Шартты және шартсыз рефлекстер
Жоғары жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі жатады.Жоғары жүйке әрекеті адам организінің сыртқы ортамен қарым-қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер: ес, сана, ойлау, ұйқы, түс көру, гиппоз т.с.с. ми сыңарларының негізгі қызметі болып саналады.
Адам мінез-құлқа мен мидың арасындағы байланысты ең алғаш Платон, Гиппоктар секліді алдыңғы қатарлы ғалымдар болжап айтқан болатын.
Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) «Интеграциялаушы» деп аталатын қызметтері сенсорлық сигналдарды тікелей өңдеумен немесе қозғалу және вегетативтік орталықтарды басқарумен байланысты емес. Олар ұйқы-ояу күй циклі, сана, сөйлеу мен ойлау, ес және эмоция сияқты құбылыстардың негізін құрайды. Аталған қызметтер негізінен алдынғы (ақырғы) мидың екі ірі бөлігінде – лимбиялық жүйе мен жаңа қыртыста (неокортексте) шоғырланған деп есептеледі. Бұлардағы жүріп жатқан физиологиялық процестердің мәнісін, табиғатын түсіндіруге жасалған көптеген ғылыми талаптардың бір парасы шартты рефлекстер туралы іліммен («жоғары нерв әрекетінің физиологияс» деген атпен кеңестік физиологиялық мектепте кең қолдауға ие болған) тығыз байланысты.
Декарттан Павловқа дейін рефлексті, рецепторларды тітіркендіруден туатын реакция деп түсінгенмен, Сеченовқа дейінгі физиологтардың бәрі дерлік оны тек орталық нерв жүйесінің төменгі бқлімдерімен ғана байланысты деп есептеді.
Адам мінез-құлқа мен мидың арасындағы байланысты ең алғаш Платон, Гиппоктар секліді алдыңғы қатарлы ғалымдар болжап айтқан болатын.
Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) «Интеграциялаушы» деп аталатын қызметтері сенсорлық сигналдарды тікелей өңдеумен немесе қозғалу және вегетативтік орталықтарды басқарумен байланысты емес. Олар ұйқы-ояу күй циклі, сана, сөйлеу мен ойлау, ес және эмоция сияқты құбылыстардың негізін құрайды. Аталған қызметтер негізінен алдынғы (ақырғы) мидың екі ірі бөлігінде – лимбиялық жүйе мен жаңа қыртыста (неокортексте) шоғырланған деп есептеледі. Бұлардағы жүріп жатқан физиологиялық процестердің мәнісін, табиғатын түсіндіруге жасалған көптеген ғылыми талаптардың бір парасы шартты рефлекстер туралы іліммен («жоғары нерв әрекетінің физиологияс» деген атпен кеңестік физиологиялық мектепте кең қолдауға ие болған) тығыз байланысты.
Декарттан Павловқа дейін рефлексті, рецепторларды тітіркендіруден туатын реакция деп түсінгенмен, Сеченовқа дейінгі физиологтардың бәрі дерлік оны тек орталық нерв жүйесінің төменгі бқлімдерімен ғана байланысты деп есептеді.
Шартты және шартсыз рефлекстер
Жоғары жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі
жатады.Жоғары жүйке әрекеті адам организінің сыртқы ортамен қарым-
қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер: ес,
сана, ойлау, ұйқы, түс көру, гиппоз т.с.с. ми сыңарларының негізгі қызметі
болып саналады.
Адам мінез-құлқа мен мидың арасындағы байланысты ең алғаш Платон,
Гиппоктар секліді алдыңғы қатарлы ғалымдар болжап айтқан болатын.
Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) Интеграциялаушы деп аталатын қызметтері
сенсорлық сигналдарды тікелей өңдеумен немесе қозғалу және вегетативтік
орталықтарды басқарумен байланысты емес. Олар ұйқы-ояу күй циклі, сана,
сөйлеу мен ойлау, ес және эмоция сияқты құбылыстардың негізін құрайды.
Аталған қызметтер негізінен алдынғы (ақырғы) мидың екі ірі бөлігінде –
лимбиялық жүйе мен жаңа қыртыста (неокортексте) шоғырланған деп есептеледі.
Бұлардағы жүріп жатқан физиологиялық процестердің мәнісін, табиғатын
түсіндіруге жасалған көптеген ғылыми талаптардың бір парасы шартты
рефлекстер туралы іліммен (жоғары нерв әрекетінің физиологияс деген атпен
кеңестік физиологиялық мектепте кең қолдауға ие болған) тығыз байланысты.
Декарттан Павловқа дейін рефлексті, рецепторларды тітіркендіруден туатын
реакция деп түсінгенмен, Сеченовқа дейінгі физиологтардың бәрі дерлік оны
тек орталық нерв жүйесінің төменгі бқлімдерімен ғана байланысты деп
есептеді.
Павловқа дейінгі көптеген физиологтар психиканың өзін де мидың әрекет ету
нәтижесі деп ойлағанымен, бұл әрекетті физиологиялық тәсілдермен түсінуге
болмайды деп түсінеді. Психикалық әрекетті мидың жоғарғы бөлімінің
физиологиялық жұмысы ретінде қарап, оған талдау беруге бірінші қадам
жасаған И.М. Сеченов болды. Ол 1863 ж. шыққан Ми рефлекстері деген еңбегі
мен одан кейінгі жұмыстарында психикалық әрекеттің барлық көріністерінің
негізінде рефлекс жататындығын дәлелдеді. Сеченов орталық нерв жүйесіндегі
тежелу құбылысын ашу арқылы мидың рефлекторлық реакцияларының күшейіп және
әлсіреп отыратын кезеңдерінің болатынын көрсетті. Психикалық әрекеттің
рефлекторлық механизмді екенін мойындаудың нәтижесінде кез келген әрекеттің
бірінші себебі сыртта жатады және бірдей ішкі, сыртқы жағдайлар кезінде
адам әрекеті де әр уақытта бір түрлі болу керек деген қорытынды шығарды.
Басқаша сөзбен айтқанда, ол саналы тіршілік етудің барлық актыларының
детерминдігін мойындайды. Мидың физиологиясын жасау міндетін орындап шыққан
И.П. Павлов болды.
Чернышевскийдің, Добралюбовтың, Писаревтің, т.б. ағартушы-демократтардың
алдыңғы қатарлы идеяларымен тәрбиеленген Сеченовтың Ми рефлекстері деп
аталатын еңбегінің сөзсіз ықпалында болған Павлов өзінің алғашқы
экспериментальдық жұмыстарында-ақ организмдегі жүріп жатқан процестердің
реттеуші механизмін зерттеуге тырысты. Ол тұтас, дені сау
зақымданбағанорганизмнің сілекей бездерінің қызметін ұзақ уақыт зерттеуге
мүмкіндік беретін фистула әдісін ұсынды. Бұл әдісті қолданғанда
организмдегі түрлі органдардың бір-біріне әсерін және сыртқы ортаның әсерін
ескеруге толық мүмкіндік бар. Сыртқы орта жағдайлары тұрақты болғанда
сілекей бездерінің жұмыстары да стеоротипті; сонымен қатар ол
тітіркендіргіштің күші мен сипатына да байланысты болады және орта әсерінен
оңай өзгереді. Бұрын дәмі белгілі тамақтың түрі мен иісі емес, басқа,
онымен бір байланысы бар тітіркендіргіштер де, мысалы малды бағып асырайтын
қызметшінің көрінуі де сілекейдің рефлекторлық бөлінуін тудырады. Сондай-ақ
егер итті тамақтандыру үнемі бір түтіктің дыбыс шығаруымен қабаттастырылып
отырса, ол тамақтың сигналына (шартты тітіркендіргішке) айналып, рефлекс
тудырады. Осындай құбылыстарды ұзақ уақыт бақылау арқылы Павлов оларды ми
сыңарлары (жарты шарлар) қыртысының физиологиялық жұмысының нәтижесі
(шартты рефлекстер) деп қарап, жоғары нерв әрекетін эксперименттік
зерттеудің объективтік әдісін тапты. Павловтың негізгі сүйенген қағидасы –
жоғары нерв әрекетінің рефлекторлық сипатын мойындау болды. Павлов жоғары
нерв әрекетінің негізгі заңдылықтарын сілекей бездерінің шартты
рефлекторлық реакцияларын бақылап-зерттеп, талдаудан шығарды. Себебе, оның
айтуынша, сілекей бездері шартты рефлексті зерттеудің өте ыңғайлы объектісі
(нысаны).Бездің өзегін сыртқа шығару арқылы оның қызметінің сипатын және
дәрежесін көзбен көріп, тіркеп отыруға болады. Сондай-ақ мұнымен қатар
организмнің қалыпты тіршілік әрекеті бұзылмайды. Сілекей ауызға басқа
бездер арқылы құйыла береді.
Шартты рефлекстер әдісі тек сілекей бөлінуді зерттеумен ғана байланысты
емес. Павловтың және оның көптеген шәкірттерінің жүргізген жұмыстарының
нәтижесінде шартты рефлекстің кез келген шартсыз рефлекстік реакциясының
негізінде де жасалатыны көрсетілді. Мысалы, түтіктің дыбысын электр тогының
аяқ терісіне өтетін әсетімен қабаттастыра, ол ауыртатын тітіркендірудің
сигналы (шартты тітіркендіргіш) бола алады. Түрліше шартсыз рефлекстер
негізінде шартты рефлекс жасаған соң, осы байқалып отырған құбылыстарды
жануарлар психикасын, оның ішкі көңіл-сезімін, талдау арқылы түсінуге бола
ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа Павлов теріс жауап береді. Ол
жануарлардың жоғары нерв әрекетін зерттеу үшін объективтік әдісті
пайдаланды. Павловтың шартты рефллекстер туралы ілімінің тек физиология
үшін емес, сонымен қатар бүкіл ғылым үшін, оның ішінде философия,
психология, педагогика үшін де маңызы бар. Себебі, ол сана сияқты
продуктысы бар өте жоғары, ерекше ұйымдасқан материяда болып жатқан
процестердің механизмін анықтап, түсіндіреді. Уақытпен шыңдалған бұл
ілімнің маңызы осы кезге дейін төмендеген жоқ, қайта көптеген ғалымдардың
зерттеуі арқылы кеңейіп, шыңдалып отыр. Жаңа зерттеулер әдістері пайда
болысымен – ақ психикалық әрекеттердің шартты рефлекторлы механизмідері
одан да тереңірек зерттеліп жатыр. Ол зерттеулер мидың жоғары дәрежедегі
қызметіне жаңа көзқарастардың пайда болуына себеп болып отыр.
1.1. Шартты рефлекстерінің шартсыз рефлекстерден айырмалары.
1.Шартсыз рефлекстер туа пайда болған, тұқым қуалайды және тұрақты
болады. Ал шартты рефлекстер жеке организмнің тіршілік ету барысында пайда
болады, тұқым қуаламайды және онша тұрақты емес.
2. Кез келген шартсыз рефлекс, егер орталық нерв жүйесі тиісті даму
дәрежесіне жетсе, белгілі тітіркендіргішті бірінші рет және бір-ақ рет
қолданғанның өзінде-ақ пайда болады. Жаңа туған баланың аузына тамақ түссе,
шартсыз рефлекторлық жолмен сілекей ағады. Ал шартты рефлекстер бірден
пайда болмайды, олар белгілі жағдайларға байланысты, біртіндеп дасалады.
3. Шартсыз рефлекстің дайын рефлекторлық доғасы бар, ал шартты рефлекстер
болу үшін шартты байланыс деп аталатын, ми қыртысында жаңа байланыс орнауы
қажет. Сөйтіп, бұрын болмаған жаңа рефлекторлық доға тұйықталуы қажет.
4. Шартсыз рефлекс доғасын рецептор, кондуктор (қозу өткізетін – сезгіш,
қозғағыш, аралық нейрондар жүйесі) және эффектор құрайды. Ал шартты
рефлекстердің доғасының 1-звеносы – анализатор (тітіркендіру әсерін
қабылдап, одан сапалы түйсік тудырады); 2-сі – тұйықтағыш (замыкатель) -
өзгергіш келеді, анализатор клеткаларын эффекторды жабдықтайтын нерв
клеткаларымен байланыстыратын нерв жолы; 3-сі – эффектор.
5. Шартсыз рефлекстерді түрлік деп, яғни бір түрдің барлық өкілдеріне тән
деп қарау керек. Ал шартты рефлекстер жануардың жеке басының тіршілік ету
барысында пайда болған. Дегенмен, сыртқы ортаның ұзақ уақыт өзгермейтін
факторлары бар жағдайда, кейбір жеке тұрақты шартты рефлекстер (көбінесе
атадан атаға қайталайтын, особътың (дараның) тіршілік етуінің жас кезінде
пайда бодатын рефлекстер), біртіндеп тұқым қуалайтынға, яғни шарттыдан
шартсызға айналуы да мүмкін. Бұған мысал етіп құстардың жаңа ғана
жұмыртқадан шыққан балапандарының олардың ұясының дірілдеп қозғалуының
әсерінен ауыздарын ашуын ала аламыз. Балапанның анасының ұшып келіп ұяға
қонуы, ол кезде ұяның дірілдеуі (қозғалып шайқалуы) әр уақытта тікелей
балапандардың тамақтануының алдында ьолып отырады. Сөйтіп тез шартты тамақ
рефлексі пайда болады. Ал, кейін, біртіндеп бұл рефлекс тұқым қуалацтын,
шартсызға ауысты деп есептеуге болады.
6. Шартты рефлекс мидың жоғарғы бөлімдерімен байланысты, ал шартсыз
рефлекстердің доғасы мидың түрлі төменгі бөлімдері арқылы да өте алады.
Жоғары сатыда ұйымдасқан, үлкен жарты шарлар қыртысы бар жанураларда шартты
рефлекстер жасалу үшін мидың осы бөлімінің болуы міндетті. Мысалы: иттердің
ми қыртысын алып тастаса, оның шартты рефлекстік әрекеті толығымен
тоқтайды. Ит өзінің иесін танымайды, басқа жануардың тұрғанын (тіпті
мысықтың да) елемейді, оны сипасан қорғану рефлексімен жауап береді, алдына
қойылған тамаққа ұмтылмайды. Сөйтіп, ол сыртқы ортаның түрлі өзгерістеріне
бейімделу қабілетін жоғалтады.
1.2. Шартты рефлекстердің жасалуы.
1. Шартты рефлекстерді жасау үшін қажетті ең негізгі жағдай –
индифренттік (өздігінше осы реакцияны тудыра алмайтын, кез келген бөтен)
тітіркендіру мен шартсыз, сол реакцияны міндетті түрде тудыратын
тітіркендірудің әсер ететін уақытының бір-біріне дәл келуі (ұштасуы).
2. Бөтен тітіркендіргіш шартсыз тітіркендіргіштердің әсеті басталар
алдында әсер етуі керек. Екі тітіркендіргіш әсері бір уақытта берілсе
шартты рефлекстің жасалуы едәуір қиындайды. Ал алдымен шартсыз, одан кейін
индифренттік тітіркендіргіш әсет етсе, шартты рефлекс алынғанмен, ол өте
тұрақсыз болады. (Алдымен шартсыз, кейін бөтен тітіркендірумен әсер еткенде
шартты рефлекстің жасалуының қиын болатын себебі, теріс индукция заңымен
және шартсыз тітіркендірудің күшінен бөтен тітіркендіргіш күшінің
кемдігімен түсіндіріледі).
Жасалған шартты рефлексті ұзақ уақыт сақтау үшін, оны мезгіл-мезгіл
шартсыз тітіркендіргішпен бекітіп отыру қажет.
3. ми қыртысы клеткаларының жеткілікті жоғары қозғыштығы болуы керек. Ол
үшін ми қыртысы түрліше басқа әсерлерден бос болу керек. Сонда ғана белгілі
тітіркендіруге нерв клеткалары жоғары қозумен жауап бере алады.
4. Шартты рефлекс жасалу қолданылатын тітіркендіргіштің қасиеті мен
күшіне де байланысты. Бөтен тітіркендіргіштің күші қыртыста қозу ошағын
тудыруға жететін болуы керек. Бірақ шамадан тыс, артық та болмауы керек.
Осындай жағдайда шартты рефлекс жасалмайды. Себебі, 1-ден ткріс индукция
заңы бойынща шамадан жоғары қозу шартсыз тітіркендіруге қозу тууына кедергі
жасауы мүмкін. 2-ден, өте күшті тітіркендіру әсерінен нерв клеткаларында
тежелу тууы мүмкін (Павловша шектен тыс тежелу). Шартты рефлекстің жасалуы
шартсыз тітіркендіргіштің күшіне де тікелей байланысты. Неғұрлым ол әлсіз
болса, соғұрлым шартты рефлексті жасау қиындайды. Итті тәжірибе алдында
тойғызса, шартты рефлекс жасауға қажет шартсыз тітіркендіргіш-тамақтың
әсері итте жоғалады. Шартты рефлекс жасалмайды және керісінше.
Шартты рефлекстердің жасалу жылдамдығы жануардың жеке басына тән
ерекшеліктеріне өте күшті байланысты болады. Бір жануардың өзінде де шартты
рефлекс түрліше жылдамдықта алынады. Белгілі бір жағдайда жасалған 1-шартты
рефлекс, сол жағдайда жасалатын 2- және 3-шартты рефлекстерден кеш алынады.
Неғұрлым тітіркендіргіш жиі әсер етсе, соғұрлым шартты рефлекс тез алынады.
Мұны түрлі дағдылардың (есеп шығару, жаттау, т.б.) қалыптасуында алатын
орны зор.
Шартты рефлекстің жасалу жылдамдығы басқа да көптеген жағдайларға
байланысты: қозу мен тежелу процестерінің бір-біріне қатынасы, бөтен және
шартсыз тітіркендіргіштердің күштерінің қатынасы, қоршаған орта, ондағы
өзгерістер, т.б.
Шартты рефлекстер тек шартсыз рефлекстердің ғана емес, сонымен қатар
шартты рефлекстер негізінде де жасала алады. Мысалы, метрономның дыбысына
тұрақты шартты сілекей ағу рефлексі жасалған дейік. Егер бірнеше рет итке
10 секундтай қара дақты көрсетіп, оның артынша (15 секундтан соң)
метраномның дыбысын естіртсе (тамақ бермей-ақ), біраз уақыттан кейін,
метрономның дыбысы ғана емес, қара дақты көрсетудің өзіне сілекей бөліне
бастайды. Мұны Павлов 2-қатардағы шартты рефлекстер деп атады. Дәл осылай
етіп 3-қатардағы шартты рефлексткрді де алуға болады. Бірақ оның жасалуы
қиын.
Организмге әсер ететін кез келген тітіркендіргіш (көру, есту, дәм сезу,
тактильдық, температуралық, ауыртқыш, т.б.) шарттыға айнала алады.
Шартты рефлекстер осы тітіркендіргіштің әсер етуіне, әсерәнің тоқтауына,
әлсіреуіне, күшеюіне т.б. жасала алады.
Егер рефлекстер осы тітіркендіргіштің жеке әсер ететін ұзақтығын көбейте
беріп, оны 2-3 минутқа жеткізсе, онда сілекейдің 1- тамшысының пайда болуы
кешігеді. 3 минуттан соң барып шартсыз тітіркендірумен бекітсе, шартты
тітіркендірудің алғашқы 1-2 минутында сілекей тіпті бөлінбейді. 2-минуттан
бастап қана сілекейдің 1-тамшысы ағады. Мұны Павлов кешіккен рефлекс деп
атады. Шартты рефлекс болып өткен тітіркендірудің ізіне де жасала алады.
Мысала, бір минут бойы иттің терісін механикалық тітіркендіріп, содан соң 1
минуттай үзілістен кейін тамақтандырса, шартты сілекей ағу тері тітіркенген
кезінде байқалмайды да, тек одан 1 минуттай өткен соң ғана басталады.
Мұндай рефлекстерді Павлов із (сүрлеу) рефлекстері деп атады.
Шартты рефлекстерді пропиорецепторлардан да алуға болады.(Н.И.
Красногоркий). Аяқтың пассивті иілуін шартсыз сілекей ағу рефлексімен
ұштастырса, сол иілудің өзі сілекейдің бөлуіне шартты сигнал бола алады.
К.М. Быков және оның қызметкерлері ішкі органдардың рецепторларын
тітіркендіру арқылы да шартты рефлекстер алуға болатындығын
экспериментальдық жолмен дәлелдеді. Мысалы, қарнына я қуығына фистула
қойылған иттің осы мүшелерін желмен толтыруды (резеңке баллон арқлы) тамақ
беруменг ұштастырса, біраздан соң жалғыз желмен толтырудың өзінше шартты
сілекей ағу байқалады.
Шартты рефлексті уақытқа да жасауға болады. Павловтың зертханасында итке
әрбір 30 минуттан кейін тамақ беріліп отырған. Осындай бірнеше тәжірибеден
соң итке тамақ берілмесе де әрбір жарты сағаттан соң сілекей бөлінуі
байқалып отырған.
Егер 30 минут өтісімен метрономның дыбысын естіртсе, одан соң тамақ берсе
және осыны бірнеше рет қайталаса, біраздан соң метраномның дыбысын 10 минут
өткен соң естіртсе, сілекейдің 1-2 тамшысы ғана ағады, 30 минут өткенде
естіртсе – 10 тамшы болған. Тіпті 30 минуттық уақытқа жасалған шартты
рефлекстің тұрақтылығы соншалық, егер метрономның дыбысы 28-29 минутта
естіртілсе сілекей бөлінуі болмай, ал 30 минутта үнемі сілекей бөлініп
отырған.
Табиғи ортада организмнің бір емес, бірнеше рецептарлары тітіркенеді.
Осыған байланысты Павловтың зертханасында комплекстік тітіркендіргіштердің
бір уақытта және бірінен соң бірі әсер етуіне шартты рефлекстер жасалуын
зерттеу үшін әдейі тәжірибелер жүргізілді. Бұл рефлекстердің алынуы
тітіркендіргіштердің күшіне байланысты анықталады. Егер 2 тітіркендіргіштің
күші бірдей болса, шартты рефлекс ол екеуімен бірге әсер еткенде де және әр
қайсысымен жеке әсер еткенде де алынады. Ал егер бірі екіншісінен басым
болса, онда екеуі бір уақытқа әсер еткенде рефлекс алынбайды, алынса да
нашар болады. Егер екі тітіркендіргіштің екеуінің жеке әсерлерін тамақпен
бекітпей, ал бірге әсерін үнемі бекітіп отырса, онда біраздан соң жеке
етілген әсерлерге сілекей ақпайды да, ал екеуі бір кезде әсер етсе сілекей
бөлінеді.
1.3. Шартты рефлекстерді зерттеу әдістемесі және жасалу механизмі.
Шартты рефлекстерді зерттеуге Павлов 1900 ж. кіріскен. Алғашқы кезде
экспериментатор иттің қасында отырып, тамақ беруді, тітіркендіргішпен әсер
етуді өз қолымен орындаған.
Бірақ мұндай жағдайда экспериментатродың әрбір қимылының өзі итке қосымша
тітіркендіргіш болып, реакцияның жүрісін я күшейтіп, я әлсіретіп отырған.
Осындай бөтен тітіркендіргіштер әсер ете алмау үшін, итті ерекше
бөлектенген, дыбыс өткезбейтін камераларда ұстайды.
Экспериментатор камераның сыртында отырады. Тамақтандыру,
тітіркендіргіштер беру – бәрі механизацияланған, сырттан жасалады. Ерекше
баллон арқылы сілекей бөлінуін де сырттан бақылауға мүмкіндік бар. Бір-
біріне салыстыруға болатын фактылар алу үшін, итті тамақтандыру тәртібі әр
уақытта бірдей болу керек. Тамақты тәжірибеге дейін емес, одан кейін беру
қажет.
Белгілі бір тітіркендіргіштің әсетінен қозған әрбір рецептор орталық нерв
жүйесіне түсетін афференттік импульстердің көзі болып табылады. Бізге
белгілі, шартсыз рефлекстер орындалуы үшін мидың жоғары бөлімінің қатысуы
мінтетті емес, оның доғасы төменгі бөлімдер арқылы да өте алады. Дегенмен,
ми қыртысы сақталған жануарда қандай шартсыз рефлекс болмасын ол ми
сыңарлары қыртысында қозу ошағын тудырады. Егер жай тұрған итке бір бөтен
тітіркендіргішпен (индиффренттік) әсер етсе (мысалы, электр шамының
жарығымен), онда шартсыз бағдарлау рефлексі байқалады және ми сыңарлары
қыртысының көру бөлімінде қозу ошағы туады. Ал электр жарығын жаққан соң
тез, 10-30 секундтан соң жануарға тамақ берсе, ми қыртысында екі қозу ошағы
туады: бірі – көру ауданында, екіншісі – тамақ орталығында. Шартсыз
тітіркендіргіш әсерінен туатын қозу ошағы күштірек болады, сондықтан ол
біраз доминанттық роль атқарады. Ол өзін көру ауданында туған қозу ошағын
тартады және соңғысының күші теріс индукция заңына сай ілсірейді.
Ми қыртысындағы осы екі қозу ошақтарының осындай бір-біріне әсері,
(функциональдық өзара әрекеттесу) орталықтарды тітіркендіру тоқталса да,
өінің ізін қалдырады. Ал егер олар өз әсерлерін белгілі тәртіппен бір
уақытта ұзақ қайталап отырса, осындай өзара функциональдық әрекеттесуден
алдыңғы қалған із күшейе береді де (жиынтықталу жүреді), ақырында ол екі
ошақтың арасанда бұрын болмаған шартты байланыс орнайды. Бұл байланыстың
сыртқы көрінісі шартты рефлекстің жасалуында. Демек бірнеше уақыттан соң
шам жағудың өзіне сілекей бөлінеді. Себебі, шартты тітіркендіргішке
айналған шамның әсерінен туған қозу тамақ орталығына беріледі, одан
эфференттік жолдармен мидың төменгі бөлімдеріндегі тиісті орталықтар арқылы
сілекей бездеріне барады. Әрине, бұл отырған механизм өте қарапайым,
схемалық. Негізінде әрбір рефлекс көптеген нерв клеткаларының бір-біріне
әсері арқылы орындалады және оның орындалуына бүкіл организм қатысады деп
білу керек.
Шартты рефлекстердің механизмін И.П. Павловша түсіндіруден байқалатыны –
олардың негізінде уақытша (шартты, тұйықтайтын) байланыс горизонталь
құрылымды болып келеді және ми қыртысындағы сигналдық (шартты)
тітіркендіргіш орталығы мен шартсыз рефлекстің өкілдігіндегі клеткалар
арасында тұйықталады.
Жалпы алғанда, уақытша байланыстар шынында да қыртыс деңгейінде түзіледі.
Бірақ егер ми қыртысын тігінен кесіп, жоғарыда айтылғандай түрде уақытша
байланыс жасау мүмкіндігі жоғалса, бұдан шартты рефлекстер жасалмай
қалмайды екен. Өйткені уақытша байланыстар қыртыстың астыңғы жағында
орналасқан бөлімдер арқылы өтетін жолдар көмегімен де түзіле алады.
Шартты рефлекстер жасалуының көптеген ерекшеліктері шартты байланыстар
құрылымдық локализацияның көп вариантты бола алатындығы арқылы
түсіндіріледі. Мәселен, ми қыртысы деңгейінде де және қыртыс пен қыртысасты
бөлімдері арасында да көптеген тура және кері уақытша байланыстар орнай
алады деп есептеуге негіз бар (Э.А. Асратян, А.Б. Коган, Л.Т. Воронин
т.б.).
Шартты рефлекстер жасалу процесінде ОЖЖ-нің жоғары бөлімдеріндегі
нейрондар арасында уақытша байланыс тұйықталу механизмі осы күнге дейін
толық анықталмаған. Морфологиялық тұрғыдан түсіндірушілердің есептеуінше
шартты рефлекс жасалу кезінде нерв клеткаларының өсінділері өседі де
клеткалар арасында жаңа бйланыстар орнайды. Біраз зерттеушілер мұндай өсу
пирамидтік клеткалар дендриттеріндегі бүршіктер (шипиктер) санының көбеюі
есебінен жүреді деп есептейді. Функциональдық тұрғыдағылар ойынша шартты
рефлекс жасалу барысында бұрын пайдаланылмаған, бірақ та ылғи да бар жаңа
синапстар өткізгіштігі жоғарылайды. Мұның мәнісі – белгілі бір нейрондар
тізбегі арқылы қозу импульстері қайталап өте берсе (нейрондар титаникалық
түрде тітіркендірілсе) олардың бұрын іске қосылмаған синапстарындағы
медиатор мөлшері көбейіп оның кванттары келесі нейронда қозу тудыратын
болады. Басқаша айтқанда, посттетаникалық потенциация жүреді де
потенциалды синапс актуальды сиапсқа айналады; осыдан бұрын байланыс
жоқ жерде енді байланыс орнайды. Келесі бір болжам бойынша, шартты
рефлекторлық әректті ұйымдастыруда глийлық ткань клеткалары қатысуы мүмкін.
Осыған орай, тұрақты уақытша байланыс түзілу барысында бұл клеткалар
аксондарының пресинапстық жалаңаш терминальдары миелинделіп, қозуды тез
өткізе алатын қабілетке ие болады деп жобалайды.ё
Көптеген зерттеушілер шартты байланыстар табиғатын клеткадағы белок
синтезінің өзгерістерінен іздестіреді. Шартты рефлекстер жасалу барысындағы
көптеген нейрондардың бірге қозу күйіне келуінен сигналдық тітіркендірулер
кодталатын РНҚ құрылымында өзгерістер жүру тиіс. Осындай өзгерістер,
мәселен, белгілі бір дағдыға үйретілген құрттармен басқа құрттарды
қоркетіргенде соңғыларда жаңа дағдыға үйренуді жеңілдетеді деп есептейді.
Химиялық есті көшіру тәжірибесі басқа да жануарларда жүргізілген. Бұл
үшін тиісті дағдыға үйретілген жануарлар миының сығындысын басқа
жануарларға апарып еңдірген. Рибонуклеин қышқылын (РНҚ – ны) бұзатын
рибонуклеаза ферментімен әсер еткенде, Химиялық есті көшіру тәжірибесі
нәтижесіз аяқталып отырған. Кейбіреулердің есептеуінше, естің ізі
дезоксирибонуклеин қышқылында (ДНҚ да) ұзағырақ сақталады. Осымен қатар РНҚ
мен ДНҚ қасиеттерінің өзгерістері белок синтезінің сандық және сапалық
өзгерістерін тудыратынын да ескеру қажет. Мида нейрондар арасындағы уақытша
байланыстарды орнататын арнайы спецификалық белокты заттар бар деп
есептейді. Тағы да бір гепотезалар бойынша уақытша байланыстар түзілу
механизмінде басты рөлді белок-фермент жүйесі және оның ингибиторлары
атқарады. Бұлардың күйлері өзгермелі болуы тиіс. Шартты рефлекторлық
байланыстар тұйықталуының конвергенттік механизмі туралы бойынша
нейрндардың үлкен екі тобы бар: мультивалентті (модальдығы әр түрлі
тітіркендірулерді қабылдайды; мысалы, дыбыс пен жарыққа, теріден шығатын
және қозғалыстан туатын, көзден келетін т.с.с. тітіркендірулерге жауап
береді) және поливалентті (жалпы бір жүйке шеңберіндегі, мысалы, бір
анализатордан, айталық теріден келетін әр түрлі тітіркендірулерге жауап
береді).
Микроэлектрондық зерттеулерге қарағанда жоғары қарай бағытталған әр түрлі
ми қыртысындағы көптеген нейрондарда әмбебап конвергенцияланады.
Конвергенцияның екі типті болуы мүмкін: 1. Спецификалық емес – мұнда шешуші
нәрсе стимулдың қасиеті емес, оның энериялық құрамы болып табылады.
Мәселен, ретикульді формация мидың жоғарғы бөлімдерінің қозғыштығының жалпы
деңгейін реттей отыра, оларда уақытша байланыстардың жасалуына қатысады. 2.
Әр тітіркендіру өзінің спецификасын сақтайтын конвергенция. Әр түрлі
анализатордан шығатын қозуларды қабылдап, жинайтын нейрондардың болатындығы
тітіркендірулердің бірігуі және уақытша байланыстардың орнауы ми
қыртысындағы әр түрлі учаскелердің транскортикальды байланыстар арқылы
бірігуінен емес шығар деген ойға жетелейді. Ендеше уақытша байланыстардың
мәнісін тітіркендірулер интеграциясының бір нейрон деңгейінде жүруінің
нәтижесі деп те түсіндіруге болады. Бұдан жеке нейронды өзіне импульстерді
конвергенциялай алатын күрделі жүйе деп қарау керек. Өздерінде уақытша
байланыстар түзе алатын мультивалентті нейрондар ми қыртысының әр түрлі
және бір-бірінен алыс-жақын жерлерінде шашырап орналаса береді. Мұндай
бір нейрон әрі шартты, әрі шартсыз әр түрлі модальды қозуларды
интеграциялай алады деп есептелінеді. Әр түрлі биологиялық модальдығы бар
тітіркендірулер бір нейронды түрлі нейрохимиялық механизмдер арқылы
активтендіреді. Мәселен, жоғары қарай бағыттарған қоректік активация
холэнергиялық синапстық механизм арқылы іске асса, ауырту – адренергиялық
механизммен орындалады. Сондай-ақ бұл ерекшеліктің молекулалық деңгейге де
тән болуы мүмкін. Нейрондар арасында ылғи да өзара әрекеттесу болып
отыратындығын ескерсек, шартты рефлекстің уақытша байланысының механизмін
жауап беру қасиетіндегі ортақ таңдамалыққа негізделген нейрондар
белсеңділіктерінің белгілі бір өрнегінің (жүйесінің) қалыптасуы болар деп
те қарауға болады. Өрнектің пайда болуын анықтайтын факторлар: жиіліктің
белгілі бір диапазонында белсеңділіктің синхрондығы мен синфазалығы
(қозулар тізбегін түзуші нейрондардың едәуір санының бірыңғай лабильдікке
көшуі) – ми құрылымында қозу өтуді жеңілдететін жағдайлар тудырады.
Афференттік сигналдар әсерінен қалыптасатын қозу ошақтарының арасындағы
өзара әрекеттесу динамикалық сипатта болады. Және оны тиісті дәрежеде
тежелу процесі шектеп отырады. Сөйтіп, соңғы кездері уақытша байланысты
нейрондар арақатынасының кеңістік – уақыттық ұйымдасуы (нейро-селективтік
әрекет деген атқа ие болған) деп түсінуі қалыптасып дамытылуда.Бұған
нейрохимиялық зерттеулер көмектесуде. Мәселен, функциональдық ансамбльдерге
біріккен нейрондар химизмінің өзгерістерінің өзіндік ерекшеліктері
анықталған. Сондай-ақ нейроглиалдық комплексткрдің ДНҚ арқылы көрінетін
таңдамалы активациясы жүреді деген де тұжырым бар.
1.4. Шартты рефлекстердің түрлері. Шартты рефлекстер рецепторлардың
тітіркенуіне және пайда болатын қызметіне байланысты, қозу мен тежелуге
және олардың кезеңдеріне, пайда болу механизміне байланысты көптеген
түрлерге бөлінеді.
Тітіркендіретін рецепторларына сәйкес экстерорецепті, пропиорецепті және
интерорецепті шартты рефлекстер болып бөлінеді.
Экстерорецепті шартты рефлекс шартты тітіркендіргіштер сыртқы сезім
мүшелеріне әсер еткенде пайда болады: көзге, құлаққа, иіс мүшесіне, дәм
сезу мүшесіне, тері рецепторына.
Пропоирецепті шартты рефлекстер қаңқаның бұлшық еттерін тітіркендіргенде,
яғни оның пропиорецепторларына әсер еткенде пайда болады. Бұл топтағы
рефлекстерге адамның басы қозғалғанда тепе-теңдік (вестибулярлық) аппаратты
тітіркендіру арқылы пайда болған теңдік сақтау рефлекстері де кіреді.
Интерорецепті шартты рефлекстер ішкі мүшелерді тіткендіргенде олардың
рецепторларына әсер ету арқылы пайда болады. Бұл топқа қанға түрлі химиялық
заттарды жібергенде туатын автоматты рефлекстер де жатады. Ондай жағдайда
химиялық заттар интерорецепторларды (ішкі рецепторларды) тітіркендіріп
жүйке жүйесіне тікелей әсер етеді.
Туатын қызметтің түріне байланысты шартты рефлекстер екіге бөлінеді:
қимыл-қозғалыс және вегетативтік шартты рефлекстер. Вегетативтік шартты
рефлекстердің өзін секреторлық, жүрек-қан тамырлық, тыныс алу, ас қорыту
рефлекстері, ішкі секрециялық бездердің қызметін өзгертетін, зат алмасуын
және иммунитетті өзгертетін рефлекстер деп бөлінеді.
Рефлексті тудыратын қозу мен тежелудің кезеңдеріне қарай шартты
рефлекстерді оң және теріс немесе жағымды және жағымсыз деп атайды.
Шартты тітіркендіргіштің әсерін күшейту үшін шартсыз тітіркендіргішті
пайдаланғанда миды қоздыратын рефлекстерді шартты оң және жағымды рефлекс
дейді. Ал нығайтушы тітіркендіргіш, керісінше, мидың қозуын тежесе шартты
оң немесе жағымсыз рефлекс деп атайды. Шартты оң рефлекстер кезінде
мүшелердің қызметі пайда болады немесе бұрыңғы қызметі одан әрі күшейеді.
Шартты теріс рефлекстерде мүшелердің қызметі нашарлайды, тіпті тоқтап та
қалады.
Шартты рефлекстер шартты тітіркендіргіш болмаған жағдайда да пайда бола
береді. Ондайда шартсыз тітіркендіргіш белгілі бір мерзім сайын әсер етеді.
Мұны уақытқа деген шартты рефлекс деп атайды. Бұл жағдайда уақыт шартты
тітіркендіргіштің рөлін атқарады. Мысалы, мезгіл-мезгіл жүректің соғуының
өзгеруі немесе тыңыстың тарылуы мен күннің батуы шартты тітіркендіргіш
есебінде әсер етеді.
Шартты рефлекс шартсыз тітіркендіргішсіз, бұрын шартты тітіркендіргіш
ретінде пайдаланып, қзақ мерзім шартсыз тітіркендіргішпен нығайтылған
шартты әсерді пайдалану арқылы да пайда болады. Оны екінші дәрежелі шартты
рефлекс дейді. Бұрын шартты тітіркендіргіш ретінде пайдаланылған әсерлерді
шартсыз тітіркендіргіщтің орнына жұмсау арқылы үшінші, төртінші т.с.с.
шартты рефлекстерді тудыруға болады.
Шартты рефлекс топты тітіркенедіргіштерге де туады. Мұндайда бейтарапты
тітіркендіргіштер бірінен соң бірі әсер етіп, оның ең соңғысы шартсыз
тітіркендіргішпен бекітіледі. Ондай рефлекстерді комплексті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоғары жүйке әрекетіне ми сыңарлары мен оның қыртысының қызметі
жатады.Жоғары жүйке әрекеті адам организінің сыртқы ортамен қарым-
қатынасының тиімді қалыптасуын зерттейді. Жоғары дәрежедегі қызметтер: ес,
сана, ойлау, ұйқы, түс көру, гиппоз т.с.с. ми сыңарларының негізгі қызметі
болып саналады.
Адам мінез-құлқа мен мидың арасындағы байланысты ең алғаш Платон,
Гиппоктар секліді алдыңғы қатарлы ғалымдар болжап айтқан болатын.
Орталық жүйке жүйесі (ОЖЖ) Интеграциялаушы деп аталатын қызметтері
сенсорлық сигналдарды тікелей өңдеумен немесе қозғалу және вегетативтік
орталықтарды басқарумен байланысты емес. Олар ұйқы-ояу күй циклі, сана,
сөйлеу мен ойлау, ес және эмоция сияқты құбылыстардың негізін құрайды.
Аталған қызметтер негізінен алдынғы (ақырғы) мидың екі ірі бөлігінде –
лимбиялық жүйе мен жаңа қыртыста (неокортексте) шоғырланған деп есептеледі.
Бұлардағы жүріп жатқан физиологиялық процестердің мәнісін, табиғатын
түсіндіруге жасалған көптеген ғылыми талаптардың бір парасы шартты
рефлекстер туралы іліммен (жоғары нерв әрекетінің физиологияс деген атпен
кеңестік физиологиялық мектепте кең қолдауға ие болған) тығыз байланысты.
Декарттан Павловқа дейін рефлексті, рецепторларды тітіркендіруден туатын
реакция деп түсінгенмен, Сеченовқа дейінгі физиологтардың бәрі дерлік оны
тек орталық нерв жүйесінің төменгі бқлімдерімен ғана байланысты деп
есептеді.
Павловқа дейінгі көптеген физиологтар психиканың өзін де мидың әрекет ету
нәтижесі деп ойлағанымен, бұл әрекетті физиологиялық тәсілдермен түсінуге
болмайды деп түсінеді. Психикалық әрекетті мидың жоғарғы бөлімінің
физиологиялық жұмысы ретінде қарап, оған талдау беруге бірінші қадам
жасаған И.М. Сеченов болды. Ол 1863 ж. шыққан Ми рефлекстері деген еңбегі
мен одан кейінгі жұмыстарында психикалық әрекеттің барлық көріністерінің
негізінде рефлекс жататындығын дәлелдеді. Сеченов орталық нерв жүйесіндегі
тежелу құбылысын ашу арқылы мидың рефлекторлық реакцияларының күшейіп және
әлсіреп отыратын кезеңдерінің болатынын көрсетті. Психикалық әрекеттің
рефлекторлық механизмді екенін мойындаудың нәтижесінде кез келген әрекеттің
бірінші себебі сыртта жатады және бірдей ішкі, сыртқы жағдайлар кезінде
адам әрекеті де әр уақытта бір түрлі болу керек деген қорытынды шығарды.
Басқаша сөзбен айтқанда, ол саналы тіршілік етудің барлық актыларының
детерминдігін мойындайды. Мидың физиологиясын жасау міндетін орындап шыққан
И.П. Павлов болды.
Чернышевскийдің, Добралюбовтың, Писаревтің, т.б. ағартушы-демократтардың
алдыңғы қатарлы идеяларымен тәрбиеленген Сеченовтың Ми рефлекстері деп
аталатын еңбегінің сөзсіз ықпалында болған Павлов өзінің алғашқы
экспериментальдық жұмыстарында-ақ организмдегі жүріп жатқан процестердің
реттеуші механизмін зерттеуге тырысты. Ол тұтас, дені сау
зақымданбағанорганизмнің сілекей бездерінің қызметін ұзақ уақыт зерттеуге
мүмкіндік беретін фистула әдісін ұсынды. Бұл әдісті қолданғанда
организмдегі түрлі органдардың бір-біріне әсерін және сыртқы ортаның әсерін
ескеруге толық мүмкіндік бар. Сыртқы орта жағдайлары тұрақты болғанда
сілекей бездерінің жұмыстары да стеоротипті; сонымен қатар ол
тітіркендіргіштің күші мен сипатына да байланысты болады және орта әсерінен
оңай өзгереді. Бұрын дәмі белгілі тамақтың түрі мен иісі емес, басқа,
онымен бір байланысы бар тітіркендіргіштер де, мысалы малды бағып асырайтын
қызметшінің көрінуі де сілекейдің рефлекторлық бөлінуін тудырады. Сондай-ақ
егер итті тамақтандыру үнемі бір түтіктің дыбыс шығаруымен қабаттастырылып
отырса, ол тамақтың сигналына (шартты тітіркендіргішке) айналып, рефлекс
тудырады. Осындай құбылыстарды ұзақ уақыт бақылау арқылы Павлов оларды ми
сыңарлары (жарты шарлар) қыртысының физиологиялық жұмысының нәтижесі
(шартты рефлекстер) деп қарап, жоғары нерв әрекетін эксперименттік
зерттеудің объективтік әдісін тапты. Павловтың негізгі сүйенген қағидасы –
жоғары нерв әрекетінің рефлекторлық сипатын мойындау болды. Павлов жоғары
нерв әрекетінің негізгі заңдылықтарын сілекей бездерінің шартты
рефлекторлық реакцияларын бақылап-зерттеп, талдаудан шығарды. Себебе, оның
айтуынша, сілекей бездері шартты рефлексті зерттеудің өте ыңғайлы объектісі
(нысаны).Бездің өзегін сыртқа шығару арқылы оның қызметінің сипатын және
дәрежесін көзбен көріп, тіркеп отыруға болады. Сондай-ақ мұнымен қатар
организмнің қалыпты тіршілік әрекеті бұзылмайды. Сілекей ауызға басқа
бездер арқылы құйыла береді.
Шартты рефлекстер әдісі тек сілекей бөлінуді зерттеумен ғана байланысты
емес. Павловтың және оның көптеген шәкірттерінің жүргізген жұмыстарының
нәтижесінде шартты рефлекстің кез келген шартсыз рефлекстік реакциясының
негізінде де жасалатыны көрсетілді. Мысалы, түтіктің дыбысын электр тогының
аяқ терісіне өтетін әсетімен қабаттастыра, ол ауыртатын тітіркендірудің
сигналы (шартты тітіркендіргіш) бола алады. Түрліше шартсыз рефлекстер
негізінде шартты рефлекс жасаған соң, осы байқалып отырған құбылыстарды
жануарлар психикасын, оның ішкі көңіл-сезімін, талдау арқылы түсінуге бола
ма деген сұрақ туады. Бұл сұраққа Павлов теріс жауап береді. Ол
жануарлардың жоғары нерв әрекетін зерттеу үшін объективтік әдісті
пайдаланды. Павловтың шартты рефллекстер туралы ілімінің тек физиология
үшін емес, сонымен қатар бүкіл ғылым үшін, оның ішінде философия,
психология, педагогика үшін де маңызы бар. Себебі, ол сана сияқты
продуктысы бар өте жоғары, ерекше ұйымдасқан материяда болып жатқан
процестердің механизмін анықтап, түсіндіреді. Уақытпен шыңдалған бұл
ілімнің маңызы осы кезге дейін төмендеген жоқ, қайта көптеген ғалымдардың
зерттеуі арқылы кеңейіп, шыңдалып отыр. Жаңа зерттеулер әдістері пайда
болысымен – ақ психикалық әрекеттердің шартты рефлекторлы механизмідері
одан да тереңірек зерттеліп жатыр. Ол зерттеулер мидың жоғары дәрежедегі
қызметіне жаңа көзқарастардың пайда болуына себеп болып отыр.
1.1. Шартты рефлекстерінің шартсыз рефлекстерден айырмалары.
1.Шартсыз рефлекстер туа пайда болған, тұқым қуалайды және тұрақты
болады. Ал шартты рефлекстер жеке организмнің тіршілік ету барысында пайда
болады, тұқым қуаламайды және онша тұрақты емес.
2. Кез келген шартсыз рефлекс, егер орталық нерв жүйесі тиісті даму
дәрежесіне жетсе, белгілі тітіркендіргішті бірінші рет және бір-ақ рет
қолданғанның өзінде-ақ пайда болады. Жаңа туған баланың аузына тамақ түссе,
шартсыз рефлекторлық жолмен сілекей ағады. Ал шартты рефлекстер бірден
пайда болмайды, олар белгілі жағдайларға байланысты, біртіндеп дасалады.
3. Шартсыз рефлекстің дайын рефлекторлық доғасы бар, ал шартты рефлекстер
болу үшін шартты байланыс деп аталатын, ми қыртысында жаңа байланыс орнауы
қажет. Сөйтіп, бұрын болмаған жаңа рефлекторлық доға тұйықталуы қажет.
4. Шартсыз рефлекс доғасын рецептор, кондуктор (қозу өткізетін – сезгіш,
қозғағыш, аралық нейрондар жүйесі) және эффектор құрайды. Ал шартты
рефлекстердің доғасының 1-звеносы – анализатор (тітіркендіру әсерін
қабылдап, одан сапалы түйсік тудырады); 2-сі – тұйықтағыш (замыкатель) -
өзгергіш келеді, анализатор клеткаларын эффекторды жабдықтайтын нерв
клеткаларымен байланыстыратын нерв жолы; 3-сі – эффектор.
5. Шартсыз рефлекстерді түрлік деп, яғни бір түрдің барлық өкілдеріне тән
деп қарау керек. Ал шартты рефлекстер жануардың жеке басының тіршілік ету
барысында пайда болған. Дегенмен, сыртқы ортаның ұзақ уақыт өзгермейтін
факторлары бар жағдайда, кейбір жеке тұрақты шартты рефлекстер (көбінесе
атадан атаға қайталайтын, особътың (дараның) тіршілік етуінің жас кезінде
пайда бодатын рефлекстер), біртіндеп тұқым қуалайтынға, яғни шарттыдан
шартсызға айналуы да мүмкін. Бұған мысал етіп құстардың жаңа ғана
жұмыртқадан шыққан балапандарының олардың ұясының дірілдеп қозғалуының
әсерінен ауыздарын ашуын ала аламыз. Балапанның анасының ұшып келіп ұяға
қонуы, ол кезде ұяның дірілдеуі (қозғалып шайқалуы) әр уақытта тікелей
балапандардың тамақтануының алдында ьолып отырады. Сөйтіп тез шартты тамақ
рефлексі пайда болады. Ал, кейін, біртіндеп бұл рефлекс тұқым қуалацтын,
шартсызға ауысты деп есептеуге болады.
6. Шартты рефлекс мидың жоғарғы бөлімдерімен байланысты, ал шартсыз
рефлекстердің доғасы мидың түрлі төменгі бөлімдері арқылы да өте алады.
Жоғары сатыда ұйымдасқан, үлкен жарты шарлар қыртысы бар жанураларда шартты
рефлекстер жасалу үшін мидың осы бөлімінің болуы міндетті. Мысалы: иттердің
ми қыртысын алып тастаса, оның шартты рефлекстік әрекеті толығымен
тоқтайды. Ит өзінің иесін танымайды, басқа жануардың тұрғанын (тіпті
мысықтың да) елемейді, оны сипасан қорғану рефлексімен жауап береді, алдына
қойылған тамаққа ұмтылмайды. Сөйтіп, ол сыртқы ортаның түрлі өзгерістеріне
бейімделу қабілетін жоғалтады.
1.2. Шартты рефлекстердің жасалуы.
1. Шартты рефлекстерді жасау үшін қажетті ең негізгі жағдай –
индифренттік (өздігінше осы реакцияны тудыра алмайтын, кез келген бөтен)
тітіркендіру мен шартсыз, сол реакцияны міндетті түрде тудыратын
тітіркендірудің әсер ететін уақытының бір-біріне дәл келуі (ұштасуы).
2. Бөтен тітіркендіргіш шартсыз тітіркендіргіштердің әсеті басталар
алдында әсер етуі керек. Екі тітіркендіргіш әсері бір уақытта берілсе
шартты рефлекстің жасалуы едәуір қиындайды. Ал алдымен шартсыз, одан кейін
индифренттік тітіркендіргіш әсет етсе, шартты рефлекс алынғанмен, ол өте
тұрақсыз болады. (Алдымен шартсыз, кейін бөтен тітіркендірумен әсер еткенде
шартты рефлекстің жасалуының қиын болатын себебі, теріс индукция заңымен
және шартсыз тітіркендірудің күшінен бөтен тітіркендіргіш күшінің
кемдігімен түсіндіріледі).
Жасалған шартты рефлексті ұзақ уақыт сақтау үшін, оны мезгіл-мезгіл
шартсыз тітіркендіргішпен бекітіп отыру қажет.
3. ми қыртысы клеткаларының жеткілікті жоғары қозғыштығы болуы керек. Ол
үшін ми қыртысы түрліше басқа әсерлерден бос болу керек. Сонда ғана белгілі
тітіркендіруге нерв клеткалары жоғары қозумен жауап бере алады.
4. Шартты рефлекс жасалу қолданылатын тітіркендіргіштің қасиеті мен
күшіне де байланысты. Бөтен тітіркендіргіштің күші қыртыста қозу ошағын
тудыруға жететін болуы керек. Бірақ шамадан тыс, артық та болмауы керек.
Осындай жағдайда шартты рефлекс жасалмайды. Себебі, 1-ден ткріс индукция
заңы бойынща шамадан жоғары қозу шартсыз тітіркендіруге қозу тууына кедергі
жасауы мүмкін. 2-ден, өте күшті тітіркендіру әсерінен нерв клеткаларында
тежелу тууы мүмкін (Павловша шектен тыс тежелу). Шартты рефлекстің жасалуы
шартсыз тітіркендіргіштің күшіне де тікелей байланысты. Неғұрлым ол әлсіз
болса, соғұрлым шартты рефлексті жасау қиындайды. Итті тәжірибе алдында
тойғызса, шартты рефлекс жасауға қажет шартсыз тітіркендіргіш-тамақтың
әсері итте жоғалады. Шартты рефлекс жасалмайды және керісінше.
Шартты рефлекстердің жасалу жылдамдығы жануардың жеке басына тән
ерекшеліктеріне өте күшті байланысты болады. Бір жануардың өзінде де шартты
рефлекс түрліше жылдамдықта алынады. Белгілі бір жағдайда жасалған 1-шартты
рефлекс, сол жағдайда жасалатын 2- және 3-шартты рефлекстерден кеш алынады.
Неғұрлым тітіркендіргіш жиі әсер етсе, соғұрлым шартты рефлекс тез алынады.
Мұны түрлі дағдылардың (есеп шығару, жаттау, т.б.) қалыптасуында алатын
орны зор.
Шартты рефлекстің жасалу жылдамдығы басқа да көптеген жағдайларға
байланысты: қозу мен тежелу процестерінің бір-біріне қатынасы, бөтен және
шартсыз тітіркендіргіштердің күштерінің қатынасы, қоршаған орта, ондағы
өзгерістер, т.б.
Шартты рефлекстер тек шартсыз рефлекстердің ғана емес, сонымен қатар
шартты рефлекстер негізінде де жасала алады. Мысалы, метрономның дыбысына
тұрақты шартты сілекей ағу рефлексі жасалған дейік. Егер бірнеше рет итке
10 секундтай қара дақты көрсетіп, оның артынша (15 секундтан соң)
метраномның дыбысын естіртсе (тамақ бермей-ақ), біраз уақыттан кейін,
метрономның дыбысы ғана емес, қара дақты көрсетудің өзіне сілекей бөліне
бастайды. Мұны Павлов 2-қатардағы шартты рефлекстер деп атады. Дәл осылай
етіп 3-қатардағы шартты рефлексткрді де алуға болады. Бірақ оның жасалуы
қиын.
Организмге әсер ететін кез келген тітіркендіргіш (көру, есту, дәм сезу,
тактильдық, температуралық, ауыртқыш, т.б.) шарттыға айнала алады.
Шартты рефлекстер осы тітіркендіргіштің әсер етуіне, әсерәнің тоқтауына,
әлсіреуіне, күшеюіне т.б. жасала алады.
Егер рефлекстер осы тітіркендіргіштің жеке әсер ететін ұзақтығын көбейте
беріп, оны 2-3 минутқа жеткізсе, онда сілекейдің 1- тамшысының пайда болуы
кешігеді. 3 минуттан соң барып шартсыз тітіркендірумен бекітсе, шартты
тітіркендірудің алғашқы 1-2 минутында сілекей тіпті бөлінбейді. 2-минуттан
бастап қана сілекейдің 1-тамшысы ағады. Мұны Павлов кешіккен рефлекс деп
атады. Шартты рефлекс болып өткен тітіркендірудің ізіне де жасала алады.
Мысала, бір минут бойы иттің терісін механикалық тітіркендіріп, содан соң 1
минуттай үзілістен кейін тамақтандырса, шартты сілекей ағу тері тітіркенген
кезінде байқалмайды да, тек одан 1 минуттай өткен соң ғана басталады.
Мұндай рефлекстерді Павлов із (сүрлеу) рефлекстері деп атады.
Шартты рефлекстерді пропиорецепторлардан да алуға болады.(Н.И.
Красногоркий). Аяқтың пассивті иілуін шартсыз сілекей ағу рефлексімен
ұштастырса, сол иілудің өзі сілекейдің бөлуіне шартты сигнал бола алады.
К.М. Быков және оның қызметкерлері ішкі органдардың рецепторларын
тітіркендіру арқылы да шартты рефлекстер алуға болатындығын
экспериментальдық жолмен дәлелдеді. Мысалы, қарнына я қуығына фистула
қойылған иттің осы мүшелерін желмен толтыруды (резеңке баллон арқлы) тамақ
беруменг ұштастырса, біраздан соң жалғыз желмен толтырудың өзінше шартты
сілекей ағу байқалады.
Шартты рефлексті уақытқа да жасауға болады. Павловтың зертханасында итке
әрбір 30 минуттан кейін тамақ беріліп отырған. Осындай бірнеше тәжірибеден
соң итке тамақ берілмесе де әрбір жарты сағаттан соң сілекей бөлінуі
байқалып отырған.
Егер 30 минут өтісімен метрономның дыбысын естіртсе, одан соң тамақ берсе
және осыны бірнеше рет қайталаса, біраздан соң метраномның дыбысын 10 минут
өткен соң естіртсе, сілекейдің 1-2 тамшысы ғана ағады, 30 минут өткенде
естіртсе – 10 тамшы болған. Тіпті 30 минуттық уақытқа жасалған шартты
рефлекстің тұрақтылығы соншалық, егер метрономның дыбысы 28-29 минутта
естіртілсе сілекей бөлінуі болмай, ал 30 минутта үнемі сілекей бөлініп
отырған.
Табиғи ортада организмнің бір емес, бірнеше рецептарлары тітіркенеді.
Осыған байланысты Павловтың зертханасында комплекстік тітіркендіргіштердің
бір уақытта және бірінен соң бірі әсер етуіне шартты рефлекстер жасалуын
зерттеу үшін әдейі тәжірибелер жүргізілді. Бұл рефлекстердің алынуы
тітіркендіргіштердің күшіне байланысты анықталады. Егер 2 тітіркендіргіштің
күші бірдей болса, шартты рефлекс ол екеуімен бірге әсер еткенде де және әр
қайсысымен жеке әсер еткенде де алынады. Ал егер бірі екіншісінен басым
болса, онда екеуі бір уақытқа әсер еткенде рефлекс алынбайды, алынса да
нашар болады. Егер екі тітіркендіргіштің екеуінің жеке әсерлерін тамақпен
бекітпей, ал бірге әсерін үнемі бекітіп отырса, онда біраздан соң жеке
етілген әсерлерге сілекей ақпайды да, ал екеуі бір кезде әсер етсе сілекей
бөлінеді.
1.3. Шартты рефлекстерді зерттеу әдістемесі және жасалу механизмі.
Шартты рефлекстерді зерттеуге Павлов 1900 ж. кіріскен. Алғашқы кезде
экспериментатор иттің қасында отырып, тамақ беруді, тітіркендіргішпен әсер
етуді өз қолымен орындаған.
Бірақ мұндай жағдайда экспериментатродың әрбір қимылының өзі итке қосымша
тітіркендіргіш болып, реакцияның жүрісін я күшейтіп, я әлсіретіп отырған.
Осындай бөтен тітіркендіргіштер әсер ете алмау үшін, итті ерекше
бөлектенген, дыбыс өткезбейтін камераларда ұстайды.
Экспериментатор камераның сыртында отырады. Тамақтандыру,
тітіркендіргіштер беру – бәрі механизацияланған, сырттан жасалады. Ерекше
баллон арқылы сілекей бөлінуін де сырттан бақылауға мүмкіндік бар. Бір-
біріне салыстыруға болатын фактылар алу үшін, итті тамақтандыру тәртібі әр
уақытта бірдей болу керек. Тамақты тәжірибеге дейін емес, одан кейін беру
қажет.
Белгілі бір тітіркендіргіштің әсетінен қозған әрбір рецептор орталық нерв
жүйесіне түсетін афференттік импульстердің көзі болып табылады. Бізге
белгілі, шартсыз рефлекстер орындалуы үшін мидың жоғары бөлімінің қатысуы
мінтетті емес, оның доғасы төменгі бөлімдер арқылы да өте алады. Дегенмен,
ми қыртысы сақталған жануарда қандай шартсыз рефлекс болмасын ол ми
сыңарлары қыртысында қозу ошағын тудырады. Егер жай тұрған итке бір бөтен
тітіркендіргішпен (индиффренттік) әсер етсе (мысалы, электр шамының
жарығымен), онда шартсыз бағдарлау рефлексі байқалады және ми сыңарлары
қыртысының көру бөлімінде қозу ошағы туады. Ал электр жарығын жаққан соң
тез, 10-30 секундтан соң жануарға тамақ берсе, ми қыртысында екі қозу ошағы
туады: бірі – көру ауданында, екіншісі – тамақ орталығында. Шартсыз
тітіркендіргіш әсерінен туатын қозу ошағы күштірек болады, сондықтан ол
біраз доминанттық роль атқарады. Ол өзін көру ауданында туған қозу ошағын
тартады және соңғысының күші теріс индукция заңына сай ілсірейді.
Ми қыртысындағы осы екі қозу ошақтарының осындай бір-біріне әсері,
(функциональдық өзара әрекеттесу) орталықтарды тітіркендіру тоқталса да,
өінің ізін қалдырады. Ал егер олар өз әсерлерін белгілі тәртіппен бір
уақытта ұзақ қайталап отырса, осындай өзара функциональдық әрекеттесуден
алдыңғы қалған із күшейе береді де (жиынтықталу жүреді), ақырында ол екі
ошақтың арасанда бұрын болмаған шартты байланыс орнайды. Бұл байланыстың
сыртқы көрінісі шартты рефлекстің жасалуында. Демек бірнеше уақыттан соң
шам жағудың өзіне сілекей бөлінеді. Себебі, шартты тітіркендіргішке
айналған шамның әсерінен туған қозу тамақ орталығына беріледі, одан
эфференттік жолдармен мидың төменгі бөлімдеріндегі тиісті орталықтар арқылы
сілекей бездеріне барады. Әрине, бұл отырған механизм өте қарапайым,
схемалық. Негізінде әрбір рефлекс көптеген нерв клеткаларының бір-біріне
әсері арқылы орындалады және оның орындалуына бүкіл организм қатысады деп
білу керек.
Шартты рефлекстердің механизмін И.П. Павловша түсіндіруден байқалатыны –
олардың негізінде уақытша (шартты, тұйықтайтын) байланыс горизонталь
құрылымды болып келеді және ми қыртысындағы сигналдық (шартты)
тітіркендіргіш орталығы мен шартсыз рефлекстің өкілдігіндегі клеткалар
арасында тұйықталады.
Жалпы алғанда, уақытша байланыстар шынында да қыртыс деңгейінде түзіледі.
Бірақ егер ми қыртысын тігінен кесіп, жоғарыда айтылғандай түрде уақытша
байланыс жасау мүмкіндігі жоғалса, бұдан шартты рефлекстер жасалмай
қалмайды екен. Өйткені уақытша байланыстар қыртыстың астыңғы жағында
орналасқан бөлімдер арқылы өтетін жолдар көмегімен де түзіле алады.
Шартты рефлекстер жасалуының көптеген ерекшеліктері шартты байланыстар
құрылымдық локализацияның көп вариантты бола алатындығы арқылы
түсіндіріледі. Мәселен, ми қыртысы деңгейінде де және қыртыс пен қыртысасты
бөлімдері арасында да көптеген тура және кері уақытша байланыстар орнай
алады деп есептеуге негіз бар (Э.А. Асратян, А.Б. Коган, Л.Т. Воронин
т.б.).
Шартты рефлекстер жасалу процесінде ОЖЖ-нің жоғары бөлімдеріндегі
нейрондар арасында уақытша байланыс тұйықталу механизмі осы күнге дейін
толық анықталмаған. Морфологиялық тұрғыдан түсіндірушілердің есептеуінше
шартты рефлекс жасалу кезінде нерв клеткаларының өсінділері өседі де
клеткалар арасында жаңа бйланыстар орнайды. Біраз зерттеушілер мұндай өсу
пирамидтік клеткалар дендриттеріндегі бүршіктер (шипиктер) санының көбеюі
есебінен жүреді деп есептейді. Функциональдық тұрғыдағылар ойынша шартты
рефлекс жасалу барысында бұрын пайдаланылмаған, бірақ та ылғи да бар жаңа
синапстар өткізгіштігі жоғарылайды. Мұның мәнісі – белгілі бір нейрондар
тізбегі арқылы қозу импульстері қайталап өте берсе (нейрондар титаникалық
түрде тітіркендірілсе) олардың бұрын іске қосылмаған синапстарындағы
медиатор мөлшері көбейіп оның кванттары келесі нейронда қозу тудыратын
болады. Басқаша айтқанда, посттетаникалық потенциация жүреді де
потенциалды синапс актуальды сиапсқа айналады; осыдан бұрын байланыс
жоқ жерде енді байланыс орнайды. Келесі бір болжам бойынша, шартты
рефлекторлық әректті ұйымдастыруда глийлық ткань клеткалары қатысуы мүмкін.
Осыған орай, тұрақты уақытша байланыс түзілу барысында бұл клеткалар
аксондарының пресинапстық жалаңаш терминальдары миелинделіп, қозуды тез
өткізе алатын қабілетке ие болады деп жобалайды.ё
Көптеген зерттеушілер шартты байланыстар табиғатын клеткадағы белок
синтезінің өзгерістерінен іздестіреді. Шартты рефлекстер жасалу барысындағы
көптеген нейрондардың бірге қозу күйіне келуінен сигналдық тітіркендірулер
кодталатын РНҚ құрылымында өзгерістер жүру тиіс. Осындай өзгерістер,
мәселен, белгілі бір дағдыға үйретілген құрттармен басқа құрттарды
қоркетіргенде соңғыларда жаңа дағдыға үйренуді жеңілдетеді деп есептейді.
Химиялық есті көшіру тәжірибесі басқа да жануарларда жүргізілген. Бұл
үшін тиісті дағдыға үйретілген жануарлар миының сығындысын басқа
жануарларға апарып еңдірген. Рибонуклеин қышқылын (РНҚ – ны) бұзатын
рибонуклеаза ферментімен әсер еткенде, Химиялық есті көшіру тәжірибесі
нәтижесіз аяқталып отырған. Кейбіреулердің есептеуінше, естің ізі
дезоксирибонуклеин қышқылында (ДНҚ да) ұзағырақ сақталады. Осымен қатар РНҚ
мен ДНҚ қасиеттерінің өзгерістері белок синтезінің сандық және сапалық
өзгерістерін тудыратынын да ескеру қажет. Мида нейрондар арасындағы уақытша
байланыстарды орнататын арнайы спецификалық белокты заттар бар деп
есептейді. Тағы да бір гепотезалар бойынша уақытша байланыстар түзілу
механизмінде басты рөлді белок-фермент жүйесі және оның ингибиторлары
атқарады. Бұлардың күйлері өзгермелі болуы тиіс. Шартты рефлекторлық
байланыстар тұйықталуының конвергенттік механизмі туралы бойынша
нейрндардың үлкен екі тобы бар: мультивалентті (модальдығы әр түрлі
тітіркендірулерді қабылдайды; мысалы, дыбыс пен жарыққа, теріден шығатын
және қозғалыстан туатын, көзден келетін т.с.с. тітіркендірулерге жауап
береді) және поливалентті (жалпы бір жүйке шеңберіндегі, мысалы, бір
анализатордан, айталық теріден келетін әр түрлі тітіркендірулерге жауап
береді).
Микроэлектрондық зерттеулерге қарағанда жоғары қарай бағытталған әр түрлі
ми қыртысындағы көптеген нейрондарда әмбебап конвергенцияланады.
Конвергенцияның екі типті болуы мүмкін: 1. Спецификалық емес – мұнда шешуші
нәрсе стимулдың қасиеті емес, оның энериялық құрамы болып табылады.
Мәселен, ретикульді формация мидың жоғарғы бөлімдерінің қозғыштығының жалпы
деңгейін реттей отыра, оларда уақытша байланыстардың жасалуына қатысады. 2.
Әр тітіркендіру өзінің спецификасын сақтайтын конвергенция. Әр түрлі
анализатордан шығатын қозуларды қабылдап, жинайтын нейрондардың болатындығы
тітіркендірулердің бірігуі және уақытша байланыстардың орнауы ми
қыртысындағы әр түрлі учаскелердің транскортикальды байланыстар арқылы
бірігуінен емес шығар деген ойға жетелейді. Ендеше уақытша байланыстардың
мәнісін тітіркендірулер интеграциясының бір нейрон деңгейінде жүруінің
нәтижесі деп те түсіндіруге болады. Бұдан жеке нейронды өзіне импульстерді
конвергенциялай алатын күрделі жүйе деп қарау керек. Өздерінде уақытша
байланыстар түзе алатын мультивалентті нейрондар ми қыртысының әр түрлі
және бір-бірінен алыс-жақын жерлерінде шашырап орналаса береді. Мұндай
бір нейрон әрі шартты, әрі шартсыз әр түрлі модальды қозуларды
интеграциялай алады деп есептелінеді. Әр түрлі биологиялық модальдығы бар
тітіркендірулер бір нейронды түрлі нейрохимиялық механизмдер арқылы
активтендіреді. Мәселен, жоғары қарай бағыттарған қоректік активация
холэнергиялық синапстық механизм арқылы іске асса, ауырту – адренергиялық
механизммен орындалады. Сондай-ақ бұл ерекшеліктің молекулалық деңгейге де
тән болуы мүмкін. Нейрондар арасында ылғи да өзара әрекеттесу болып
отыратындығын ескерсек, шартты рефлекстің уақытша байланысының механизмін
жауап беру қасиетіндегі ортақ таңдамалыққа негізделген нейрондар
белсеңділіктерінің белгілі бір өрнегінің (жүйесінің) қалыптасуы болар деп
те қарауға болады. Өрнектің пайда болуын анықтайтын факторлар: жиіліктің
белгілі бір диапазонында белсеңділіктің синхрондығы мен синфазалығы
(қозулар тізбегін түзуші нейрондардың едәуір санының бірыңғай лабильдікке
көшуі) – ми құрылымында қозу өтуді жеңілдететін жағдайлар тудырады.
Афференттік сигналдар әсерінен қалыптасатын қозу ошақтарының арасындағы
өзара әрекеттесу динамикалық сипатта болады. Және оны тиісті дәрежеде
тежелу процесі шектеп отырады. Сөйтіп, соңғы кездері уақытша байланысты
нейрондар арақатынасының кеңістік – уақыттық ұйымдасуы (нейро-селективтік
әрекет деген атқа ие болған) деп түсінуі қалыптасып дамытылуда.Бұған
нейрохимиялық зерттеулер көмектесуде. Мәселен, функциональдық ансамбльдерге
біріккен нейрондар химизмінің өзгерістерінің өзіндік ерекшеліктері
анықталған. Сондай-ақ нейроглиалдық комплексткрдің ДНҚ арқылы көрінетін
таңдамалы активациясы жүреді деген де тұжырым бар.
1.4. Шартты рефлекстердің түрлері. Шартты рефлекстер рецепторлардың
тітіркенуіне және пайда болатын қызметіне байланысты, қозу мен тежелуге
және олардың кезеңдеріне, пайда болу механизміне байланысты көптеген
түрлерге бөлінеді.
Тітіркендіретін рецепторларына сәйкес экстерорецепті, пропиорецепті және
интерорецепті шартты рефлекстер болып бөлінеді.
Экстерорецепті шартты рефлекс шартты тітіркендіргіштер сыртқы сезім
мүшелеріне әсер еткенде пайда болады: көзге, құлаққа, иіс мүшесіне, дәм
сезу мүшесіне, тері рецепторына.
Пропоирецепті шартты рефлекстер қаңқаның бұлшық еттерін тітіркендіргенде,
яғни оның пропиорецепторларына әсер еткенде пайда болады. Бұл топтағы
рефлекстерге адамның басы қозғалғанда тепе-теңдік (вестибулярлық) аппаратты
тітіркендіру арқылы пайда болған теңдік сақтау рефлекстері де кіреді.
Интерорецепті шартты рефлекстер ішкі мүшелерді тіткендіргенде олардың
рецепторларына әсер ету арқылы пайда болады. Бұл топқа қанға түрлі химиялық
заттарды жібергенде туатын автоматты рефлекстер де жатады. Ондай жағдайда
химиялық заттар интерорецепторларды (ішкі рецепторларды) тітіркендіріп
жүйке жүйесіне тікелей әсер етеді.
Туатын қызметтің түріне байланысты шартты рефлекстер екіге бөлінеді:
қимыл-қозғалыс және вегетативтік шартты рефлекстер. Вегетативтік шартты
рефлекстердің өзін секреторлық, жүрек-қан тамырлық, тыныс алу, ас қорыту
рефлекстері, ішкі секрециялық бездердің қызметін өзгертетін, зат алмасуын
және иммунитетті өзгертетін рефлекстер деп бөлінеді.
Рефлексті тудыратын қозу мен тежелудің кезеңдеріне қарай шартты
рефлекстерді оң және теріс немесе жағымды және жағымсыз деп атайды.
Шартты тітіркендіргіштің әсерін күшейту үшін шартсыз тітіркендіргішті
пайдаланғанда миды қоздыратын рефлекстерді шартты оң және жағымды рефлекс
дейді. Ал нығайтушы тітіркендіргіш, керісінше, мидың қозуын тежесе шартты
оң немесе жағымсыз рефлекс деп атайды. Шартты оң рефлекстер кезінде
мүшелердің қызметі пайда болады немесе бұрыңғы қызметі одан әрі күшейеді.
Шартты теріс рефлекстерде мүшелердің қызметі нашарлайды, тіпті тоқтап та
қалады.
Шартты рефлекстер шартты тітіркендіргіш болмаған жағдайда да пайда бола
береді. Ондайда шартсыз тітіркендіргіш белгілі бір мерзім сайын әсер етеді.
Мұны уақытқа деген шартты рефлекс деп атайды. Бұл жағдайда уақыт шартты
тітіркендіргіштің рөлін атқарады. Мысалы, мезгіл-мезгіл жүректің соғуының
өзгеруі немесе тыңыстың тарылуы мен күннің батуы шартты тітіркендіргіш
есебінде әсер етеді.
Шартты рефлекс шартсыз тітіркендіргішсіз, бұрын шартты тітіркендіргіш
ретінде пайдаланып, қзақ мерзім шартсыз тітіркендіргішпен нығайтылған
шартты әсерді пайдалану арқылы да пайда болады. Оны екінші дәрежелі шартты
рефлекс дейді. Бұрын шартты тітіркендіргіш ретінде пайдаланылған әсерлерді
шартсыз тітіркендіргіщтің орнына жұмсау арқылы үшінші, төртінші т.с.с.
шартты рефлекстерді тудыруға болады.
Шартты рефлекс топты тітіркенедіргіштерге де туады. Мұндайда бейтарапты
тітіркендіргіштер бірінен соң бірі әсер етіп, оның ең соңғысы шартсыз
тітіркендіргішпен бекітіледі. Ондай рефлекстерді комплексті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz