Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары
Олар көбіне-көп тарих қойнауының шырғалаң шатқалдарында шырмалып, цивилизация дамуының сарабдал жолдарының түрлі себептермен тыс қалып қойды. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұранында жазылғандай:
«Жаралған намыстан қаһарман халықпыз
Азаттық жолында жалындап жаныппыз.
Тағдырдың тезінен, тозақтың өзінен
Аман-сау қалыппыз, аман-сау қалыппыз».
Ол мыңжылдық тарихымен ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді. Ұлы Далада, көшпелі цивилизацияның негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте құлдырауы, тиісінше Қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен ролінің құлдырамауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата заңының аумағы кең даланың «еркіндік» қабілетінің сақталуымен «оқшау» орналасуымен түсіндіруге болады. Дегенмен де, ортағасырлық қазақ даласындағы мәдени-шаруашылық тоқыраудың белең алуы, өркендеп өскен басқа елдерден көш-құрым артта қалуы қоғам дамуына да әсерін тигізбей қоймады.
«Жаралған намыстан қаһарман халықпыз
Азаттық жолында жалындап жаныппыз.
Тағдырдың тезінен, тозақтың өзінен
Аман-сау қалыппыз, аман-сау қалыппыз».
Ол мыңжылдық тарихымен ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам еркіндігін жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді. Ұлы Далада, көшпелі цивилизацияның негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте құлдырауы, тиісінше Қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен ролінің құлдырамауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата заңының аумағы кең даланың «еркіндік» қабілетінің сақталуымен «оқшау» орналасуымен түсіндіруге болады. Дегенмен де, ортағасырлық қазақ даласындағы мәдени-шаруашылық тоқыраудың белең алуы, өркендеп өскен басқа елдерден көш-құрым артта қалуы қоғам дамуына да әсерін тигізбей қоймады.
Қазақтың ата заңдары және оның бастаулары
Олар көбіне-көп тарих қойнауының шырғалаң шатқалдарында шырмалып,
цивилизация дамуының сарабдал жолдарының түрлі себептермен тыс қалып қойды.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұранында жазылғандай:
Жаралған намыстан қаһарман халықпыз
Азаттық жолында жалындап жаныппыз.
Тағдырдың тезінен, тозақтың өзінен
Аман-сау қалыппыз, аман-сау қалыппыз.
Ол мыңжылдық тарихымен ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам еркіндігін
жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді. Ұлы Далада, көшпелі
цивилизацияның негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте
құлдырауы, тиісінше Қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен ролінің
құлдырамауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата
заңының аумағы кең даланың еркіндік қабілетінің сақталуымен оқшау
орналасуымен түсіндіруге болады. Дегенмен де, ортағасырлық қазақ
даласындағы мәдени-шаруашылық тоқыраудың белең алуы, өркендеп өскен басқа
елдерден көш-құрым артта қалуы қоғам дамуына да әсерін тигізбей қоймады.
Ұланбайтақ Орталық-Азия аумағы тарих сахнасының соңғы шебіне ысырылып
тасталды да, ұзақ ұақыт бойына ұмыт қалды. Жат елдердің көшпелілер даласына
отарлау саясатының іске асуымен байланысты қазақ қоғамы тарих бетіне қайта
ене бастады. Бұл өзгерістер қазақ құқығының кейінгі тағдырында да және оған
баға беруден де көрініс тапты.
Ол жоқтан бар етіп, біреулердің ойдан шығара салған қиялы болған жоқ.
Сондықтан да халық арасында: Ханда қырық кісінің ақылы бар, биде қырық
кісінің ары, білімі бар деген түсінік қалыптасқан.
Ол: Істі қарастыру кезінде би және ақсақал дауласушыларға асқан
әділдік танытуды өзінің қасиетті парызы санайды. Ол екі жақтың да
дәлелдемелерін әбден тыңдап болған соң ғана өзінің әділ шешімін жариялаған
және ол шешім міндетті түрде орындалған,- деп жазды. XIX ғасырдағы
қазақтың көрнекті ғалымы және зерттеушісі Ш. Уалиханов былай деп
тұжырымдайды: Билердің беделі Европадағы ақындар, ғалымдар мен адвокаттар
сияқты өздерінің жеке бастарының қасиеттеріне байланысты болған.
Зерттеушінің пікірінше Шекспир мен Гетенің ақындық ұлылығы үкімет
декреттерінен тумаған, өздерінің дарындылығынан туған. Сол сияқты билердің
де беделдері реттелген. Жаулап алушылық, жорықтар этномәдени шеңберінде
қорғау және өзін-өзі нығайту идеяларына ұласты. Көптеген мыңжылдықтар
бойына қазақ сахарасында ауысып отырған ірілі-ұсақты мемлекеттік
құрылымдар, әсіресе түркілер мен түркіленген одақтар ұлан-ғайыр далада
өздерінің қалыптасқан түрдегі әділеттік, еркіндік идеяларын мұра етіп
артына қалдырды.
Қазақ көне заңдарының ережелері бекіген кеңістік шегі Қазақия атты
көшпелі халқының этномәдени аумағын қамтиды. Яғни ол ешбір қазақ халқының
нақты билігінің аясымен өлшенбейді. Демек, Қазақ мемлекеттігі деген
ұғымда бір хандықтың шеңберіне сыймайды. Қазақ қоғамы үнемі феодалдық
бытыраңқылықта және ұлыстар мен жүздердің Қазақияны иеленуі үшін күрес
жағдайында өмір сүрді. Елдің саяси бірлігі тек халық басына ауыр күн
туғанда, қиын-қыстау жылдары ғана бой көрсетіп, басқа кезеңдерде уақытша
сипатта болды десек шындықтан қияс кетпеспіз. Ал қазақ құқығы этникалық
аумақтардың жалпы мәдени жетістігі болып қала береді.
Қазақтың көрнекті мәдениет қайраткерлерінің бірі жазғандай: Мықты
билер тілін алмаған хандарды бір кезде тақтарынын қуыршақша алып тастап
отырған
Би халықтың сана-сезімінде ақиқаттың ақ туын көтеруші ретінде
сипатталады. Оған дәлел ретінде билердің мына кәсіптік ұрандарын келтіреді:
Шыннан өзге құдай жоқ, Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы.
Билердің негізгі ісіне айналған бұл ұрандар бойынша адам үшін оның ар-
ожданы мен намысын, адамгершілік, әділдік тұрғыдан қорғауды ең жоғарғы
қадір-қасиет деп санаған. Бұл моральдық құндылықтар әділ сот мәселесіне
тікелей қатысты. Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ - деген нақты
ережеден көрініс тапты.
Би боламын деген адам тек жеке қасиеттерімен танылып қана қоймай
бірқатар сатылардан тұратын сыннан сүрінбей өтуі керек болған. Әрине, билік
шеңбері жағынан билердің елдегі беделі мен ықпалы бірдей болған жоқ: шағын
ауыл, шағын ру бірлестігінен бастап жүзге, ұлысқа, тіпті бүкіл қазақ еліне
жүрген билер болған. Міне, осыған сәйкес билерге қойылатын талаптардың да
түр-сипаты, қаталдығы да өзгеріп отырған.
Баласының табиғи дарынын байқаған ата-анасы оған би болу жолында дұрыс
бағыт-бағдардағы тәрбие беруге тырысқан. Ең алдында отбасында оған қазақтың
айшықты сөз өнерін, әдеттік-құқықтық дәстүрлері мен ережелерін үйреткен,
логикалық мәселелерді шешуді, яғни соттық қызмет барысында кездесетін сан-
қилы өмірлік мәселенің түпкі негізін табуды үйренуіне көмектескен, қисынды
сөзбен қиюластырған жұмбақ сөздің астарын табуға бағытталған. Бұл қызметті
ата-анасы үйреткен, ауылына белгілі, танымал, көпті көрген, өзінің білген-
түйгені мен өмірлік тәжірбиесі бар ауыл ақсақалдарынан тәлім алған. Мұндай
жас жеткіншектің ерте бастан белгілі билердің алдын көріп, оларға
атқосшылыққа жүріп, далалық сот ісін жүргізудің қыр-сырын жас күннен
бастап игеруі өте маңызды шарт болып есептелген. Ұстаз рөліндегі бұл билер
шәкіртіне кейде билер сотында қаралатын істер бойынша шығаруға қатысты
шешімге өзінің көзқарасын нақты білдіру мүмкіншілігін беріп, оның қабілетін
салып отырған. Кейініректе қазақ халқының ұлы ақыны, әрі орта жүздің ғана
емес, бүкіл қазақтың Төбе биі атанған Абайдың әкесі Құнанбай да осы екі
жолдан таймаған. Құнанбай баласын алты жасынан бастап қазақ даласындағы
атақты Қоянды жәрмеңкесіне алып баратын. Оның әкімшілік орталығы
Қарқаралыда билердің, ақсақалдардың, шешендердің қатысуымен соттар,
жиналыстар болып тұратын. Тобықты руының өзінде де тәжірбиесі мол
ақсақалдар көп болған. Абай солардың мектебінен өткен. Зерттеушілердің
айтуынша он үш жасында Абай өзінің соттық шешімдерін шығара бастаған. Абай
өмірін зерттеуші М. Әуезов бұл туралы былай деп жазған: Руаралық күрестің
дем берушлерінің арасында жүріп табиғатынан дарынды Абай қаруы – шешендік,
ақылпарасат болған сөз сайысын жүргізудің сан-қилы тәсілдерін жіті
меңгереді. Даулар патша сотында емес, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ әдет-
ғұрып құқығы негізінде шешілгендіктен Абай қазақтың халықтық сөз өнерінің
інжу-маржандарын жетік білуі қажет етеді. Зерттеушілердің мәліметтері
бойынша Әйтеке биді 1666 – 1722 ж.ж. дәл осындай жолдан өткен. Оған оның
ерекше талантына қауым мен ауыл ақсақалдары 5-6 жасында көңіл бөлген.
Болар бала боғынын дегендей Орта жүзден шыққан атақты Шорман он үш
жасында, кейініректе Сырдария алқабындағы азаттық қозғалысты бастаған Есет
20 жасында атақты би болды. Толыққанды би атану үшін жеке қасиеттері мен
дала заңының ережелерін білгеннен басқа жетілгендік белгісі деп
аталатын екі жоғарғы сыннан өту қажет болды. Біріншіден, ол атақты билер
мен ойшылдардың философиялық сұрақтарына жаупа беріп, өзінің ақыл-
парасытымен таным логикасының жеткілікті дәрежеде дамығандығын дәлелдеуі
қажет болды. Екіншіден, данышпан ақсақалдарыдң батасын алуы керек.
Сондықтан халық: Бата менен ер көгерер, жауынменен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Олар көбіне-көп тарих қойнауының шырғалаң шатқалдарында шырмалып,
цивилизация дамуының сарабдал жолдарының түрлі себептермен тыс қалып қойды.
Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұранында жазылғандай:
Жаралған намыстан қаһарман халықпыз
Азаттық жолында жалындап жаныппыз.
Тағдырдың тезінен, тозақтың өзінен
Аман-сау қалыппыз, аман-сау қалыппыз.
Ол мыңжылдық тарихымен ерекшелігі және өміршеңдігімен, адам еркіндігін
жақтаған сипаттарымен әлем назарына ілінді. Ұлы Далада, көшпелі
цивилизацияның негізін құраған, қыпшақтар даңқының үстемдігінің ерте
құлдырауы, тиісінше Қазақтың құқықтық мәдениетінің беделі мен ролінің
құлдырамауына соқтырмағандығы таң қаларлық жағдай. Бұл қайшылықты Қазақ ата
заңының аумағы кең даланың еркіндік қабілетінің сақталуымен оқшау
орналасуымен түсіндіруге болады. Дегенмен де, ортағасырлық қазақ
даласындағы мәдени-шаруашылық тоқыраудың белең алуы, өркендеп өскен басқа
елдерден көш-құрым артта қалуы қоғам дамуына да әсерін тигізбей қоймады.
Ұланбайтақ Орталық-Азия аумағы тарих сахнасының соңғы шебіне ысырылып
тасталды да, ұзақ ұақыт бойына ұмыт қалды. Жат елдердің көшпелілер даласына
отарлау саясатының іске асуымен байланысты қазақ қоғамы тарих бетіне қайта
ене бастады. Бұл өзгерістер қазақ құқығының кейінгі тағдырында да және оған
баға беруден де көрініс тапты.
Ол жоқтан бар етіп, біреулердің ойдан шығара салған қиялы болған жоқ.
Сондықтан да халық арасында: Ханда қырық кісінің ақылы бар, биде қырық
кісінің ары, білімі бар деген түсінік қалыптасқан.
Ол: Істі қарастыру кезінде би және ақсақал дауласушыларға асқан
әділдік танытуды өзінің қасиетті парызы санайды. Ол екі жақтың да
дәлелдемелерін әбден тыңдап болған соң ғана өзінің әділ шешімін жариялаған
және ол шешім міндетті түрде орындалған,- деп жазды. XIX ғасырдағы
қазақтың көрнекті ғалымы және зерттеушісі Ш. Уалиханов былай деп
тұжырымдайды: Билердің беделі Европадағы ақындар, ғалымдар мен адвокаттар
сияқты өздерінің жеке бастарының қасиеттеріне байланысты болған.
Зерттеушінің пікірінше Шекспир мен Гетенің ақындық ұлылығы үкімет
декреттерінен тумаған, өздерінің дарындылығынан туған. Сол сияқты билердің
де беделдері реттелген. Жаулап алушылық, жорықтар этномәдени шеңберінде
қорғау және өзін-өзі нығайту идеяларына ұласты. Көптеген мыңжылдықтар
бойына қазақ сахарасында ауысып отырған ірілі-ұсақты мемлекеттік
құрылымдар, әсіресе түркілер мен түркіленген одақтар ұлан-ғайыр далада
өздерінің қалыптасқан түрдегі әділеттік, еркіндік идеяларын мұра етіп
артына қалдырды.
Қазақ көне заңдарының ережелері бекіген кеңістік шегі Қазақия атты
көшпелі халқының этномәдени аумағын қамтиды. Яғни ол ешбір қазақ халқының
нақты билігінің аясымен өлшенбейді. Демек, Қазақ мемлекеттігі деген
ұғымда бір хандықтың шеңберіне сыймайды. Қазақ қоғамы үнемі феодалдық
бытыраңқылықта және ұлыстар мен жүздердің Қазақияны иеленуі үшін күрес
жағдайында өмір сүрді. Елдің саяси бірлігі тек халық басына ауыр күн
туғанда, қиын-қыстау жылдары ғана бой көрсетіп, басқа кезеңдерде уақытша
сипатта болды десек шындықтан қияс кетпеспіз. Ал қазақ құқығы этникалық
аумақтардың жалпы мәдени жетістігі болып қала береді.
Қазақтың көрнекті мәдениет қайраткерлерінің бірі жазғандай: Мықты
билер тілін алмаған хандарды бір кезде тақтарынын қуыршақша алып тастап
отырған
Би халықтың сана-сезімінде ақиқаттың ақ туын көтеруші ретінде
сипатталады. Оған дәлел ретінде билердің мына кәсіптік ұрандарын келтіреді:
Шыннан өзге құдай жоқ, Малым жанымның садағасы, жаным арымның садағасы.
Билердің негізгі ісіне айналған бұл ұрандар бойынша адам үшін оның ар-
ожданы мен намысын, адамгершілік, әділдік тұрғыдан қорғауды ең жоғарғы
қадір-қасиет деп санаған. Бұл моральдық құндылықтар әділ сот мәселесіне
тікелей қатысты. Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ - деген нақты
ережеден көрініс тапты.
Би боламын деген адам тек жеке қасиеттерімен танылып қана қоймай
бірқатар сатылардан тұратын сыннан сүрінбей өтуі керек болған. Әрине, билік
шеңбері жағынан билердің елдегі беделі мен ықпалы бірдей болған жоқ: шағын
ауыл, шағын ру бірлестігінен бастап жүзге, ұлысқа, тіпті бүкіл қазақ еліне
жүрген билер болған. Міне, осыған сәйкес билерге қойылатын талаптардың да
түр-сипаты, қаталдығы да өзгеріп отырған.
Баласының табиғи дарынын байқаған ата-анасы оған би болу жолында дұрыс
бағыт-бағдардағы тәрбие беруге тырысқан. Ең алдында отбасында оған қазақтың
айшықты сөз өнерін, әдеттік-құқықтық дәстүрлері мен ережелерін үйреткен,
логикалық мәселелерді шешуді, яғни соттық қызмет барысында кездесетін сан-
қилы өмірлік мәселенің түпкі негізін табуды үйренуіне көмектескен, қисынды
сөзбен қиюластырған жұмбақ сөздің астарын табуға бағытталған. Бұл қызметті
ата-анасы үйреткен, ауылына белгілі, танымал, көпті көрген, өзінің білген-
түйгені мен өмірлік тәжірбиесі бар ауыл ақсақалдарынан тәлім алған. Мұндай
жас жеткіншектің ерте бастан белгілі билердің алдын көріп, оларға
атқосшылыққа жүріп, далалық сот ісін жүргізудің қыр-сырын жас күннен
бастап игеруі өте маңызды шарт болып есептелген. Ұстаз рөліндегі бұл билер
шәкіртіне кейде билер сотында қаралатын істер бойынша шығаруға қатысты
шешімге өзінің көзқарасын нақты білдіру мүмкіншілігін беріп, оның қабілетін
салып отырған. Кейініректе қазақ халқының ұлы ақыны, әрі орта жүздің ғана
емес, бүкіл қазақтың Төбе биі атанған Абайдың әкесі Құнанбай да осы екі
жолдан таймаған. Құнанбай баласын алты жасынан бастап қазақ даласындағы
атақты Қоянды жәрмеңкесіне алып баратын. Оның әкімшілік орталығы
Қарқаралыда билердің, ақсақалдардың, шешендердің қатысуымен соттар,
жиналыстар болып тұратын. Тобықты руының өзінде де тәжірбиесі мол
ақсақалдар көп болған. Абай солардың мектебінен өткен. Зерттеушілердің
айтуынша он үш жасында Абай өзінің соттық шешімдерін шығара бастаған. Абай
өмірін зерттеуші М. Әуезов бұл туралы былай деп жазған: Руаралық күрестің
дем берушлерінің арасында жүріп табиғатынан дарынды Абай қаруы – шешендік,
ақылпарасат болған сөз сайысын жүргізудің сан-қилы тәсілдерін жіті
меңгереді. Даулар патша сотында емес, ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ әдет-
ғұрып құқығы негізінде шешілгендіктен Абай қазақтың халықтық сөз өнерінің
інжу-маржандарын жетік білуі қажет етеді. Зерттеушілердің мәліметтері
бойынша Әйтеке биді 1666 – 1722 ж.ж. дәл осындай жолдан өткен. Оған оның
ерекше талантына қауым мен ауыл ақсақалдары 5-6 жасында көңіл бөлген.
Болар бала боғынын дегендей Орта жүзден шыққан атақты Шорман он үш
жасында, кейініректе Сырдария алқабындағы азаттық қозғалысты бастаған Есет
20 жасында атақты би болды. Толыққанды би атану үшін жеке қасиеттері мен
дала заңының ережелерін білгеннен басқа жетілгендік белгісі деп
аталатын екі жоғарғы сыннан өту қажет болды. Біріншіден, ол атақты билер
мен ойшылдардың философиялық сұрақтарына жаупа беріп, өзінің ақыл-
парасытымен таным логикасының жеткілікті дәрежеде дамығандығын дәлелдеуі
қажет болды. Екіншіден, данышпан ақсақалдарыдң батасын алуы керек.
Сондықтан халық: Бата менен ер көгерер, жауынменен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz