Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтеріліс және оның тарихнамасы

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 12 бет
Таңдаулыға:

Тақырыбы: Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт - азаттық көтеріліс және оның тарихнамасы.

Кенесары Қасымов қазіргі Көкшетау облысының Көкшетау мекенінде 1802 жылы туған . Кенесары Абылай ханның немересі., Абылай Қасымовтың отыз ұлының кішісі болып табылады.

Сұлтан Қасымов қалмақ әйелінен туған, сол себепті хан тағына құқығы болмады. Жас шағында Қасым ержүрек батыр ретінде, өзінің шалт мінез құлқымен, көршілестерімен шапқыншылықта және ұрыстарда жауынгерлігімен және батылдығымен даңқы шықты. Екі әйелі болды, бәйбішесінен төрт ұл туды. : олар- Саржан, Есенгелді, Ағатай, Бөпи, Құшық, және Кенесары, тоқалынан - Наурызбай туды.

Кенесарының саяси көзқарасының қалыптасуында оның отбасының белгілі бір рөлі болды. Оның барлық ынта -ықыласы қазақ хандығының тәуелсіздігін қайта өрлету жолындағы күреске жұмылдырылды. Осынысымен бұл отбасының өздерінің жеке мүдделері ауқымында тұйықталған басқа сұлтан отбасыларынан ерекше өзгешелігі болды. Кенесары жас шағынанөзінің батылдығымен ерлігімен епрекшеленеді.

Кейіннен шынында да Кенесары ержүрек батыр және қолбасшы болды. Тарихшы Смирнов оның ересек шағын сипаттай келіп, былай деп жазды: «Иығындағы полковник шенінің зерлі белгісімент арт жағындағы ту ұстаушыларымен бірге сәнді барқыт пешпент киген Кенесары әманда өзінің қол астындағылары алдында атын ойнақтата жүретін ».

Тақырыптың өзектілігі:

Кенесары сұлтанның өз ержүректігімен, батылдығымен сонау ХІХ ғасырдың өзінде-ақ қазақ халқының тәуелсіздігі аңсауы, және азаттық жолында өмірінің соңына күресіп өтуі. Сондай-ақ тек Орта жүз халқын ғана емпес Бүкіл қазақ халқын бір тудың астында біріктіріп, азаттық күресіне жұмылдыруы. Жәнеи негізгі мәселе оның қазақ халқының тарихындағы соңғы хан ретіндегі тарихи жеке тұлғалық маңызы сипатталады.

Тақырыптың тарихнамасы:

Е. БекмахановХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстанның әлеуметтік -Экономикалық өмірі туралы зерттеу жазды . Кітаптың басым бөзігі Кенесары басшылық еткен азаттық қозғалысына арналды. Мұнда күрестің қозғаушы күштері, оның Орта жүзде құлаш жаюы, Кенесарының қазақ имем лекеттігін нығайту жөніндегі іс шаралары, қоқанға қарсы күресі оның бұл бұл күроеске қырғыздарды тартпақ болған әрекеттері, сондай-ақ оның жақындарының қырғыз билеушілері қолынан қаза табуы айқындалады. Қорытындысында автор 20-40жылдардағы оқиғаларды жинақтап, олардың жалпы Орта Азиядағы қазақ халқының содан кейінгі тағдырына жасаған ықпалын анықтап берді. (1992 жылы Е. Бекмахановтың кітабы 2-ші рет басылып шықты) ХХ ғасырдың 50-жылдарының аяғы- 60-жылдарының басында Кенесары Қасымовтың көтерілісіне көзқарас, түбегейлі теріс бағытта болды . Тұтас алғанда, көтеріліс Феодалдық- монорхиялық деп танылды, ал зерттеу авторы ұлтшыл деп айыпталып, қуғынға түсті (е. Б. Бекмахановтың «ХіХ ғасырдың 20-40 жалдырында»деген кітабы бойынша пікір - сайыс. Стеногтамма. А., 2000ж) . Көреріліске ғылыми ден қоюшылық 90-жылдарда қайтадан жаңарды. 1990 жылғы 27-28 шілдеде ш. Уалиханов атындағы Тарих, Археологиф және Этногравия Институты мен «Вопросы Историй »журналының редокциялық алқасы «Отаршылдық жағдайындағы ұлттық қозғалыстар (Қазақстан, Орта Азия, Солтүстік Кавказ) » проблемасы бойынша ұйымдастырған Бүкіл Одақтық «Дөңгелек ұстол» нысыаналы түрде өткізілді . 1992 жылы Ақтөбе қаласында ғылыми теориялық конференция өткізіліп, оның «XVII-XXғасырлардағы Қазақстандағы ұлт -азаттық қозғалыс - біртұтас тарихи үрдіс: проблемалар, ізденістер, шешімдер» деген материалдары жарық көрді. Конференцияның айрықша белгісі қазақтардың тәуелсіздік жолыгдағы күресінің аз зерттелген проблемаларын көрсету және қазақ халқының азаттық күресінің тарихын зерттеу методологиясы мен тарихнамасы мәселеріне жоғары деңгеиде көңіл аудару болды.

Қасым сұлтан мен оның балаларының қаза табуы, бой көрсетулердің алдынғы кезеңі стихиялы ұйыидаспаған сипатта болғанына қарамаста, Орта жүзде әкімшілік саяси жаңалықтардың қатаң енгізілуі жағдайында отаршылдыққа қарсы күрестің жалғастырылуына тың тыныс қосты, қазақ жерлерін біріктіруші Абылай хан ұрпақтарының тар өрісті рулық, әлеуметтік мүдделерін екінші қатарға ығыстырып, қозғалысқа неғұрлым айқын көрінген халық- азаттық сипатын берді . Бұл күресті енді Абылай немерелерінің бірі - сұлтан, кейін хан тағына отырған Кенесары Қасымов (1802-1847) басқарды.

Кенесары Қасымов саяси аренаға Қазақстанның 1822, 1824 жылдардағы Сібір және Орынбор қазақтары туралы жарғының қабылданғанына қарамастан саяси оқшаулығын сақтауды жалғастырған аудандарының тәуелсіздігіне патша әскерлерінің жаппай аттаныстары салдарынан қатер төнген жағдайда Абылай ханның ісін жалғастырушы ретінде келді. Сондықтан да көтеріліс жасаған сұлтанның басты мақсаты Абылай хан кезіндегі Қазақстанның аумақтық шектерінің тұтастығын қалпына келтіру, «дудандарды» (1) ( ХІХ ғасырдың 20-30 жылдарында Қазақстанда құрылған окруктар оның хаттарында осылай көрсетілген тарату ), Ресей құрамына әлі кірмеген жерлердің толық дербестігін сақтап қалу болды.

«Бүлікшіл сұлтан » күресінің негізгі талаптары оның император ІНиколайға ынбор губернаторлары В. А. Перовскийге, В. А. Абручевке, сібір губернаторы кінәз В. Д. Горчаковқа, Орынбор шекаралық коммисиясының төрағасы А. Ф. Генске және басқаларға жолдаған хаттарында айқын анықталған . Ғұбайдолла сұлтан да атақты ағасы Сержан да Кенесары сұлтанмен бір қатарға тұра алмайды. , М. Красовскийдің пікірінше, ол «ақылы жөнінен атасынан (Абылайдан ) кем түскенімен, оданда, әкесінен де (Қасым төре) мінезінің өрлігімен асып кетіп, бүкіл далаға әйгілі болды. (2) »

«Айлакер ерекше сипатты саясатшы» ретінде Кенесары Қасымов құдіретті Ресей державасымен күрес қазақтың үш жүзінің біріктіруді, едәуір құрбандықты, әскери ғана емес, дипломатиялық та күш жігер жұмсауды талап ететінін жақсы білді . Ол халық қозғалысынан бөлініп қалған жекелеген сұлтандардың, старшындардың, билердің бетімен кетушілігін аяусыз басып, Ресей саясатын қолдағандарды қатаң жазалағанмен, бәрәбәр патша үкіметімен түсініспеушіліктерді, негізіне алғанда бейбіт жолмен шешуші болып қала берді.

Ақылды саясатшы Енесары сұлтан Ресейге қарсы ұзаққа созылып, титықтататын қарулы күрестің бүкіл қиындығын ұғынып., Сібір және Орынбор әкімшіліктерімен келіссөздер жүргізу арқылы үздік дипломатиялық қасиеттерін көрсетті.

Орынбор генерал - губернаторы В. А. Перовскийдің атына жазған алғашқы хатында -ақ ол Қазақстан аумағында бекіністер салуды, қазақ жерлерін басып алуды 35- жылға тоқтата тұруды ұсынған. Кенесары үш жүздің дәстүрлі топтарын, рулық бөлімшелерін біріктіруге барлық амалдарды қолданды, дегенмен бұл мақсатқа азаттық күрестің 1844-1845 ең шырқау биігіне көтерілген кезеңнің өзінде де қол жетпеді.

Көтерілістің ең басынан ақ қазақ шонжарлары қарама - қарсы екі лагерьге бөлінді: олардың үкімет қолдаған бір бөлігі отаршылдық әкімшіліктің қолдауына сүйеніп, омбы және орынбор әкімшіліктерінен әр түрлі пұрсаттылықтар алуға тырыса отырып, , өздерінің саяси дұшпандарын күйретуге ұмтылды. Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймендин Кенесарының ымырасыз жауы болды, Кіші жүздің билеуші сұлтандары Ахмет және Мұхаммед Жантөриндер, Айшуақов сұлтандар көтерілісшілерге қарсы өршеленген күрес жүргізді . Кенесары Жетісуға барғаннан кейін азаттық күресі жетекшісінің өз туыстары, Абылай ханның балалары Әли, Сүйік, Әділдер көтеріліс жөнінде ымырасыз көзқарас ұстанды. Старшындардың, билнердің, сұлтандардың бір бөлігі оның орта жүзде де қарсы әрекет жасағанына қарамастан, Кенесары Қасымов үш жүз қазақтары руларының едәуір бөлігін өз туы астына біріктіре білді . Біркездерде Кенгесары әскерінің саны 20 000 адамға дейін жетті. Көтерілісшілердің ұйытқысы Орта жүздің қатардағы көшпелілері болды.

Қазақтар көтерілісі әуел бастан -ақ бұқаралық сипат алды. Тегінде XVIII ғасырдың аяғындағы және ХІХ ғасырдағы азаттық қозғалыстары тарихында бұл- қазақ рулары қоныстанған негізгі аудандарды қамтыған бірден- бір көтеріліс : оған Орта жүздің ру бірлестіктеріне қоса, Кіші жүздің Шекті, жағалбайлы, , табын, алшын, шөмекей, жаппас және басқа рулары Ұлы жүздің Үйсін, дулат және басқа рулары қатысты. Кенесарыны үш жүздің ханы деп танудың мұрағат деректері арқылы расталатын фактісі оның ұлт мүдделерін бірден -бір, жоғары дәрежеде білдіретін, бүкіл халық сайлаған билеушу ретінде өкілеттілігінің заңдылығын дәлелдейді. (3)

Көтерілістің қозғаушы күші қазақ шаруалары болды. Мемлекеттілікті қалпына келтіру жолындағы күреске қатардағы егіншілер де, старшындар да, сұлтандар да тартылды. Қазақ жерлерін әскери отарлауға, қоқан бектерінің зорлық- зомбылығына қарсы жалпыға бірдей күрес көтеріліске азаттық сипат берді.

Топ жетекшілерінің арасында атақты халық батырлары: Ағыбай, Иман(Амангелді Имановтың атасы ) Басығала, Аңғал, Жанайдар, жәуке, Сұраншы, Байсейт, Жоламан Тіленшиев, Бұқарбай және басқалар болды. (4)

Қатысушылар құрамы түрлі ұлт өкілдерінен : Қазақтар, орыстар, өзбектер, қырғыздар, поляктар және басқалардан құралды.

Кенесарының соғыс қимылдары 1838 жылдың көктемінде Ақмола приказын қоршауға алып, өртеуден басталды. Бекініс коменданты әскери старщина Карбышев пен Ақмола округінің аға сұлтаны Қоңырқұлжа Құдаймердин өртелген бекіністен әрең дегенде қашып шықты. Көп кешікпей көтерілісшілер Торғай даласы өңіріне қоныс аударды. Оған Жоламан Тіленшиев бастаған Кіші жүз рулары да қосылы.

1841 Жылдың қыркүйегінде қазақтар үш жүздің ықпалды билері, сұлтандары Кенесары Қасымовты қазақ жерінің ханы етіп сайлады. Қазақ мемлекеттілігі қалпына келтірілді. 1841 жылы көтерілісшілер қоқандықтардың едәуір күштері орналасқан Созақ, Жаңақорған, Ақмешіт, Жүлек бекіністерін қоршады. Тіпті қозғалыстың басты ошықтарынан алыста жүрген төртқара және шекті рулары да, оны бүкіл қазақ ханы деп танитынын хабарлады.

Қоқан билеушілерінің 1836 жылы соның алдындағы кезеңдегі қазақтар көтеріәлісі жетекшілерінің бірі, ағасы Саржанды қарақшылықпен өлтіруі, 1840 жылы әкесі Қасым төрені, сондай-ақ ағалары Есенгелді, Ержан сұлтандарды және Абылайдың басқа ұрпақтарын сатқындықпен қырып салуы да қозғалыс жерекшісінің қоқанға қарсы көзқарасын қатайты түскенді. Атап айтқанда Кенесары бұл жөнінде Орынбор губернаторына хаттарының бірінде жазған . Азаттық күресінің ең басынан өзі қаза тапқанға дейін Кенесары хан қоқан хандығы жөнінде айқын бағыт - қазақтарды қоқан билеушілерінің езгісінен азат ету бағытын ұстанды. Қазақ ханының Хиуа ханымен өзара қатынастары тұрғысынан алғанда, оның саясаты біршама айрықша болды., онымен Кенесары әбден сенімділік көзқарас ұстанды. Бұған қоса, Хиуа билеушісі қазақ жасақтарын ара- тұра астықпен, зеңбіректермен оқ дәрілермен жабдықтап отырды. Әскери тарихшы Паттонның пікірінше, Бұхара әмірлігі сияқты, Хиуа хандығы да Кенесарымен өзара қолайлы «Одақ» жасауға әзір болған. (5)

Осы мән жайлардың бәрі Кенесарының Өзбек хандықтары жөніндегі саясатының сипатын, мәнін белгілі бір дәрежеде анықтап берді. Кенесары құрған мемлекет өз билігін бүкіл Қазақстан аумағына таратқан дәстүрлі мемлекет болды.

Салық жинау : малшылардан зект, диқандардан ұшыр жинау тәртіпке келтірілді. Патша отрядтарымен қантөгіскен қақтығыстардың жалғасуы материалдық және де өзге құралдарды керек етті, әлбетте, бұл салық ауыртпалығын ұлғайтты.

Кенесварының мемлекеті қазақтардың егіншілікке көшуін көтермеледі. Басқа мән жайлармен қоса, мұны патша әкімшілігі тарапынан сауда жолдарын бақылау қатайтылған жағдайларда көтеріліске шыққан ауылдарды астықпен қамтамассыз етудің қажеттігі талап етті.

Кенесарының сауда саясатының да өзіндік ерекшеліктері болды. Көпестер керуендеріне алынатын баж ерәуір кіріс келтіретінін көрген хан оларды тонауды тоқтатты, кңейде керуен басыларын өзі қабылдап, тауарлар алып өткені үшін баж төлеуден жалтарғандарға қосымша салық төлетіп отырды.

Бұрынғы мемлекеттік құрылыс едәуір қайта ұйымдастырылды. Жоғарғы кеңесші орган ретіндегі Хан кеңесі халық мүдделеріне берілген батырлардан, билерден, сұлтандардан, туыстарынан тұрды Бірақ шешуші дауыс Кенесарының өзінде болды. Хан кеңесіне негізінен алғанда, азаттық күресінің мүдделеріне адал, сол кездің өзінде- ақ халықтың ақылды д а, шебер саясатшылары деп тануынан лайық болған жеке ерлігін дипломатиялық қабілетін көрсеткен, адамдар кірді.

Кенесары жекелеген жасақтарына әскери кеңестің мүшелері, атақты басшылар басшылық еткен ұрысқа қабілетті қалың қол ұйымдастыра білді. Кенесарының жүздіктерге және мыңдықтарға бөлінген әскері ұзаққа созылған дала соғысы жағдайларына бейімделген болды. Кенесарының жеке өзі қадағалап отырған қатаң тәртіп оның айтарлықтай қысқа уақытта жауынгерлерінің толық жиналуын қамтамасыз етуге мүмкіндік берді.

1843 жылға деиін үкімет көтерілісшілерге қарсы тұрақты армияның ірі контингентін папйдаланудан тартынып, отаршылдыққа қарсы қозғалыстың негізгі ошақтарын қазақ бөлімдерімен тұншықтыруды жөн көрді. Оның үстіне ХІХ ғасырдың 40- жылдарына дейін жоғары дәрежелі әскери әкімшілік шенділер жалпыхалықтық қозғалысты қару қолданбай Ұлы мәртебелінің мейірбандық сезімдеріне сәйкес келетін адамгершілік сенімдермен басу үмітін жоғалтпады. (6) Азаттық күресінің белсенді кезеңі Солтүстік Кавказ таулары қозғалысының өрлеуіне тұстас келді, ал Петербург сарайы таулықтар қозғалысын басуға едәуір әскери күштер бөлуге мәжбүр болған еді. Араларында ортақ белгілері де, сонымен ерекшеліктері де көп болған отырықшылыққа қарсы осы мейлінше қуатты қозғалыстар ықпалының көршілес аймақтарға таралу болашағы патша өкіметін Оралдан арғы шет аймақта орналастырылған тұрақты әскери күштерді қолдана отырып, Кенесары ханға нағыз соғыс бастауға мәжбүр етті .

«Бір мемлекетте екінші мемлекет болмауы керек » деген қарарға қол қоя отырып, І Николай 1843 жылғы 27 маусымда Кенесарыға қарсы кең көлемде соғыс жорығына рұқсат етті. әскери старщина Лебедевтің 300 адамнан тұратын отряды алдынғы соққы берпетінкүш болуға тиіс еді, кейіннен оның отрядындағылар саны 1900 адамға жетті. ; 1843 жылдың тамызында А. Жантөрин және Б . Айшуақов сұлтандар бастаған екінші топ жарақталды . тайталасушы тараптапрдың 1843 жылғы 7- тамыздағы шайқас үкіметке тілегендей нәтиже бермеді. Полковник Б изанов бастаған қарулы топ көтерілісшілердің негізгі күштерін кездестірмей, Орск бекінісіне қайтып оралды. Өлкені жақсы білген Кенесары шабуылға шығып, 1844 жылғы 20-шілдеден 21 шілдеге қараған түні Жантөрин сұлтан отрядының быт- шытын шығарды . (7)

Әскери старщина Лебедев сылбырлығы және дереу көмек көрсетпегені үшін әскери отрядқа басшылық етуден шеттетілді Жеңіспен жігерленген Кенесарының негізгі күштері 1844 жылғы 14- тамызда Екатерина станицасына шабуыл жасады, маңындағы елді- мекенді, форштадты өртеп, , 40 адамды тұтқынға алды.

Енді үкімет Арал- Сырдария алабы өңірінде бірнеше бекініс салып, Кенесары ханды Орынбор өлкесінен ығыстырып шығаруға тырысты. Екі жақтан қыспаққа алынған Кенесары Сарыарқадан кетіп көтеріліс орталығын Ұлы жүзге көшіруге мәжбүр болды.

Кенесарының Жетісуға келуі халық арасында терең жік туғызда. ШСірә, жалпы халықтық қозғалыстың ықпалына ұшырамаған бірде-бір ірі ру бөлімшесі болмаған шығар. Бұл да генерал -губернатор В. Д Горчаковты 1846 жылдың жазында Лепсі-Қаратал ауданында старшындар, сұлтандар, , атақты билер, ықпалды болыс басқарушылары съезін шақыруға өкім беруге итермеледі. Мұндағы мақсат отаршылдыққа қарсы қозғалысты айыптайтын үкімет үшін тиімді келісімді оларға зеңбіректерден атылған гүрсілдертұсында және оларды қатаң жауапқа тарту жөнінде қорқыту арқылы қазақ ақсүйектерін ресми үкімет орындарының ханды саяси жағынан оқшаулауға және оның көтерілісшілерін Ұлы жүз шебінен ығыстырып шығаруға бағытталған ұстанымына ынтымақтастық білдіруге мәжбүр ету болатын.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.