Кенесары ханның халық ауыз әдебиетіндегі бейнесі
Жоспары.
Кіріспе
1. «Алашта талай...талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!»
2. Кенесары . ақын . жыраулар шығармашылығында.
3. Кенесары Нысанбай жырларында.
4. Кенесары көтерілісі жайлы қазақ фальклорындағы деректер.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1. «Алашта талай...талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!»
2. Кенесары . ақын . жыраулар шығармашылығында.
3. Кенесары Нысанбай жырларында.
4. Кенесары көтерілісі жайлы қазақ фальклорындағы деректер.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе.
Абылай ханның ең алып немересі, 30—жылдарда ашық күрес жолына түскен Кенесары сұлтан бүкіл қазақтың ұлт азаттық көтерілісінің көсеміне айналды. Қазақ Ордасының тәуелсіздігін жариялады, ежелгі ата салты бойынша, ақ киізге көтеріліп, үш алаштың ханы сайланды. Кенесары хан бұрынғы аталары сияқты бүкіл Қазақ Ордасына билік жүргізе алмады, бар өмірі күрес үстінде өтті, ақыры, мұратына жетпей, ақ жолда шәйіт болды. Абылай өлгеннен соң бұтарланған, әлденеше иелікке бөлінген, қансырап, қалжаураған қазақ елі Кенесары тұсында бой көтеріп қайта серпілді, бұғауға көнбеген мыңдаған азаматын құрбанға шалып, болашақ ұрпаққа өшпес аманат жүктеді.
Бейуақытта туып, аруақ, құдай алдындағы бар парызын өтеп кеткен Кенесары--- Қазақ Ордасының ең соңғы ханы болды.
Кенесары ханның жанары өшкен сағаттан бастап, қазақ елінің тарихында бұрын соңды болмаған сұмдық--- еркіндіктен айрылған, езгіге түскен отарлық заман басталды. Арада жүз қырық төрт жыл өткенде ғана жарық сәуле көрінді. Алаш ұлының дәмі таусылмапты. Жаңа Қазақ мемлекетінің шаңырағы шалқып, іргесі бекуі үшін әлі талай уақыт керек. Бірақ тұсауымыз кесіліп, өрісіміз кеңігені анық. Соның бір көрінісі тиым салынған тарихымыздың қайта тірілуі.
Алланың досы Мұхаммет ғаләһи уәлләмге тағзым! Төрт ғасыр бойы туы желбіреген Қазақ Ордасының таққа отырған ханынан найза ұстаған батырырына дейінгі, еңбектеген баласынан, еңкейген кәрісіне дейінгі өткен барлық аруағы риза болғай!
Камунистік насихат ұлтымыздың тарихын тұмшылап, халқымыздың басынан өткерген қилы кезеңдерінде ел қорғаны болып, қалың бұқара ортасынан суырылып шыққан еңселі ерлеріміздің есімдерін ұрпақ алмасқан сайын көмескілендіре берді. Тас төбемізге Арраның әмірімен сан миллиондаған қазақтың қанымен қарымтасын қайтара алмайтын Тәуелсіздік атты баға жетпес бақыт құсы қонбағанда, кім біледі, енді бір 20-30 жылда басқалар түгіл, Бөгенбай, Қабанбайларымыздың өзі әрі кеткенде ертегідегі Ер Тарғын, Қамбар батыр сияқты тарихта болған –болмағаны даулы, қиял мен елестің екі ортаснда жүрген, ел аузындағы аңыз әңгімелерде ғана айтылатын кейіпкерлерге айналар ма еді. Оның өзінде сол тұста ертегі айтатындардан сарқыншақ қала қойса...
Бұдан үш -- төрт ғасыр бұрын өмір сүрген даңқты бабаларымыз түгіл, 100—150 жылдай бұрын ғұмыр кешкен, туған елінің туының жығылмауы үшін бойларындағы барлық қарым—қабілетін сарқа жұмсаған боздақтарымыздың көпшілігінің ғұмырнамаларынан қазірдің өзінде бейхабар жағдайдамыз. Не туған,не өлген жылдарын білмейміз
Ұлтымыздың басынан өткен санқилы аумалы –төкпелі заман, әсіресе,
кешегі қызылдар мен ақтар,большевиктер мен меньшевиктер ,мүлдем жойылып кетті. Патшаға қызмет еткендерді оның сойылын соққандар деп қараладық. Азатық күресіне бастағандарды қанышер –қарақшылар дедік. Орысқа әскер бермейміз деп, 1916 жылы көтерілгендерді хандық билікті аңсаушылар деп әшкерелеп, сазайларын тарттырдық. Ұлы державалық өктемдіктің ұсталған түпкі сайасаты өте терең еді. Ол—мейлі қызыл, мейлі ақ болсын, мейлі жарлы, мейлі бай болсын, орыс үкметіне ешқандай қарсылық болмау керектігін, қазақтың бодан халық екендігін әрдайым ескертіп,қажет сәттерді түрлі террорлар арқылы тәубелеріне келтіріп отыру. Осылайша қазақта оңған халық қалдырмады. Бұл – санамызды сендірудің, тарихымызды тәрк еткізудің, сөйтіп, ұлт екнімізді ұмыттырудың ең тура, ең тиімді тәсілі еді. Өйткені, атам қазақ баяғыда –ақ айтқан «Ерсіз ел болмайды» деген дана қағйда далада қалды.
«Алашта талай---талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!»
Ерсіз ел --- тарихсыз ел. Міне, біз осындай елге, тексіз тобырға айналудың аз –ақ алдында тұрғанда, Алланың мейрімімен ғасырлар бойы көксеп, тынбай
Абылай ханның ең алып немересі, 30—жылдарда ашық күрес жолына түскен Кенесары сұлтан бүкіл қазақтың ұлт азаттық көтерілісінің көсеміне айналды. Қазақ Ордасының тәуелсіздігін жариялады, ежелгі ата салты бойынша, ақ киізге көтеріліп, үш алаштың ханы сайланды. Кенесары хан бұрынғы аталары сияқты бүкіл Қазақ Ордасына билік жүргізе алмады, бар өмірі күрес үстінде өтті, ақыры, мұратына жетпей, ақ жолда шәйіт болды. Абылай өлгеннен соң бұтарланған, әлденеше иелікке бөлінген, қансырап, қалжаураған қазақ елі Кенесары тұсында бой көтеріп қайта серпілді, бұғауға көнбеген мыңдаған азаматын құрбанға шалып, болашақ ұрпаққа өшпес аманат жүктеді.
Бейуақытта туып, аруақ, құдай алдындағы бар парызын өтеп кеткен Кенесары--- Қазақ Ордасының ең соңғы ханы болды.
Кенесары ханның жанары өшкен сағаттан бастап, қазақ елінің тарихында бұрын соңды болмаған сұмдық--- еркіндіктен айрылған, езгіге түскен отарлық заман басталды. Арада жүз қырық төрт жыл өткенде ғана жарық сәуле көрінді. Алаш ұлының дәмі таусылмапты. Жаңа Қазақ мемлекетінің шаңырағы шалқып, іргесі бекуі үшін әлі талай уақыт керек. Бірақ тұсауымыз кесіліп, өрісіміз кеңігені анық. Соның бір көрінісі тиым салынған тарихымыздың қайта тірілуі.
Алланың досы Мұхаммет ғаләһи уәлләмге тағзым! Төрт ғасыр бойы туы желбіреген Қазақ Ордасының таққа отырған ханынан найза ұстаған батырырына дейінгі, еңбектеген баласынан, еңкейген кәрісіне дейінгі өткен барлық аруағы риза болғай!
Камунистік насихат ұлтымыздың тарихын тұмшылап, халқымыздың басынан өткерген қилы кезеңдерінде ел қорғаны болып, қалың бұқара ортасынан суырылып шыққан еңселі ерлеріміздің есімдерін ұрпақ алмасқан сайын көмескілендіре берді. Тас төбемізге Арраның әмірімен сан миллиондаған қазақтың қанымен қарымтасын қайтара алмайтын Тәуелсіздік атты баға жетпес бақыт құсы қонбағанда, кім біледі, енді бір 20-30 жылда басқалар түгіл, Бөгенбай, Қабанбайларымыздың өзі әрі кеткенде ертегідегі Ер Тарғын, Қамбар батыр сияқты тарихта болған –болмағаны даулы, қиял мен елестің екі ортаснда жүрген, ел аузындағы аңыз әңгімелерде ғана айтылатын кейіпкерлерге айналар ма еді. Оның өзінде сол тұста ертегі айтатындардан сарқыншақ қала қойса...
Бұдан үш -- төрт ғасыр бұрын өмір сүрген даңқты бабаларымыз түгіл, 100—150 жылдай бұрын ғұмыр кешкен, туған елінің туының жығылмауы үшін бойларындағы барлық қарым—қабілетін сарқа жұмсаған боздақтарымыздың көпшілігінің ғұмырнамаларынан қазірдің өзінде бейхабар жағдайдамыз. Не туған,не өлген жылдарын білмейміз
Ұлтымыздың басынан өткен санқилы аумалы –төкпелі заман, әсіресе,
кешегі қызылдар мен ақтар,большевиктер мен меньшевиктер ,мүлдем жойылып кетті. Патшаға қызмет еткендерді оның сойылын соққандар деп қараладық. Азатық күресіне бастағандарды қанышер –қарақшылар дедік. Орысқа әскер бермейміз деп, 1916 жылы көтерілгендерді хандық билікті аңсаушылар деп әшкерелеп, сазайларын тарттырдық. Ұлы державалық өктемдіктің ұсталған түпкі сайасаты өте терең еді. Ол—мейлі қызыл, мейлі ақ болсын, мейлі жарлы, мейлі бай болсын, орыс үкметіне ешқандай қарсылық болмау керектігін, қазақтың бодан халық екендігін әрдайым ескертіп,қажет сәттерді түрлі террорлар арқылы тәубелеріне келтіріп отыру. Осылайша қазақта оңған халық қалдырмады. Бұл – санамызды сендірудің, тарихымызды тәрк еткізудің, сөйтіп, ұлт екнімізді ұмыттырудың ең тура, ең тиімді тәсілі еді. Өйткені, атам қазақ баяғыда –ақ айтқан «Ерсіз ел болмайды» деген дана қағйда далада қалды.
«Алашта талай---талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!»
Ерсіз ел --- тарихсыз ел. Міне, біз осындай елге, тексіз тобырға айналудың аз –ақ алдында тұрғанда, Алланың мейрімімен ғасырлар бойы көксеп, тынбай
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
1. А.Ф. Рязанов «Кенесары» Алматы 1993.
2. А. Кенесарыұлы «Кенесары және Сыздық сұлтандар»
Алматы 1992.
3. Д. Жамбылов. «Тәуелсіздік және саяси сана» Алматы 1999.
4. Ж. Қасымбаев. «Кенесары хан» Алматы 1993.
5. М. Мағауин. «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы 1995.
6. М. Чапай . «Қазақстан тарихы» Алматы 2002.
7. Қ. Ахметов «Кенесары хан Ұлытау өңірінде. » Астана 2002.
8. Қазақстан тарихы 3 том . Алматы 2002.
9. Қазақстан тарихы очерктері. Алматы 2003.
10. С. Асфендияров. «Қазақ ССР тарихы» Алматы 1982.
11.Е. Дүйсенбай. «Хан Кене» Алматы 1993.
12. Евразия К Z . «Шәміл мен Кенесары және басқалар.»
// №11,14 25.03.2005.
13.Е. Бекмаханов. «Қазақстан 19ғ 20-40 жылдарында» Алматы 1994.
14. Е. Мырзахметов. «Сар даланың сардары» Алматы 1993.
15. Д. Қасымбаев. «Көтерілістің көзден таса беттерінен»
16. С.Ж. Асфендияров. “История Казахстана с древнейших времен “
Алматы 1998 ж.
17. М.Қ. Қозыбаев. “Жауды шаптым ту бойлап .“ Алматы 1994 ж.
1. А.Ф. Рязанов «Кенесары» Алматы 1993.
2. А. Кенесарыұлы «Кенесары және Сыздық сұлтандар»
Алматы 1992.
3. Д. Жамбылов. «Тәуелсіздік және саяси сана» Алматы 1999.
4. Ж. Қасымбаев. «Кенесары хан» Алматы 1993.
5. М. Мағауин. «Қазақ тарихының әліппесі» Алматы 1995.
6. М. Чапай . «Қазақстан тарихы» Алматы 2002.
7. Қ. Ахметов «Кенесары хан Ұлытау өңірінде. » Астана 2002.
8. Қазақстан тарихы 3 том . Алматы 2002.
9. Қазақстан тарихы очерктері. Алматы 2003.
10. С. Асфендияров. «Қазақ ССР тарихы» Алматы 1982.
11.Е. Дүйсенбай. «Хан Кене» Алматы 1993.
12. Евразия К Z . «Шәміл мен Кенесары және басқалар.»
// №11,14 25.03.2005.
13.Е. Бекмаханов. «Қазақстан 19ғ 20-40 жылдарында» Алматы 1994.
14. Е. Мырзахметов. «Сар даланың сардары» Алматы 1993.
15. Д. Қасымбаев. «Көтерілістің көзден таса беттерінен»
16. С.Ж. Асфендияров. “История Казахстана с древнейших времен “
Алматы 1998 ж.
17. М.Қ. Қозыбаев. “Жауды шаптым ту бойлап .“ Алматы 1994 ж.
Кенесары ханның халық ауыз әдебиетіндегі бейнесі.
Жоспары.
Кіріспе
1. Алашта талай---талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!
2. Кенесары – ақын – жыраулар шығармашылығында.
3. Кенесары Нысанбай жырларында.
4. Кенесары көтерілісі жайлы қазақ фальклорындағы деректер.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Тақырыптың мақсаты:
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтерілістің халық ауыз
әдебиетіндегі бейнесін толық ашып, тарихи тұрғыдан жан – жақты баяндау.
Тақырыптың міндеттері:
--- Кенесарының жыраулар жырындағы бейнесін ашу.
--- Ол туралы жазылған әдебиеттерді қарастыру.
--- Кенесары көтерілісінің деректерін саралау.
--- Көтерілісті жан—жақты зерттеу.
Тақырыптың өзектілігі.
Қандай халық болса да оның тарихы --- ұлт болып
қалыптасуында үлкен әсерін тигізеді. Сол тарихымыз Кеңес одағының қылышынан
қан тамып тұрған кезде, дұрыс зерттелмей келді. Тәуелсіздік алған соң, ғана
тарихымыздың ақ таңдақ қалған жерлерін анықтай бастадық. Сол ақ таңдақтың
ең бір үлкені – халқымыздың ұлт азаттық жолындағы Кенесары Қасымұлы
бастаған күресі.
Енді міне, еліміз аңсаған тәуелсіздігі алғаннан кейін, Кенесары
көтерілісін дұрыс бағалау бүгінгі күнгі қазағым деп соғар жүректердің
борышы.
Тарихтың тарихнамасы.
Патша өкметінің отарлау саясатын ақтаған Л. Мейр, А. Добрасмыслов,
М.Красовский, М.Тереньевтер Кенесарының ұлт азаттық күресін заңға қайшы
әрекет деп қабылдап, көтерісшілерді тобыр шайка деп, көтеріліс
басшыларын -- қарақшы және жыртқыш деп барынша қаралап жазды.
Мұндай теріс байлам --- Кеңес өкіметі кезінде де қайталанды. Олардан: А.
Рязанов, М. Стеблин – Каменская, А. Якушин және М. Вяткиндер. Бұлар
Кенесарыны өз мүддесін көздеді десе де, алайда оны мықты қолбасшы, ақылды
саясаткер, нағыз патриот деп мойындады.
Сондай – ақ, орыстың аты әлемге әйгілі географ саяахатшысы П.Семенов Тянъ –
Шанъский. Кенесары ханды біздің дәуірімізге дейінгі халқын Рим
империясының жаулап алушыларына қарсы көтерген Понт патшасына теңеп Қазақ
халқының Митридаты деп атауы, оның ұлы кұрескер екендігін даусыз мойындауы
деп ұғынуымыз керек.
Кеңестің дәуірі кезіде Кенесары көтерілістің жай жапсарын терең байандаған
шоқтығы биік екі еңбекті айрықша атап айтуымыз керек. Оның бірі – тарлан
тарихшы Е.Бекмаханов Қазақстан ХІХ – ғасырдың 20 -- 40 жылдар атты
монографиясы.Бұл кітаптың ұлтшылдықты уағындайтын антикеңестік, тек Сталин
өлгеннен кейін ғана ақталғандығы белгілі.
Екіншісі-заманымыздың заңғар жазушысы Ч.Есемберлинің Қаһар романы .
Көркем шығарма болғаны мен Е.Бекмахановтың еңбегі
қамауда жатқансол кезде бұл романның талайымыздың көкремізге
осындай да бабаларымыз болыпты-ау деген сезім сәулесін себізгілеп, тұтас
бір ұрпақтың көзін ашып көңілін оятқан ешқандай дәлелдеуді қажет етпейтін
шындық .
Қазақ атты халық мекендейтін байтақ аумақты тұтас қамтыған Кенесары
Қасым ұлының көтерілісі туралы көптеп кітаптар шыға бастады. Олар: Ж.
Қасымбаевтің(1993ж) Кенесары хан, М. Мағауиннің (1995ж) Қазақ тарихының
әліппесі деректі толғамы жарық көрді. Мұнда ол бей уақытта туып, аруақ,
құдай алдындағы бар парызын өтеп кеткен Кенесары--- Қазақ ордасының ең
соңғы ханы болды деп жазады. Сол сияқты Дияс Жамбылов Тәуелсізді және
саяси сана, Ахмет Кенесарыұының Кенесары және Сыздық сұлтандар, Қуаныш
Ахметовтың (2002ж) Кенесары хан Ұлытау өңірінде деген кітаптары жарық
көрген. Міне, бүгін қазақ баспасөзінде жарияланып отырған Кенесары
көтерілісі кезіндегі отаршылардың көңіл күйінен құңды мәлімет беретін
кітаптар осылар екендігі сөзсіз,
Кіріспе.
Абылай ханның ең алып немересі, 30—жылдарда ашық күрес жолына түскен
Кенесары сұлтан бүкіл қазақтың ұлт азаттық көтерілісінің көсеміне айналды.
Қазақ Ордасының тәуелсіздігін жариялады, ежелгі ата салты бойынша, ақ
киізге көтеріліп, үш алаштың ханы сайланды. Кенесары хан бұрынғы аталары
сияқты бүкіл Қазақ Ордасына билік жүргізе алмады, бар өмірі күрес үстінде
өтті, ақыры, мұратына жетпей, ақ жолда шәйіт болды. Абылай өлгеннен соң
бұтарланған, әлденеше иелікке бөлінген, қансырап, қалжаураған қазақ елі
Кенесары тұсында бой көтеріп қайта серпілді, бұғауға көнбеген мыңдаған
азаматын құрбанға шалып, болашақ ұрпаққа өшпес аманат жүктеді.
Бейуақытта туып, аруақ, құдай алдындағы бар парызын өтеп кеткен Кенесары---
Қазақ Ордасының ең соңғы ханы болды.
Кенесары ханның жанары өшкен сағаттан бастап, қазақ елінің тарихында бұрын
соңды болмаған сұмдық--- еркіндіктен айрылған, езгіге түскен отарлық заман
басталды. Арада жүз қырық төрт жыл өткенде ғана жарық сәуле көрінді. Алаш
ұлының дәмі таусылмапты. Жаңа Қазақ мемлекетінің шаңырағы шалқып, іргесі
бекуі үшін әлі талай уақыт керек. Бірақ тұсауымыз кесіліп, өрісіміз
кеңігені анық. Соның бір көрінісі тиым салынған тарихымыздың қайта тірілуі.
Алланың досы Мұхаммет ғаләһи уәлләмге тағзым! Төрт ғасыр бойы туы
желбіреген Қазақ Ордасының таққа отырған ханынан найза ұстаған батырырына
дейінгі, еңбектеген баласынан, еңкейген кәрісіне дейінгі өткен барлық
аруағы риза болғай!
Камунистік насихат ұлтымыздың тарихын тұмшылап, халқымыздың басынан
өткерген қилы кезеңдерінде ел қорғаны болып, қалың бұқара ортасынан
суырылып шыққан еңселі ерлеріміздің есімдерін ұрпақ алмасқан сайын
көмескілендіре берді. Тас төбемізге Арраның әмірімен сан миллиондаған
қазақтың қанымен қарымтасын қайтара алмайтын Тәуелсіздік атты баға жетпес
бақыт құсы қонбағанда, кім біледі, енді бір 20-30 жылда басқалар түгіл,
Бөгенбай, Қабанбайларымыздың өзі әрі кеткенде ертегідегі Ер Тарғын, Қамбар
батыр сияқты тарихта болған –болмағаны даулы, қиял мен елестің екі ортаснда
жүрген, ел аузындағы аңыз әңгімелерде ғана айтылатын кейіпкерлерге айналар
ма еді. Оның өзінде сол тұста ертегі айтатындардан сарқыншақ қала қойса...
Бұдан үш -- төрт ғасыр бұрын өмір сүрген даңқты бабаларымыз түгіл, 100—150
жылдай бұрын ғұмыр кешкен, туған елінің туының жығылмауы үшін бойларындағы
барлық қарым—қабілетін сарқа жұмсаған боздақтарымыздың көпшілігінің
ғұмырнамаларынан қазірдің өзінде бейхабар жағдайдамыз. Не туған,не өлген
жылдарын білмейміз
Ұлтымыздың басынан өткен санқилы аумалы –төкпелі заман, әсіресе,
кешегі қызылдар мен ақтар,большевиктер мен меньшевиктер ,мүлдем жойылып
кетті. Патшаға қызмет еткендерді оның сойылын соққандар деп қараладық.
Азатық күресіне бастағандарды қанышер –қарақшылар дедік. Орысқа әскер
бермейміз деп, 1916 жылы көтерілгендерді хандық билікті аңсаушылар деп
әшкерелеп, сазайларын тарттырдық. Ұлы державалық өктемдіктің ұсталған
түпкі сайасаты өте терең еді. Ол—мейлі қызыл, мейлі ақ болсын, мейлі жарлы,
мейлі бай болсын, орыс үкметіне ешқандай қарсылық болмау керектігін,
қазақтың бодан халық екендігін әрдайым ескертіп,қажет сәттерді түрлі
террорлар арқылы тәубелеріне келтіріп отыру. Осылайша қазақта оңған
халық қалдырмады. Бұл – санамызды сендірудің, тарихымызды тәрк еткізудің,
сөйтіп, ұлт екнімізді ұмыттырудың ең тура, ең тиімді тәсілі еді. Өйткені,
атам қазақ баяғыда –ақ айтқан Ерсіз ел болмайды деген дана қағйда далада
қалды.
Алашта талай---талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!
Ерсіз ел --- тарихсыз ел. Міне, біз осындай елге, тексіз тобырға айналудың
аз –ақ алдында тұрғанда, Алланың мейрімімен ғасырлар бойы көксеп, тынбай
күресіп қолымызды жеткізе алмай келе жатқан тәуелсіздік нұрына қалай
малынғанымызды сезбей де қалдық.
Арыстарымыз ақталды. Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанды. Бабаларымызды
қалай дәріптесек те ешкім қой демейтін заман туды.
Бұл еңбекте әдеби және архив деректерінен басқа фольклорлық деректер де –
оқиғаға қатысқандардың тарихи өлеңдері, әңгімелері және олардың естеліктері
сондай –ақ қзақ фольклорның жинаушылар әрі соның білгірлері, атап айтқанда
, Ж.Көпеев, Ә.Диваев, О.Шипен,
Ф.Муқанов және басқалар әр кезде жазып алған халық мәтелдері, мақалдары
және өлеңдері пайдалалынды.
Осы еңбектер пайдаланылған негізгі фольклорлық деректерді сипаттауға
көшпес бұрын принциты маңызы ба бір үлкен мәселеге, атап аитқанда — тарихи
дерек ретінде тұтас алғанда фольклор туралы мәселеге және оны ғылыми
пайдалану әдістеріне қысқаша тоқтала кетеиік. Қазақыстан тарихын зерітеу
кезінде аса маңызды дерек ретінде маңызы айрықша зор. Мұның бұлай болатын
себебі, хіх ғасырдың екінші жартысына деиін қазақ халқының жазба әдебиеті
болмады. Сондықтан тарихи ірі оқиғалар ұрпақтан — ұрпаққа жеткізліп отырған
халықтың ауызша шығармашлығы дастан, өлең, қисса, батырлар жыры, ертегі,
аңыз және т. б. арқылы қазақ халқының есінде сақталғн. Осы фолькрлық
материалдарда қазақтардың қоғамдық және әлеуметтік құрылысы, тұрмысы мен
әдет-ғұрпы және, ақырында, халықтың өміріндегі аса маңызды тарихи оқиғалар
айқын бейнесін тапқан. Фольклорлық материалдың маңызы сонда, ол тарихи
оқиғалар мен жеке адамдарға дәл және көбнесе дұрыс бағасын береді, себебі
тарихты жазушы және суреттеліп отырған оқиғалардың тікелей қатысушысы
халықтың өзі болып табылады.
Қазақ фольклорын егжей-тегжейлі сипаттап жатпай-ақ айта кететін бір нәрсе:
сан алуан оқиғалардың бірін қалдырмай байяндайтындықтан, талайлардың атын
атап, түсін түстеп беретіндіктен, ішіне қилы деректерге толы болатындықтан
бұл фольклор дегеніміз тарихшы үшін, әсіресе қоғамдық қатынастар саласын
зерттеейтіндер үшін шын мәнінде баға жетпес қазына. Фольклордың өзіне тән
негізгі ерекшелігі --- оның сапа және таптық жағынан біркелкі болып
келмейтіндігін, онда тарихи шындық пен поэтикалық қиал және аудармашының
жорамалы болатынын, әсіресе бірнеше ғасыр бұрын айтылып, талай рет ауыздан
–ауызға көшкен болса әр түрлі жыраулар мен жыршылар өз жандарынан қосатын
қосымшалардың мұндай фольклордан орын алатынын бір сәтке де естен шығармау
керек. Соның өзінде жырдың авторыда және оны айтушы да оқиғаларды
өздерінің таптық және саяси көзқарастарына орай құбылтып отырады. Нақ осы
себептен, фольклорлық материалды зерттеу кезінде оның таптық сипатын,
мүмкін болса оның авторының немесе орындаушысының кімдер болғанын анықтап
алу аса маңызды шарт болып табылады.2 Мысалы, Кенесарыны кедейлердің
көсемі болды деген көптеген өлеңдер бар. Бір өлеңде тіпті: Кенесары
үйсіздер үшін баспана, күйсіздер үшін шын пана еді деп те жырланады. т. б.
с. Мұндай мінездемені сын көзбен қарамай қабылдай салу кедей шаруалардың
жарлы – жақыбай көсемі емес, ірі феодал болған Кенесары жөніндегі түсінікті
мүлдем бұрмалап жіберер еді. Бірқатар өлеңдер Кенесары мен оның серіктерін
көрінеу асқақтата мадақтайды, көтерілісшілер қосынындағы таптық
қайшылықтардың тігісін жатқызып жібереді.
Кенесары – ақын – жыраулар шығармашылығында.
Жырда ертегілерде айтылатын, өмірде болмайтын таңғажайып істерді қосу
әсіресе кең тараған. Тарихта ешқашан болмаған іс айтылады: Кенесарының
бүкіл әскері қырылып, өзі жалғыз қалады да тау басындағы қамалға бекінеді
сонда:
Қамалға қанша оқ атса зеңбірекпен
Ол оқтар соғылып кері кеткен---
Өздерін атқандардың мерт еткен.
Фольклорлық шығарманың бәрінде дерлік кездесетін осындай өсіріп айтуларға
қалай қарау керек екені түсінікті. Алайда осылай екен деп бұл шығармаларды
көңіл аударуға тұрмайтынға санап, бастан – аяқ елемеу одан да үлкен қатеге
ұрындырады. Өйткені мұндай жырларда ертегі — аңыз бейнелер мен қатар
көтерілісшілер қарсы күрескен сипаттама беріледі, қазақ халқын
тұншықтырған бір ғана патша жаулап алушылары емес, сонымен бірге
Байлар сатты қазақтың азаттығын,
Байлар генералмен жаласты ауыз,
Патшадан сыйлық алып болды жауыз.
Зерттеушінің аса маңызды міндеті шындықты қиялдан ажыратып қана қоймай,
сонымен бірге фольклорлық материалдарды хабарланатын фактілерді мүмкіндігі
болғанша тексеру, оларды архивтік және әдебиеттік деректермен салыстыру.
Жекелеген өлеңдердің әр түрлі нұсқауларын салыстырып, олардың о бастағы
текісін табу да сондайлық қажет. Біз нақ осылаи еттік, мысалы, Кенесары
көтерілісіне қатысқан ақындар Нысанбай мен Досқожаның өлеңдерін салыстырып
шықтық. Ақырында, фольклор материалды бағалағанда оның өзіне тән сипатын
ескеру керек. Айталық, өлең мен поэманың суреттейтін оқиғасының
дұрыстығының дәрежесі көтерілісті көзімен көрген және оған қатысқан
адамдардың аузынан жазылған әңгімелердің дұрыстығы дәрежесінен төмен
болады; ал мұндай әңгімелерді түп қазық деректер болып табылатын мемуарлық
материал ретінде күмәнданбай қарау ләзім.
Бертіндегі кезеңге қатысты фольклорлық материалдарға, әсіресе сын көзбен
қарау керек болды. Бұл жырларда көбінесе Қазақстанның өткендегі өмірі асыра
дәріптеледі, жеке бір адамдар жер көкке сыйғызбай мақталады, хан мен
халықтың мүддесі бір етіп көрсетіледі. Мұндай жырлардың көпшілігі; бір
жағынан, өз феодалдары тарапынан, екінші жағынан, патша отаршыларының - екі
жақты езгінің қысымында қалған қазақтар Қазақстанның өткен шағына көз
тігіп, сол бір шақ қазақ халқы үшін қой үстіне бозторғай жүмыртқалаған
заман еді–ау деп ойлағандарында өмірге келген жырлар болатын. Сондықтан
қандай да бір ақын -- жырау Кенесары сиақты елге белгілі адамның қызметін
өз жырына арқау етіп алды дегенше мадақтай, мақтай жөнелері хақ.
Кенесары мен Наурызбайға арналған тарихи жырлар мен дастандардың ішінде
Нысанбайдың Кенесары туралы жырының
шоқтығы биік. Бұл жырдың авторы жөнінде егжей – тегжейлі мәлімет жоқ.
Нысанбайдың өзі туралы айтқандары ғана белгіл:
Нәсіл затым сұрасаң,
Ашамайлы керейтпін...
Он бес жасқа келген соң
Кенесары --- Наурызбай
Төрені іздеп келгенмін
Кенесары ---Нысанбай жырларында.
Көтеріліске қатысушы Нысанбай Кенесарының қырғыз манаптарымен күресін
егжей – тегжейлі суреттейді және Кенесарының өзінің қалай қаза тапқанын
баяндап береді.
Жырда қазақ қоғамының ішкі жай – күйі нанымды көрсетілен, ел ішінде
бірліктің жоқтығы, ру араздығы, барымта бар екендігі айтылады. Кенесарының
біріңғай қазақ мемлекеті болуын көксеген идеясы Нысанбай жырында мына
сөздермен келтірілген;
Ойда Қоқан, қырда орыс,
Хакім болды қаласы.
Кімнен таяқ жегендей
Біздің қазақ баласы,
Алдырып жүрген дұшпанға
Өзді -- өзінің аласы
Жырда жекелеген маңызды тарихи оқиғалар да дұрыс баяндалған. Мысалы,
Кенесарының қырғыздармен келіссөз жүргізу үшін Жеке батырды бас етіп өзінің
өкілдерін жіберуі, Кенесарының шабуылдан келе жатқан жауға қарсы бірлесіп
күресу үшін бірігейік деп қырғыз манаптарына үндеу тастауы. Жеке батыр
жөнінде және қырғыз манаптарының көтерілісшілерге көзқарасы жайында
Нысанбай былай дейді;
Он екі кісі жіберді
Жеке батыр ерімен,
Бізге қоныс берсін деп
Қоқидың шалғын көлінен.
Екі ай жатты тұтқын боп
Жанқараш, Жантай бегінен.
Қазақстанның оңтүстігінде және Қырғызстанда, міне, осындай жағдай
қалыптасқан еді. Кенесарының Орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары.
Кіріспе
1. Алашта талай---талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!
2. Кенесары – ақын – жыраулар шығармашылығында.
3. Кенесары Нысанбай жырларында.
4. Кенесары көтерілісі жайлы қазақ фальклорындағы деректер.
Қорытынды.
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Тақырыптың мақсаты:
Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт – азаттық көтерілістің халық ауыз
әдебиетіндегі бейнесін толық ашып, тарихи тұрғыдан жан – жақты баяндау.
Тақырыптың міндеттері:
--- Кенесарының жыраулар жырындағы бейнесін ашу.
--- Ол туралы жазылған әдебиеттерді қарастыру.
--- Кенесары көтерілісінің деректерін саралау.
--- Көтерілісті жан—жақты зерттеу.
Тақырыптың өзектілігі.
Қандай халық болса да оның тарихы --- ұлт болып
қалыптасуында үлкен әсерін тигізеді. Сол тарихымыз Кеңес одағының қылышынан
қан тамып тұрған кезде, дұрыс зерттелмей келді. Тәуелсіздік алған соң, ғана
тарихымыздың ақ таңдақ қалған жерлерін анықтай бастадық. Сол ақ таңдақтың
ең бір үлкені – халқымыздың ұлт азаттық жолындағы Кенесары Қасымұлы
бастаған күресі.
Енді міне, еліміз аңсаған тәуелсіздігі алғаннан кейін, Кенесары
көтерілісін дұрыс бағалау бүгінгі күнгі қазағым деп соғар жүректердің
борышы.
Тарихтың тарихнамасы.
Патша өкметінің отарлау саясатын ақтаған Л. Мейр, А. Добрасмыслов,
М.Красовский, М.Тереньевтер Кенесарының ұлт азаттық күресін заңға қайшы
әрекет деп қабылдап, көтерісшілерді тобыр шайка деп, көтеріліс
басшыларын -- қарақшы және жыртқыш деп барынша қаралап жазды.
Мұндай теріс байлам --- Кеңес өкіметі кезінде де қайталанды. Олардан: А.
Рязанов, М. Стеблин – Каменская, А. Якушин және М. Вяткиндер. Бұлар
Кенесарыны өз мүддесін көздеді десе де, алайда оны мықты қолбасшы, ақылды
саясаткер, нағыз патриот деп мойындады.
Сондай – ақ, орыстың аты әлемге әйгілі географ саяахатшысы П.Семенов Тянъ –
Шанъский. Кенесары ханды біздің дәуірімізге дейінгі халқын Рим
империясының жаулап алушыларына қарсы көтерген Понт патшасына теңеп Қазақ
халқының Митридаты деп атауы, оның ұлы кұрескер екендігін даусыз мойындауы
деп ұғынуымыз керек.
Кеңестің дәуірі кезіде Кенесары көтерілістің жай жапсарын терең байандаған
шоқтығы биік екі еңбекті айрықша атап айтуымыз керек. Оның бірі – тарлан
тарихшы Е.Бекмаханов Қазақстан ХІХ – ғасырдың 20 -- 40 жылдар атты
монографиясы.Бұл кітаптың ұлтшылдықты уағындайтын антикеңестік, тек Сталин
өлгеннен кейін ғана ақталғандығы белгілі.
Екіншісі-заманымыздың заңғар жазушысы Ч.Есемберлинің Қаһар романы .
Көркем шығарма болғаны мен Е.Бекмахановтың еңбегі
қамауда жатқансол кезде бұл романның талайымыздың көкремізге
осындай да бабаларымыз болыпты-ау деген сезім сәулесін себізгілеп, тұтас
бір ұрпақтың көзін ашып көңілін оятқан ешқандай дәлелдеуді қажет етпейтін
шындық .
Қазақ атты халық мекендейтін байтақ аумақты тұтас қамтыған Кенесары
Қасым ұлының көтерілісі туралы көптеп кітаптар шыға бастады. Олар: Ж.
Қасымбаевтің(1993ж) Кенесары хан, М. Мағауиннің (1995ж) Қазақ тарихының
әліппесі деректі толғамы жарық көрді. Мұнда ол бей уақытта туып, аруақ,
құдай алдындағы бар парызын өтеп кеткен Кенесары--- Қазақ ордасының ең
соңғы ханы болды деп жазады. Сол сияқты Дияс Жамбылов Тәуелсізді және
саяси сана, Ахмет Кенесарыұының Кенесары және Сыздық сұлтандар, Қуаныш
Ахметовтың (2002ж) Кенесары хан Ұлытау өңірінде деген кітаптары жарық
көрген. Міне, бүгін қазақ баспасөзінде жарияланып отырған Кенесары
көтерілісі кезіндегі отаршылардың көңіл күйінен құңды мәлімет беретін
кітаптар осылар екендігі сөзсіз,
Кіріспе.
Абылай ханның ең алып немересі, 30—жылдарда ашық күрес жолына түскен
Кенесары сұлтан бүкіл қазақтың ұлт азаттық көтерілісінің көсеміне айналды.
Қазақ Ордасының тәуелсіздігін жариялады, ежелгі ата салты бойынша, ақ
киізге көтеріліп, үш алаштың ханы сайланды. Кенесары хан бұрынғы аталары
сияқты бүкіл Қазақ Ордасына билік жүргізе алмады, бар өмірі күрес үстінде
өтті, ақыры, мұратына жетпей, ақ жолда шәйіт болды. Абылай өлгеннен соң
бұтарланған, әлденеше иелікке бөлінген, қансырап, қалжаураған қазақ елі
Кенесары тұсында бой көтеріп қайта серпілді, бұғауға көнбеген мыңдаған
азаматын құрбанға шалып, болашақ ұрпаққа өшпес аманат жүктеді.
Бейуақытта туып, аруақ, құдай алдындағы бар парызын өтеп кеткен Кенесары---
Қазақ Ордасының ең соңғы ханы болды.
Кенесары ханның жанары өшкен сағаттан бастап, қазақ елінің тарихында бұрын
соңды болмаған сұмдық--- еркіндіктен айрылған, езгіге түскен отарлық заман
басталды. Арада жүз қырық төрт жыл өткенде ғана жарық сәуле көрінді. Алаш
ұлының дәмі таусылмапты. Жаңа Қазақ мемлекетінің шаңырағы шалқып, іргесі
бекуі үшін әлі талай уақыт керек. Бірақ тұсауымыз кесіліп, өрісіміз
кеңігені анық. Соның бір көрінісі тиым салынған тарихымыздың қайта тірілуі.
Алланың досы Мұхаммет ғаләһи уәлләмге тағзым! Төрт ғасыр бойы туы
желбіреген Қазақ Ордасының таққа отырған ханынан найза ұстаған батырырына
дейінгі, еңбектеген баласынан, еңкейген кәрісіне дейінгі өткен барлық
аруағы риза болғай!
Камунистік насихат ұлтымыздың тарихын тұмшылап, халқымыздың басынан
өткерген қилы кезеңдерінде ел қорғаны болып, қалың бұқара ортасынан
суырылып шыққан еңселі ерлеріміздің есімдерін ұрпақ алмасқан сайын
көмескілендіре берді. Тас төбемізге Арраның әмірімен сан миллиондаған
қазақтың қанымен қарымтасын қайтара алмайтын Тәуелсіздік атты баға жетпес
бақыт құсы қонбағанда, кім біледі, енді бір 20-30 жылда басқалар түгіл,
Бөгенбай, Қабанбайларымыздың өзі әрі кеткенде ертегідегі Ер Тарғын, Қамбар
батыр сияқты тарихта болған –болмағаны даулы, қиял мен елестің екі ортаснда
жүрген, ел аузындағы аңыз әңгімелерде ғана айтылатын кейіпкерлерге айналар
ма еді. Оның өзінде сол тұста ертегі айтатындардан сарқыншақ қала қойса...
Бұдан үш -- төрт ғасыр бұрын өмір сүрген даңқты бабаларымыз түгіл, 100—150
жылдай бұрын ғұмыр кешкен, туған елінің туының жығылмауы үшін бойларындағы
барлық қарым—қабілетін сарқа жұмсаған боздақтарымыздың көпшілігінің
ғұмырнамаларынан қазірдің өзінде бейхабар жағдайдамыз. Не туған,не өлген
жылдарын білмейміз
Ұлтымыздың басынан өткен санқилы аумалы –төкпелі заман, әсіресе,
кешегі қызылдар мен ақтар,большевиктер мен меньшевиктер ,мүлдем жойылып
кетті. Патшаға қызмет еткендерді оның сойылын соққандар деп қараладық.
Азатық күресіне бастағандарды қанышер –қарақшылар дедік. Орысқа әскер
бермейміз деп, 1916 жылы көтерілгендерді хандық билікті аңсаушылар деп
әшкерелеп, сазайларын тарттырдық. Ұлы державалық өктемдіктің ұсталған
түпкі сайасаты өте терең еді. Ол—мейлі қызыл, мейлі ақ болсын, мейлі жарлы,
мейлі бай болсын, орыс үкметіне ешқандай қарсылық болмау керектігін,
қазақтың бодан халық екендігін әрдайым ескертіп,қажет сәттерді түрлі
террорлар арқылы тәубелеріне келтіріп отыру. Осылайша қазақта оңған
халық қалдырмады. Бұл – санамызды сендірудің, тарихымызды тәрк еткізудің,
сөйтіп, ұлт екнімізді ұмыттырудың ең тура, ең тиімді тәсілі еді. Өйткені,
атам қазақ баяғыда –ақ айтқан Ерсіз ел болмайды деген дана қағйда далада
қалды.
Алашта талай---талай ерлер өткен,
Ерлерден Кенекеме кім бар жеткен?!
Ерсіз ел --- тарихсыз ел. Міне, біз осындай елге, тексіз тобырға айналудың
аз –ақ алдында тұрғанда, Алланың мейрімімен ғасырлар бойы көксеп, тынбай
күресіп қолымызды жеткізе алмай келе жатқан тәуелсіздік нұрына қалай
малынғанымызды сезбей де қалдық.
Арыстарымыз ақталды. Өлгеніміз тіріліп, өшкеніміз жанды. Бабаларымызды
қалай дәріптесек те ешкім қой демейтін заман туды.
Бұл еңбекте әдеби және архив деректерінен басқа фольклорлық деректер де –
оқиғаға қатысқандардың тарихи өлеңдері, әңгімелері және олардың естеліктері
сондай –ақ қзақ фольклорның жинаушылар әрі соның білгірлері, атап айтқанда
, Ж.Көпеев, Ә.Диваев, О.Шипен,
Ф.Муқанов және басқалар әр кезде жазып алған халық мәтелдері, мақалдары
және өлеңдері пайдалалынды.
Осы еңбектер пайдаланылған негізгі фольклорлық деректерді сипаттауға
көшпес бұрын принциты маңызы ба бір үлкен мәселеге, атап аитқанда — тарихи
дерек ретінде тұтас алғанда фольклор туралы мәселеге және оны ғылыми
пайдалану әдістеріне қысқаша тоқтала кетеиік. Қазақыстан тарихын зерітеу
кезінде аса маңызды дерек ретінде маңызы айрықша зор. Мұның бұлай болатын
себебі, хіх ғасырдың екінші жартысына деиін қазақ халқының жазба әдебиеті
болмады. Сондықтан тарихи ірі оқиғалар ұрпақтан — ұрпаққа жеткізліп отырған
халықтың ауызша шығармашлығы дастан, өлең, қисса, батырлар жыры, ертегі,
аңыз және т. б. арқылы қазақ халқының есінде сақталғн. Осы фолькрлық
материалдарда қазақтардың қоғамдық және әлеуметтік құрылысы, тұрмысы мен
әдет-ғұрпы және, ақырында, халықтың өміріндегі аса маңызды тарихи оқиғалар
айқын бейнесін тапқан. Фольклорлық материалдың маңызы сонда, ол тарихи
оқиғалар мен жеке адамдарға дәл және көбнесе дұрыс бағасын береді, себебі
тарихты жазушы және суреттеліп отырған оқиғалардың тікелей қатысушысы
халықтың өзі болып табылады.
Қазақ фольклорын егжей-тегжейлі сипаттап жатпай-ақ айта кететін бір нәрсе:
сан алуан оқиғалардың бірін қалдырмай байяндайтындықтан, талайлардың атын
атап, түсін түстеп беретіндіктен, ішіне қилы деректерге толы болатындықтан
бұл фольклор дегеніміз тарихшы үшін, әсіресе қоғамдық қатынастар саласын
зерттеейтіндер үшін шын мәнінде баға жетпес қазына. Фольклордың өзіне тән
негізгі ерекшелігі --- оның сапа және таптық жағынан біркелкі болып
келмейтіндігін, онда тарихи шындық пен поэтикалық қиал және аудармашының
жорамалы болатынын, әсіресе бірнеше ғасыр бұрын айтылып, талай рет ауыздан
–ауызға көшкен болса әр түрлі жыраулар мен жыршылар өз жандарынан қосатын
қосымшалардың мұндай фольклордан орын алатынын бір сәтке де естен шығармау
керек. Соның өзінде жырдың авторыда және оны айтушы да оқиғаларды
өздерінің таптық және саяси көзқарастарына орай құбылтып отырады. Нақ осы
себептен, фольклорлық материалды зерттеу кезінде оның таптық сипатын,
мүмкін болса оның авторының немесе орындаушысының кімдер болғанын анықтап
алу аса маңызды шарт болып табылады.2 Мысалы, Кенесарыны кедейлердің
көсемі болды деген көптеген өлеңдер бар. Бір өлеңде тіпті: Кенесары
үйсіздер үшін баспана, күйсіздер үшін шын пана еді деп те жырланады. т. б.
с. Мұндай мінездемені сын көзбен қарамай қабылдай салу кедей шаруалардың
жарлы – жақыбай көсемі емес, ірі феодал болған Кенесары жөніндегі түсінікті
мүлдем бұрмалап жіберер еді. Бірқатар өлеңдер Кенесары мен оның серіктерін
көрінеу асқақтата мадақтайды, көтерілісшілер қосынындағы таптық
қайшылықтардың тігісін жатқызып жібереді.
Кенесары – ақын – жыраулар шығармашылығында.
Жырда ертегілерде айтылатын, өмірде болмайтын таңғажайып істерді қосу
әсіресе кең тараған. Тарихта ешқашан болмаған іс айтылады: Кенесарының
бүкіл әскері қырылып, өзі жалғыз қалады да тау басындағы қамалға бекінеді
сонда:
Қамалға қанша оқ атса зеңбірекпен
Ол оқтар соғылып кері кеткен---
Өздерін атқандардың мерт еткен.
Фольклорлық шығарманың бәрінде дерлік кездесетін осындай өсіріп айтуларға
қалай қарау керек екені түсінікті. Алайда осылай екен деп бұл шығармаларды
көңіл аударуға тұрмайтынға санап, бастан – аяқ елемеу одан да үлкен қатеге
ұрындырады. Өйткені мұндай жырларда ертегі — аңыз бейнелер мен қатар
көтерілісшілер қарсы күрескен сипаттама беріледі, қазақ халқын
тұншықтырған бір ғана патша жаулап алушылары емес, сонымен бірге
Байлар сатты қазақтың азаттығын,
Байлар генералмен жаласты ауыз,
Патшадан сыйлық алып болды жауыз.
Зерттеушінің аса маңызды міндеті шындықты қиялдан ажыратып қана қоймай,
сонымен бірге фольклорлық материалдарды хабарланатын фактілерді мүмкіндігі
болғанша тексеру, оларды архивтік және әдебиеттік деректермен салыстыру.
Жекелеген өлеңдердің әр түрлі нұсқауларын салыстырып, олардың о бастағы
текісін табу да сондайлық қажет. Біз нақ осылаи еттік, мысалы, Кенесары
көтерілісіне қатысқан ақындар Нысанбай мен Досқожаның өлеңдерін салыстырып
шықтық. Ақырында, фольклор материалды бағалағанда оның өзіне тән сипатын
ескеру керек. Айталық, өлең мен поэманың суреттейтін оқиғасының
дұрыстығының дәрежесі көтерілісті көзімен көрген және оған қатысқан
адамдардың аузынан жазылған әңгімелердің дұрыстығы дәрежесінен төмен
болады; ал мұндай әңгімелерді түп қазық деректер болып табылатын мемуарлық
материал ретінде күмәнданбай қарау ләзім.
Бертіндегі кезеңге қатысты фольклорлық материалдарға, әсіресе сын көзбен
қарау керек болды. Бұл жырларда көбінесе Қазақстанның өткендегі өмірі асыра
дәріптеледі, жеке бір адамдар жер көкке сыйғызбай мақталады, хан мен
халықтың мүддесі бір етіп көрсетіледі. Мұндай жырлардың көпшілігі; бір
жағынан, өз феодалдары тарапынан, екінші жағынан, патша отаршыларының - екі
жақты езгінің қысымында қалған қазақтар Қазақстанның өткен шағына көз
тігіп, сол бір шақ қазақ халқы үшін қой үстіне бозторғай жүмыртқалаған
заман еді–ау деп ойлағандарында өмірге келген жырлар болатын. Сондықтан
қандай да бір ақын -- жырау Кенесары сиақты елге белгілі адамның қызметін
өз жырына арқау етіп алды дегенше мадақтай, мақтай жөнелері хақ.
Кенесары мен Наурызбайға арналған тарихи жырлар мен дастандардың ішінде
Нысанбайдың Кенесары туралы жырының
шоқтығы биік. Бұл жырдың авторы жөнінде егжей – тегжейлі мәлімет жоқ.
Нысанбайдың өзі туралы айтқандары ғана белгіл:
Нәсіл затым сұрасаң,
Ашамайлы керейтпін...
Он бес жасқа келген соң
Кенесары --- Наурызбай
Төрені іздеп келгенмін
Кенесары ---Нысанбай жырларында.
Көтеріліске қатысушы Нысанбай Кенесарының қырғыз манаптарымен күресін
егжей – тегжейлі суреттейді және Кенесарының өзінің қалай қаза тапқанын
баяндап береді.
Жырда қазақ қоғамының ішкі жай – күйі нанымды көрсетілен, ел ішінде
бірліктің жоқтығы, ру араздығы, барымта бар екендігі айтылады. Кенесарының
біріңғай қазақ мемлекеті болуын көксеген идеясы Нысанбай жырында мына
сөздермен келтірілген;
Ойда Қоқан, қырда орыс,
Хакім болды қаласы.
Кімнен таяқ жегендей
Біздің қазақ баласы,
Алдырып жүрген дұшпанға
Өзді -- өзінің аласы
Жырда жекелеген маңызды тарихи оқиғалар да дұрыс баяндалған. Мысалы,
Кенесарының қырғыздармен келіссөз жүргізу үшін Жеке батырды бас етіп өзінің
өкілдерін жіберуі, Кенесарының шабуылдан келе жатқан жауға қарсы бірлесіп
күресу үшін бірігейік деп қырғыз манаптарына үндеу тастауы. Жеке батыр
жөнінде және қырғыз манаптарының көтерілісшілерге көзқарасы жайында
Нысанбай былай дейді;
Он екі кісі жіберді
Жеке батыр ерімен,
Бізге қоныс берсін деп
Қоқидың шалғын көлінен.
Екі ай жатты тұтқын боп
Жанқараш, Жантай бегінен.
Қазақстанның оңтүстігінде және Қырғызстанда, міне, осындай жағдай
қалыптасқан еді. Кенесарының Орта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz