жұмыссыздықтың түрлері, классификациясы
Қазіргі неоконсерватизмнің жақтаушылары жаппай жұмыссыздықтың
негізінде рыноктік бәсекеден тыс факторлардың әсерінен болатын жалақының
қатаң жүйесін жояды. Жүмыссыздық өз еркімен де болуы мүмкін, жү-мыс орны
болса да жүмысшыға жалақы деңгейі ұнамайды, немесе еңбек сипаты
көңілдегідей емес (ауыр, қызықты емес), еңбектің маңыздылығы, қызығушылығы
төмен. Амалсыздан, болатын жүмыссыздық жалақы белгілеудегі рыноктік тепе-
теңдіктің сатысын белгілеумен байланысты, мүнда жүмысшы күшіне деген
сүраныс пен үсыныстың арасында алшақтық болады.
Қазіргі экономикалық теорияда жүмыссыздықтың ерекше мынадай түрлерін
қарастырады; ерекше бөледі:
Фрикциондық жұмыссыздық, жүмыс күшінің аймақтылық, кэсіптік және де
жасына қатысты қозғалысымен (жаңа орынға көшуі, басқа кэсіпке бейімделуі,
оқуы, бала бағу) байланысты. Өзінің мазмүны жағынан фрикциондық
жүмыссыздықты өз еркімен болатын жү_мыссыздарға жатқызуға болады.
Қүрылымдық жүмыссыздық жекелеген аймақтар мен халық шаруашылығы салалардың
дамуы ерекшеліктерімен байланысты. Экономиканың бір секторындағы немесе
аймақтағы жүмысшы күшінің артуы басқа жерде оның жеткіліксіз болуымен қатар
жүреді.
Циклдық жүмыссыздық экономикалық конъюнктураның өзгеруімен анықталады. Ол
циклдық өрлеу кезінде, азайып, дағдарыстар тұсында көбейіп отырады.
Құрылымдық және фрикциондық (экономикалық) жұмыссыздықтар оның
табиғи деңгейін білдіреді. Бүл жағдайда инфляция орташа көлемде жүреді.
Циклдық факторлар жүмыссыздықты табиғи деңгейден жоғарылатады.
Егер, жұмысбастылық толық болған жағдайда жүмыссыздық деңгейі
Жүмыссыздықтың табиғи деңгейі деп айтылады. Мысалға айтсақ, Америка
Қүрама Штатында XX ғасырдың 90-жылдарында 6-7% болса, жалпы жұмыссыздардың
табиғи деңгейі, ал басқа экономикасы дамыған елдерде ол біршама төмен.
Және тағы бір жұмыссыздық түрі бір нақты аумақта жұмысшы күшінің сұраныс
пен ұсыныс арасындағы сэйкессіздік нэтижесінде туындайды. Ол тең емес
экономикалық аумақтың дамуына ықпал етіп қалыптасады, жэне де
демографиялық, тарихтық, мәдениеттік тағы басқа да өзгеше факторлар эсер
етеді.
Жалпы ең негізгі жүмыссыздық - фрикциондық, құрылымдық, циклдық болып
келеді.
Жалпы жүмыссыз деп статистикалық тексеру кезінде жұмыссыз болып,
бірақ жұмыс іздеп жэне жүмысқа кіруге дайын адамдарды айтады. Шетелдік
мамандар жү_мыссыздықтың себептерін талдай отырып, оның эр түрлі нысандарын
тудыратын нақты факторларын қарайды. Жұмыссыздықтың мынадай нысандары
болады: жасырын функционалдық, маусымдық, қүрылымдық, технологиялық,
институционалды, ерікті, жасырын тағы басқа.
- Жасырын жүмыссыздыққа толық жүмыс күні бойы еңбектенбейтін жэне
де жүмыс күндер үзіп, жэрдем ақшаға құқын жоғалтып еңбек
барысында тіркелуді қойған адамдар жатады. Және де, өндіріс
пен мемлекеттік аппаратта артық жүмыскерлерді қолданған жағдайда болады.
Шын мэнінде олардың жүмысын аз ғана жүмыс күнімен орындауға болады.
- Институционды жұмыссыздық еңбек рыногының институтынан,
қүрылысынан, үсыныспен сұранысқа ықпал ететін факторлардан туады.
- ерікті жұмыссыздыққа әр себеппен, өз еркімен жү_мыс
істегісі келмейтін адамдар жатады.
- маусымдық жұмыссыздық ауыл шаруашылығы шикізатын өңдейтін
кәсіпорындарда қалыптасады.
II. ЖҰМЫССЫЗДЫҚТЫҢ МӘСЕЛЕСШ ШЕШУДІҢ ЖОЛДАРЫ
Жұмыссыздықтың проблемасын шешудің бірден-бір жолы. Бүл еңбек
биржалары туралы көптеген мемлекеттердің практикасының нэтижелерін көруіміз
керек. Еңбек биржалары бойынша тұрғындарды жүмыспен қамтамасыз ету олай
болуының өзінен жүмыссыздықпен күресудің негізгі қүралы екенін көре аламыз.
Бүл еңбек биржалары ең алғашқы кездерде дамыған мемлекеттерде жүмыссыздарға
көмек беру мақсатындағы адамгершілік институттары ретінде пайда болады.
Уақыт өте келе және еңбек қатынастарының дамуына байланысты оның ақпаратын
қызметі мен нақтыөзгеруі. Еңбек биржасы - бүл еңбекті талдау барысында
жұмыскерлер мен кәсіпкерлер арасында делдалдық қызметін атқаратын
келісімдер жайын, тұрақты мерзімді қызмет жасайтын мэселе. Бү_рынғы КСРО-да
еңбек биржасының ең соңғысы 1930 жылдары жабылған болатын. Қазіргі нарықтың
экономикаға көшу барысында еңбек биржасының тарлық элементтерін қайтадан
жаңғыртуға тура келеді. Бірақ Қазақстанда ондай еңбек биржалары жұмыс істеп
жатқан жоқ. Бүл жерде айта кететін мэселе, біз негізгі үлкен биржаларды
айтып отырмыз. 1991 жылдың 1-ші шілдесінен бастап Қазақстанда түрғындарды
жүмыспен қамту қызметі жұмыс істей бастады. Бірақ та біздің әлеуметтік -
экономикалық жағдайымыздың төмен болуы себепті бізде жүмыспен қамту өте
баяу жүргізіледі.
Тэуелсіздік алғашымызға он жылдан асып уақыт өте келе, біздің жас
мемлекетіміз жүмыссыздық проблемасымен күресуде, бірақ осыған қарамастан
жүмыссыздар саны таңдаусыз өсуде. Басында айтып кеткен 1930 жылы жабылған
еңбектен қамтамасыз ету биржасы 60 жылдан кейін Мәскеуде 1991 ж ашылды. Бұл
жерде жүмыссыздарға пособиялар таратылды. Ал Ташкентте еңбектен қамту
биржалары ешқашан жабылмай жу_мыс істеуде, эр таңертең сайын базардың
алдына жиналған жүмыссыздар бүл еңбек биржасының мың жылдан жоғары тарихы
бар: бүл биржадан жүмыс іздеушілер мен жұмыс үсынушыларды көзбе-көз
кездестіреді. Олар келісімге келіп өз жұмыстарын атқарып, ал жү_мысты
ұсынушылар өздеріне керекті еңбек күшін тауып келіседі. Міне, бү_л биржаның
жүмыс жасау принципі осы ғана. Бүл биржа туралы эңгімелегенде Сейфуллин
көшесінің бойында тұрғандар арасынан сіз небір аз жүмысына, яғни
мамандығына нағыз шын көңілмен беріліп, аз мамандығын кәсіпқойлық деңгейде
меңгергендерді кездестіруге болады. Ал бірақ осы адамдардың кейбіреулері
күні бойы жұмыс істегендегі табысын спиртке, яғни бір бутылка ішімдікке
жүмсағанын көргенде не айтарыңызды білмейсіз. Өкінішке орай совет өкіметі
кезінде Ташкенттегідей еңбек биржасы жұмыс істемеді.
Бірақ, болашақта жұмыссыздар санын азайту үшін Қазақстан
Республикасының заңдарына сай жү_мыс істеуі керек. Ал, бірақ эзірге
ондайдың болуы мүмкін емес. Себебі жемқорлықпен күрес жүргізіп жатқанымыз
да сол проблемаларды шешудің негізі екендігінде. Сонымен бірге жүмыссыз
адамдар тек материалдық жақтарымен ғана емес психологиясының да өзгеруі
эбден мүмкін. Егер бір жанүядағы бір адамның жүмыс істеуі, ал басқаларының
жүмыссыз отыруы „Еңбексіз елге сыймас" деген ғылымымыздың осындай ойлы
сөздеріне тура келеді. Сол себепті жанүяда бірін-бірі түсінбеушілік
туындайды. Бүл жұмыссыздық тек Қазақстан ғана емес элемнің барлық елдерінде
болып жатқан қүбылыс. 80-ші жылдардан бастап дамушы мемлекеттерде оның
ішінде халқы жағынан алдыңғы орындағы Қытай мен Индияда жұмыссыз адамдардың
пайызы 27%, бірақ бүдан да жоғары екені мэлім. Әлемде ең көп жүмыссыздар
оңтүстік азия елдері мен Сахарада орналасқан біршама елдерді айтуға болады.
Көптеген кедей мемлекеттер адамдарды жү-мыспен қамтамасыз ету өтетөмен,
бірақ арзан еңбек күшінің болғанымен экономикалық-элеуметтік жағдайымыз
төмен.
Осы кезде айта кететін жай бөлімде айтып өткен биржа қызметтерін
жалдау арқылы толық түсінуге болады. Ол еңбек нарығындағы үсыныс пен
сүранысты реттейді; жүмыссыздарды есепке алу мен бас жүмыс орындарын
тіркеу; жүмысын ауыстыратын немесе жүмыс іздеген, жүмысқа түруға тілек
білдірген адамдарға ақпарат беру, жүмыс істеп жүрген адамдарды оқыту мен
қайта дайындауды үйымдастыру; жастар арасында кэсіптік бағдар беру жұмысын
жүргізу: адамдарды жүмысқа тарту үшін делдалдық қызмет атқару. Осындай
кезде жүмыссыздыққа байланысты жәрдем ақы тағайындау. Мемлекет кэсіпорындар
мен үйымдардың мүдделерін есепке ала отырып, биржалар арқылы еңбек нарығына
эсер етеді. Еңбек биржасы ретінде жэне олардың берген жолдама кэсіпкерлер
үшін міндетті болмайды. Ол тек қана ұсынымдылық сипатта болады. Себебі
олардың жүмысшыларды еркін түрде қабылдауға мүмкіншілігі бар, немесе
өздерінің кадр тағайындау бөлімі арқылы тағайындайды және оны толық
жалдауға тырысады.
Ал қазіргі кездегі биржада еңбекке деген үсыныс пен сүраныс туралы толық
мағлұмат болуы тиіс. Осы бағытта өнеркэсібі дамыған Батыс елдерінің
тэжірибесіндегі жағдайларды қолдануға болады. АҚШ-та мысалы, аймақтық және
жергілікті деңгейдегі жүмыс күшінің банкілері құрылған. Онда, жүмысқа
орналасқан кезде көрсетеді. Бүл консультацияның көмегімен бір айдың ішінде
барлық мамандық таптарындағы жүмыссыздық 40%-ке кемиді. Сондай-ақ,
жұмыссыздарды қаржыландырудың жаңа бағдарламасы енгізілген. Вашингтон
штатында феодалдық үкімет тиісті білім, жүмыс тэжірибесі бар және өз ісінің
маманы болғысы келген 400 жұмыссыз адамға алдын-ала мүмкіндік беріп,
бірнеше айға дейін жэрдем ақы береді. Ал егер жәрдем ақының көлемінің
жоғары болуының өзі теріс әсерін тигізуі мүмкін, бұл жағдай болады егер
жүмыс іздеушінің болашақтағы жалақы (төмен болған) төлемі төмен болған
жағдайда жүмыссыздықты болдырмаудың тағы бір жолын алыстан іздемей-ақ
оңтүстік - шығысымыздағы Үлы Қытай елінен көруімізге болар еді. Қытай
дамушы мемлекет болып есептелгенімен, ал ауыл шаруашылығын дамытуда
экономикада өзіндік із қалдырды, сонымен бірге шағын өнеркәсіпті барлық
жерлерінде дамытты. Ол үшін алғаш рет баяғыдағы саясатты өзгерту, ал сауда
қарым-қатынасында жасалынған ауыл-шаруашылығына кері эсер етуші саясат еді.
Бір сөзбен айтқанда осы қойылған барлық қойылымдарды қирату керек болды, ал
азық-түлікке бағаның көтерілуі, түрмыстық тауарларға протексанизм саясатын
импорттағанда ұстану. Қосымша көрсеткіштер, олар шағын бизнесті дамыта
отырып ауыл - шаруашылығының инфраструктурасын, эсіресе, транспорт,
денсаулық, әлеуметтік қызмет көрсету салаларын дамыту. Қытайда 70-ші
жылдардан бастап шағын өнеркэсіптің дамуына көп көңіл бөлді. Бүл шағын
өнеркәсіптер негізінен ауылдық жерлерде дамуына көп көңіл бөлінді. 80-ші
жылдарда ауыл шаруашылығы мен шағын өнеркәсіптердің дамуы қарқын алды.
Олардың дамуы басқа салалардың да дамуына эсерін тигізді. Қазіргікезде
Қытайда 100 млн-нан астам адамдар ауыл шаруашылығы мен шағын өнеркәсіп
саласында жүмыс істеп жатыр.
Жұмыссыздықты сонымен бірге жоюдың тағы бір жолы экономиканың
неформалды секторын дамыту, оның негізгі қала экономикасы, ал қызмет
көрсетудің ерекше саласы. Бүл салаға жэне адамның еңбек етуі, дэстүрлі
қалыптасқан өнеркэсіп жэне жэне бұл салаға мемлекеттік саясаттың ешқандай
араласуынсыз жұмыс істей алады. Дамушы елдерде жэне қалаларда формалды емес
секторде 50% жұмысшы қала жұмыскерлер күші қалыптасқан. Мемлекет бұл
саланың дамуына ешқандай шек қоймай, қайта шағын кәсіпорындарға несие
бөліп, қалалардың инфраструктурасын жақсартуға барынша көмектескені дұрыс.
Көптеген экономистердің айтуы бойынша, дамыған формалды емес сектор
қаладағы жұмыссыздар санының азаюына себебін тигізеді дейді.
Сол сияқты қазіргі кезде біздің мемлекетімізде де жұмыссыздықпен
күрес жүргізуде. Президенттің 2030 жылға дейінгі стратегиялық жоспарында
шағын кэсіпкерлікті дамыту, халықты толық сауатты ету жолдарын айқын
көреміз. Яғни бүл мақсаттардың орындалуы келешектегі болашақ
Қазақстандықтардың жүмыспен қамтамасыз етіледі деп күтілуде.
Бағаның төмендеуін қоздыру, бү_л да жүмыссыздықты азайтуға себепші бола
алады. Ол үшін алдын ала шетел валютасына ақша айырбастаудағы үлттық
валютаның курсын көтеріп, үсыныс пен сүраныс тепе-теңдігін қамтамасыз ету,
субсидия көлемін капитал көп қорланатын өнеркэсіпке аз бөлу, ең төмен
жалақыны заң арқылы тоқтату, сыртқы саудадағы барьерді азайтып, шектеуді
ауыл (тоқтату, сыртқы) шаруашылық өнімдерінің бағасына тоқтату.
Бұл жерде айтылған кейбір мэселелерде Қазақстанда қолданылып жатыр.
Мысалға: Соңғы жылдарда Президент жарлығы бойынша ең төменгі жалақы
мөлшерін көтеру, жэне ол 2001 жылдың 1-ші қаңтарынан бастап қайта қарауға
алынып ең төменгі жалақы мөлшері мен зейнетақыны көтеру туралы шешім
қабылдады. Осында айтып кеткеніміздей жүмыссыздыққа байланысты берілетін
жәрдемақы өзгерістерінің, оның тэртібінің жұмыссыздық мөлшеріне эсерін білу
көп ізденісті талап ететін мәселе болып қала береді. Зерттеушілер
жүмысшылардың қалай жүмыссыз қалуын жэне оның қаншаға созылғанын анықтауда
алмастыру коэффициентінің роліне назар аударады. Алмастыру коэффициенті
дегеніміз - жүмыссыз кездегі салықтан кейінгі табыстың жұмыспен қамтамасыз
етілетін кездегі табысқа қатысты.
Жұмыссыздыққа байланысты берілетін
жэрдемақының
жүмыссыздыққа эсері мөлшері туралы мэселе - Еуропадағы мэселе. Сол жөнінде
Летрин Минфард былай деп жазады: „Жұмыспен қамту тұрғысымен қарасаң бүл
жағдай қорқынышты".
Жүмыспен қамтылудың түрақтылығы. Жүмыстан босатылған адамдар жұмыссыз
қалудан онша азап шекпейтіндіктен, фирма жүмысшыны көп ұстамай жиі
(жібереді) шығарады. Жүмыссыздың жэрдем ақысы жұмыссыздықтан қорқуға
итермелемейді; оның мөлшері жұмыссыздықтың тоқырауы мөлшеріне қосылады
дегенге күмэн бар. Және адамдар экономика жүртшылықты жүмысқа
орналастырғанша жүмыс іздеуге кеткен уақытты қажетсінеді. Соңғы жылдары
жүмыссыздар үшін жүмыс істеу проблема емес, себебі олар үшін жэрдемақы
төленеді деп жүр.
Бұл дұрыс емес, өйткені шындығында жүмыссыздардың барлығы жэрдемақы
ала бермейді. Шындығында, жалпы жұмыссыздардың үлкен екі бөлігінен
төмендеуі ғана сақтандырылған жүмыссыздық.
2.1. Жу-мыссыздықтың дүние жүзіндегі практикалық мәні, тәжірибесі
Жұмыссыздық нарықты экономиканың айырылмас серігі деуге болады.
Белгілі экономистер пікірлері бойынша жүмыссыздықтың белгілі бір деңгейден
аспауы нарықты экономикаға тэн табиғи құбылыс деп білінеді. Мысалы, кейбір
экономистер: Дж. Кейнс 3-4%, М. Фридмен 5-6% жұмыссыздықты ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.