Өндiрiстiк инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттiң реттеушiлiк рөлi туралы

Кіріспе

Қоғамдық өндiрiс екi үлкен сферадан тұрады. Оның бiрiншiсiне – қоғамның материалдық-заттық қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын салалар жататын болса, екiншiсiне – оның материалдық емес (информация, әр түрлi қызметтер т.б. ) сұраныстарын қамтамасыз ететiн салалар жатады. Дегенмен, бұл сфералардың дұрыс дамуы үшiн белгiлi бiр сыртқы жағдайлар (материалдық өнiмнiң айналуы, шаруашылық байланыстарды қалыптастыру, информацияны өндеу және жеткiзу т.б.) қажет. Кәсiпорындар жұмысының сыртқы жағдайларын қамтамасыз етумен, экономикалық әдебиеттерде “инфрақұрылым” алатын, экономиканың өзiнше бөлек сферасы айналысады.
Экономиканың дербес сферасы болып, инфрақұрылым, материалдық-заттық өндiрiстен қоғамдық еңбек бөлiнуiнiң тереңдеуiне және оның сыртқы жағдайларын қамтамасыз етуге деген сұраныстың өсуiне байланысты бөлiнiп шықты.
Кәсiпорындардың сыртқы жағдайлары бiркелкi болмағандықтан, инфрақұрылым салалары да бiркелкi емес. Сол себептi, инфрақұрылымды төрт түрлi iрi салалар тобына бөлуге болады:
1. Өндiрiстiк инфрақұрылым - өндiрiс процестерiнiң тiкелей сыртқы жағдайларын қамтамасыз ететiн салалар кешенi. Оған жүк тасу көлiгi, көтерме сауда, электрмен, газбен, сумен қамтамасыз ету, қойма шаруашылығы, байланыс, информацияны өндеу салалары және iскерлiк қызметтер сферасы жатады. Iскерлiк қызметтер сферасы жарнама мен маркетингтiк қызмет көрсетудi, жалға алу (беру) мен лизингтi, басқару, инвестициялық саясат, т.б. жөнiнде консультациялық қызмет көрсетудi, инжинирингтi қамтиды.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 16 бет
Таңдаулыға:

Өндiрiстiк инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттiң реттеушiлiк рөлi.

Жоспар:
1. Кiрiспе.
2. Өндiрiстiк инфрақұрылымды дамытудағы мемлекеттiң реттеушiлiк рөлi.

Қоғамдық өндiрiс екi үлкен сферадан тұрады. Оның бiрiншiсiне –
қоғамның материалдық-заттық қажеттiлiктерiн қанағаттандыратын салалар
жататын болса, екiншiсiне – оның материалдық емес (информация, әр түрлi
қызметтер т.б. ) сұраныстарын қамтамасыз ететiн салалар жатады. Дегенмен,
бұл сфералардың дұрыс дамуы үшiн белгiлi бiр сыртқы жағдайлар (материалдық
өнiмнiң айналуы, шаруашылық байланыстарды қалыптастыру, информацияны өндеу
және жеткiзу т.б.) қажет. Кәсiпорындар жұмысының сыртқы жағдайларын
қамтамасыз етумен, экономикалық әдебиеттерде “инфрақұрылым” алатын,
экономиканың өзiнше бөлек сферасы айналысады.
Экономиканың дербес сферасы болып, инфрақұрылым, материалдық-заттық
өндiрiстен қоғамдық еңбек бөлiнуiнiң тереңдеуiне және оның сыртқы
жағдайларын қамтамасыз етуге деген сұраныстың өсуiне байланысты бөлiнiп
шықты.
Кәсiпорындардың сыртқы жағдайлары бiркелкi болмағандықтан,
инфрақұрылым салалары да бiркелкi емес. Сол себептi, инфрақұрылымды төрт
түрлi iрi салалар тобына бөлуге болады:
1. Өндiрiстiк инфрақұрылым - өндiрiс процестерiнiң тiкелей сыртқы
жағдайларын қамтамасыз ететiн салалар кешенi. Оған жүк тасу көлiгi,
көтерме сауда, электрмен, газбен, сумен қамтамасыз ету, қойма
шаруашылығы, байланыс, информацияны өндеу салалары және iскерлiк
қызметтер сферасы жатады. Iскерлiк қызметтер сферасы жарнама мен
маркетингтiк қызмет көрсетудi, жалға алу (беру) мен лизингтi, басқару,
инвестициялық саясат, т.б. жөнiнде консультациялық қызмет көрсетудi,
инжинирингтi қамтиды.
2. Әлеуметтiк инфрақұрылым – жұмыс күшiн ұдайы өндiрумен байланысты
салалар кешенi: денсаулық сақтау, бiлiм беру, жеке сауда, жолаушылар
тасу көлiгi, тұрғын үй – коммуналдық шаруашылық, қоғамдық
тамақтандыру, демалысты ұйымдастыру т.б. салалар.
3. Институттық инфрақұрылым – экономиканы макроэкономикалық реттеудi
жүзеге асырушы салалар мен қызмет сфераларының кешенi. Оған
мемлекеттiк аппарат, несиелiк- қаржылық сфера, т.б. жатады.
4. Экологиялық инфрақұрылым – адам тiршiлiгiнiң зиянды жақтарынан
қоршаған ортаны қорғау, қоғам өндiрiсi дамуының экологиялық
жағдайларын қамтамасыз ету сфералары мен инженерлiк құрылыстардың
кешенi.
Бiз бұл тақырыпта өндiрiстiк инфрақұрылымның негiзгi саласының
бiрi – көлiк кешенiнiң дамуын мемлекеттiк реттеу мәселелерiне тоқталып
өтемiз. Себебi, бiрiншiден, көлемi шағын жұмыста барлық инфрақұрылым
салаларының мемлекеттiк реттеу ерекшелiктерiн, әдiстерiн, қағидалары мен
механизмдерiн оқушыға түсiнiктi болатындай етiп қысқаша жазу мүмкiн
емес; екiншiден, көлiк кешенiнiң халық шаруашылығындағы рөлi өте жоғары.
Ол экономикалық, әлеуметтiк, қорғаныс, саяси және мәдени маңызды
мiндеттердi атқарады.
Көлiк кешенiнiң экономикалық маңызы оның орындайтын қызметiне
байланысты. Көлiк кез келген өндiрiстiң айырылмас бөлiгi болып саналады
және қоғамдық еңбек бөлiнуiнiң негiзгi материалдық базасы болып
есептеледi. Көлiк тауар өндiрушi мен тауар тұтынушының, аймақ пен
аймақты, кәсiпорындарды бiрiмен - бiрiн байланыстыру қызметiн атқарады.
Көлiксiз жаңа кең орындарын, жаңа аудандарды игеру мүмкiн емес. Көлiк
халық шаруашылығының iрi бiр саласы. Оның негiзгi қорлары халық
шаруашылығындағы барлық негiзгi қорлардың 13 % - ын құрайды. Егер бұған
ведомсволық көлiктiң қорларын қосса бұл көрсеткiш әлдеқайда жоғары
болады. Халық шаруашылығында жұмыс iстейтiн жұмысшылардың 20 %-ы көлiкте
және көлiк үшiн жұмыс iстейдi. Көлiк тауардың бағасына өте үлкен ықпал
жасайды. Көлiк шығындары көптеген жүктердiң бағасының 40 % бөлiгiн алады.

Республика көлiк кешенiң мемлекеттiк реттеу жүк тасымалдау шығынының
аз болуын, тасымал жылдамдығының неғұрлым жоғары болуын, тасымалдаудың
үздiксiз болуын қамтамасыз етуi тиiс.
Қазақстан Республикасының көлiк кешенiнiң дамуын мемлекеттiк
реттеудiң негiзiн 1994 жылы қыркүйектiң 21 жұлдызында қабылданған
“Қазақстан Республикасындағы көлiк туралы” Заң құрайды.
Осы заңға сәйкес көлiк кәсiпорындарының қызметiн мемлекеттiк
реттеу құқықтық базаны қалыптастыру, лицензиялау, салық салу, несиелеу,
қаржыландыру мен баға құру, инвестициялық, бiркелкi әлеуметтiк және
ғылыми-техникалық саясаттарды жүзеге асыру, бақылау жолымен жүргiзiледi
(5-бап).
Қазiргi кезде Республиканың көлiк кешенiн басқару Қазақстан
Республикасының Көлiк және коммуникациялар министрлiгiне жүктелген.
Аталған заңға және осы министрлiк туралы Үкiмет бекiткен Ережеге сәйкес,
оның негiзгi мiндеттерi болып мыналар саналады:
- көлiк саласында Қазақстан Республикасының мүдделерiн қорғау;
- көлiк саласында мемлекетаралық және халықаралық қатынастарды жүзеге
асыру;
- меншiк түрлерiне қарамай, барлық көлiк түрлерiнiң жұмысын реттейтiн
Заң актiлерiнiң, стандарттардың, нормалардың жобасын дайындау;
- көлiктiң барлық түрлерiнiң дамуының тұжырымдамасы (концепциясы) мен
мемлекеттiк ұлттық бағдарламаларын дайындау, инвестициялық ғылыми-
техникалық және әлеуметтiк саясаттарды қалыптастыру және жүзеге
асыру, және де кадрларды дайындау;
- республика халқы мен экономикасының тасымалдауға және онымен
байланысты қызметтерге деген сұраныстарын қанағаттандыруға жағдай
жасау;
- көлiк қызметiн тұтынушылардың құқын сақтауды бақылау;
- Республиканың тасымалдауға деген мемлекеттiк қажеттiлiктерiне болжау
жүргiзу;
- Қазақстан Республикасының көлiк кешенiнiң жұмысын координациялау және
оның дамуын мемлекеттiк реттеу.
Көлiк кешенi туралы толық мәлiмет алу және бiр сөздi әр
түрлi түсiнуге жол бермес үшiн кең қолданылып жүрген “көлiктiк” терминдерге
түсiнiк ( анықтама) бере кетейiк.
Көлiк жүйесi – тасымалдау жұмысын атқаруда бiрiмен- бiрi
тығыз байланыста болатын әр түрлi көлiк түрлерiнiң кешенi. Көбiнесе бұл
термин жеке мемлекетке, аумаққа не iрi қалаға байланысты қолданады.
Қазiргi кезде көлiк дегенiмiз- халық шаруашылығының күрделi
iрi кешенi. Оның құрамында магистралды көлiктiң дербес салалары ғана емес,
сонымен бiрге қалалық және өндiрiстiк көлiк түрлерi де бар. Әкiмшiлiк –
шаруашылықтың дербестiгiне қарамастан, көлiктiң барлық түрлерi бiрiне-бiрi
белгiлi бiр тәуелдiлiкте болады, тасымалдау процесiне ғана емес, сонымен
бiрге шаруашылық жүргiзудiң ақырғы техникалық- экономикалық нәтижелерiне
әжептеуiр ықпал етедi.
Көлiк торабы – республиканың не жеке аумақтың қалалары мен ауылдарын
байланыстыратын барлық жол қатынастарының жиынтығы.
Жалпы пайдалану (магистралды көлiгi) – қолданылып жүрген Заңдар мен
нормативтiк актiлерге сәйкес, меншiк тәуелдiлiгiне, кiм ұсынғанына
қарамастан жүктер мен жолашыларды тасымалдауға тиiстi көлiк.
Оған темiр жол көлiгi, теңiз жолдары көлiгi, өзен жолдары көлiгi,
автомобиль көлiгi, әуе жолдары көлiгi және құбыр көлiгi жатады.
Жалпы пайдалану көлiгi мемлекеттiң көлiк жүйесiнiң негiзiн қалайды.
Көлiктiң осы түрi дербес “көлiк өндiрiсi” болып саналады, себебi ол
мемлекеттiң тасымалдауға деген негiзгi сұраныстарының қанағаттандырылуын
қамтамасыз етедi.
Жалпы пайдалануға жатпайтын көлiк – тек қана өз ведомствосының
тасымалын атқаратын және басқа клиенттердiң тасымал талабын орындаға
мiндеттi емес, ведомстволық көлiк. Өндiрiстiк кәсiпорындарының ведомстволық
көлiгiн көбiнесе “ өндiрiстiк көлiк” деп атайды.
Қазақстанда осы көлiк түрлерiнiң барлығы да қызмет көрсетедi. Тек
республиканың географиялық орналасуына байланысты теңiз жолдары көлiгi ендi
ғана құрылуда. Республикада “ Ақтау” және “Баутино” теңiз порттары бар.
Қазақстан үшiн төменгi себептерге байланысты көлiктiң халық
шаруашылық маңызы өте жоғары.
- батыстан шығысқы қарай 3000 километрге, солтүстiктен оңтүстiкке 1700
километрге созылып жатқан республика аумағының кеңдiгi;
- жүк тасымалдау қашықтығының ұзындығы;
- негiзiнен өндiрiлетiн өнiм түрлерi – көмiр, темiр рудасы, мұнай және
мұнай өнiмдерi, металургиялық өнеркәсiп пен ауыл шаруашылығы өнiмдерi
– асыл жерлерге тасымалдауды қажет етедi.
Көлiктiң әр түрiнiң тасымалдауға тиiстi жүктiң түрiне және
тасымал қашықтығына байланысты тиiмдi пайдалану сферасы бар. Мысалы,
авиация және темiр жол көлiктерiн алыс қашыққа тасымалдауда пайдаланған
тиiмдi. Қысқа қашықтықтарда автомобиль көлiгi басқа көлiк түрлерiне
қарағанда қысқа мерзiмде жүк жеткiзудi және шығындардың аз болуын
қамтамасыз етедi. Құбыр желiсi, мұнай, газ және мұнай өнiмдерiн (көлемi
үлкен болса) тасымалдауда тиiмдi. Өткiзу қабiлетi бiрдей болған жағдайда
1 км құбыр желiсiнiң құрылысы темiр жол құрылысынан 2-2,5 есе арзанға
түседi.
Республиканың ыңғайлы геостратегиялық жағдайы көлiк кешенiң
дамытудың маңызды алғы шарты болып отыр. Халықтың қоныстану тығыздығының
төмендiлiгi ( 1 шаршы км-ге 6 адам), табиғи кең орындары мен
экономикалық белсендi орталықтардың бiрiнен-бiрi қашық орналасуы және
шетел рыноктерiнен алшақтығы көлiк инфрақұрылымының экономикалық
дамуының негiзгi факторларын құрайды. Бұл, басқа елдердiң экономикасына
қарағанда Қазақстан экономикасы көлiк кешенiнiң жұмысына жоғары деңгейде
тәуелдi екенiн көрсетедi.
Нарық қатынастарына өту жағдайында республика көлiк кешенiнiң
экономиканың басқа салаларынан ерекшелелiгi оның залалсыздығы мен
табыстылығы. Қазақстанның көлiк кешенiнiң дамуын төмендегi кестелерде
берiлген көрсеткiштер бойынша талдап көруге болады.
12 кесте
Көлiк түрлерi бойынша жүк жөнелту және жүк айналымы.
Жүк жөнелту, млн. тонна Жүк айналымы, млрд. ткм
Көлiк
түрлерi

2000 жыл 2000
1990 1995 2000 1990 1990 1995 2000 жыл
жылға 1990
пайыз-бе жылға
н пайыз-б
ен
Көлiк,
барлығы 2612,21155,3695,8 26,6 472,0 160,4180,5 38,2
Соның
iшiнде: 345,0 161,1 171,8 49,7 407,0 124,525 30,7
Темiр жол
Автомобиль 2235,8954,2 384,7 17,2 44,8 10,8 4,5 10,0
Iшкi су 10,7 2,0 0,45 4,2 3,9 0,8 0,042 1,3
жолдары
Авиация 0,07 0,03 0,02 28,)5 0,8 0,1 0,1 12,5
Құбыр 20,6 37,9 138,8 673,7 16,4 24,2 50,9 310,3
желiсi

2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда жүк жөнелту – 26,6%-ға, жүк
айналымы – 38,2%-ға дейiн азайған. Мұндай тенденция көлiктiң барлық
түрлерi бойынша байқалады. Мұндай жағдайдың қалыптасуына республика
экономикасының нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты тауар
өндiрiсiндегi дағдарыс себеп болып отыр. Тек қана құбыр желiсi бойынша
жүк жөнелту (637,7 %) және жүк айналымы (310,3 %) көлемi күрт
жоғарлаған, өйткенi көлiктiң бұл түрiмен экспортқа бағытталған мұнай
және газ өнiмдерi тасымалданады.
Кестедегi көрсеткiштерден байқайтынымыз, жүк тасымалдауда
автомобиль көлiгiнiң сыбағалық салмағы, ал жүк айналымында темiр жол
көлiгiнiң алатын үлесi жоғары.
13 – кесте
Жалпы пайдаланудағы көлiк түрлерi бойынша жолаушылар тасымалдау және
жолаушы айналымы

Жолаушы тасымалдау, млн. адам Жолаушы айналымы, млн. жкм

2000 2000
1990 1995 2000 жыл 1990 1995 2000 жыл
1990 1990
жылға жылға
пайыз-б пайыз-б
ен ен
Көлiк, 3899,2 1893,6 654,4 16,7 71471 32322 17000 23,8
барлығы
Соның 42,6 37,4 21,3 50,0 19734 13159 10215 51,7
iшiнде:
Темiр жол
Авто- 3504,5 1548,7 480,8 13,7 36294 13227 4355 11,9
мобиль *
Iшкi су 3,6 0,4 0,1 2,7 112,9 5,7 1,0 0,8
жолдары
Авиация 8,6 2,0 0,8 9,3 13291 4713 1797 13,5
Құбыр желiсi339,9 305,1 151,4 44,5 2039 1217 632 30,9

* 2000 жыл – оперативтi мәлiмет

Соңғы он жылда көлiктiң барлық түрлерi бойынша жолаушы тасымалдау
және жолаушы айналымы көрсеткiштерi халықтың төлемдiк қабiлетiнiң
төмендеуiне және бағаны либерализация салдарынан тасымал тарифтерiнiң
доғары болуына байланысты “құлдырап” кеткен. Әсiресе, қысқа
қашықтықтарда жолаушылар арнаулы көлiк түрлерiнiң қызметiнен бас тартып,
өз көлiгiн немесе жеке “тасымал” көлiгiн пайдаланады. Қалаларда, қалаға
жақын мекендерге жлаушы тасымалдауда жеке “тасымал” жолаушылар
тасымалдаумен айналысатын кәсiпорындарға күштi бәсекелестiк көсетiп
отыр. Сол себептi, 2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда автомобиль
көлiгiмен жолаушы тасымалдау – 13,7 %, жолаушы айналымы – 11,9 % болған.
Темiр жол көлiгi, негiзiнен, алыс қашықтыққа жолаушы тасымалдайтындықтан
және табиғи монополия ретiнде тасымал тарифi мемлекет тарапынан
қадағалауда болғандықтан, басқа көлiк түрлерiне қарағанда, оның жоғарыда
аталған көрсеткiштерi көп төмендеген, яғни жолаушы тасымалдау – 50 %,
долаушы айналымы – 51,7 пайызды құраған. Жалпы айтқанда көлiк кешенi де
экономиканың басқа салаларындай терең дағдарыста.
Оның негiзгi себептерi ретiнде, жоғарыда айтылған дағдарысқа
байланысты экономиканың негiзгi салаларына өнiм өндiру көлемiнiң өте
төмендеп кетуiн, халықтың төлемдiк қабiлетiнiң төмендеуiн, көлiк
қызметiнiң дер кезiнде төленбеуiн, ақша айналымының бұзылуына байланысты
қаржылық қиыншылықтарды және де экономиканы мемлекеттiк реттеу шаралары
үкiмет тарапынан үстiртiн, ғылыми нақтылаусыз жүргiзiлгендiгiн атауға
болады.
Қазақстанның жалпы пайдаланудағы көлiк торабын 14061,8 км темiр
жолдары, 87 мың км. автомобиль, 4 мың км. iшкi су, 500 км. троллейбус
пен трамвай жолдары құрайды.
Республика темiр жол магистральдарының тығыздығы 1000 шаршы
метрге шаққанда 5,3 км. ТМД елдерiнде бұл көрсеткiш орташа алғанда 6,4
километрге тең.
Электрлендiрiлген жалпы пайдаланудағы темiр жолдардың үлесi
Қазақстанда 26 %, Әзiрбайжанда – 60 %, Ресейде – 45 %.
Жалпы пайдаланудағы автомобиль жолдарының ұзындығы қатты
қапталған (асфальтталған) автомобиль жолдарының үлесi 95 %, тығыздығы –
Қазақстанда 1000 шаршы километрге 29,7 км., Әзiрбайжанда, Арменияда,
Белоруста, Грузияда, Молдовада және Украинада – 248-296 км. Қазақстан
бойынша автомобиль жолдарының ең жоғарғы тығыздығы Солтүстiк Қазақстан
облысында (74,2км), ең төменi – Қызылорда облысында (11,6км).
Республика көлiк кешенiң қозғалыс составтарымен, керектi
жабдықтармен қамтамасыз ету жағы да өте нашар. Елiмiзде аталған заттарды
өндiру өндiрiсi мүлде жоқ.
Көлiк кешенiнiң қазiргi кездегi дамуы жуық арада төмендегi
мәселелердi шешудi талап етедi:
- халықаралық, соның iшiнде транзиттiк тасымалдарды қамтамасыз ету үшiн
барлық көлiк түрлерi мен коммуникация жүйесiнiң жеткiлiксiз дамуы,
сыртқы рынокке мұнай және газ тасымалдайтын құбыр желiлерiнiң,
бағыттардың баламалы болмауы;
- халықаралық тасымалды, контейнерлiк жүктердi өндеуге қабiлеттi теңiз
және өзен айлақтарының, темiр жол стансаларының нашар дамуы;
- темiр жол және автомобиль көлiгiнiң жол шаруашылығының техникалық
деңгейiнiң төмен болуы, магистральдық мұнай және газ құбырларының,
қозғалыс составтарының физикалық тозу деңгейiнiң жоғары болуы;
- қозғалыс составтарының жергiлiктi өндiрiсi болмауы, жөндеу базасының
нашарлығы;
- тасымалды ұйымдастырудың жалпы қабылданған талаптарға сай болмауы,
жүктердi сақтау мен қозғалыс қауiпсiздiгiн қамтамасыз етудегi
кемшiлiктер, т.б.
Жоғарыда айтылған жағдайларға байланысты, республика көлiк
кешенiнiң дамуын жақсарту үшiн мемлекет тарапынан белсендi шаралар
жүргiзiлуi тиiс. Республика үкметi көлiк кешенiң реформалауды
жекешелендiру мен шетел инвестицияларын тартуды ынталандыруға тiреп
отыр.
Сол себептi, ендi көлiк кешенiн жекешелендiру мәселелерiне
тоқталайық. Көлiк түрлерiнiң ерекшелiктерiне қарай, оларды жекешелендiру
де әр түрлi жолдармен жүргiзiлуi тиiс.
Барлық көлiк түрлерiнiң арасында темiр жол көлiгi – оның
республика экономикасында алып отырған орнына қарай және “масштабы”
болуы себептi жекешелендiру үшiн өте қиын объект болып табылады.
Сондықтан, алдымен осы процесс басқа елдерде қалай жүргiзiлдi, соны еске
алайық. АҚШ-та, 1980 жылға дейiн темiр жолдардың негiзгi бөлiгi
мемлекеттiк меншiкте болды. 1980 жылы Конгресс ьемiр жолдарды
жекешелендiру туралы заң қабылданды, соның нәтижесiнде, бiрiншi класты
жолдардың бәрi дерлiк жекешелендiрiлiп, жеке компаниялардың қолына
көштi, темiржолдарға федералдық үкiмет тарапынан көрсетiлген қаржылық
көмек 2,8 млрд доллардан (1981 жыл) 0,1 млрд долларға (1986 жыл) дейiн
төмендедi.
Жапонияда да, 1980 жылдардың ортасында, темiр жолдар тұтас
жекешелендiрiлген. Бұл жерде, АҚШ-дай территориялық емес, функционалды
принцип қолданылған, яғни ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.