Заң актлерін кодификациялау
Кіріспе.
Негізігі бөлім.
I.тарау. Кодификациялау ұғымы және түрлері
ІІ.тарау.Кодификациялық актлердің негізгі белгілері
ІІІ.тару. Заң актлерін жүйелеудің ерекшеліктері
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Негізігі бөлім.
I.тарау. Кодификациялау ұғымы және түрлері
ІІ.тарау.Кодификациялық актлердің негізгі белгілері
ІІІ.тару. Заң актлерін жүйелеудің ерекшеліктері
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Заңдар басқада нормативтік актлер әр түрлі уақытта түрлі мән жайларға байланысты қабылданады. Соған байланысты олардың арасында қайшылықтар да, келісімсіздік те болуы мүмкін.Мұндай жағдайлар,әрине,заңдарды пайдаланғанда қиыншылықтар туғызыды,заңдардың тиімділігін төмедетеді. Сондықтан заңдарды жүйелеу – олардың барлық жақсы,тиімді қасиеттерін пайдалану үшін өте қажет тәсіл. Жүйелеу – қолдалынып жүрген заңдарды,барлық нормативтік актлерді тәрьіпке келтіру,құқықтық нормаларды келістірілген жүйеге салу.
Менің осы курстық жұмысмның негізігі зерттеу объектісі болып,сол заң нормаларын жүйелеудің негізгі жолы кодификациялау туралы болып табылады. Негізінде қарапайым тілмен жеткізетін болсақ,кодификациялау дегеніміз сұрыптау деген мағынаны білдіреді деп айтуымызға әбден болады.
Менің осы курстық жұмысмның негізігі зерттеу объектісі болып,сол заң нормаларын жүйелеудің негізгі жолы кодификациялау туралы болып табылады. Негізінде қарапайым тілмен жеткізетін болсақ,кодификациялау дегеніміз сұрыптау деген мағынаны білдіреді деп айтуымызға әбден болады.
1.ҚР Конституциясы 1995ж.30 август.
2.Қазақстан Республикасыны Конституциясының түсіндірме 3.сөздішгі.Алматы 1996ж.
4.Сапарғалиев Ғ.С.,Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы.А.,1998
5.Государственное право РК: Курс лекций. Под редак¬цией академика О.Е. 6.Кутафина. Алматы, 1993 г
7.Табанов С.А Салыстырмалы құқықтану негіздері.А.,2003
8.Венгеров А.Б. теория Государства и права.М.,1994 г.
9.Мемлекет және құқық теориясы,Алматы, «Баспа» 1998
2.Қазақстан Республикасыны Конституциясының түсіндірме 3.сөздішгі.Алматы 1996ж.
4.Сапарғалиев Ғ.С.,Ибраева А. Мемлекет және құқық теориясы.А.,1998
5.Государственное право РК: Курс лекций. Под редак¬цией академика О.Е. 6.Кутафина. Алматы, 1993 г
7.Табанов С.А Салыстырмалы құқықтану негіздері.А.,2003
8.Венгеров А.Б. теория Государства и права.М.,1994 г.
9.Мемлекет және құқық теориясы,Алматы, «Баспа» 1998
ҚР БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А.ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
К У Р С Т Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Заң актлерін кодификациялау
Орындаған: ЮП-05-СПО-КО
тобының студенті
Байыров Талант
Тексерген: Аға оқытушы
Адилова К.А.
АЛМАТЫ ’ 05
Ж о с п а р
Кіріспе.
Негізігі бөлім.
I-тарау. Кодификациялау ұғымы және түрлері
ІІ-тарау.Кодификациялық актлердің негізгі белгілері
ІІІ-тару. Заң актлерін жүйелеудің ерекшеліктері
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
К і р і с п е
Заңдар басқада нормативтік актлер әр түрлі уақытта түрлі мән
жайларға байланысты қабылданады. Соған байланысты олардың арасында
қайшылықтар да, келісімсіздік те болуы мүмкін.Мұндай
жағдайлар,әрине,заңдарды пайдаланғанда қиыншылықтар туғызыды,заңдардың
тиімділігін төмедетеді. Сондықтан заңдарды жүйелеу – олардың барлық
жақсы,тиімді қасиеттерін пайдалану үшін өте қажет тәсіл. Жүйелеу –
қолдалынып жүрген заңдарды,барлық нормативтік актлерді тәрьіпке
келтіру,құқықтық нормаларды келістірілген жүйеге салу.
Менің осы курстық жұмысмның негізігі зерттеу объектісі болып,сол заң
нормаларын жүйелеудің негізгі жолы кодификациялау туралы болып табылады.
Негізінде қарапайым тілмен жеткізетін болсақ,кодификациялау дегеніміз
сұрыптау деген мағынаны білдіреді деп айтуымызға әбден болады.
Заң актлерін сұрыптау құқықтық нормаларды құқық жасау барысында
тәртіпке келтіру.Осы орайда ескірген, бұрын қолданылып жүрген заңдардың,
басқа да нормативтік актлердің күші жойылады,құқықтық нормалар қайтадан
қаралып,өзара келістірілген біртұтас жүйеге біріктіріледі.Осындай жұмыстың
нәтижесінде біртұтас,заң және логика тұрғысынан бір қалыпқа келтірілген,
барлық жағынан келістірілген нормативтік акт жасалады.
Курстық жұмыстың құрылымына тоқталатын болсам:кіріспе,негізгі бөлім
және қорытындыдан тұрады. Кіріспе бөлімінде өзімнің тақырыбым туралы,яғни
оның актуальдылығын,құрылымын қарастырдым.Негізгі бөлім өзінің мазмұнына
сай үш тарауға бөлінді:Бірінші тарауда, заң актлерін кодификациялауға
қысқаша тоқталып, оның түрлерін қарастырдым.Екінші тарауда кодификациялық
актлердің басты белгілеріне тоқталсам, соңғы тарау заң актлерін
жүйелеудің ерекшеліктері туралы болмақ.
І ТАРАУ. Кодификациялау ұғымы және түрлері
Кодификация — бұл қалыпты актілердің мазмұны өзгертіліп,
бытыраңкыларды логикалық үйлесімді біртұтас актіге біріктірген жүйелеу
формасы. Демек, жиынтық сипаттағы қалыпты-құқықтық акт кодификацияланған
деп есептеледі. Ол белгілі бір тақырып бойынша қолданылып жүрген және өз
мәнін жоғалтпаған қалыпты нұсқауларды біріктіреді. Кодификациялау процесі
кезінде ескірген құқықтық материалдар алынып тасталынады, қалыптардың
қарама-қайшылығы, олқылықтары жойылады, жаңадан мінез-құлық ережесі
туындайды. Ондағы қалыпты тұжырымдар ішкі біркелкілігімен, тұтастығымен
және үйлесімімен сипатталып, әдетте, едәуір көлемді болып келеді (мысалға,
Қазақстан Республикасының Азаматтық, Қылмыстық, т.б. кодекстерін қараңыз).
Кодификациялық актілердің құрылымы күрделі. Оның баптары мол болып,
бөліктерге тарауларға бөлінеді. Олардың кейбіреулерінде кіріспе бөлімі бар.
Кіріспе әр түрлі тәсілдермен мазмұндалады. Бір жағдайда кіріспеде осы заң
актісінің мақсаттары, міндеттері, себептері қысқаша түрде баяндалады. Енді
бір жағдайларда кіріспеде кеңейтілген саяси сипаттама, үшінші бір ретте
қалыптары мен қағидаларын мәлімдеу түрінде беріледі. Ал, кейбір кодекстерде
кіріспе мүлдем болмайды. Кіріспе өзінің мазмұны жағынан қалыпты сипатта
болмайды. Сондықтан кодификация — құқықшығармашылықтың оңтайлы тәсілі,
жүйелеудің ең қиын түрі.
Сөйтіп, кодификациялық акт — бұл мемлекеттік буынның ең беделді
әрі жоғары заң күші бар шешімі. Сондықтан кодификация ең алдымен заң
актісін шығарумен аяқталады. Алайда бірқатар жағдайда үкіметтік актінің,
сондай-ақ ведомстволар актілерінің де кодификация сипаты бола береді.
Кодификациялық актінің ең үлгі нысаны Кодекс болып табылады.
Кодекстер бір сипаты коғамдық қатынастардың белгілі бір саласын
егжей-тегжейлі реттеуге мүмкіндік беретін ірі жиынтық акт болып табылады.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің түрлі шарттық
міндеттемелерге жататын көптеген қалыбы тиісті қатынастарды түгелдей
реттейді және осы қалыптарды нақтылай түсетін қосымша актілерді
қажетсінбейді.
Кодекстер жасау — бір мәселе бойынша қолданылып жүрген актілердің
көптігін жою мәселесін шешудің тиімді жолдарының бірі.
Кодификациялық актілер жарғы, қағида, ереже нысанында да қабылданулары
мүмкін.
Жарғы – мемлекеттік қызметтің ,әлдебір саласын (мысалы, темір жол
көлігінің, ішкі су көлігінің, т.б. нүсқасын) реттеуші қалыпты-қүқықтық акт.
Белгілі бір органдардың, ұйымдардың және мекемелердің қызметін, олардың
құқықтары мен міндеттерін, басқа органдармен, ұйымдармен, мекемелермен және
азаматтармен өзара қарым-қатынасының негіздерін ретке келтіреді.
Қағида деп, әдетте, белгілі бір құқық субъектісінің (мемлекеттік
органның, ұйымның, мекеменің) мәртебесін не қызметін ұйымдастыру
мәселелерінің шоғырын айтарлықтай егжей-тегжейлі реттейтін қалыпты-құқықтық
акт болып танылады.
Ереже — қызметтің әлдебір түрін ұйымдастыру тәртібін айқындайтын
қалыпты-құқықтық акт (мысалы, Әділет министрлігі туралы Ереже).
Кодификациялауды, әдетте, жүйелеу және ең бастысы — заң актілерін
жетілдірумен байланыстырады. Сондықтан оның нәтижелері тек өзіне тән ерекше
қасиеттермен сипатталатын негізгі әрі мейлінше заң күші бар сұрыпталған акт
түрінде керінеді. Бұдан шығатын қорытынды, кодификацияланған актіде
айтарлықтай ұзақ уақыт кезеңіне (белгілі бір болашаққа) арналған тұрақты
қалыптар болуы тиіс. Сұрыпталған акт әрекетінің тиімділігі көп ретте сол
қоғамдық қатынастар дамуының ағымын, оның қозгалысын заң шығарушы
қаншалыкты дәл ескертетініне байланысты болады.
Сұрыптаушы акт салыстырмалы алғанда дербес қалыпты нұсқауларды
біркелкі түзілген жүйеге келтіре отырып, әдетте, қоғамдық қатынастардың
белгілі бір саласын реттеуді жаңартады. Оның бойында жаңалық сипаты
міндетті түрде болады,өйткені сұрыптау кезінде қоғамдық қатынастарды
құқыктық реттеудің белгілі бір аясына жаңа бөлшектер енгізіледі, заңдардағы
бос кеңістіктің, ақаулардың орны толтырылады. Сұрыптаушы акт жекелей
алғанда ірілендірілген (топтастырылған) актіден осылай ерекшеленеді.
ІІ ТАРАУ.Кодификациялық актлердің негізгі белгілері
Кодификациялық актінің басты белгілеріне тоқаталалық. Ол мыналар:
1) әдетте, кодификациялық актіде заңдар институттарын, салаларын қалыпты
негіздерін айқындап, қоғамдық өмірдің ең басты мөселелерін реттейтін
қалыптары қамтылады;
2) ондай акт қоғамдық қатынастардың ауқымды және кең сфераларын (мүліктік,
еңбек, неке жөне отбасы қатынастарын, қылмыскерлермен күресу, т.б.)
реттейді;
3) зандарды жетілдіру түйіні бола отырып, ол — бір-бірімен қабысқан
тұжырымдардың ықшамдалған жиынтық актісін білдіреді; ол жиі айтарлықтай
тұрақты коғамдық қатынастардың бірыңғай кағидаттары негізінде реттелген,
өмір төжірибесінде пісіп-жетілдірілген тұтас қүқықтық құжат;
4) кодификациялық актілердің өте тұрақтылық, өзгеріске ұшырамайтын, ұзақ
кезеңдерге есептелінген құқық қалыптарының берік құрылымын қамтамасыз
етеді. Кодификациялық актінің тиімділігі заңгерлердің қоғамдық
қатынастардың даму объективтік тенденциясын, оның реттегіш динамикасын
есепке алуларынан байқалынады;
5) кодификацияның мәні, әдетте, зандар жүйесінің салаларға, институттарға
бөлінуіне қарай анықталынады. Кодификация құқықтық қалыптық актілердің
жүйесін, олардын заңдық бірлігін және үйлесімділігін нығайтады. Сөйтіп,
кодификациялық акті баска қалыпты актілерден жоғары тұрады және олардың
жүйесін басқарады;
6) ол сонымен катар, қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге белгілі бір,
кейде айтарлықтай елеулі өзгерісер және тек, ерекше ережелер де енгізеді,
қолданылып жүрген заңдардың сапалы өңделген қорытындысына айналады;
7) кодификациялық акті өзінің көлемі жағынан өте маңызды, күрделі
құрылымдардан тұрады, оның ішкі құрылымы белгілі бір жүйеге сай келеді.
Әдетте, заң әдебиеттерінде және практикада кодификацияның бірнеше
түрін ажыратады. Оның біріншісі — жалпылама кодификация — заңдардың барлық
салалары бойынша кодификациялык актілердің блоктарын қабылдау, сөйтіп, ішкі
жүйелілігі жағынан ірілендірілген актінің кодекстердің кодексі деп
аталатын біріктіріліп, ықшамдалған түрін туғызу. Келесі түрі — салалық
кодификация —зандардың белгілі бір салаларын (азаматтық, қылмыстық,
әкімшілік кодекстер жөне т.б.) қамтиды. Ақыры, арнайы (мамандандырылған)
кодификация – белгілі бір құқықтық институттарды реттейтін актілерді шығару
(салықтық, орман, кеден кодекстері және с.с.) және кешендік кодификация —
кешенді қүқық салаларын не әр түрлі құқық салаларының нормаларын біріктіру,
әрине, біртектес қатынастарды реттейтін ірі сфераларды қамтиды.
Инкорпорация — қалыпты актілердің белгілі бір жүйе бойынша заң
шығарушының баспа бетінде жариялаған мәліметтері. Заңдарды ретке келтіру
төжірибесінде олардың түрлері көп өрі түрлі сыныптық негіздерге бөлінеді.
Зандарды инкорпорациялау материалдардың орналасу реті; қалыпты матери-
алдарды іріктеу мен өндеудің күрделілік дәрежесі бойынша түрлі нысандарда
жүзеге асырылуы мүмкін.
Қалыпты материалдарды қамту көлемі жөнінен инкорпорация жалпылама
және жекеленген болып бөлінеді.
Жалпылама инкорпорация деп мәні мен зандық күші бойынша біртекті
қалыпты – құқықтық актілерді ретке келтіруді айтамыз.
ІІІ ТАРАУ.Заң актлерін жүйелеудің ерекшеліктері
Нормативтік құқықтық актілерді жүйелеу – ықшамдау, ретке келтіру,
оны бірыңғай ішкі үйлесімді жүйеге түсіру дегенді білдіреді. Бұл орайда
жүйелеу кезінде қолданылып жүрген калыптарды ретке келтіру (күші жойылған
жекелеген баптарды, тармақтарды, тармақшаларды, абзацтарды мәтіннен алып
тастау және керісінше, оған кейінгі барлық өзгерісті, толықтыруды, осындай
өзгерістер немесе толықтырулар енгізген актілер деректерін көрсете отырып
енгізу; актіден қалыптық нұсқаулар жоқ бөліктерді алып тастау, мәтінінде
мұндай бөліктердің болмау себептері туралы белгілер жасау; қалыпты актіге
қол қойған адамдар туралы мөліметтерді алып тастау, қолданылып жүрген
актілерді зандардың салалары бойынша болу ғана емес, заңдарды жаңарту
(түрлі қодекстер, ережелер, жарғылар жөне т.б. жасау). Заңдарды жүйелеуді
реттестіру, яғни заңдарды белгілі бір ретке келтіруге, қалыпты актілердің
мазмұнын өзгертпей жиынтықтар мен жинақтар шығаруға және қолданылып жүрген
құқық қалыбын белгілі бір мәселе бойынша тиісінше қайта қараумен байланысты
калыпты материалды тәртіптеуге, яғни кодификацияға бөлу заң әдебиетінде
кеңінен мәлім әрі сырт кейпінде де қолданылып жүрген қалыпты реттеуді
жинақтастырушы, сондай-ақ белгілі бір өзгерістерді, яғни өзгерістер
енгізілген қағидатты сипаттағы жаңа қалыпты актілерді басып шығаруды
біллдіреді.
Заң актілерін жүйелеу құқықтық реттеуді одан әрі дамыту және
жетілдіру, қоғамдық өмірдің қозғалысын, өзекті қажеттіліктерін оңтайлы да
тиімді бейнелеу үшін керек. Қалыпты құқыктық актілерді іздеудің
оңайлылығына, олармен халықтың қалың бұқарасының, қоғамдық белсенділердің
таныс болуына қол жеткізуде, жұртшылықтың құқықтық санасын өрістетуде,
азаматтардың өз конституциялық құқықтарын пайдалануын және заңдық
міндеттерін тиісінше орындауын, мемлекеттік аппараттың қызметін ойдағыдай
қамтамасыз етуде, сондай-ақ қалыпты құқықтық актілерді есепке алу үшін
жүйелеудің маңызы зор. Сөйтіп, қалыпты құқықтық актілерді жүйелеу
демократияны дамыту мен жетілдіруге, зандылықты, мемлекеттік және қоғамдық
өмірді нығайтуға ықпал етеді.
Қазіргі құқық тәжірибесінде қалыпты құқықтық актілерді жүйелеудің
төрт тәсілі қолданылады:
• Заңдар мен өзге де актілердің түрлі ыңғайдағы жиынтықтарын, жинақтарын
әзірлеу мен басып шығару (инкорпорация). Инкорпорация — қалыпты
актілердің белгілі бір жүйе бойынша заң, шығарушының баспа бетінде
жариялаған мөліметтері. Заңдарды ретке келтіру тәжірибесінде олардың
түрлері көп әрі түрлі сыныптық негіздерге бөлінеді. Заңдарды
инкорпорациялау материалдардың орналасу реті; қалыпты материалдарды
іріктеу мен өңдеудің күрделілік дәрежесі бойынша түрлі нысандарда
жүзеге асырылуы мүмкін.Қалыпты материаддарды қамту көлемі жөнінен
инкорпорация жалпылама және жекеленген болып бөлінеді.Жалпылама
инкорпорация деп мәні мен заңдық күші бойынша біртекті қалыпты –
құқықтық актілерді ретсе келтіруді айтамыз. Әдебиетте кездесетін
инкорпорация ұғымын қорыта келе оның мынадай аса маңызды белгілерін
тұжырымдауға болады:
❖ жүйелеу түрлерінің бірі ретінде инкорпорацияның белгісі — қалыпты
құқықтық актілерді тәртіпке келтіру болып табылады;
❖ инкорпорация дегеніміз — қалыпты қүқықтық актілерді әлдебір жүйе бойынша
заң шығарушының жариялаған мәліметтері;
❖ мұндай актілердің мазмұнындағы өзгерістердің көрсетілмеуі;
❖ актілерге сыртқы редакциялық-техникалық өңдеу жүргізу: барлық соңғы
шыққан актілерге өзгерістерді енгізу, лауазымды адамдардың қойған
қолдарын алып тастау, күші жойылған деп танылған калыпты емес, уақытша
бөліктерді алып тастау және т.б.
Заңдарды инкорпорациялаудың ең қарапайым мысалы — қолданылып жүрген акт
мәтініне барлық кейінгі ресми өзгерістерін енгізіп, оны жаңа өзгертілген
нұсқасында жариялау болып табылады.
Егер акт жаңа нұсқасында ресми басылымдарда жарияланатын болса, онда бұл
әдіс қалыпты актілерді қайта жариялау деп аталады.
Белгілі бір ірі қалыпты құжаттарды немесе бүкіл заңдарды тұтастай
өңдеп инкорпорациялау әлдеқайда терең әрі құқық қолдану төжірибесінде
мейлінше тиімді болып табылады. Мүндай инкорпорациялау қызметінің
нәтижесінде са-лалық, ведомстволық немесе өзге де қағидат бойынша
заңдардың, басқа қалыпты құқыктық актілердің түрлі жинақтары мен
жиынтықтары жасалады.
Сөйтіп, қалыпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А.ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫ МЕН ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
К У Р С Т Ы Қ Ж Ұ М Ы С
Тақырыбы: Заң актлерін кодификациялау
Орындаған: ЮП-05-СПО-КО
тобының студенті
Байыров Талант
Тексерген: Аға оқытушы
Адилова К.А.
АЛМАТЫ ’ 05
Ж о с п а р
Кіріспе.
Негізігі бөлім.
I-тарау. Кодификациялау ұғымы және түрлері
ІІ-тарау.Кодификациялық актлердің негізгі белгілері
ІІІ-тару. Заң актлерін жүйелеудің ерекшеліктері
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
К і р і с п е
Заңдар басқада нормативтік актлер әр түрлі уақытта түрлі мән
жайларға байланысты қабылданады. Соған байланысты олардың арасында
қайшылықтар да, келісімсіздік те болуы мүмкін.Мұндай
жағдайлар,әрине,заңдарды пайдаланғанда қиыншылықтар туғызыды,заңдардың
тиімділігін төмедетеді. Сондықтан заңдарды жүйелеу – олардың барлық
жақсы,тиімді қасиеттерін пайдалану үшін өте қажет тәсіл. Жүйелеу –
қолдалынып жүрген заңдарды,барлық нормативтік актлерді тәрьіпке
келтіру,құқықтық нормаларды келістірілген жүйеге салу.
Менің осы курстық жұмысмның негізігі зерттеу объектісі болып,сол заң
нормаларын жүйелеудің негізгі жолы кодификациялау туралы болып табылады.
Негізінде қарапайым тілмен жеткізетін болсақ,кодификациялау дегеніміз
сұрыптау деген мағынаны білдіреді деп айтуымызға әбден болады.
Заң актлерін сұрыптау құқықтық нормаларды құқық жасау барысында
тәртіпке келтіру.Осы орайда ескірген, бұрын қолданылып жүрген заңдардың,
басқа да нормативтік актлердің күші жойылады,құқықтық нормалар қайтадан
қаралып,өзара келістірілген біртұтас жүйеге біріктіріледі.Осындай жұмыстың
нәтижесінде біртұтас,заң және логика тұрғысынан бір қалыпқа келтірілген,
барлық жағынан келістірілген нормативтік акт жасалады.
Курстық жұмыстың құрылымына тоқталатын болсам:кіріспе,негізгі бөлім
және қорытындыдан тұрады. Кіріспе бөлімінде өзімнің тақырыбым туралы,яғни
оның актуальдылығын,құрылымын қарастырдым.Негізгі бөлім өзінің мазмұнына
сай үш тарауға бөлінді:Бірінші тарауда, заң актлерін кодификациялауға
қысқаша тоқталып, оның түрлерін қарастырдым.Екінші тарауда кодификациялық
актлердің басты белгілеріне тоқталсам, соңғы тарау заң актлерін
жүйелеудің ерекшеліктері туралы болмақ.
І ТАРАУ. Кодификациялау ұғымы және түрлері
Кодификация — бұл қалыпты актілердің мазмұны өзгертіліп,
бытыраңкыларды логикалық үйлесімді біртұтас актіге біріктірген жүйелеу
формасы. Демек, жиынтық сипаттағы қалыпты-құқықтық акт кодификацияланған
деп есептеледі. Ол белгілі бір тақырып бойынша қолданылып жүрген және өз
мәнін жоғалтпаған қалыпты нұсқауларды біріктіреді. Кодификациялау процесі
кезінде ескірген құқықтық материалдар алынып тасталынады, қалыптардың
қарама-қайшылығы, олқылықтары жойылады, жаңадан мінез-құлық ережесі
туындайды. Ондағы қалыпты тұжырымдар ішкі біркелкілігімен, тұтастығымен
және үйлесімімен сипатталып, әдетте, едәуір көлемді болып келеді (мысалға,
Қазақстан Республикасының Азаматтық, Қылмыстық, т.б. кодекстерін қараңыз).
Кодификациялық актілердің құрылымы күрделі. Оның баптары мол болып,
бөліктерге тарауларға бөлінеді. Олардың кейбіреулерінде кіріспе бөлімі бар.
Кіріспе әр түрлі тәсілдермен мазмұндалады. Бір жағдайда кіріспеде осы заң
актісінің мақсаттары, міндеттері, себептері қысқаша түрде баяндалады. Енді
бір жағдайларда кіріспеде кеңейтілген саяси сипаттама, үшінші бір ретте
қалыптары мен қағидаларын мәлімдеу түрінде беріледі. Ал, кейбір кодекстерде
кіріспе мүлдем болмайды. Кіріспе өзінің мазмұны жағынан қалыпты сипатта
болмайды. Сондықтан кодификация — құқықшығармашылықтың оңтайлы тәсілі,
жүйелеудің ең қиын түрі.
Сөйтіп, кодификациялық акт — бұл мемлекеттік буынның ең беделді
әрі жоғары заң күші бар шешімі. Сондықтан кодификация ең алдымен заң
актісін шығарумен аяқталады. Алайда бірқатар жағдайда үкіметтік актінің,
сондай-ақ ведомстволар актілерінің де кодификация сипаты бола береді.
Кодификациялық актінің ең үлгі нысаны Кодекс болып табылады.
Кодекстер бір сипаты коғамдық қатынастардың белгілі бір саласын
егжей-тегжейлі реттеуге мүмкіндік беретін ірі жиынтық акт болып табылады.
Мысалы, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодекстің түрлі шарттық
міндеттемелерге жататын көптеген қалыбы тиісті қатынастарды түгелдей
реттейді және осы қалыптарды нақтылай түсетін қосымша актілерді
қажетсінбейді.
Кодекстер жасау — бір мәселе бойынша қолданылып жүрген актілердің
көптігін жою мәселесін шешудің тиімді жолдарының бірі.
Кодификациялық актілер жарғы, қағида, ереже нысанында да қабылданулары
мүмкін.
Жарғы – мемлекеттік қызметтің ,әлдебір саласын (мысалы, темір жол
көлігінің, ішкі су көлігінің, т.б. нүсқасын) реттеуші қалыпты-қүқықтық акт.
Белгілі бір органдардың, ұйымдардың және мекемелердің қызметін, олардың
құқықтары мен міндеттерін, басқа органдармен, ұйымдармен, мекемелермен және
азаматтармен өзара қарым-қатынасының негіздерін ретке келтіреді.
Қағида деп, әдетте, белгілі бір құқық субъектісінің (мемлекеттік
органның, ұйымның, мекеменің) мәртебесін не қызметін ұйымдастыру
мәселелерінің шоғырын айтарлықтай егжей-тегжейлі реттейтін қалыпты-құқықтық
акт болып танылады.
Ереже — қызметтің әлдебір түрін ұйымдастыру тәртібін айқындайтын
қалыпты-құқықтық акт (мысалы, Әділет министрлігі туралы Ереже).
Кодификациялауды, әдетте, жүйелеу және ең бастысы — заң актілерін
жетілдірумен байланыстырады. Сондықтан оның нәтижелері тек өзіне тән ерекше
қасиеттермен сипатталатын негізгі әрі мейлінше заң күші бар сұрыпталған акт
түрінде керінеді. Бұдан шығатын қорытынды, кодификацияланған актіде
айтарлықтай ұзақ уақыт кезеңіне (белгілі бір болашаққа) арналған тұрақты
қалыптар болуы тиіс. Сұрыпталған акт әрекетінің тиімділігі көп ретте сол
қоғамдық қатынастар дамуының ағымын, оның қозгалысын заң шығарушы
қаншалыкты дәл ескертетініне байланысты болады.
Сұрыптаушы акт салыстырмалы алғанда дербес қалыпты нұсқауларды
біркелкі түзілген жүйеге келтіре отырып, әдетте, қоғамдық қатынастардың
белгілі бір саласын реттеуді жаңартады. Оның бойында жаңалық сипаты
міндетті түрде болады,өйткені сұрыптау кезінде қоғамдық қатынастарды
құқыктық реттеудің белгілі бір аясына жаңа бөлшектер енгізіледі, заңдардағы
бос кеңістіктің, ақаулардың орны толтырылады. Сұрыптаушы акт жекелей
алғанда ірілендірілген (топтастырылған) актіден осылай ерекшеленеді.
ІІ ТАРАУ.Кодификациялық актлердің негізгі белгілері
Кодификациялық актінің басты белгілеріне тоқаталалық. Ол мыналар:
1) әдетте, кодификациялық актіде заңдар институттарын, салаларын қалыпты
негіздерін айқындап, қоғамдық өмірдің ең басты мөселелерін реттейтін
қалыптары қамтылады;
2) ондай акт қоғамдық қатынастардың ауқымды және кең сфераларын (мүліктік,
еңбек, неке жөне отбасы қатынастарын, қылмыскерлермен күресу, т.б.)
реттейді;
3) зандарды жетілдіру түйіні бола отырып, ол — бір-бірімен қабысқан
тұжырымдардың ықшамдалған жиынтық актісін білдіреді; ол жиі айтарлықтай
тұрақты коғамдық қатынастардың бірыңғай кағидаттары негізінде реттелген,
өмір төжірибесінде пісіп-жетілдірілген тұтас қүқықтық құжат;
4) кодификациялық актілердің өте тұрақтылық, өзгеріске ұшырамайтын, ұзақ
кезеңдерге есептелінген құқық қалыптарының берік құрылымын қамтамасыз
етеді. Кодификациялық актінің тиімділігі заңгерлердің қоғамдық
қатынастардың даму объективтік тенденциясын, оның реттегіш динамикасын
есепке алуларынан байқалынады;
5) кодификацияның мәні, әдетте, зандар жүйесінің салаларға, институттарға
бөлінуіне қарай анықталынады. Кодификация құқықтық қалыптық актілердің
жүйесін, олардын заңдық бірлігін және үйлесімділігін нығайтады. Сөйтіп,
кодификациялық акті баска қалыпты актілерден жоғары тұрады және олардың
жүйесін басқарады;
6) ол сонымен катар, қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуге белгілі бір,
кейде айтарлықтай елеулі өзгерісер және тек, ерекше ережелер де енгізеді,
қолданылып жүрген заңдардың сапалы өңделген қорытындысына айналады;
7) кодификациялық акті өзінің көлемі жағынан өте маңызды, күрделі
құрылымдардан тұрады, оның ішкі құрылымы белгілі бір жүйеге сай келеді.
Әдетте, заң әдебиеттерінде және практикада кодификацияның бірнеше
түрін ажыратады. Оның біріншісі — жалпылама кодификация — заңдардың барлық
салалары бойынша кодификациялык актілердің блоктарын қабылдау, сөйтіп, ішкі
жүйелілігі жағынан ірілендірілген актінің кодекстердің кодексі деп
аталатын біріктіріліп, ықшамдалған түрін туғызу. Келесі түрі — салалық
кодификация —зандардың белгілі бір салаларын (азаматтық, қылмыстық,
әкімшілік кодекстер жөне т.б.) қамтиды. Ақыры, арнайы (мамандандырылған)
кодификация – белгілі бір құқықтық институттарды реттейтін актілерді шығару
(салықтық, орман, кеден кодекстері және с.с.) және кешендік кодификация —
кешенді қүқық салаларын не әр түрлі құқық салаларының нормаларын біріктіру,
әрине, біртектес қатынастарды реттейтін ірі сфераларды қамтиды.
Инкорпорация — қалыпты актілердің белгілі бір жүйе бойынша заң
шығарушының баспа бетінде жариялаған мәліметтері. Заңдарды ретке келтіру
төжірибесінде олардың түрлері көп өрі түрлі сыныптық негіздерге бөлінеді.
Зандарды инкорпорациялау материалдардың орналасу реті; қалыпты матери-
алдарды іріктеу мен өндеудің күрделілік дәрежесі бойынша түрлі нысандарда
жүзеге асырылуы мүмкін.
Қалыпты материалдарды қамту көлемі жөнінен инкорпорация жалпылама
және жекеленген болып бөлінеді.
Жалпылама инкорпорация деп мәні мен зандық күші бойынша біртекті
қалыпты – құқықтық актілерді ретке келтіруді айтамыз.
ІІІ ТАРАУ.Заң актлерін жүйелеудің ерекшеліктері
Нормативтік құқықтық актілерді жүйелеу – ықшамдау, ретке келтіру,
оны бірыңғай ішкі үйлесімді жүйеге түсіру дегенді білдіреді. Бұл орайда
жүйелеу кезінде қолданылып жүрген калыптарды ретке келтіру (күші жойылған
жекелеген баптарды, тармақтарды, тармақшаларды, абзацтарды мәтіннен алып
тастау және керісінше, оған кейінгі барлық өзгерісті, толықтыруды, осындай
өзгерістер немесе толықтырулар енгізген актілер деректерін көрсете отырып
енгізу; актіден қалыптық нұсқаулар жоқ бөліктерді алып тастау, мәтінінде
мұндай бөліктердің болмау себептері туралы белгілер жасау; қалыпты актіге
қол қойған адамдар туралы мөліметтерді алып тастау, қолданылып жүрген
актілерді зандардың салалары бойынша болу ғана емес, заңдарды жаңарту
(түрлі қодекстер, ережелер, жарғылар жөне т.б. жасау). Заңдарды жүйелеуді
реттестіру, яғни заңдарды белгілі бір ретке келтіруге, қалыпты актілердің
мазмұнын өзгертпей жиынтықтар мен жинақтар шығаруға және қолданылып жүрген
құқық қалыбын белгілі бір мәселе бойынша тиісінше қайта қараумен байланысты
калыпты материалды тәртіптеуге, яғни кодификацияға бөлу заң әдебиетінде
кеңінен мәлім әрі сырт кейпінде де қолданылып жүрген қалыпты реттеуді
жинақтастырушы, сондай-ақ белгілі бір өзгерістерді, яғни өзгерістер
енгізілген қағидатты сипаттағы жаңа қалыпты актілерді басып шығаруды
біллдіреді.
Заң актілерін жүйелеу құқықтық реттеуді одан әрі дамыту және
жетілдіру, қоғамдық өмірдің қозғалысын, өзекті қажеттіліктерін оңтайлы да
тиімді бейнелеу үшін керек. Қалыпты құқыктық актілерді іздеудің
оңайлылығына, олармен халықтың қалың бұқарасының, қоғамдық белсенділердің
таныс болуына қол жеткізуде, жұртшылықтың құқықтық санасын өрістетуде,
азаматтардың өз конституциялық құқықтарын пайдалануын және заңдық
міндеттерін тиісінше орындауын, мемлекеттік аппараттың қызметін ойдағыдай
қамтамасыз етуде, сондай-ақ қалыпты құқықтық актілерді есепке алу үшін
жүйелеудің маңызы зор. Сөйтіп, қалыпты құқықтық актілерді жүйелеу
демократияны дамыту мен жетілдіруге, зандылықты, мемлекеттік және қоғамдық
өмірді нығайтуға ықпал етеді.
Қазіргі құқық тәжірибесінде қалыпты құқықтық актілерді жүйелеудің
төрт тәсілі қолданылады:
• Заңдар мен өзге де актілердің түрлі ыңғайдағы жиынтықтарын, жинақтарын
әзірлеу мен басып шығару (инкорпорация). Инкорпорация — қалыпты
актілердің белгілі бір жүйе бойынша заң, шығарушының баспа бетінде
жариялаған мөліметтері. Заңдарды ретке келтіру тәжірибесінде олардың
түрлері көп әрі түрлі сыныптық негіздерге бөлінеді. Заңдарды
инкорпорациялау материалдардың орналасу реті; қалыпты материалдарды
іріктеу мен өңдеудің күрделілік дәрежесі бойынша түрлі нысандарда
жүзеге асырылуы мүмкін.Қалыпты материаддарды қамту көлемі жөнінен
инкорпорация жалпылама және жекеленген болып бөлінеді.Жалпылама
инкорпорация деп мәні мен заңдық күші бойынша біртекті қалыпты –
құқықтық актілерді ретсе келтіруді айтамыз. Әдебиетте кездесетін
инкорпорация ұғымын қорыта келе оның мынадай аса маңызды белгілерін
тұжырымдауға болады:
❖ жүйелеу түрлерінің бірі ретінде инкорпорацияның белгісі — қалыпты
құқықтық актілерді тәртіпке келтіру болып табылады;
❖ инкорпорация дегеніміз — қалыпты қүқықтық актілерді әлдебір жүйе бойынша
заң шығарушының жариялаған мәліметтері;
❖ мұндай актілердің мазмұнындағы өзгерістердің көрсетілмеуі;
❖ актілерге сыртқы редакциялық-техникалық өңдеу жүргізу: барлық соңғы
шыққан актілерге өзгерістерді енгізу, лауазымды адамдардың қойған
қолдарын алып тастау, күші жойылған деп танылған калыпты емес, уақытша
бөліктерді алып тастау және т.б.
Заңдарды инкорпорациялаудың ең қарапайым мысалы — қолданылып жүрген акт
мәтініне барлық кейінгі ресми өзгерістерін енгізіп, оны жаңа өзгертілген
нұсқасында жариялау болып табылады.
Егер акт жаңа нұсқасында ресми басылымдарда жарияланатын болса, онда бұл
әдіс қалыпты актілерді қайта жариялау деп аталады.
Белгілі бір ірі қалыпты құжаттарды немесе бүкіл заңдарды тұтастай
өңдеп инкорпорациялау әлдеқайда терең әрі құқық қолдану төжірибесінде
мейлінше тиімді болып табылады. Мүндай инкорпорациялау қызметінің
нәтижесінде са-лалық, ведомстволық немесе өзге де қағидат бойынша
заңдардың, басқа қалыпты құқыктық актілердің түрлі жинақтары мен
жиынтықтары жасалады.
Сөйтіп, қалыпты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz