XVII-XVIII ғасырлардағы Қазақ хандығы
Қазақ тарихының шоғырлы тұсы деп XVII ғасырдың екінші және XVIII ғасырдың алғашқы жартысы бекерге аталмаса керек. Осынау кезең қазақ ұлтының тарихындағы ең ауыр белес болып табылады, сонымен қатар халық санасына жоңғарлардың шапқыншылығынан туындаған қасірет пен жоқшылық жайлаған жылдар ретінде сіңіп қалды.
Жоңғарлар мен қазақтардың әскери қарым-қатынас, қақтығыстарын суреттемес бұрын мына жәйтті атап өткен жөн; «жоңғарлар» термині, қалмақтар, ойраттар, елүйіттер-«сол жақтың», сол қанаттың» адамдары деген сөз, әлгілер XIV ғасырдың екінші жартысына қарай жалпы монғолдық ханның билігнен шығып, өз жетекшілері-тайшылар басқара бастаған батыс монғолдық чорос, хошоуыт, дербет тайпаларының әр түрлі атаулары.
Қазақстан тарихының айшықты беттерінің бірі Салқам Жәңгір сұлтанның Ердене Батұр қоңтажынның жер қайысқан қолына қарсы тұрып Жоңғар мемлекеті билеушісінің ең басты мақсаты-Қазақ ордасын талқандауына мүмкіндік берген ерлігі болып табылады.
Жоңғарлар мен қазақтардың әскери қарым-қатынас, қақтығыстарын суреттемес бұрын мына жәйтті атап өткен жөн; «жоңғарлар» термині, қалмақтар, ойраттар, елүйіттер-«сол жақтың», сол қанаттың» адамдары деген сөз, әлгілер XIV ғасырдың екінші жартысына қарай жалпы монғолдық ханның билігнен шығып, өз жетекшілері-тайшылар басқара бастаған батыс монғолдық чорос, хошоуыт, дербет тайпаларының әр түрлі атаулары.
Қазақстан тарихының айшықты беттерінің бірі Салқам Жәңгір сұлтанның Ердене Батұр қоңтажынның жер қайысқан қолына қарсы тұрып Жоңғар мемлекеті билеушісінің ең басты мақсаты-Қазақ ордасын талқандауына мүмкіндік берген ерлігі болып табылады.
XVII-XVIII ғасырлардағы ҚАЗАҚ ХАНДЫҒЫ
Қазақ тарихының шоғырлы тұсы деп XVII ғасырдың екінші және XVIII
ғасырдың алғашқы жартысы бекерге аталмаса керек. Осынау кезең қазақ ұлтының
тарихындағы ең ауыр белес болып табылады, сонымен қатар халық санасына
жоңғарлардың шапқыншылығынан туындаған қасірет пен жоқшылық жайлаған жылдар
ретінде сіңіп қалды.
Жоңғарлар мен қазақтардың әскери қарым-қатынас, қақтығыстарын
суреттемес бұрын мына жәйтті атап өткен жөн; жоңғарлар термині,
қалмақтар, ойраттар, елүйіттер-сол жақтың, сол қанаттың адамдары деген
сөз, әлгілер XIV ғасырдың екінші жартысына қарай жалпы монғолдық ханның
билігнен шығып, өз жетекшілері-тайшылар басқара бастаған батыс монғолдық
чорос, хошоуыт, дербет тайпаларының әр түрлі атаулары.
Қазақстан тарихының айшықты беттерінің бірі Салқам Жәңгір сұлтанның
Ердене Батұр қоңтажынның жер қайысқан қолына қарсы тұрып Жоңғар мемлекеті
билеушісінің ең басты мақсаты-Қазақ ордасын талқандауына мүмкіндік берген
ерлігі болып табылады.
Бүгінде, тарихи сананың қалыптасуы барысында ғалымдар, қаламгерлер,
зерттеушілер арасында ата тарихымыздың ардақты тұстары жайлы пікір таластар
толастамай отыр. Сол пікір таластың бірі атақты Жәңгір сұлтанның аз қолымен
жер қайысқан Батұр қоңтажының әскеріне қарсы шығуы төңірегінде жалғасуда.
Тарихшы Б.Ирмұқанов 1644 жылы 600 қазақ әскерімен жоңғар қоңтажы
Батұрдың әскерін тас-талқан еткен Жәңгір сұлтанның жеңісі тарихтан өз
тиесілі бағасын ала алмай отыр деп жазды. Аталған автор қазақ жігіттерінің
Орбұлақ шатқалында қол жеткізген бұл жеңісі, спарталық 300 жаужүректің
Фермопил шатқалында парсы қолбасшысы Ксеркстің 30 мың әскерін талқандауынан
бір кем емес деп бағалайды.
Оның үстіне белгілі тарихшы В.В.Вельяминов-Зернов Орбұлақ жеңісі
туралы мақала жазса, Советтік зерттеуші И.Златкин осы шайқас жөніндегі
мәліметтер бұлағын өз кітабында толығымен келтіреді. Сонымен қатар бес
томдық Қазақ ССР тарихында, 1993 жылы жарық көген Қазақстан тарихы
очерктерінде Орбұлақ шайқасы жайлы мардымды отандық тарихымыздағы жеңістер
мен ұлы істердің маңызын төмендетуге немесе елемеуге тырысуы кездейсоқ
емес, ол кезінде А.М. Панкратова атап кеткен қазақ тарихшыларына тән тарихи
шындықты көпе- көрнеу бұрмалап, ата-тарихын әлсіретуге бейім аурудан
арылмауымыздың себебі.
Қаламгер-зерттеуші М.Мағауин Жәңгір сұлтан мен қоңтажы Батұр
шайқасына өз көзқарасын кеңінен мәлімдеген алғашқы авторлардың бірі десек
қателеспейміз. Жәңгір сұлтанның алты жүз әскері бар екен-деп жазады 1644
жылы жазда жоңғар барып қайтқан орыс елшісі Г. Ильин. Аталған қаламгер
ағамыздың ойынша тарихшылардың Жәңгір сұлтанның Батұр қоңтажыға алты-ақ жүз
әскермен аттаныпты деген пікірі осы деректен туындаған дейді. Шындығында
600 адам өз заманында Слқам Жәңгір, яғни Айбынды Жәңгір атанған сұлтанның
бастаған әскерінде Еуропалық от қарумен қаруланған екпінді топтың саны
болатын. Айта кететін жай 1643-1644 жылдардағы ойрат-қазақ майданында
Салқам Жәңгірдің от қарулы мылтықпен қаруланған арнайы жасағының болуы-
Қазақ Ордасының ғана емес, бүкіл Орталық Азияның әскери өміріндегі жаңалық
еді.
Қаруы мықты Жәңгір сұлтан ұрыс майданында да жаңа тәсіл қолданады.
Жоғарыда аталған орыс елшісі Г.Ильиннің айтуы бойынша және замандағы басқа
да орыс құжаттарының көрсетуінше сұлтан жау қолына-екі тау аралығындағы тар
қысаңға ор қаздырып, оған от қарулы үш жүз кісісін отырғызады да, қалған
үш жүз кісіні тосқауылға қояды. Қоңтажы жақындап келгенде орда отырғандар
оның көп адамын қырғынға ұшыратты,-деп нақтылап айтады тарихи құжаттар.
Қысаң сайда бекінген әскерлер оқ бората бастағанда, бір үйірде, белес астын
тасалаған атармандар оларға қосыла атқыласа керек. Қылыш айқастырмай тұрып
қырғынға ұшыраған, абыржып қатары бұзылған қалың әскерге Жәңгір сұлтан қолы
ту сыртынан келіп тиеді.
Ресейдің Сібір дуанының сол заманда қағазға түскен шежіресінде
Жәңгір екі шайқаста қоңтажының он мыңнан астам адамын қырды-деп жазылған.
Міне осы жеке-жеке сипатталмаса да, айырып аталған екі ұрыстан соң
қазақтарға көмекке жиырма мың әскерімен, әскери одаққа сәйкес Бұқар
хандығынан Самарқан әміршісі Жалаңтөс би жетеді. Үшінші майданға шыданған
Батұр қоңтажы ұрыс даласын тастап қашады.
Орыс деректерінің мәлімдеуінше, қоңтажы өз ордасына тамыз айының бас
кезінде оралды. Бұл Жәңгір сұлтан мен Батұр қоңтажы арасында шешуші шайқас
жаз ортасында болды деген сөз. Біріккен ойрат-халха, жорығы 1643 жылдың
соңғы айларында басталғанын ескерсек кең көлемдегі ұрыс қимылдары ұзақ
қыстан озып, көктемге жеткенін, жаз шыға табандасқан теке-тірес майданға
ұласқаннын аңғару қиын емес.
Жоғарыда айтылған жағдаяттарды ескере отырып М.Мағауин бүгінге
дейінгі тарихи әдебиетте орын алып келген пікірлер мен қорытындыларды нақты
деректер негізінде былай жаңа байыптауды ұсынады.
Біріншіден, Жәңгір сұлтан бастаған Қазақ Ордасы мен біріккен ойрат-
халха арасында атақты соғыс Батұр қоңтажы ұйымдастырылған тұтқиыл, қысқа
мерзімді, келте жорық емес мұқият ойластырған, жайласушы екі жақта
өздерінің барлық күш-қуатын сарқа жұмсаған, нәтижесінде әлденеше айға
созылған кең көлемді қан майдан болды.
Екіншіден, Жәңгір сұлтан қалмақтың елу мың қолын жеңіске жеткізді деп
түсіндіріліп келген алты жүз адам, шынында қазақ әскерінің сауыт бұзар,
екпінді тобы, сол замандағы құдіретті қару оқты мылтықпен қаруланған бір
ғана бөлігі.
Үшіншіден, Батұр қоңтажы он мыңнан астам таңдаулы әскерінен айырылып,
бұрын көрмеген отты қарудан есеңгіреген шақта Жәңгірге көмекке жиырма мың
қолдың басшысы Жалаңтөс бидің келіп жетуі бұған дейінгі жарты жылдан астам
уақытқа созылған жойқын соғыстағы шешуші оқиға емес, түйіндеуші оқиға.
Өйткені, Сол әскерді көрген соң қоңтажы кері шегініпті-деп атап көрсетеді
соғыс жайын қалмақтың өз аузынан естіген есімі алда аталып кеткен орыс
елшісі.
XVII ғасырдың соңың, XVIII ғасырдың басында Қазақ ордасы үшін ең
қатерлі кезеңде үш миллион халықтан үш жүз мың әскер жасақтай алмаған
құлдырау, кері кету мерзімі болды. Ал бас аяғы бір миллионға жетпейтін
Жоңғардың жер қайысқан әскері болды, оған сүйенген жоңғар билеушілері қазақ
ұлысын жаулауды мақсат тұтты.
1710 жылы Қарақұмда үш жүз өкілдерінің бүкіл қазақтық съез болып,
онда жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес басты мәселе ретінде қаралады. Бұл
орайда қазақтың жас мемлекеттігін құрастырып оны қорғау үрдісінде Жеті
жарғы аталған заңдар жинағының орасан зор рөл атқарғанына тоқтала кеткен
абзал.
Әуелде жоңғарларға қарсы тұруда жеңіске қол жетіп келді, бірақ
кейінірек, Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін масқара күйзеліске әкеліп
соққан өзара соғыстар басталып кетті.
1723 жылы көктемге салым қаннен қаперсіз жатқан қазақ даласын ұшы-
қиырсыз жоңғар әскерлері кернеп кетті.. Ойда жоқта Шу мен Талас өзендерінің
құйылысына қаптап кеткен жау ордаларына қазақтар қажырлы қарсылық көрсете
алмады. Жалпы әр ұлттың, әр халықтың тарихында тарихтың өзі Гамлетше иә
бар, иә жоқ дейтін сауал қоятын ерекше тұстар болады. Тап сол кезде
осындай сауал қазақ халқына да қойылды. Жоңғарлардың қанды жорықтары қазақ
жуздері мен рулардың арасындағы алауыздықты тиімді пайдаланады.
...Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді
Туған жерден айырылған жаман екен,
Екі көзге үйріліп жас келеді...
Жоңғар шапқыншылығы кезінде туған осынау Елім-ай деген зарлы ән халықтың
басына түскен нәубетті кеңінен суреттейді. Мұндай мұңды әннің шығуына негіз
мол еді.
Мәселен, Абылай ханның тұжырымдауына XVIII ғасырдың алғашқы қырық
жылында қазақ халқының үштен екіге қырғынға ұшырады. Біздіңше осынау
соғысты қазақ халқының Ұлы Отан соғысы деп атауға негіз жетіп артылады.
Әрине, тауқыметті тағдыр қажытқан көшпенділерді бірегей халық ретінде
топтастыру оңайға түскен жоқ. Бұл үшін ең алдымен билік божысын берік қолға
ұстау қажет болды. Халықтың бірлігін сақтау, елдің қуатын арттыру үшін дала
халқының бірегейлік пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақ тарихының шоғырлы тұсы деп XVII ғасырдың екінші және XVIII
ғасырдың алғашқы жартысы бекерге аталмаса керек. Осынау кезең қазақ ұлтының
тарихындағы ең ауыр белес болып табылады, сонымен қатар халық санасына
жоңғарлардың шапқыншылығынан туындаған қасірет пен жоқшылық жайлаған жылдар
ретінде сіңіп қалды.
Жоңғарлар мен қазақтардың әскери қарым-қатынас, қақтығыстарын
суреттемес бұрын мына жәйтті атап өткен жөн; жоңғарлар термині,
қалмақтар, ойраттар, елүйіттер-сол жақтың, сол қанаттың адамдары деген
сөз, әлгілер XIV ғасырдың екінші жартысына қарай жалпы монғолдық ханның
билігнен шығып, өз жетекшілері-тайшылар басқара бастаған батыс монғолдық
чорос, хошоуыт, дербет тайпаларының әр түрлі атаулары.
Қазақстан тарихының айшықты беттерінің бірі Салқам Жәңгір сұлтанның
Ердене Батұр қоңтажынның жер қайысқан қолына қарсы тұрып Жоңғар мемлекеті
билеушісінің ең басты мақсаты-Қазақ ордасын талқандауына мүмкіндік берген
ерлігі болып табылады.
Бүгінде, тарихи сананың қалыптасуы барысында ғалымдар, қаламгерлер,
зерттеушілер арасында ата тарихымыздың ардақты тұстары жайлы пікір таластар
толастамай отыр. Сол пікір таластың бірі атақты Жәңгір сұлтанның аз қолымен
жер қайысқан Батұр қоңтажының әскеріне қарсы шығуы төңірегінде жалғасуда.
Тарихшы Б.Ирмұқанов 1644 жылы 600 қазақ әскерімен жоңғар қоңтажы
Батұрдың әскерін тас-талқан еткен Жәңгір сұлтанның жеңісі тарихтан өз
тиесілі бағасын ала алмай отыр деп жазды. Аталған автор қазақ жігіттерінің
Орбұлақ шатқалында қол жеткізген бұл жеңісі, спарталық 300 жаужүректің
Фермопил шатқалында парсы қолбасшысы Ксеркстің 30 мың әскерін талқандауынан
бір кем емес деп бағалайды.
Оның үстіне белгілі тарихшы В.В.Вельяминов-Зернов Орбұлақ жеңісі
туралы мақала жазса, Советтік зерттеуші И.Златкин осы шайқас жөніндегі
мәліметтер бұлағын өз кітабында толығымен келтіреді. Сонымен қатар бес
томдық Қазақ ССР тарихында, 1993 жылы жарық көген Қазақстан тарихы
очерктерінде Орбұлақ шайқасы жайлы мардымды отандық тарихымыздағы жеңістер
мен ұлы істердің маңызын төмендетуге немесе елемеуге тырысуы кездейсоқ
емес, ол кезінде А.М. Панкратова атап кеткен қазақ тарихшыларына тән тарихи
шындықты көпе- көрнеу бұрмалап, ата-тарихын әлсіретуге бейім аурудан
арылмауымыздың себебі.
Қаламгер-зерттеуші М.Мағауин Жәңгір сұлтан мен қоңтажы Батұр
шайқасына өз көзқарасын кеңінен мәлімдеген алғашқы авторлардың бірі десек
қателеспейміз. Жәңгір сұлтанның алты жүз әскері бар екен-деп жазады 1644
жылы жазда жоңғар барып қайтқан орыс елшісі Г. Ильин. Аталған қаламгер
ағамыздың ойынша тарихшылардың Жәңгір сұлтанның Батұр қоңтажыға алты-ақ жүз
әскермен аттаныпты деген пікірі осы деректен туындаған дейді. Шындығында
600 адам өз заманында Слқам Жәңгір, яғни Айбынды Жәңгір атанған сұлтанның
бастаған әскерінде Еуропалық от қарумен қаруланған екпінді топтың саны
болатын. Айта кететін жай 1643-1644 жылдардағы ойрат-қазақ майданында
Салқам Жәңгірдің от қарулы мылтықпен қаруланған арнайы жасағының болуы-
Қазақ Ордасының ғана емес, бүкіл Орталық Азияның әскери өміріндегі жаңалық
еді.
Қаруы мықты Жәңгір сұлтан ұрыс майданында да жаңа тәсіл қолданады.
Жоғарыда аталған орыс елшісі Г.Ильиннің айтуы бойынша және замандағы басқа
да орыс құжаттарының көрсетуінше сұлтан жау қолына-екі тау аралығындағы тар
қысаңға ор қаздырып, оған от қарулы үш жүз кісісін отырғызады да, қалған
үш жүз кісіні тосқауылға қояды. Қоңтажы жақындап келгенде орда отырғандар
оның көп адамын қырғынға ұшыратты,-деп нақтылап айтады тарихи құжаттар.
Қысаң сайда бекінген әскерлер оқ бората бастағанда, бір үйірде, белес астын
тасалаған атармандар оларға қосыла атқыласа керек. Қылыш айқастырмай тұрып
қырғынға ұшыраған, абыржып қатары бұзылған қалың әскерге Жәңгір сұлтан қолы
ту сыртынан келіп тиеді.
Ресейдің Сібір дуанының сол заманда қағазға түскен шежіресінде
Жәңгір екі шайқаста қоңтажының он мыңнан астам адамын қырды-деп жазылған.
Міне осы жеке-жеке сипатталмаса да, айырып аталған екі ұрыстан соң
қазақтарға көмекке жиырма мың әскерімен, әскери одаққа сәйкес Бұқар
хандығынан Самарқан әміршісі Жалаңтөс би жетеді. Үшінші майданға шыданған
Батұр қоңтажы ұрыс даласын тастап қашады.
Орыс деректерінің мәлімдеуінше, қоңтажы өз ордасына тамыз айының бас
кезінде оралды. Бұл Жәңгір сұлтан мен Батұр қоңтажы арасында шешуші шайқас
жаз ортасында болды деген сөз. Біріккен ойрат-халха, жорығы 1643 жылдың
соңғы айларында басталғанын ескерсек кең көлемдегі ұрыс қимылдары ұзақ
қыстан озып, көктемге жеткенін, жаз шыға табандасқан теке-тірес майданға
ұласқаннын аңғару қиын емес.
Жоғарыда айтылған жағдаяттарды ескере отырып М.Мағауин бүгінге
дейінгі тарихи әдебиетте орын алып келген пікірлер мен қорытындыларды нақты
деректер негізінде былай жаңа байыптауды ұсынады.
Біріншіден, Жәңгір сұлтан бастаған Қазақ Ордасы мен біріккен ойрат-
халха арасында атақты соғыс Батұр қоңтажы ұйымдастырылған тұтқиыл, қысқа
мерзімді, келте жорық емес мұқият ойластырған, жайласушы екі жақта
өздерінің барлық күш-қуатын сарқа жұмсаған, нәтижесінде әлденеше айға
созылған кең көлемді қан майдан болды.
Екіншіден, Жәңгір сұлтан қалмақтың елу мың қолын жеңіске жеткізді деп
түсіндіріліп келген алты жүз адам, шынында қазақ әскерінің сауыт бұзар,
екпінді тобы, сол замандағы құдіретті қару оқты мылтықпен қаруланған бір
ғана бөлігі.
Үшіншіден, Батұр қоңтажы он мыңнан астам таңдаулы әскерінен айырылып,
бұрын көрмеген отты қарудан есеңгіреген шақта Жәңгірге көмекке жиырма мың
қолдың басшысы Жалаңтөс бидің келіп жетуі бұған дейінгі жарты жылдан астам
уақытқа созылған жойқын соғыстағы шешуші оқиға емес, түйіндеуші оқиға.
Өйткені, Сол әскерді көрген соң қоңтажы кері шегініпті-деп атап көрсетеді
соғыс жайын қалмақтың өз аузынан естіген есімі алда аталып кеткен орыс
елшісі.
XVII ғасырдың соңың, XVIII ғасырдың басында Қазақ ордасы үшін ең
қатерлі кезеңде үш миллион халықтан үш жүз мың әскер жасақтай алмаған
құлдырау, кері кету мерзімі болды. Ал бас аяғы бір миллионға жетпейтін
Жоңғардың жер қайысқан әскері болды, оған сүйенген жоңғар билеушілері қазақ
ұлысын жаулауды мақсат тұтты.
1710 жылы Қарақұмда үш жүз өкілдерінің бүкіл қазақтық съез болып,
онда жоңғар шапқыншылығына қарсы күрес басты мәселе ретінде қаралады. Бұл
орайда қазақтың жас мемлекеттігін құрастырып оны қорғау үрдісінде Жеті
жарғы аталған заңдар жинағының орасан зор рөл атқарғанына тоқтала кеткен
абзал.
Әуелде жоңғарларға қарсы тұруда жеңіске қол жетіп келді, бірақ
кейінірек, Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін масқара күйзеліске әкеліп
соққан өзара соғыстар басталып кетті.
1723 жылы көктемге салым қаннен қаперсіз жатқан қазақ даласын ұшы-
қиырсыз жоңғар әскерлері кернеп кетті.. Ойда жоқта Шу мен Талас өзендерінің
құйылысына қаптап кеткен жау ордаларына қазақтар қажырлы қарсылық көрсете
алмады. Жалпы әр ұлттың, әр халықтың тарихында тарихтың өзі Гамлетше иә
бар, иә жоқ дейтін сауал қоятын ерекше тұстар болады. Тап сол кезде
осындай сауал қазақ халқына да қойылды. Жоңғарлардың қанды жорықтары қазақ
жуздері мен рулардың арасындағы алауыздықты тиімді пайдаланады.
...Қаратаудың басынан көш келеді,
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді
Туған жерден айырылған жаман екен,
Екі көзге үйріліп жас келеді...
Жоңғар шапқыншылығы кезінде туған осынау Елім-ай деген зарлы ән халықтың
басына түскен нәубетті кеңінен суреттейді. Мұндай мұңды әннің шығуына негіз
мол еді.
Мәселен, Абылай ханның тұжырымдауына XVIII ғасырдың алғашқы қырық
жылында қазақ халқының үштен екіге қырғынға ұшырады. Біздіңше осынау
соғысты қазақ халқының Ұлы Отан соғысы деп атауға негіз жетіп артылады.
Әрине, тауқыметті тағдыр қажытқан көшпенділерді бірегей халық ретінде
топтастыру оңайға түскен жоқ. Бұл үшін ең алдымен билік божысын берік қолға
ұстау қажет болды. Халықтың бірлігін сақтау, елдің қуатын арттыру үшін дала
халқының бірегейлік пен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz