Асқабақ тұқымдасы

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 5 бет
Таңдаулыға:

Асқабақ тұқымдасы (Cueurbitacece) - қос жарнақты бір және көп жылдық шөптесін өсімдіктер. Кейде бұта не кішігірім ағаш түрінде өседі. Асқабақ тұқымдастардың Қазақстанда тоғыз туысы, оның ішінде қауын, қарбыз, асқабақ, қияр, сәнқабақ (люффа) бар. Қабақ қолдан егіледі, ал атпақияр, тижүзім, қоңыраусары ( тладианта) жабайы түрде өседі. Асқабақ тұқымдастарының узын шырмалғыш сабақтарының ұшында дара не айыр мұртшалары болады. Тұтас не салаланған дара жапырақтары сабаққа кезектесе орналасады. Асқабақ тұқымдастары - дара жемісті, бір және қос үгілі, айқас тозаңданушы өсімдіктер. Жемісі -жалған жидек немесе қауашақ, олардың салмағы кейде 100 кг-ға дейін жетеді. Тұқымдары етті, жалпақ тұқымжарнақтарынан тұрады. Асқабақ тұқымда-старынының бағалы бау-бақшалық тағамдық сондай-ақ мол азықтық, дәрілік, сәндік өсімдіктер болып бөлінеді. Кейбір түрлерінің тұқымдарынан тағамдық және техникалық май алынады, ал кейбір түрлерінен арнайы ыдыстар (ожау, т. б. ) жасалынады.

Асқабақ (Cucurbita) - асқабақ тұқымдасына жататын бір және көп жылдық шөптесін өсімдік. Асқабақ б. з. б. III ғасырда Мексикада, Перуде белгілі болған. XV ғасырдың ақырында Мысырға әкелінген. Қазақстанда асқабақтың ірі жемісті қатты қабықты және мускатты түрлері оның ішінде «Волгалық сур-92», «Мозолеевтік-10», «Қашғарлық-1644» сорттары өсіріледі. Ірі жемісті асқабақты мал азығы үшін егеді. Қатты қабықты асқабақ түріне кәді мен табақша асқабақ (патиссон) жатады. Олар жас және тұздалған күйінде тамаққа пайдаланылады. Мускаттың асқабақ сабағының ұзындығы 2-10 м, жұмыр, түкті, утақты, жайыла өседі. Жапырағы ірі ұзынша қалемшелі, бүйрек тәріздес. Гүлі қос жынысты, ірі, сапарғыш түсті. Тарамдалған мұртшалары жанындағы өсімдіктерге шырмалып өседі. Жемісі ірі, пішіні дөңгелек, сопақша, түсі әр түрлі болады. Шырыны жұмсақ, дәмді. Ірі жемісті асқабақтың салмағы 40-50кг-ға дейін тартады. Асқабақтың жемісінің құрамына 1518 % құрғақ заттар 8-10% сахароза аскорбин қышқылы, қаратин, тиамин, рибофлавин т. б. болады. Дәнінде 20-40% май бар. Асқабақтың асханалық сорттарын піскен, қуырылған күйінде тамаққа пайдаланады. Мал азықтық түрінен сүрлем дайындалады.

Асқабақтар тұқымдасы (тыквенные) - Cucurbitaceae

Тұқымдасқа 1 мыңдай түр (120-туыс) жатады. Жер шарының екі бөлігінде тропикалық және субтропикалық аймақтарында кең таралған өсімдіктер, қоңыржай климатты облыстарға да өтеді. Түрлерінің пайда болған орталығы болып Гималайдың Шығыс бөлігі, Азияның Оңтустік-Шығысы және Оңтүстік Америка табылады. Түрлерінің басым көпшілігі өрмелеп, сиректеу ұзын сабақтары арқылы жерге төселіп өсетін біржылдық өсімдіктер. Көп жағдайда пальмалардың арасында өседі, сабақтарының сыртында қатты түктері болады. Бұл тұқымдастың өкілдеріне биколлатеральды өткізгіш шоқтары тән. Жапырақтары үлкен, қосалқы жапырақшалары болмайды, жапырақ тақталары жүрек тәрізді, саусаққалақшалы (пальчатолопастной) немесе саусақсалалы (пальчаторас-сеченный) тілімделген болып келеді де, сабаққа кезектесіп орналасады. Қарапайым немесе бұтақталған (тармақталған) мұртшалары түрі өзгерген жапырақтың қолтығынан кететін бұтақ болып табылады. Гүлдері актиноморфты, аталықтары біріккен жағдайда зигоморфты болып келеді. Гүлдің бөліктері 4-шеңбер түзіп орналасады, 5 мүшелі (гинецейден басқасы) әдетте дара жынысты. Жалғыздан немесе жапырақтың қолтығында аз гүлден тұратын гүлшоғырын түзіп орналасады. Бір үйлі немесе екі үйлі өсімдіктер. Гүл серігі қосарланған, түп жағынан-трубкаға біріккен болып келеді. Тостағаншасы 5 тісті. Күлтежапырақшасы 5-жақтаулы, қоңырау немесе доңғалақ (колесовидный) терізді, сиректеу күлтежапырақ-шалары бос орналасады, олардың түсі сары немесе ақ болып келеді. Аталық гүлдің 5 аталығы болады, олар көптеген түрлерінде үш ағайынды андроцей түзеді (4-аталығы екеу-екеуден қосарланып бірігеді де, біреуі бос қалады) . Кейде андроцейі бір ағайынды болады (асқабақ туысы - Cucurbita) . Тозаң қабы екі ұялы, S-әріпі тәрізді иілген болып келеді. Гинецейі ценокарпты, үш жеміс жапырақшадан тұрады. Гүл түйіні төменгі, үш ұялы, етженді болып келетін бүйірлік жатындары болады. Олар үлкен болып өседі және бір-бірімен ортаңғы бөлігі арқылы түйіседі. Бұл жағдайда гүл түйіні алты ұялы көрініс береді. Тұқым бүрі көп. Аналықтың мойны қыска, ал оның жоғарғы жағында 3-етженді аузы болады. Жемісі жидек тәрізді. Экзокарпиі қалың, тығыз, тіптен қасанданған немесе ағаштанған, Мезокарпиі мен эңцокарпиі жұмсақ болып келеді (асқабақ, қарбыз, қауын, қияр) . Мұндай жемістердің үлкен болатындығы сонша, кейде олардың салмағы 100 кг астам болады. Сиректеу жемісі жидек болып келетін түрлері де болады (итжүзім туысы - преступень - Вгуопіа) . Дәндері көп, эндоспермі жоқ, тұқым жарнағы, жалпақ болып келеді.

Қияр туысы (огурец - Cucumis) . Бұтақталмайтын мұртшалары бар біржылдық өсімдік. Гүл түйіні цилиндр тәрізді, тікенекті түктері болады. Гүлінің формуласы былай жазылады:

Са ₍₅₎ Со ₍₅₎ AoG ₍₃₎ ; *Ca ₍₅₎ Co ₍₅₎ А _{(2) +(2) +(1)} G _o .

Африка мен Азияда таралған 30-дай түрі бар. Көкөністік өсімдік ретінде екпе қиярды (огурец посевной - C. sativa) (234-сурет) өсіреді. Жабайы түрі белгісіз, сорттарының көпшілігі полигамды.

Қауын туысы (дыня - Melo) . Қоңыржай климатты аудандарда кең таралған 10 түрі баір. Сабағы жерге төселіп өсетін біржылдық шөптесін өсімдік. Гүл түйіні сопақтау немесе шар тәрізді болып келеді, сыртында түктері қаптап тұрады. Екпе қауынды (дыню посевную - М. Sativa) БОР-дың оңтүстік аудандарында, әсіресе Орта Азия республикалары мен Қазақстанда көптеп өсіреді. Бұл кезде көптеген аудандастырылған сорттары бар.

Арбыз туысы (арбуз - Citrullus) 3 түрі бар. Біржылдық және көпжылдық өсімдік. Олардың ареалы Оңтүстік Африканың Колохара шөлін алып жатады. Кәдімгі арбыздың (қарбыз, дарбыз) (арбуз съедовный - C. vulgaris ) көптеген сорттары өсіріледі.